Мектептегi оқушылар ұйымындағы тәлiм-тәрбие жүйесi
Кіріспе... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздері
1.1 Оқушылар ұйымының пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Оқушылар ұйымының мiндеттерi мен мақсаттарын айқындаудағы теориялық еңбектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Қазақстанда оқушылар ұйымының ұлттық тәрбиеге негiзделген моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2. Оқушылар ұйымында тәлім.тәрбие жүйесін пайдаланудың жолдары
2.1 Оқушыларға ұлттық тәрбие беруге арналған “Атамекен” бағдарламасының мазмұны мен ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2 Мектептегi тәрбие жүйесiнде ұлттық тәрбие әдiстемелерiн
пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
2.3 Эксперименттiк бақылау жұмысының нәтижесi ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
1. Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздері
1.1 Оқушылар ұйымының пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Оқушылар ұйымының мiндеттерi мен мақсаттарын айқындаудағы теориялық еңбектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Қазақстанда оқушылар ұйымының ұлттық тәрбиеге негiзделген моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2. Оқушылар ұйымында тәлім.тәрбие жүйесін пайдаланудың жолдары
2.1 Оқушыларға ұлттық тәрбие беруге арналған “Атамекен” бағдарламасының мазмұны мен ерекшелiктерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2 Мектептегi тәрбие жүйесiнде ұлттық тәрбие әдiстемелерiн
пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
2.3 Эксперименттiк бақылау жұмысының нәтижесi ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Жұмыстың өзектілігі: Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын алған iрi экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер – қоғам дамуының қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын тигiзiп отыр. Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн қалыптастыруға бағытталған ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi – жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына сiңiрген саналы әрі парасатты тұлғаны тәрбиелеу қажеттiгiн де алға тартып отырғаны шындық. Егемендi елiмiзде соңғы жылдар тiзбегiнде жүргiзiлiп келе жатқан бiлiм реформаларына қатысты түбегейлі бетбұрыстар – қоғамдық ортадағы адамдардың өзгеше пiкiрлерi мен көзқарастарын қалыптастыруға негiз болғаны рас. Көптеген өнеркәсiп орындарының жаңа технологиялық қондырғылармен қайта жабдықталуы - бiлiм сапасының басқа деңгейге көтерiлуiне өзгеше талап қойды. Бұл құбылыс – бiлiм параметрлерiнiң заман талабына сай неопедагогикалық- неопсихологиялық сипат алуына мүмкiндiк туғызуда.
Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: “..Барлық дүние мектептен басталады. Сондықтан 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беретін жүйеге көшіп, педагогтардың профессионалдық деңгейі мен жаңа оқулықтар мен біліми технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет..”,- деп, атай келе “Қазақстан – 2030” бағдарламасында: “...бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер жетедi. Олар өз ұрпақтарын жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы мықты өкiлдерi болмақ. Олар бабаларының игi дәстүрлерiн сақтай отырып, қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге даяр болады...”,- десе, жастарға патриоттық тәрбие берудің маңыздылығын «мемлекеттік «Мәдени мұра бағдарламасы» негізінде бүгінгі ұрпақтардың бойына ұлттық патриоттық сезімдерді қалыптастыру керек...» деп, баяндалған аманатында ұлт болашағы мен ұрпақ тағдырына деген зор жауапкершiлiктің биігін көреміз. Қазақстан Республикасы Президентінің «ҚР азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» Жарлығының (№200, 10.Х.2006) дүниеге келуі – бүгінгі жас ұрпаққа халық дәстүрлері мен құндылықтары негізінде ұлттық тәрбие берудің маңыздылығын арттыра түседі.
Замана жетiстiктерi негiзiнде жас ұрпаққа сапалы бiлiм берудi мақсат еткен көпшiлiк қауым, ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы сақтап-жинақтап келген халық педагогикасының асыл мұралары негiзiнде саналы тәрбие берудi әрқашан жадынан тыс қалдырған емес. Соңғы жылдары өткiзiлiп жатқан ғылыми-практикалық конференциялар мен зерттеушi ғалымдардың еңбектерiнде этнопедагогика мұраларының назарға iлiнуi – аталмыш проблеманың көкейкестiлiгiн айқындап отыр. Болашақта гүлденген Қазақстанның одан ары қарыштап өркендеуiнiң негiзгi тұтқасы болатын демократиялық қоғамды құратын парасатты һәм бiлiмдi тұлғаларды дайындауда ұлттық тәлiм-тәрбиенiң атқаратын жұмысы зор екенi даусыз.
Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: “..Барлық дүние мектептен басталады. Сондықтан 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беретін жүйеге көшіп, педагогтардың профессионалдық деңгейі мен жаңа оқулықтар мен біліми технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет..”,- деп, атай келе “Қазақстан – 2030” бағдарламасында: “...бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер жетедi. Олар өз ұрпақтарын жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы мықты өкiлдерi болмақ. Олар бабаларының игi дәстүрлерiн сақтай отырып, қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге даяр болады...”,- десе, жастарға патриоттық тәрбие берудің маңыздылығын «мемлекеттік «Мәдени мұра бағдарламасы» негізінде бүгінгі ұрпақтардың бойына ұлттық патриоттық сезімдерді қалыптастыру керек...» деп, баяндалған аманатында ұлт болашағы мен ұрпақ тағдырына деген зор жауапкершiлiктің биігін көреміз. Қазақстан Республикасы Президентінің «ҚР азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» Жарлығының (№200, 10.Х.2006) дүниеге келуі – бүгінгі жас ұрпаққа халық дәстүрлері мен құндылықтары негізінде ұлттық тәрбие берудің маңыздылығын арттыра түседі.
Замана жетiстiктерi негiзiнде жас ұрпаққа сапалы бiлiм берудi мақсат еткен көпшiлiк қауым, ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы сақтап-жинақтап келген халық педагогикасының асыл мұралары негiзiнде саналы тәрбие берудi әрқашан жадынан тыс қалдырған емес. Соңғы жылдары өткiзiлiп жатқан ғылыми-практикалық конференциялар мен зерттеушi ғалымдардың еңбектерiнде этнопедагогика мұраларының назарға iлiнуi – аталмыш проблеманың көкейкестiлiгiн айқындап отыр. Болашақта гүлденген Қазақстанның одан ары қарыштап өркендеуiнiң негiзгi тұтқасы болатын демократиялық қоғамды құратын парасатты һәм бiлiмдi тұлғаларды дайындауда ұлттық тәлiм-тәрбиенiң атқаратын жұмысы зор екенi даусыз.
1. Педагогика және психология //Қазақ тілі терминдерінің салааралық ғылыми түсіндірме сөздігі. А:Мектеп, 2002, 251 б.
2. Макаренко А.С. Воспитание гражданина, М:Просвещение, 1988, 301б
3. Сауытбеков С.Л. «Тағылым тегi» Көкшетау, 2003, 195 б
4. Сухомлинский В.А. Как воспитать настоящего человека, М: Педагогика, 1990, 286 б
5. Аль Фараби. Избранные трактаты // Перевод с арабского, А:Ғылым, 1994, 445 б.
6. Педагогическое наследие: Я.О.Коменский, Д.Локк, Ж-Ж.Руссо, И.Г. Песталоцци., сост.В.М.Кларин, А.Н.Джуринский, М:Педагогика, 1987, 411б.
7. Ушинский К.Д. Педагогические сочинение: в томах. Т 1 // Сост. С.Ф.Егоров, М: Педагогика, 1988, 413 б.
8. Болдырев Н.И. Методика воспитательной работы в школе, М: Просвещение, 1981, 223 б.
9. Самойлова Т.Я. Педагогическое руководство общением подростков в деятельности пионерского коллектива,Л:1983, 174 б
10. Файнберг Р.И. Развитие самоуправление в ученическом коллективе общеобразовательной школы,М:1989, 176 б
11. Иржанова Р.Д, Кузьмина М.Н. Комсомолецтердiң пионерлермен мектептегi жұмысы // Комсомол және пионер ұйымдарына, класс жетекшiлер мен тәрбиешiлерге арналған көмекшi құрал А:Мектеп,1973, 112 б
12. Қоңыратбаева Т.Ә. Халық педагогикасы және оны оқу-тәрбие iсiне ендiру жолдары,А, 1993, 132 б
13. Қазақ тәлiм-тәрбие тарихынан // ред.басқ. Қ.Жарықбаев, Қалиев С.Қ, А, Санат,1995, 350 б
14. Ғаббасов С. Халық педагогикасының негiздерi, А, 1995,463 б
15. Абаева Н.Б. Деятельность пионерской организации Казахстана по идейно-политическому воспитанию школьников (1962-1972),А:1985, 170 б
16. Кобжасарова М.Д. Формирование коллективизма у воспитанников казахских школ-интернатов во внекласной работе,А:1983, 178 б
17. История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). П/р М.К.Козыбаева,А:Дәуiр,1993, 416 б
18. Қашқари М. Түбi бiр түркi тiлi // Ауд. К.Бекетаев, А:Ана тiлi,1993, 181 б
19. Қайқауыс. Қабус-нама // Алтын сандық, ауд. Т.Айнабеков, А:Балауса,1992, 160 б
20. Төлеубекова Р.К. Бала тәрбиесiндегi халықтық педагогика.А, 1994, 140 б
21. Қожахметова К.Ж.,- Мектептегi ұлттық тәрбие жүйесi: теория және практика,А,РБК,1997,242 б.
22. Жұмабаев М. Пидагогика (баланы тәрбия қылу жолдары) А:Рауан,1993, 112 б.
23. Қалиев С.Қ.,- Қазақ этнопедагогикасының теориялық негiздерi мен тарихы, А:Рауан, 1998,128 б.
24. Тажибаев Т.,- Вопросы казахских детей в аулах и школы Казахстана // В кн. Очерки истории школы и педагогических мысли народов СССР, ХҮIII в. первая половина ХIХ века, М:Педагогика,1973, 365 б
25. Жарықбаев Қ.Б. Развитие педагогической мысли в дореволюционном Казахстане, Киев:1982, 285 б
26. Қалиев С.Қ. Халық педагогикасының ауыз әдебиетiндегi көрiнiсi, А:Мектеп, 1987, 120 б.
27. Қ. Қабдыразақұлы. Ғұрып, дәстүр және тәрбие,МХР,Баян Өлгий, 1979,125 б
28. Қожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика, А: Ғылым,1998, 315 б
29. Дүйсембiнова Р.Қ. Қазақ этнопедагогикасын мектеп практикасына ендiру, А:2000, 355 б
30. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалiмдердi оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындаудың теориясы мен практикасы, Тараз, 2001, 343 б.
31. Оразбекова К.А.,- Жеке тұлға ұлттық тәрбиесiнiң ғылыми-педагогикалық негiздерi, А:2001,298 б.
32. Қазақстан Республикасының “Бiлiм туралы” Заңы, А.1992, РУМК,48 бет.
33. Мухамбетова С.К. Социальная ориентация младших школьников на основе традиций казахской народной педагогики,М:1996, 191 б.
34. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика (педагогикалық оқу орындарының студенттерiне арналған оқулық),Астана,2004, 358 б.
35. Мемлекетiк “Мәдени мұра” бағдарламасы, Егемен Қазақстан, №311-312, 29.11.2003, №184-188, 16.08.2005.
36. Сарыбеков Н.Қ. Педагогические основы подготовки учащихся к охране природы в системе общего среднего образования, Тараз,1994, 156 б.
37. Педагогический энциклопедический словарь, М,2002, 528 б.
38. Мұхамеджанова К, Дүйсембiнова Р.Қ, Құрсабаев М.Қ. – Атамекен тәрбие бағдарламасына әдiстемелiк ұсыныстар,Талдықорған, 1997, 121 б
39. Подласый И.П. Педагогика, М,Владос, 2003, 364 б
40. Сәдуақасұлы Ә. Халықтық педагогика дәстүрлері арқылы қазақ мектептерінің оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың педагогикалық шарттары, А,2003, 193 б
41. Мектепке дейiнгi және мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы,А.РБК,1995
42. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие, А:Бiлiм,1995, 232 б.
2. Макаренко А.С. Воспитание гражданина, М:Просвещение, 1988, 301б
3. Сауытбеков С.Л. «Тағылым тегi» Көкшетау, 2003, 195 б
4. Сухомлинский В.А. Как воспитать настоящего человека, М: Педагогика, 1990, 286 б
5. Аль Фараби. Избранные трактаты // Перевод с арабского, А:Ғылым, 1994, 445 б.
6. Педагогическое наследие: Я.О.Коменский, Д.Локк, Ж-Ж.Руссо, И.Г. Песталоцци., сост.В.М.Кларин, А.Н.Джуринский, М:Педагогика, 1987, 411б.
7. Ушинский К.Д. Педагогические сочинение: в томах. Т 1 // Сост. С.Ф.Егоров, М: Педагогика, 1988, 413 б.
8. Болдырев Н.И. Методика воспитательной работы в школе, М: Просвещение, 1981, 223 б.
9. Самойлова Т.Я. Педагогическое руководство общением подростков в деятельности пионерского коллектива,Л:1983, 174 б
10. Файнберг Р.И. Развитие самоуправление в ученическом коллективе общеобразовательной школы,М:1989, 176 б
11. Иржанова Р.Д, Кузьмина М.Н. Комсомолецтердiң пионерлермен мектептегi жұмысы // Комсомол және пионер ұйымдарына, класс жетекшiлер мен тәрбиешiлерге арналған көмекшi құрал А:Мектеп,1973, 112 б
12. Қоңыратбаева Т.Ә. Халық педагогикасы және оны оқу-тәрбие iсiне ендiру жолдары,А, 1993, 132 б
13. Қазақ тәлiм-тәрбие тарихынан // ред.басқ. Қ.Жарықбаев, Қалиев С.Қ, А, Санат,1995, 350 б
14. Ғаббасов С. Халық педагогикасының негiздерi, А, 1995,463 б
15. Абаева Н.Б. Деятельность пионерской организации Казахстана по идейно-политическому воспитанию школьников (1962-1972),А:1985, 170 б
16. Кобжасарова М.Д. Формирование коллективизма у воспитанников казахских школ-интернатов во внекласной работе,А:1983, 178 б
17. История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). П/р М.К.Козыбаева,А:Дәуiр,1993, 416 б
18. Қашқари М. Түбi бiр түркi тiлi // Ауд. К.Бекетаев, А:Ана тiлi,1993, 181 б
19. Қайқауыс. Қабус-нама // Алтын сандық, ауд. Т.Айнабеков, А:Балауса,1992, 160 б
20. Төлеубекова Р.К. Бала тәрбиесiндегi халықтық педагогика.А, 1994, 140 б
21. Қожахметова К.Ж.,- Мектептегi ұлттық тәрбие жүйесi: теория және практика,А,РБК,1997,242 б.
22. Жұмабаев М. Пидагогика (баланы тәрбия қылу жолдары) А:Рауан,1993, 112 б.
23. Қалиев С.Қ.,- Қазақ этнопедагогикасының теориялық негiздерi мен тарихы, А:Рауан, 1998,128 б.
24. Тажибаев Т.,- Вопросы казахских детей в аулах и школы Казахстана // В кн. Очерки истории школы и педагогических мысли народов СССР, ХҮIII в. первая половина ХIХ века, М:Педагогика,1973, 365 б
25. Жарықбаев Қ.Б. Развитие педагогической мысли в дореволюционном Казахстане, Киев:1982, 285 б
26. Қалиев С.Қ. Халық педагогикасының ауыз әдебиетiндегi көрiнiсi, А:Мектеп, 1987, 120 б.
27. Қ. Қабдыразақұлы. Ғұрып, дәстүр және тәрбие,МХР,Баян Өлгий, 1979,125 б
28. Қожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика, А: Ғылым,1998, 315 б
29. Дүйсембiнова Р.Қ. Қазақ этнопедагогикасын мектеп практикасына ендiру, А:2000, 355 б
30. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалiмдердi оқушыларға ұлттық тәрбие беруге дайындаудың теориясы мен практикасы, Тараз, 2001, 343 б.
31. Оразбекова К.А.,- Жеке тұлға ұлттық тәрбиесiнiң ғылыми-педагогикалық негiздерi, А:2001,298 б.
32. Қазақстан Республикасының “Бiлiм туралы” Заңы, А.1992, РУМК,48 бет.
33. Мухамбетова С.К. Социальная ориентация младших школьников на основе традиций казахской народной педагогики,М:1996, 191 б.
34. Қоянбаев Ж., Қоянбаев Р. Педагогика (педагогикалық оқу орындарының студенттерiне арналған оқулық),Астана,2004, 358 б.
35. Мемлекетiк “Мәдени мұра” бағдарламасы, Егемен Қазақстан, №311-312, 29.11.2003, №184-188, 16.08.2005.
36. Сарыбеков Н.Қ. Педагогические основы подготовки учащихся к охране природы в системе общего среднего образования, Тараз,1994, 156 б.
37. Педагогический энциклопедический словарь, М,2002, 528 б.
38. Мұхамеджанова К, Дүйсембiнова Р.Қ, Құрсабаев М.Қ. – Атамекен тәрбие бағдарламасына әдiстемелiк ұсыныстар,Талдықорған, 1997, 121 б
39. Подласый И.П. Педагогика, М,Владос, 2003, 364 б
40. Сәдуақасұлы Ә. Халықтық педагогика дәстүрлері арқылы қазақ мектептерінің оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың педагогикалық шарттары, А,2003, 193 б
41. Мектепке дейiнгi және мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы,А.РБК,1995
42. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие, А:Бiлiм,1995, 232 б.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздері
1.1 Оқушылар ұйымының пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .6
1.2 Оқушылар ұйымының мiндеттерi мен мақсаттарын айқындаудағы теориялық
еңбектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 14
1.3 Қазақстанда оқушылар ұйымының ұлттық тәрбиеге негiзделген
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2. Оқушылар ұйымында тәлім-тәрбие жүйесін пайдаланудың жолдары
2.1 Оқушыларға ұлттық тәрбие беруге арналған “Атамекен” бағдарламасының
мазмұны мен ерекшелiктерi ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...38
2.2 Мектептегi тәрбие жүйесiнде ұлттық тәрбие әдiстемелерiн
пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..53
2.3 Эксперименттiк бақылау жұмысының
нәтижесi ... ... ... ... ... ... ... ... . 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
61
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын
алған iрi экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер – қоғам
дамуының қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын
тигiзiп отыр. Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн
қалыптастыруға бағытталған ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi –
жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына сiңiрген саналы әрі
парасатты тұлғаны тәрбиелеу қажеттiгiн де алға тартып отырғаны
шындық. Егемендi елiмiзде соңғы жылдар тiзбегiнде жүргiзiлiп келе жатқан
бiлiм реформаларына қатысты түбегейлі бетбұрыстар – қоғамдық ортадағы
адамдардың өзгеше пiкiрлерi мен көзқарастарын қалыптастыруға негiз болғаны
рас. Көптеген өнеркәсiп орындарының жаңа технологиялық қондырғылармен қайта
жабдықталуы - бiлiм сапасының басқа деңгейге көтерiлуiне өзгеше талап
қойды. Бұл құбылыс – бiлiм параметрлерiнiң заман талабына сай
неопедагогикалық- неопсихологиялық сипат алуына мүмкiндiк туғызуда.
Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: “..Барлық дүние мектептен
басталады. Сондықтан 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беретін
жүйеге көшіп, педагогтардың профессионалдық деңгейі мен жаңа оқулықтар мен
біліми технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет..”,- деп, атай келе
“Қазақстан – 2030” бағдарламасында: “...бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-
жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер
жетедi. Олар өз ұрпақтарын жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы
мықты өкiлдерi болмақ. Олар бабаларының игi дәстүрлерiн сақтай отырып,
қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге даяр
болады...”,- десе, жастарға патриоттық тәрбие берудің маңыздылығын
мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы негізінде бүгінгі ұрпақтардың
бойына ұлттық патриоттық сезімдерді қалыптастыру керек... деп, баяндалған
аманатында ұлт болашағы мен ұрпақ тағдырына деген зор жауапкершiлiктің
биігін көреміз. Қазақстан Республикасы Президентінің ҚР азаматтарына
патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы туралы Жарлығының (№200, 10.Х.2006) дүниеге келуі – бүгінгі
жас ұрпаққа халық дәстүрлері мен құндылықтары негізінде ұлттық тәрбие
берудің маңыздылығын арттыра түседі.
Замана жетiстiктерi негiзiнде жас ұрпаққа сапалы бiлiм берудi мақсат
еткен көпшiлiк қауым, ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы сақтап-жинақтап
келген халық педагогикасының асыл мұралары негiзiнде саналы тәрбие берудi
әрқашан жадынан тыс қалдырған емес. Соңғы жылдары өткiзiлiп жатқан ғылыми-
практикалық конференциялар мен зерттеушi ғалымдардың еңбектерiнде
этнопедагогика мұраларының назарға iлiнуi – аталмыш проблеманың
көкейкестiлiгiн айқындап отыр. Болашақта гүлденген Қазақстанның одан
ары қарыштап өркендеуiнiң негiзгi тұтқасы болатын демократиялық қоғамды
құратын парасатты һәм бiлiмдi тұлғаларды дайындауда ұлттық тәлiм-тәрбиенiң
атқаратын жұмысы зор екенi даусыз. Озық жетiстiктерге негiзделген бiлiм
нәрiмен қатар, ұлттық тәрбие құндылықтарын бойына сiңiрген ұрпақтар ғана
ұлт тағдырын тереңiнен таразылап, болашағын барынша болжайтын тұлға ретiнде
танылатыны анық.
Демек, педагогика ғылымының осы кезге дейiн қалыптасқан озық тәжiрибелерiне
сүйене отырып, оқу-тәрбие жұмыстарында этнопедагогика мұраларын барынша
пайдалану – басты талаптардың негiзi болуы шарт.
Оқушылар ұжымындағы тәрбие мәселелерi, әсiресе сыныптан тыс жұмыстар,
қоғамдық ұйымдар негiзiнде тәлiм-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру, оқушылардың
өзiн-өзi басқару жүйесi мәселелеріне арналған еңбектердiң көпшілігінде жан-
жақты қарастырылғаны байқалады. Сонымен қатар, аталған еңбектердiң
маңыздылығына баға бере отырып, ұлттық тәлiм-тәрбие беру iсiн бүгiнгi
таңдағы мектеп оқушыларының қоғамдық бiрлестiктерi мен ұйымдық жүйе арқылы
ұйымдастыру және басқару жолдарының педагогикалық мәнi мен әдiстемелiк
мүмкiндiктерiнiң толығынан ашылмағаны байқалады. 1980 жылдардың аяғына
таман көптеген мектептерде ұзақ жылдар бойы оқушылар арасындағы
шығармашылық қарым-қатынастың тұтқасы болып келген пионер ұйымдарының жұмыс
жүйесіне негізделген оқушылар ұйымдары және олардың ұжымдық құрылымдарының
дағдарыстарға ұшырауы – орта мектептердегі бұрыннан тәжірибе жинақтап
келген оқушылардың қоғамдық бірлестіктерінің тәлім-тәрбиелік жұмыстарын
одан ары тиімді ұйымдастыруды қиындатты. Оның негізгі себептерінің бірі –
оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарының коммунистік идеологияға және
бірыңғай тәртіп пен саясатқа бейімделе жүргізілгенінен деуге болады. Осы
мәселе төңірегіндегі педагогикалық зерттеулер негізінен мектептегі оқушылар
ұйымында тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру - бірыңғай тәртіп пен авторитарлы-
педагогикалық жүйеге сүйенген пионер жұмысымен тығыз байланыста
қарастырылды.
Бертін келе мектептегі тәрбие жұмысының өзекті саласы оқушылар ұжымы
арасындағы тәрбие жұмыстарының “бірыңғай жалпыға ортақ тәрбие жүйесінің”
дағдарысқа ұшырау себептері – оқушылар ұйымының жұмыс мазмұнына түп қазық
болатын идея, яғни жалпыадамзаттық құндылықтарға сүйенген халықтық-
демократиялық принципке негізделген жаңа моделінің қажеттігін туындатқаны
анық еді.
Оқушылар ұйымының ұзақ жылдар бойы бірыңғай саяси тәртіпке негізделіп,
ұйым жұмысының халықтық-демократиялық принципке сүйенген, ұлттық тәлім-
тәрбие негізінде құрылған жаңа моделі бойынша жұмыс арқару қажеттігі
дипломдық жұмыс тақырыбымның өзектілігіне айғақ болды.
Зерттеу нысаны: мектептегi оқушылар ұйымындағы тәлiм-тәрбие жүйесi.
Зерттеу пәнi: мектептегі оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің
жолдары.
Ғылыми болжам: Егер халық педагогикасындағы ұлттық тәлiм-тәрбие
берудің ғылыми педагогикалық негіздері айқындалса, онда оқушы-жастардың
ұлттық сана-сезімі жетіліп, тұлғалық қасиеттері жан-жақты дамиды, өйткені
оқушыларға әлемдік құндылықтар мен ұлттық ерекшеліктерді кіріктіре
меңгертуге мүмкiндiк туғызылады.
Зерттеудің мақсаты: Мектептегі оқушылар ұйымының ұлттық тәрбие беруге
негізделген жаңа моделі бойынша жұмыс жасай отырып, оны оқу-тәрбие
үрдісінде іске асыру арқылы жан-жақты дамыған, ұлтжандылық қасиеттері
қалыптасқан азамат тәрбиелеу.
Зерттеудің мiндеттерi:
- Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы саралау;
- Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздерін
ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерделеу;
- Мектептегі оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие беру жұмыстарын
ұйымдастыру мақсатында “Атамекен” бағдарламасы және оны қолданылуын бақлау
арқылы зерттеп, сараптама жасау;
- Оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің моделдерін қарастырып,
оны іске асырудың жолдарын айқындау.
Зерттеу базасы: Алматы қаласының Шона Смаханұлы атындағы № 62
гимназиясы. Эксперимент жұмысына 20 оқушы қатысты, ондағы 10 оқушы
эксперимент тобында, 10 оқушы бақылау тобында болды.
Зерттеу кезеңі 2009-2010 жылдарының екінші жарты жылдығын яғни 2010
жылдан бастаплған III-IV тоқсан аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысы кiрiспеден, екi тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тiзiмi мен қосымшалардан тұрады.
1. Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен
теориялық негіздері
1.1. Оқушылар ұйымының пайда болу тарихы
Оқушылар ұйымы – балалар мен жасөспiрiмдердiң өз ерiктерiмен белгiлi
бiр мақсат қойып, бiлiм дағдылары мен пайдалы істерді игеруде ұйымдық түрде
арнайы топқа бiрiккен жас өскiндердiң шығармашылық әрекеттерiнiң үрдiсi
болып табылады. Демек, бiздiң қарастырып отырған объектiмiздiң пайда болуы
және оның пайда болуына әсер еткен факторлар мен басқа құбылыстарды ажырату
мен талдау – кез келген проблеманы терең зерттеу жұмысына негiзгі тұтқа
болары хақ.
Оқушылар ұйымы деген атау – ұжым, оқушы, бала, оқушы балалар ұйымы,
мектеп, тәрбие және басқа атаулармен тығыз байланыста дами отырып,
педагогикалық зерттеулерде жиі қолданылып келеді. Оқушылар ұйымын – балалар
ұжымы деп атау ғылыми басылымдарда кездеседі. Бұл жөнінде Педагогикалық
энциклопедиялық сөздікте төмендегідей анықтама беріледі: “.. Балалар
ұжымы – қоғамға пайдалы әрекет жасауда (еңбек ету, қоғамдық шығармашылық
қызмет, білімін шыңдау, туристік-өлкетану жұмыстарымен айналысу т.б) өз
алдына үлкен мақсат қойып, көздеген игіліктеріне жету барысында ұжымды
тұрғыда бірлескен балалар мен жасөспірімдердің қоғамдық топтасулары.
Аталмыш қоғамдық топтасудың (ұйымдасудың) негізгі ерекшелігі – бір
мақсат пен бір мүддедегі іс-шараларды бірлесе отырып атқару болмақ. Балалар
ұжымының ересек адамдар ұжымынан өзгешелігі – олардың іс-әрекеттеріне ұстаз-
педагогтар мен тәрбиеші-тәлімгерлердің бағыт-бағдар беріп жасауы қажет.
Сондай-ақ ұжым туралы салааралық ғылыми түсіндірме сөздіктерде:
“..ұжым – бір мақсатқа бағытталған мекемелерде жұмыс істейтін адамдардың
немесе білім беру орындарындағы оқитын студенттердің, оқушылардың тобы”
және “..Ұжымтоп – мектеп және мектептен тыс тәрбие ұжымы кеңесінің шешімі
бойынша құрылған оқушылар ұйымының негізгі құрылымдық бөлігі..”,- деп,
анықтама береді [1].
Балалар мен жасөспірімдер өздерінің танымдық-шығармашылық іс-
әрекеттерін жүзеге асыру барысында ұжым мүшелерінің педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктеріне негізделе отырып, демократиялық принцип
негізінде оқушылардың өзін-өзі басқару жүйесін құрып, кешенді тәлім-
тәрбиелік жұмыстар жүргізеді. Ұйымның рәміздері, шығармашылық әрекеттерінің
әдістері мен тәсілдері, құрылымы мен рәсімдік белгілері – ұйым қабылдаған
құжаттардың міндет-мақсаттарына сәйкестендіріле отырып жүргізіледі. Сонымен
бірге Педагогикалық сөздікте: .. Мектеп ұжымы – мектептегі тәрбие жұмысы
жүйесінің ордасы болып табылатын, бір-бірімен тығыз байланысқан
мұғалімдердің, оқушылардың және ата-аналар комитетінің бірлескен
педагогикалық топтасулары. Мектеп ұжымы мектепте қызмет атқаратын және
тәрбие мен білім алатын адамдарды біріктіре отырып, педагогикалық басқаруды
және оқушылардың өзін-өзі басқару құрылымдарын, өздерінің міндет-
мақсаттарына сай жүргізілуін қамтамасыз етеді - делінген.
Оқушылар ұйымындағы тәрбие мәселелерінің маңызы мен әлеуметтік мәніне
Луначарский А.В, Крупская Н.К, Макаренко А.С, Сухомлинский В.А, Блонский
П.П, Лебединский В.В, Бабанский Ю.К, Болдырев Н.И т.б тоқталып өткен.
Макаренко оқушылар ұйымының қалыптасуы – мектеп практикасында 3
этаптан (стадиядан) өтеді деп санаған. Бiрiншi этапқа мектеп өмiрiнде болып
жатқан жаңалықтарға қызықпайтын, шығармашылық жұмыстарды ұйымдастыруда
белсендiлiк танытпайтын, белсендi көсемдері (лидерлерi) шамалы ұжымды
жатқызса, 2 этапқа балалар ұжымының көпшiлiгi өз жауапкершiлiктерiн онша
сезiнбейтiн, бiрақ араларында ұйым жұмысын қызықты iстердi ұйымдастыру
арқылы жақсартуға тырысатын бiрен-саран санаулы ғана оқушылар кездесетiн
ұжымды, ал 3 этапқа мектептегi қоғамдық жұмыстарға белсене араласатын,
сынып жетекшiсi және басқа ұстаздардың тапсырмаларын орындауға ат салысатын
белсендi ұжым мүшелерiн жатқызады.
Макаренконың ойынша оқушылар ұйымы арқылы түрлі іс-шараларды
ұйымдастыру – тәрбие жұмысының жетекші құралы болу керек. Оның ғылыми
мазмұнын ашуда педагог-ғалым төмендегідей педагогикалық шарттарды
басшылыққа алған:
1. Оқушылар ұйымы және оның қалыптасу кезеңдері.
2. Ұйымның жалпы іс-әрекеттері және әрекет барысында қалыптасқан
ұжымдық дәстүрлер.
3. Ұжымдық дәстүр және тәрбие жұмыстарын жоспарлау мен ұйымдастыру.
4. Мектептегі педагогикалық қауым мен оқушылар ұйымдары арасындағы
қарым-қатынас.
5. Ұжым іс-шараларының ұйымдастырылу тәртібі.
6. Ұжымдық әрекет пен қоғамдық тәртіп. Өзін-өзі басқару жүйесі
7. Ұйым және қоғамдық орта
8. Ұжым ішіндегі жеке тұлға тәрбиелеу мәселелері
9. Ұжым ішіндегі микротоптар және оның көсемдері (лидерлері).
10. Ұйымдық дәстүрлердің сақталуы мен салтанатты жалғасуы.
Аталмыш педагогикалық тұжырымдар бүгінгі таңдағы мектеп оқушылары
арасындағы қарым-қатынастар қайшылықтары мен жетістіктерін ғылыми тұрғыда
зерттеу барысында жиі кездесетін құбылыс екені анық. А.С.Макаренко
балаларды ұйымдық тәрбие арқылы тәрбиелеудің маңыздылығын атап өткенімен,
тәлім-тәрбие үрдісінде қатал тәртіпті сақтаудың қажеттігін талап етіп
отырған. Оның ойынша, педагогикалық этикадан тым алшақ кетпеген, қатал
тәртіп жүйесін тәрбие жұмысымен байланыстыру – ұжым мүшелерін бұрынғыдан
бетер ұйымдасуларына ұйытқы болады деп санаған. Бұл жөнінде ол: “.. Мен әлі
күнге дейін қалыптаспаған, бірақ түбі Кеңестер Одағында негізі қаланатын
арнайы тәрбие тәртібінің ережесін жасауды қалаймын. Ол ережелер аталмыш
шарттарға негізделуі керек деп санаймыз:
1. Сыйластық пен талап қою;
2. Шынайы ниеттілік пен еркін әрекет;
3. Ғылыми қағидаларға сүйену (принципшілдік);
4. Қамқорлық және назар аударушылық, білім негіздері;
5. Жаттығулар;
6. Шынығу;
7. Еңбеккерлік;
8. Ұжымдық;
9. Отбасы және балалық шақ;
10. Бала қуанышы мен ойындары. Баланы жақсы көру мен жазалау шараларының
шектеулігі;
11. Марапаттау мен сөгіс беру мөлшері..”,- атты ой-пікірлерінде бала
тәрбиесінде педагогикалық талаптарға негізделген қаталдық пен тәртіп
шараларын қолдануды ұсынғанын көреміз [2].
Этнотәлiмдiк құндылықтардың тарихи сабақтастығының халық тұрмысындағы
бейнесi – ұрпақ тәрбиесi жөнiндегi ата-бабаларымыздың эмпирикалық
тәжiрибелерi. Демек, ұлттық тәлiм-тәрбие ата-бабаларымыздың көне дәуiрден
бүгiнге дейiн жас ұрпақ өкiлдерiне жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық
қасиеттер негiзiнде сапалы бiлiм һәм саналы тәрбие беру жөнiндегi
тәжiрибелер жиынтығы деп анықтама беруiмiзге тура келді. Бiздiң
ойымызша ұлттық тәлiм-тәрбие дүниесiн қалыптастырушы екi заңдылық бар деп
есептеймiз. Бiрi – халықтың тәлiм-тәрбие жетiстiктерiнiң жалпыадамзаттық ой-
таным мен ұлттық психологиямен бірлігі мен тұтастығы, екiншiсi – аталмыш
дүниелер синтезiнен туындаған әдiс-тәсiлдер жиынтығы болмақ. Ұлттық тәлiм-
тәрбие мұраларының көне замандардан берi сан қилы белестерден өтiп бiрде
әкімшілдік басқару жүйесінiң идеологиялық құралына айналып, бiрде
прогрессивтiк-демократиялық рөл атқарып келе жатқанына қарамастан, оның
бiлiмтану мен тәлiмтану жүйесiне арқау болып келе жатқаны шындық. Қазақ
халық педагогикасы мұралары негізінде мектептегі оқушылар ұйымы арқылы
ұлттық тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру – жалпы адамзат мәдениетінің біртұтас
бөлігі болып табылады [3].
Ұйымдық тәлім-тәрбиенің түпкілікті мақсаты – нағыз адамды тәрбиелеу
жұмысы болмақ деген. Нағыз адамды тәрбиелеудің 59 бағыттан тұратын негізгі
қағидаларын В.Сухомлинский отансүйгіштік, патриоттық, отбасылық және
коммунистік тәрбие тағылымдары бойынша кешенді жүргізу жүйесін ұсынады.
Жұмыс сипатының кешенді жүргізілуі – оқушылар ұжымындағы тәрбие
жұмыстарының ойдағыдай жүзеге асырылуын қамтамасыз етпек. Оның: “.. Бүгінгі
күндегі басты мәселе – нағыз адамды тәрбиелеп шығару. Демек, біздің
ойымызша тәлім-тәрбиелік әрекетіміз - өне бойына барша адами құндылықтарды
сіңіре білген, парасатты тұлғаларды дайындау ісіне арналуы керек ..”,-
деген ой-пікірлері айтар сөзіміздің айғағы болып тұр [4].
В.А.Сухомлинскийдiң ойынша тәжiрибелi педагог-тәрбиешiлердiң
ұжымдық тәрбиенi ұйымдастырудағы басты мақсаттарының бiрi – шәкiрт
санасының рухани-психикалық дүниесiне басты назар аудару керек деп санаған.
В.Сухомлинский негізінен өз еңбегін мектеп ұжымын (коллективін)
қалыптастыру қажеттігінен бастайды. Ондағы айтпағы – мектептегі оқушылар
мен педагог-ұстаздар ұйымының ынтымақтастығы екені анық. Ол тәрбие
жұмыстарын балалардың жас ерекшеліктеріне қарай ұйымдастыру идеясын және
А.С.Макаренконың балалар коллективінің (ұжымының) қалыптасу кезеңдері
(сатысы) туралы педагогикалық тұжырымдарын тілге тиек етеді.
Оқушы бойындағы жауапкершілік көріністері Н.Крупскаяның пайымдауы
бойынша - ұжымның шығармашылық әрекеті болса, А.Макаренконың ойы бойынша –
ол тәртіп. В.Сухомлинскийдің теориясы бойынша оқушылардың жауапкершілік
қасиеттерінің артуы – тәрбиеші-педагогтардың гуманистік ұстанымдары. Ал,
П.Блонскийдің ойынша, оқушылар ұжымының қалыптасуына сыныптағы
микротоптық ерекшеліктер шешуші әсер етуі ықтимал.
Әдетте, ұйымдық топтың ішіндегі ерекше көзге түскен оқушылардың тез
байқалатыны белгілі болса, онда микротоптар “жетекшілерінің” бір-бірімен
қарым-қатынасы жалпы ұжымның іс-әрекет көрсеткіштерін анықтайды. Бұл
құбылысты П.Блонский “ұйым көсемдерінің” (вожактардың) қарым-қатынастары
деп атады. Байқап отырғанымыздай, П.Блонский ұжымдық топтасуды тек
оқушылардың қоғамдық пікірлері негізінде қалыптасқан әлеуметтік құбылыс
қана емес, сонымен бірге ол құбылыстар ғылыми талдаулар мен сараптамаларды
қажет ететін күрделі мәселе ретінде қарастыруды ұсынады. Оның басты зерттеу
объектісі - ұжым өміріндегі жеке тұлғаның мінез-құлық әрекетін бақылау
қажет деп санайды.
Бұл жерде “ұжым” және “ұйым”, “оқушы” және “бала” деген зерттеу
объектілерге ерекше назар аударатын мәселелер жөнінде түсініктеме берген
жөн. “Ұжымның” да, “ұйымның” да негізгі мақсаты бір, бірақ “ұйым” белгілі
бір мақсатты көздей ұйымдасқан оқушылардың күрделі тобы болса, ал “ұжым”
сол топтың ішіндегі ой-пікір, көзқарас бірлігінен туған жеке-жеке топтар.
Айталық, белгілі ұжымның озық дәстүрлерін, немесе шығармашылық
жетістіктері мен бастамаларын жинақтау, тарату, насихаттау үшін және ол
жетістіктердің қоғам қажеттілігіне айналуы үшін бір емес, бірнеше ұжымдық
топтарды біріктірген ұйымдық бірлестіктің әрекеті мен талабы анағұрлым
тиімдірек болады. Оның тиімділігінің тағы бір ерекшелігі – ұжым мен ұйымның
педагогикалық тұтастығында. Олардың тұтастығы - оқушылар арасындағы қарым-
қатынастарды реттеуге, мектеп пен қоғамға пайдасы тиетін ауқымды тәлім-
тәрбиелік іс-шараларды өзара ынтымақтаса отырып жүргізуге, оқушылар
ұжымында өзін-өзі басқару жұмыстарын оңтайлы үйлестіруге және мектептегі
педагогикалық қауымдастықпен бірлесе отырып мазмұнды-мақсатты жұмыстар
жүргізуге зор мүмкіндік тудыртатыны сөзсіз. Әр ұжымда қалыптасқан
дәстүрлердің уақыт өткен сайын молайып, кейін ол дәстүрлердің бірнеше
ұжымтоптардың қажеттілігіне айналуы – мақсаты мен ой-арманы бір ұжымдардың
бір ұйымға бірігуіне себепші болды. Демек, ұжым әрекеттерінің айырықша
белсенділік танытуы – олардың ұйымдық құрылымының қалыптасуына негіз
болмақ.
Оқушылар ұжымындағы өзін-өзі басқару жүйесінің негізін салушы
американдық педагог Э.Джилль болды. Бұл жөнінде ол өзінің “Мектеп
республикасы – Republic of shcool” атты еңбегінде баян етеді. Оның идеясы
бүкіл Солтүстік Америка құрлығын шарпып, Ресейге дейін тарады ... ”,-
делінген. Американдық ғалым-педагог Э.Джилльдің “Мектеп республикасы -
Republic of shcool” атты оқушылар ұжымында тұңғыш қалыптасқан өзін-өзі
басқару жүйесінің пайда болуы - әлеуметтік құбылыс екені рас. Аталмыш
құбылыстың қоғамдық қажеттілікті қалыптастырмағандықтан, оның педагогикалық
бастама ретінде жер-жерге таралуы мүмкін болмас еді. Мұндай тәжірибелердің
білім мекемелерінен қолдау табуы – оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарының
түрлі әдіс-тәсілдер арқылы жүргізілуіне ерекше жағдай туғызды. Солардың
бірі Ұлыбританияда пайда болған “скауттар” атты балалар мен
жасөспірімдердің бірлестіктері болып табылады. Бұл жерден балалар
(оқушылар) ұйымының қоғамдық сипат алғанын көреміз.
Ол жөнiнде алғашқы деректер ағылшын офицерi, полковник Р.Бадэн
Поуэлл (1857-1941) негiзiн салған Скауттар ұйымының құрылуынан басталады.
Скаут, ағылшын тiлiнде Scouts, яғни жас барлаушы деген ұғымды бiлдiредi.
Скауттар ұйымы жөнiнде орталық басылымдарда мынадай деректер келтiрiледi:
“...Скаутизм – балалар мен жасөспірімдер ұйымының негізін құрап,
буржуазиялық бағыттағы мектептен тыс тәлім-тәрбие беретін жүйе болып
табылады. Скаутизмнің негізгі мақсаты – буржуазиялық қоғамның рухани
құндылықтары негізінде болашақ ұрпақты тәрбиелеу. Скауттар заңы бойынша,
әрбір мүше өзінің тегі мен нәсіліне, әлеуметтік жағдайына қарамай, әрбір
мүшеге қолынан келгенше көмек беруге, бір-біріне дос және жақын болуға даяр
тұруы керек. Скаут ұйымдары ер балаларды - бойскаут (bouscouts) және қыз
балаларды - (girlscouts) гирлскаут деп бөлгеніне қарамастан, екі ұйымның
да көздеген міндет-мақсаттары бір болып табылады.. ”,- деген мағлұматтар
берiледi. Скаутизм ұйымының идеясын насихаттау және көпшiлiкке таныту
мақсатында Р.Баден-Поуэлл “Скауттарға арналған Ереже” (1898), ”Балаларға
арналған скаут өнерi”, ”Ер балаларға арналған скаут Ережесi” және “Жас
барлаушы” атты еңбектер жазды.
Скауттар ұйымы оқушы балалардың әр түрлi шығармашылық және әскери-
жауынгерлiк тапсырмалар мен ұжым мақсатына қатысты басқа iс-шаралар атқару
барысында – жеткіншектердің ұйымшыл, белсендi, көпшіл және жауапкершіл
тұлға болып өсулеріне мүмкiндiк туғызды. Скауттар ұйымының көп жағдайда
әскери тәртiпке бойұсынуы, яғни өздерi қабылдаған Ереженiң талаптарын әр
мүшенiң қатаң сақтауына, сонымен қатар көмек қажет еткен жандарға кез
келген уақытта қол ұшын беруге, өтiрiк айтпауға және сабақты үздiк оқуға
дағдыландыру сезiмдерiн қалыптастырды.
Пионер ұйымы халықаралық қоғамдық бірлестік ретінде танылды.
Халықаралық балалар мен жасөспiрiмдер ұйымының комитетi (СИМЕА) пионер
ұйымының жетiстiктерiн бағалап отырды. Оның басты себептерiнiң бiрi – СИМЕА
комитетiне мүше 80 елдiң iшiндегi экономикалық жағынан артта қалған
мемлекеттердегi балалар ұйымына (Монғолия, Эфиопия, Чад, Сальвадор, Вьетнам
т.б) бүкілодақтық пионер ұйымы тарапынан көмек көрсетiлгенi және басқа да
қайырымдылық шаралардың жасалғаны ұйымның халықаралық мәртебесін көтерді.
Скауттар ұйымдарының басқару мен құрылымдық жүйесіне негізделген
пионер ұйымынан басқа, әлемдегі көптеген мемлекеттерде балалар мен оқушылар
ұйымдары құрылды. Олар скауттардың дәстүрлерін толық сақтамаса да, ұжымдық
құрылу барысында өз елінің ұлттық ерекшеліктері мен мемлекеттік рәміздеріне
негізделе отырып жұмыс атқарды. 1922 жылы негізі қаланған Бүкілодақтық
пионер ұйымының жарғысына және оның кейбір саяси-идеологиялық ықпалдарына
негізделген социалистік бағыттағы елдерде және басқа мемлекеттерде
балалар мен пионер ұйымдары құрылды.
Пионер ұйымының тарихы жөнiнде энциклопедиялық сөздікке материалдар
жинаған Соколова Э.С, Таборко В.А, Симонова Л.С, Мальковская Т.Н, Иванова
Н.П, Куценко С.А мағлұматтарына зер салсақ, 1970 жылдары пионер ұйымына
мүше болып кiрген оқушылар саны 23 миллионға жетiп, мектептерде 118 мыңға
жуық пионер ұйымордалары (дружиналары) құрылған. Пионер ұйымының
“Пионерлер мен оқушылардың Заңы” атты құжаты қабылданды. 1924 жылы 4
тамызда РКПб “Пионерлер қозғалысы туралы”, 1932 жылы 21 сәуiрде “Пионер
ұйымындағы тәрбие жұмысы” атты қабылдаған Үкiмет Қаулысының пионер ұйымының
қоғамдық бірлестік ретіндегі мәртебесінің көтерілуіне үлкен әсерiн тигiздi.
Пионер көсемдері мен белсенділерiн дайындау барысында бүкiлодақтық
“Артек” пионерлер лагерiнiң маңызы өте зор болды. Кеңес үкiметi тұсында
пионер ұйымындағы тәрбие мәселелерi жан-жақты зерттелдi. Зерттеушi педагог
ғалымдар Вульфов Б.З, Хозе С.Е, Ященко М.М, Иванова Л.М, Иванова Л.П,
Ходоровская З.А, Черный Г.П, Сокрута О.И, Ширвиндт Б.Е. Петрусевич А.А,
Падалко Т.В, Самойлова Т.Я, Розенберг А.Я, Суховейко Г.С т.б пионер
ұйымындағы өзiн-өзi басқару, сыныптан тыс жұмыстарда тәрбие iсiн
ұйымдастыру жөнiнде диссерациялық ғылыми еңбектер жазды [6].
Пионер ұйымына деген мемлекеттiк қамқорлықтың артуы алдымен мектеп,
завод, фабрика жанынан оқушылардың танымдық-интеллектуалдық
қызығушылықтарын дамыту мақсатында үйiрме жұмыстарының көптеп ашылуына
себебiн тигiздi. Ол жұмыстардың ерекше сипат алуы және бiрқатар
жетiстiктерге қол жеткiзгенi арнайы пионерлер мен оқушылар Сарайларының
ашылуына ұйытқы болды. Қарапайым үйiрме жұмысынан бастау алған техника
құралдарын меңгеру, жабайы аңдар мен өсiмдiктердi қорғау, бейнелеу
өнерiмен, журналистика мамандығымен айналысу және мектеп белсенділерiмен
шығармашылық жұмыс атқару барысында жинақталған мол тәжiрибелер мен
жетiстiктер, өз саласына байланысты газет-журналдарда жарияланып, кең
насихатталды.Мектеп оқушылары арасында ұжымдық тәрбиенi жүзеге асыру
мақсатында “Вожатый” және “Пионерская правда” басылымдарының оқушылар
өмірінің қызықты болуына, тәлімгерлер мен тәрбиешілер жұмыстарының мазмұнды
болуына әсерін тигізді.
Пионер ұйымы халықаралық қоғамдық бірлестік ретінде танылды.
Халықаралық балалар мен жасөспiрiмдер ұйымының комитетi (СИМЕА) пионер
ұйымының жетiстiктерiн бағалап отырды. Оның басты себептерiнiң бiрi – СИМЕА
комитетiне мүше 80 елдiң iшiндегi экономикалық жағынан артта қалған
мемлекеттердегi балалар ұйымына (Монғолия, Эфиопия, Чад, Сальвадор, Вьетнам
т.б) бүкілодақтық пионер ұйымы тарапынан көмек көрсетiлгенi және басқа да
қайырымдылық шаралардың жасалғаны ұйымның халықаралық мәртебесін көтерді.
Әлемдегі көптеген мемлекеттерде балалар мен оқушылар ұйымдары құрылды.
Оларда ұжымдық құрылу барысында өз елінің ұлттық ерекшеліктері мен
мемлекеттік рәміздеріне негізделе отырып жұмыс атқарды. 1922 жылы негізі
қаланған Бүкілодақтық пионер ұйымының жарғысына және оның кейбір саяси-
идеологиялық ықпалдарына негізделген социалистік бағыттағы елдерде және
басқа мемлекеттерде балалар мен пионер ұйымдары құрылды.
Бүкілодақтық пионер ұйымының жалпы басқару жүйесі мен ұйымдық
құрылымдарының тәжірибелерін өз практикаларында пайдаланған, бірақ Кеңестік
пионер ұйымының коммунистік идеологияға негізделген саяси бағыттарын
мойындамаған балалар мен пионер ұйымдары Жер шарының европалық бөлігіндегі
капиталистік мемлекеттерде құрылды. Оларға Ұлыбританияда “Орман халқы”,
Францияда “Қаһарман балалар одағы” (1945), Италияда “Пионерлер
ассоциациясы” (1945), Бельгияда “Пионерлер одағы” (1945), Норвегияда “Жас
пионерлер одағы” (1945), Грецияда “Жас қырандар” (1943), Жапонияда “Жапон
балаларының әуендері” (1948) және басқа балалар мен пионерлер ұйымдарын
жатқызуға болады. Аталмыш ұйымдардың жұмыс жүйесі – бүкілодақтық пионер
ұйымының ережелері негізінде жүргізілді.
Пионер деген ардақты атақты (пионер – француз тілінде “Pioneer”
бастаушы деген ұғымды білдіреді) әрдайым мақтан тұтып, әр ұрпақтың өз
шығармашылық ісімен, белсенділігімен және сабақты үздік оқуымен ұйым
мәртебесінің артуына үлес қосуға деген педагогикалық талаптармен
ерекшеленді.
Қазақстанда пионер ұйымы 1922 жылдың 26 қараша айында құрылды. Ал,
Бүкiлодақтық В.И.Ленин атындағы пионер ұйымы 1922 жылдың 19 мамыр айында
құрылды. Қазақстан пионер ұйымы тарихын зерттеушi ғалымдардың (Иржанова
Р.Д, Құнантаева К.Қ, Абаева Н.Б, З.Байназаров, Мұқанова Б.Ы, Татаурова Н.Л,
Қасенов Е.Р) еңбектерiне талдау жүргiзу барысында, Қазақстан мектептерiнде
1922-1991 жылдар аралығында сыныптан тыс жұмыстар, оқушылар ұжымындағы өзiн-
өзi басқару, мектептен тыс мекемелердегi және балалар мен жасөспiрiмдер
ұйымдары мен мекемелерiндегi тәлiм-тәрбие жұмыстары негiзiнен Бүкiлодақтық
пионер ұйымы бекiткен Ережелер негiзiнде жүргiзiлгенiн көрсетеді. Осыдан,
мектепте және басқа мекемелерде жүргiзiлген тәрбие мәселесiне қатысы бар
зерттеу жұмыстары аталмыш проблемалардың себеп-салдары мен педагогикалық
мазмұнын ашуға, пионер жұмысының әдiстемелiк бағыттарын айқындауға
негiзделе отырып зерделендi деген қорытынды шығады.
Мектептегі оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмыстары Қазақстан
мектептерінде және Кеңес Одағы құрамындағы басқа республикалардағы білім
мекемелерінде, мектептен тыс мекемелерде, тіпті ірі өнеркәсіп орындарында
құрылған пионер топтарында жүргізілді.
Пионер ұйымының жұмысы – Кеңес үкіметінің мемлекеттік билікті қолына
алған Коммунистік партияның саяси бағдарламасы ретінде танылуы, ұйымның
мәртебесін көтеріп, оның жергілікті жерлердегі мектеп пен мектептен тыс
мекемелердегі тәрбие жұмыстарында жетекші қағида ретінде қабылдануын
қамтамасыз етті. Бұл үрдіс мектептегі тәрбие жұмысының бірыңғай жүйеге
негізделген педагогикалық шарттарын қалыптастырды. Бірыңғай тәртіп – тәрбие
жұмысының халықтық-демократиялық қағидаларымен санаспай, жоғарғы жақтан
алдын-ала жоспарланған, жаттанды жұмыс жоспары бойынша жүргізілуді талап
етті.
Бүгiнгi заманымыздағы балалар мен жастар ұйымдарының басқару жүйесi
мен құрылымы, негiзгi мақсаттары мен мiндеттерi, тәлiм-тәрбие жұмысын
ұйымдастыру формалары скаут ұйымдарының ұзақ жылдар бойы жинақталған
тәжiрибелерiне сүйенiп келгенi шындық.
Кейін тарихи оқиғалар қайта зерделеніп, тарихи шындық қайта қалпына
келгенде, ғалымдар мен саясаттанушылардың еңбектері арқылы, оқушылардың
саяси өмір мен өткен тарих беттерінің қаншалықты ақиқатқа жақын екенін
сезінулері олардың еркін көзқарастарын өзгерте бастады. Өз ретінде олар
аталмыш тапсырмаларды орындау барысында тәрбие сағатының құрғақ, жаттанды
және жыл сайын сынып жетекшісі мен педагогикалық қауымдастық тарапынан
талап етіп отыратынына көз жеткізді. Мұндай талап – оқушының шығармашылық-
интеллектуалдық еркіндігінің дамуына қайшы келді.
Мектептегi оқушылар ұжымының негiзгi қалыптастырушы күшi – оқушы
балалардың қоғамдық қарым-қатынасы. Балалар арасындағы қарым-қатынас,
мектеп оқушылар қауымының қоғамдық пiкiрiн қалыптастырады. Оқушылардың
өмiрге және мектептегi педагогикалық ықпалдарға деген көзқарастары олардың
жас ерекшелiктерiне қарай әр түрлi сипатта дамиды. Мiне, осы мәселелердi
дер кезiнде дұрыс жолға қойып, озық тәжiрибелер мен технологияларға
негiздей отырып, оқушылар қарым-қатынастарының әрекеттерiне ғылыми тұрғыда
педагогикалық-психологиялық диагностика жасау арқылы дұрыс бағыт беру
қажет.
1.2. Оқушылар ұйымының мiндеттерi мен мақсаттарын
айқындаудағы теориялық еңбектер
Оқушылар ұйымындағы тәлiм-тәрбие мәселесi жайлы сөз қозғалғанда,
тәрбие теориясы жөніндегі педагогикалық ой-пiкiрлер мен тұжырымдарға басты
назар аударуға тура келеді.
Антикалық дәуiрде Сократ, Платон, Аристотель, Демокрит және басқа
ғұламалар балалардың танымдық кеңiстiгiнiң дамуына бiлiм мен тәрбие
құралдарының аса қажет екенiн ерекше атаған.
Тәрбие теориясына байланысты Әл Фарабидың “адамға ең алдымен білім
емес, тәрбие беру керектігі” жөніндегі нақыл сөзі кейінгі жылдары баспасөз
беттерінде және педагогикалық жиындардағы баяндамаларда жиі айтылуда.
Фараби мұраларының бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне берер тағылымдық
құндылықтарының мол екені рас.
Тәрбие жөніндегі Фараби тағылымы оның ғылыми еңбектерінде былай деп
көрсетіледі: “.. Қоғамдағы көптеген адамдар өздерінің табиғи жаратылысына
орай, өздерінің ерекшеліктерін иеленеді. Бірақ оларға сырттан өзгеше ықпал
жасалғанда адамдар өздерінің табиғи болмыстық құндылықтарын өзгертуі
мүмкін. Мұндай күрделі өзгерістерге тәрбиенің де ықпалы бар. Аталған игі
және түпкілікті мақсаттарға жету, адам еркі мен тәлім-тәрбие құралдарын
пайдалана отырып жетуге негіз болады. Олар қалыптасу барысында, аталған
талаптардан бөлек, кейде одан асып түсетін жайттарға назар аударғанда және
тәрбие заңдылықтарынан алшақтанған кезде, бастапқы күшті қалпынан тайқып
кетуі мүмкін. Табиғи заңдылықтардың ақиқатын мойындаған адамдардың тәлім-
тәрбие ықпалдарына деген көзқарастары, тәрбие құралының құдыреті мен
өздерінің икемдену пиғылдарына байланысты болмақ.
Аталған дүниелердің қыр-сыры мен қайшылықтарын тану әр жеке тұлғаның
өз ғұмырнамасын қаншалықты бағалағаны мен болжауына байланысты, бұл
қасиеттің сырын ұғу әркімнің қолынан келе бермес. Міне, осы қайшылықтың
аражігін ажырату үшін бізге ұстаз бен тәлімгер ауадай қажет. Бір қаланың
тұрғындары білім мен таным жағынан бір-бірінен асу үшін, немесе ерекшеленуі
үшін, халыққа қызмет етіп, ел басқаруды өркениетті жолға қоя білгені – оның
ұстазы мен тәлімгерінен алған білімі мен тәрбиесіне байланысты..” [5].
Аталмыш ой-тағылымдардан Әл Фарабидың тәрбие теориясына қатысты
мәселелердің тек қана баланың жан-жақты дамуына тірек болатын тәрбие
тәжірибелерін қалыптастырумен шектелмей, оның жалпы адам тәрбиелеу
ізгіліктерінің құралы болу керек деген ғибраттарын кездестіреміз. Оның осы
мәселеге қатысты терең мән берген тәлімдік алғышарты – біріншіден, әр адам
өзін-өзі тануға ерте бастап назар аударып, сол мәселеге байланысты табиғат
пен адам ілімдерін үйренуге; екіншіден, аталған қасиеттердің аса жауапты
және кез келген адамның қолынан келе бермейтін қиын іс екенін атай отыра,
ол үшін ұстаз бен жол көрсетуші тәлімгердің қажеттігін ескертеді. Мұның өзі
бүгінгі педагогикалық зерттеулерде ғалымдардың назарын өзіне аударып
отырған жан-жақты дамыған жеке тұлғаны оқыту мен тәрбиелеу және сол
мәселелер төңірегінде педагогика ғылымының қол жеткізген тәжірибелері мен
шешілмей жатқан тәлім-тәрбиелік проблемалармен жанасады.
Тәрбиенiң адамзаттың аса құнды игiлiктерiнiң бiрi деп санап, оның
табиғи құбылысының себеп-салдарын ғылыми тұрғыда айқындауды мақсат еткен
Я.А.Коменский болды. Коменскийдiң ойынша ұйымдық тәрбиенiң негiзгi ошағы
отбасы дәстүрi мен тәрбиеленушi оқушылар қауымдастықтары – ата-баба
тағлымдарынан бастау алғанда ғана, оларға бiлiм берудiң тиiмдiлiгi мен
сапалылығы және қоғам үшiн қажеттiлiгi арта түседi деп санаған. Автордың
“Түрлі-түсті суреттер арқылы өмір құбылыстарын тану” атты еңбегі осы
ойымызға дәлел. Коменский өзінің тәлім-тәрбие жөніндегі күрделі ой-
толғамдар жиынтығын айтпас бұрын, көтеріп отырған мәселенің түп-төркінін іс-
жүзінде көз жеткізу үшін негізгі тәлімдік ойларын қарапайым тәсілдер арқылы
тәжірибе жүзінде сынақтан өткізуді мақсат еткен.
Бұл жерде Я.Коменскийдің жас ұрпаққа кешенді тәлім-тәрбие беруді басты
мақсат еткенін байқаймыз.
Өз сөзінде: “..балалар мен жастарға білім мен тәрбие беру ісін менің
ойымша екі түрлі жолмен ұйымдастыруға болады; бірі – мектепке білім алуға
келген балалардың бәрін бөлмей, баршасына бірдей қамқорлық жасалса;
екіншісі – оқушылардың арасында ғылым дүниесіне қызығушылықтары бар
ұйымтоптар құралса. Осындай талаптарға негізделген білім жүйесін
қалыптастыруға қол жеткізсек, әр қоғамдық мектеп пен қоғамдық сауықтыру
орталығын жасауымызға болады..”,-деп, оқушыларға білім мен тәрбие беруде
қоғамдық топтарға арнайы ғылыми-зерттеу объектісі ретінде қарау керектігін
айтады.
Ағартушы Джон Лооктың ойынша баланы тәрбиелеу, баланың әке-шешесi
немесе отбасы мүшелерiнiң қатаң бақылауы арқылы жүргiзiлмеу керек деп
санаған. Сондықтан бұл мәселелер ұйымдық тәрбие үрдiсiнде де ескерiлуi
керек екенiн атап көрсеткен [6]. Дж.Лоок бала тәрбиесі тек қоғамдық, я
болмаса әулеттік қажеттілік қана емес, ол адамзаттың өркениеттік қозғаушы
күші ретінде ғылым тұрғыда арнайы қарастыруды қажет санады. Оның ойынша
жас ұрпаққа кешенді тәрбие беру ісі, аталмыш дүниенің білім жүйесімен тығыз
байланыстылығында деп қарастырылды.
Атақты жазушы Л.Н.Толстой өзiнiң авторлық мектебiн ашып, оған арнайы
оқулықтарды жазумен қатар тәрбие жұмыстарына терең мән берген. Ол тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыру барысында оқушылардың шығармашылық қабiлеттерiне
ерекше назар аудару керек деген.
Ғалым-педагог тәрбие мәселесін ауқымды ғылым саласы ретінде
қарастырады. Оның ойынша жас ұрпақтың санасына адами қасиеттер мен ізгілік
тағылымдарын қалыптастыру біріншіден ғылыми зерттеу жетістіктеріне
негізделсе, екіншіден – халықтың тәлім-тәрбиелік құндылықтарына сүйенуі
керек деп, тәрбиенің “халықтық принципін” ерекше атауының мән беруді
қуаттады.
К.Д.Ушинскийдің пікірінше бала тәрбиесіндегі аса терең назар
аударатын мәселе – сабақ үрдісінде жан-жақты тәрбие тәжірибелерін
пайдалана отырып оқыту болды. Осы мәселені шешуде ол балалардың жас
ерекшелік және танымдық қабілеттеріне сәйкестендіре отырып оқу және тәлім-
тәрбие жоспарын құруды ұсынады. Ғалым өзінің еңбегіндегі :
“..1. Оқу құралдары және ойыншықтар
2. Киім және оның түрлері, аяқ киім
3. Балықтар, жорғалаушылар мен ұсақ жәндіктер
4. Тәулік бөліктері, ай, апта және жыл аттары
5. Христиандық есімдер мен аттар
6. Адамдардың жас ерекшеліктері және қызметтеріне қарай бөлінуі
7. Не нәрсе жақсы және жаман
8. Жан-жануарлардың қимылы мен дауыстары..”,- т.б педагогикалық іс-
шараларды ұйымдастыруға арналған. Бұдан Ушинскийдің тәрбие жұмыстарын білім
жүйесінде кешенді ұйымдастыруға бағытталған шығармашылық ізденістердің
көбірек қамтылу қажеттігін меңзеген [7(.
Оқушылардың ұжымдасқан шығармашылық әрекеттері және қол жеткізген
елеулі жетістіктері қоғамда және мектеп өмірінде көпшілік қауым назар
аударған қоғамдық пікір қалыптастырды. Мұндай құбылыстарға пионер
ұйымдарындағы ұжымдық тәрбие тәжірибелерін жатқызға болады. Мектеп
оқушыларына ұжымдық қауымдастық негiзiнде жан-жақты тәрбие беру жөнiндегi:
оқушылар ұжымында жүргізілетін тәрбие жұмыстарының әдістемелері мен
ерекшеліктері (Болдырев Н.И, Салестенин В.А, Болотина Л.Р) ұжымдық
әрекеттердегi эмоциялық факторлар (Марьенко И.С, Петровский А.В, Кузьмин
Е.С, Шорохова Е.В, Уманский Л.И), мектептегi пионер мен комсомол жұмысының
теориясы мен методикасы (Лебединский В.В, Ходоровская З.А, Лобачева Т.И,
Коротов В.М), оқушылар ұжымы мен педагогикалық қауымдастықтың қарым-
қатынастары (Виноградова М.Д, Мудрик А.В, Богданова О.С, Ахтаева Н.С),
оқушылар ұйымындағы өзiн-өзi басқару әрекеттерiнiң педагогикалық талаптары
(Файнберг Р.И, Ширвиндт Б.С, Иванова Л.Л, Иващенко Г.М), мектеп, отбасы
және қоғамдық қауымдастықтардың бiрлесе отырып оқушыларға тәрбие беру
(Фролова Л.И, Артыков Н, Костылева О.А), оқушылар ұжымының пионер
белсендiлерiнiң қалыптасуына әсерi (Буданова Г.П, Воропаев М.В, Кокис Т.Я),
пионер ұжымындағы жеке тұлғаның педагогикалық-психологиялық ерекшелiктерi
(Галузинский В.М, Вульфов Б.З,), сыныптан және мектептен тыс жұмыстардағы
пионер ұжымындағы тәрбие мәселелерi (Янчевска Г, Журавлев М.И, Саңғысбаев
Н), Макаренко А.С және Сухомлинский В.А педагогикалық мұралары негiзiнде
оқушыларға ұжымдық тәрбие беру (Невмержицкий А.А, Бондарь Л.С, Базилевич
Н.Г), пионер қызметкерлерiн жоғарғы және арнаулы оқу орындарында
дайындаудың педагогикалық шарттары (Баранова Н.П) және Қазақстандағы
пионерлер мен оқушылар ұйымдарындағы тәрбие мәселелерi бойынша: Қазақстан
пионер ұйымының тарихы (Мұқанова Б.Ы, Абаева Н.Б), мектептегi комсомол мен
пионер ұйымдарының қарым-қатынастары (Иржанова Р.Д, Татаурова Н.Л, Кузьмина
М.Н), ауыл мектептерiндегi пионер мен комсомол жұмыстарының ерекшелiктерi
(Бекмағанбетова Р.К, З. Байназаров), пионер ұжымындағы тәрбие мәселелері
(Абаев Т.Б, Жұмаханов Ә, Бозжанова К), пионер отрядындағы өзiн-өзi басқару
(Қасенов Е.Р, Жұмақанов А.Р), пионерлердiң санасында ұжымдық тәрбие
негiздерiн қалыптастыру (Көпжасарова М.Д, Құрманбекова Е), мектеп, отбасы
және қоғамның оқушыларға жан-жақты тәрбие берудегi бiрлескен әрекеттерi
(Урбисинов Б.У, Бөлтiрiкова Е), сыныптан және мектептен тыс жұмыстарда
пионерлер мен оқушыларға жан-жақты тәрбие беру мәселелерi (Құнантаева К.Қ,
Нұрмағанбетов С.Х, Овчинникова Р, Ақназаров Б.З, Төрениязова С), сыныптан
тыс жұмыстарда оқушылар ұжымына эстетикалық тәрбие беру (Әбiлова З.Ә),
оқушылар тәрбиесiне қоғамдық ортаның ықпалы (Озғанбаев Ө), пионер
отрядындағы патриоттық және адамгершілік тәрбие мәселелерi (Айтақов Ә,
Ешiмханов С, Жақыпов А.З ) және басқа ғылыми зерттеулер мектептегi пионер
жұмысының сан-қырлы педагогикалық мәнi мен мазмұнын ашуға арналған. Аталған
еңбектердің ішінде оқушылар ұжымында ұлттық тәлім-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыруға арналған ғылыми-зерттеу еңбегінің аздығы зерттеу жұмыстың
өзекті мәселесі болып табылды.
Болдырев Н.И өзінің “Методика воспитательной работы в школе” атты
еңбегінде: “..Кеңес мектебіндегі жаңа бағыттағы тәрбие жұмысы - оқушылар
ұжымдарындағы жаңа жұмыс формасын қалыптастырды..”,- деп, ұйымдық тәрбиенің
мектептегі рөлін ерекше атап өтті. Н.Болдырев: “..Оқушылар ұйымының негізгі
көрсеткіші – жалпыидеялық ортақ әрекет, оқушылар арасындағы тығыз қарым-
қатынас, жалпыға ортақ басқару жүйесі, көпшілікке ортақ жауапкершілік пен
ұжымның әр мүшесіне қойылатын ортақ талаптар болмақ. Оқушылар ұйымы
арасындағы тәлім-тәрбие жұмыстарының мәртебесін көтеру – кеңестік
мектептердің дамуының басты тенденциясы болып табылады. Іс әрекеттерін
жақсы жолға қоя білген ұжымда мынадай үш көрсеткіштерге қол жеткізіледі:
1. Ұйымдастырушылық
2. Идеялық және тәлім-тәрбиелік
3. Әр түрлі шығармашылық әрекеттер..” [8].
Болдыревтың ойынша ұйымдық топтасудың негізгі ерекшеліктері – оқушылар
мен мұғалімдердің ортақ мүдделерінің бір мақсатқа айналуы болып табылады.
Бір мақсатқа ортақтасатын белсенді ұйымды қалыптастырудың түпкілікті
нәтижесі – қоғамға пайдалы іс-шараны бірлесе отырып атқару болмақ.
Сондықтан оқушылар ұйымы арасында мұндай педагогикалық маңызы зор шараларды
жоспарлау және оны іс жүзіне асыру - әр ұжым мүшесінің белсенділігі мен
шығармашылық мүмкіндіктерінің ашылуына жағдай туғызбақ.
Зерттеушi Р.И.Файнбергтың айтуына қарағанда оқушылардың
мектептегi қоғамдық жұмыстарға белсене араласуына, бiлiм алуына деген
жауапкершiлiктерiнiң артуына және сынып, топ ұжымының өмiрiнiң жаңаруына
үлкен ықпал жасайтын педагогикалық құралдардың бiрi – оқушылардың өзiн-өзi
басқару жұмыстары болып табылады дейдi. Оның ойынша өзiн-өзi басқару жүйесi
мектептiң педагогикалық ұжымының тiкелей талабымен емес, оқушылардың ерiктi-
демократиялық әрекеттерi негiзiнде жүзеге асырылу керек деп санайды [10].
Файнбергтың оқушылар ұжымының мектеп өміріндегі маңызды педагогикалық
құбылыстардың бірі екені жөніндегі ұсыныстарының пайдалы екенін ескерумен
бірге, ұжым жұмысының белсенділігін танытудың бірден-бір жолы тәрбие
жұмыстарын жоспарлау және оған педагогикалық менеджмент мәдениетіне
негізделген талап қою мәселелерінің толығынан қамтылмағанын, негізінен
жалпы сипаттама түрінде берілген.
Қазақстан мектептерiндегi пионер мен комсомол жұмыстарының теориясы
мен методикасына арналған зерттеу жұмыстарын алғаш жүргiзген Р.Д.Иржанова
болды. Ол өз еңбектерінде мектепте пионер мен комсомол жұмыстарын
ұйымдастыруда сынып жетекшiсiнiң шешушi рөл атқаратынын атап өтедi.
Иржанованың ойынша ұжымдық тәрбиенiң тиiмдiлiгi мен қажеттiлiгi мектептегi
пионер мен комсомол ұйымдарының бiрлiгiнде болмақ [11].
Автор ұйымдық тәрбие жөнінде пікір айтқан және зерттеулер жүргізген
Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, С.Т.Шацский және
В.В.Лебединскийлердің теориялық еңбектеріне тоқталып, аталмыш құнды ұсыныс-
пікірлердің Қазақстан мектептерінде жүзеге асырылуының педагогикалық
бағыттарына талдау жасайды. Ол бағыттардың негізгі арқауы Р.Иржанованың
зерделеуінше төменгі және жоғарғы сынып оқушыларының қарым-қатынастарын
ынтымақтастандыру мәселесі болып табылады. Аталмыш мәселенің шешілу жолы
автордың ойынша пионер мен комсомол ұйымдарының белсенділігін арттыру, ал
оның кепілі оқушылар ұжымындағы өзін-өзі басқару жүйесін республика
мектептерінде кеңінен енгізу, осы сала бойынша жинақталған тәжірибелерді
тарату деп санайды.
Профессор К.Қ. Құнантаева өзiнiң “Оқушылардың оқудан тыс
бiрлестiктерi” деген еңбегiнде (1970) мектеп оқушылары мен пионерлерiнiң
белсендiлiгiн, өмiрге деген қызығушылықтарын, бiлiмге деген құштарлықтарын
және елiне деген патриоттық сезiмдерiнiң оянуына ұйытқы болатын үлкен
сыныптан тыс тәлім-тәрбиелік жұмыс – ол үйiрме жұмыстарына оқушылардың
көптеп қатыстырылуында дейдi. К.Құнантаеваның ойынша, жеке
қызығушылықтарымен бiрiккен үйiрме ұжымындағы балалардың, сынып ұжымдарымен
салыстырғанда белсендiлiктерi мен шығармашылық iзденiстерi анағұрлым басым
болады деп есептейдi.
К.Құнантаева үйірме жұмыстары оқушылардың білім алумен қатар,
бойындағы ерекше қабілеттер мен қасиеттердің ашылуына танымдық жол ашатын
тәлім-тәрбие баспалдағы деп санайды. Автор оқушылар ұжымында пионер
жұмыстарының жүргізілуін қажет нәрсе деп санап, бірақ шығармашылық қарым-
қатынас барысында коммунистік тәрбиенің қазақ балаларының ұлттық
ерекшеліктеріне негізделген тәрбие жұмыстарын жүргізу жөнінде ұсыныстар
берді. Айталық, мектептен тыс мекемелерде үйірме жұмыстарында бүгінде халық
педагогикасындағы эстетикалық тәрбие мәселелерінің бірі болып саналатын
қазақтың этномузыкалық аспаптарын пионерлер мен оқушылардың меңгеруіне,
үйренуіне жағдай жасалу керек деген ұсыныстарды айтуға болады.
Мектептегі пионер жұмысындағы адамгершілік тәрбиесі А.З. Жақыповтың
“Өнеге өрісі” атты еңбегінде көрініс тапқан. Зерттеушінің ойынша мектептегі
оқушылар ұжымының белсенділігі мен шығармашылық мүмкіндіктерінің ашылуына
жағдай туғызатын нәрсе – мұғалім-тәрбиешілердің көмегімен оқушылар арасында
моральдік-этикалық және адамгершілік тәлім-тәрбие жұмыстарын кешенді
жүргізілу жағдайында қалыптасады деп санаған.
Ғалым өз еңбегінде: “..Жалпыадамзаттық мораль әлеуметтік даму
сатысының нақтылы дәрежесінде қоғамға қызмет етеді. Әлеуметтік тұрмыстың
туындысы бола тұра мораль осы қоғам құрылымындағы адамдар санасына әсерін
тигізеді. Бұл әсер өздігінен болуы мүмкін емес. Оны жүзеге асыру үшін
әлеуметтік болмыстың әр саласында еңбек ететін немесе тәрбиеленетін адамдар
қоғамдық мораль туралы жүйелі білім алуы қажет. Бұл міндет оқу-тәрбие
жүйесі арқылы іске асырылады. Балаларға моральдік тәрбие берудің
маңыздылығына байланысты мұғалімге кәсіптік мораль туралы білім беру
педагог кадрларды дайындаудағы ең басты міндеттердің бірі..”,-деп,
оқушыларға адамгершілік тәрбие беру барысында ұстаз-тәлімгерлердің
жауапкершіліктерінің мол екенін атап өтеді [12].
А.З.Жақыпов оқушылар ұжымы арқылы адамгершілік тәрбиесіне бағытталған
педагогикалық іс-шаралар жан-жақты дамыған жаңа адамды тәрбиелеп шығарудың
кепілі болмақ дейді. Еңбектің совет педагогикасының ғылыми жетістіктеріне
сүйене отырып баяндалғаны – мектептегі оқушылар ұжымында тәрбие жұмыстарын
социализм рухында ұйымдастырудың қажеттілігін меңзейді.
З.Байназаров оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмыстарын көпшілік қауыммен
бірлесе отырып жүргізу керектігін атап өтеді. Оның ойынша бұл істі әулет
пен отбасы дәстүрі, туыстық қарым-қатынас, сондай-ақ педагогтар мен ата-
аналар қауымдастықтары арқылы ұйымдастыру оқушы санасында көпшіл, ұйымшыл,
шығармашыл және басқа ерекше қасиеттердің қалыптасуына әсер етеді деп
санайды [13].
Ә.Жұмаханов оқушылар ұжымына жан-жақты тәрбие беру жұмысына ата-
аналар қауымдастығының да үлес қосуын қажет деп санайды.
Ол: “..әрбір ата-ана қажет етсін, мейлі қажет етпесін ол тәрбиеші. Егер де
ата-ана тәрбиенің мақсаты мен мазмұнына қоғамдық мән бере алса, онда ол жай
тәрбиеші ғана емес, педагог болуға тырысқандығы. Мұндай семья тәрбие
мақсатын төмендегідей талаптармен байланыстырады:
1. Қоғамның талабына байланысты балалардың адамгершілік санасын
қалыптастыру, қоғамдық мүддеге жеке бастың мінез-құлқының сай келуі,
әлеуметтік талапты қабылдауға дайын тұру.
2. Балаларды адамгершілік идеалмен, қоғамдық талаптармен таныстыру,
олардың өміршеңдігін, мағыналы мәнділігін айқындап беру.
3. Адамгершілік сенім (ар-намыс) мен сапаларды қалыптастыру.
4. Басқа адамға, жолдасқа, досқа деген құрмет, сүйіспеншілік секілді
ең жоғары мәдени мінез-құлықты тәрбиелеу.
5. Адамгершілік әдет-дағдыларды күнделікті өмірде автоматты түрде іске
асыру..”,- деп, отбасылық және әулеттік дәстүрдің оқушы санасында
парасаттылық пен имандылық көзқарастарының қалыптасуына ұйытқы болатыны
жөнінде құнды пікірлер айтады [14].
Ә.Жұмахановтың пікірінше отбасы тәрбиесі мектептегі тәрбие жұмысында
жетекші орынға айналуы шарт деп санайды.
Қазақстандағы пионер ұйымының тарихын зерттеген Н.Б.Абаеваның ойынша,
оқушылар ұжымында тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру саяси-патриоттық тәлiм-
тәрбие жұмыстарымен қатар жүруi керек, ол жұмыстарды пәрмендi жүргiзудiң
негiзгi формаларына мектеп музейлерiн ашу, еңбек және соғыс ардагерлерi
туралы iзденістер, шығармашылық жұмыстарды жүргiзу т.б жатқызады.
Н.Абаеваның айтуына қарағанда Қазақстан мектептерiндегi пионер
ұжымдарындағы саяси-идеологиялық және патриоттық тәрбие жұмыстарының
жандануына 1967 жылы өткен республикалық пионерлер белсенділерінің
(активтерiнiң) жиыны үлкен әсер еттi деп санайды. Ол жиынның маңыздылығына
тоқтала келе автор: “..республика көлеміндегі пионер мен оқушылардың еңбек
науқандарына араласу барысында, өздеріне жүктелген тапсырмаларды үлкен
жауапкершілікпен атқаруы – жас жеткіншектерді ұжымдық бірлесу мен бірігу
рухында тәрбиеледі...”,-деп, оқушылармен тарихи маңызы бар күрделi iстердi
ұстаз-тәлiмгерлермен бiрлесе отырып атқарған жағдайда, ұжым мүшелерiнiң кез
келген iске деген ерекше жауапкершiлiк сезiмдерiнiң қалыптасатынын
меңзейдi. Н.Абаеваның ойынша оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмыстарын
жандандырудың педагогикалық жолы – ұжымдық топтардың жоғарғы органы пионер
жиыны болып табылады. Н.Абаеваның негізгі зерттеуі пионер жұмысының
әдістемелерін оқушылар ұйымында кешенді жүргізу, оның ішінде пионер жұмысын
жақсартуда үкімет пен басқару органдарының қаулы-қарарларын басшылыққа ала
отырып тәрбие жұмыстарын жүргізу мәселелері көбірек қамтылған. Зерттеудің
аталмыш бағытты ұстануы жұмыстың саяси және авторитарлы-педагогикалық
бірыңғай жүйеге негізделгенін танытып тұр. Осындай жайттарға қарамастан
автор еңбегінде пионер жұмысының ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздері
1.1 Оқушылар ұйымының пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .6
1.2 Оқушылар ұйымының мiндеттерi мен мақсаттарын айқындаудағы теориялық
еңбектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 14
1.3 Қазақстанда оқушылар ұйымының ұлттық тәрбиеге негiзделген
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2. Оқушылар ұйымында тәлім-тәрбие жүйесін пайдаланудың жолдары
2.1 Оқушыларға ұлттық тәрбие беруге арналған “Атамекен” бағдарламасының
мазмұны мен ерекшелiктерi ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...38
2.2 Мектептегi тәрбие жүйесiнде ұлттық тәрбие әдiстемелерiн
пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..53
2.3 Эксперименттiк бақылау жұмысының
нәтижесi ... ... ... ... ... ... ... ... . 56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
61
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Ғаламдық жаһандану жағдайындағы жаңа қоғамда орын
алған iрi экономикалық өзгерiстер мен технологиялық жетiстiктер – қоғам
дамуының қозғаушы күшi болып табылатын бiлiм жүйесiне орасан ықпалын
тигiзiп отыр. Әлемдiк қауымдастықтың бiртұтас бiлiм кеңiстiгiн
қалыптастыруға бағытталған ортақ мүддеге барынша әрекеттенуi –
жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтарды бойына сiңiрген саналы әрі
парасатты тұлғаны тәрбиелеу қажеттiгiн де алға тартып отырғаны
шындық. Егемендi елiмiзде соңғы жылдар тiзбегiнде жүргiзiлiп келе жатқан
бiлiм реформаларына қатысты түбегейлі бетбұрыстар – қоғамдық ортадағы
адамдардың өзгеше пiкiрлерi мен көзқарастарын қалыптастыруға негiз болғаны
рас. Көптеген өнеркәсiп орындарының жаңа технологиялық қондырғылармен қайта
жабдықталуы - бiлiм сапасының басқа деңгейге көтерiлуiне өзгеше талап
қойды. Бұл құбылыс – бiлiм параметрлерiнiң заман талабына сай
неопедагогикалық- неопсихологиялық сипат алуына мүмкiндiк туғызуда.
Ел Президентiнiң сөйлеген сөзінде: “..Барлық дүние мектептен
басталады. Сондықтан 2008 жылдан бастап 12 жылдық жалпы орта білім беретін
жүйеге көшіп, педагогтардың профессионалдық деңгейі мен жаңа оқулықтар мен
біліми технологиялардың сапасын арттыруымыз қажет..”,- деп, атай келе
“Қазақстан – 2030” бағдарламасында: “...бiздiң жас мемлекетiмiз өсiп-
жетiлiп кемелденедi. Бiздiң балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер
жетедi. Олар өз ұрпақтарын жауапты да жiгерлi, бiлiм өресi биiк, денсаулығы
мықты өкiлдерi болмақ. Олар бабаларының игi дәстүрлерiн сақтай отырып,
қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында жұмыс iстеуге даяр
болады...”,- десе, жастарға патриоттық тәрбие берудің маңыздылығын
мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы негізінде бүгінгі ұрпақтардың
бойына ұлттық патриоттық сезімдерді қалыптастыру керек... деп, баяндалған
аманатында ұлт болашағы мен ұрпақ тағдырына деген зор жауапкершiлiктің
биігін көреміз. Қазақстан Республикасы Президентінің ҚР азаматтарына
патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы туралы Жарлығының (№200, 10.Х.2006) дүниеге келуі – бүгінгі
жас ұрпаққа халық дәстүрлері мен құндылықтары негізінде ұлттық тәрбие
берудің маңыздылығын арттыра түседі.
Замана жетiстiктерi негiзiнде жас ұрпаққа сапалы бiлiм берудi мақсат
еткен көпшiлiк қауым, ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы сақтап-жинақтап
келген халық педагогикасының асыл мұралары негiзiнде саналы тәрбие берудi
әрқашан жадынан тыс қалдырған емес. Соңғы жылдары өткiзiлiп жатқан ғылыми-
практикалық конференциялар мен зерттеушi ғалымдардың еңбектерiнде
этнопедагогика мұраларының назарға iлiнуi – аталмыш проблеманың
көкейкестiлiгiн айқындап отыр. Болашақта гүлденген Қазақстанның одан
ары қарыштап өркендеуiнiң негiзгi тұтқасы болатын демократиялық қоғамды
құратын парасатты һәм бiлiмдi тұлғаларды дайындауда ұлттық тәлiм-тәрбиенiң
атқаратын жұмысы зор екенi даусыз. Озық жетiстiктерге негiзделген бiлiм
нәрiмен қатар, ұлттық тәрбие құндылықтарын бойына сiңiрген ұрпақтар ғана
ұлт тағдырын тереңiнен таразылап, болашағын барынша болжайтын тұлға ретiнде
танылатыны анық.
Демек, педагогика ғылымының осы кезге дейiн қалыптасқан озық тәжiрибелерiне
сүйене отырып, оқу-тәрбие жұмыстарында этнопедагогика мұраларын барынша
пайдалану – басты талаптардың негiзi болуы шарт.
Оқушылар ұжымындағы тәрбие мәселелерi, әсiресе сыныптан тыс жұмыстар,
қоғамдық ұйымдар негiзiнде тәлiм-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру, оқушылардың
өзiн-өзi басқару жүйесi мәселелеріне арналған еңбектердiң көпшілігінде жан-
жақты қарастырылғаны байқалады. Сонымен қатар, аталған еңбектердiң
маңыздылығына баға бере отырып, ұлттық тәлiм-тәрбие беру iсiн бүгiнгi
таңдағы мектеп оқушыларының қоғамдық бiрлестiктерi мен ұйымдық жүйе арқылы
ұйымдастыру және басқару жолдарының педагогикалық мәнi мен әдiстемелiк
мүмкiндiктерiнiң толығынан ашылмағаны байқалады. 1980 жылдардың аяғына
таман көптеген мектептерде ұзақ жылдар бойы оқушылар арасындағы
шығармашылық қарым-қатынастың тұтқасы болып келген пионер ұйымдарының жұмыс
жүйесіне негізделген оқушылар ұйымдары және олардың ұжымдық құрылымдарының
дағдарыстарға ұшырауы – орта мектептердегі бұрыннан тәжірибе жинақтап
келген оқушылардың қоғамдық бірлестіктерінің тәлім-тәрбиелік жұмыстарын
одан ары тиімді ұйымдастыруды қиындатты. Оның негізгі себептерінің бірі –
оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарының коммунистік идеологияға және
бірыңғай тәртіп пен саясатқа бейімделе жүргізілгенінен деуге болады. Осы
мәселе төңірегіндегі педагогикалық зерттеулер негізінен мектептегі оқушылар
ұйымында тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру - бірыңғай тәртіп пен авторитарлы-
педагогикалық жүйеге сүйенген пионер жұмысымен тығыз байланыста
қарастырылды.
Бертін келе мектептегі тәрбие жұмысының өзекті саласы оқушылар ұжымы
арасындағы тәрбие жұмыстарының “бірыңғай жалпыға ортақ тәрбие жүйесінің”
дағдарысқа ұшырау себептері – оқушылар ұйымының жұмыс мазмұнына түп қазық
болатын идея, яғни жалпыадамзаттық құндылықтарға сүйенген халықтық-
демократиялық принципке негізделген жаңа моделінің қажеттігін туындатқаны
анық еді.
Оқушылар ұйымының ұзақ жылдар бойы бірыңғай саяси тәртіпке негізделіп,
ұйым жұмысының халықтық-демократиялық принципке сүйенген, ұлттық тәлім-
тәрбие негізінде құрылған жаңа моделі бойынша жұмыс арқару қажеттігі
дипломдық жұмыс тақырыбымның өзектілігіне айғақ болды.
Зерттеу нысаны: мектептегi оқушылар ұйымындағы тәлiм-тәрбие жүйесi.
Зерттеу пәнi: мектептегі оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің
жолдары.
Ғылыми болжам: Егер халық педагогикасындағы ұлттық тәлiм-тәрбие
берудің ғылыми педагогикалық негіздері айқындалса, онда оқушы-жастардың
ұлттық сана-сезімі жетіліп, тұлғалық қасиеттері жан-жақты дамиды, өйткені
оқушыларға әлемдік құндылықтар мен ұлттық ерекшеліктерді кіріктіре
меңгертуге мүмкiндiк туғызылады.
Зерттеудің мақсаты: Мектептегі оқушылар ұйымының ұлттық тәрбие беруге
негізделген жаңа моделі бойынша жұмыс жасай отырып, оны оқу-тәрбие
үрдісінде іске асыру арқылы жан-жақты дамыған, ұлтжандылық қасиеттері
қалыптасқан азамат тәрбиелеу.
Зерттеудің мiндеттерi:
- Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы саралау;
- Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен теориялық негіздерін
ғылыми-педагогикалық тұрғыда зерделеу;
- Мектептегі оқушылар ұйымында ұлттық тәрбие беру жұмыстарын
ұйымдастыру мақсатында “Атамекен” бағдарламасы және оны қолданылуын бақлау
арқылы зерттеп, сараптама жасау;
- Оқушылар ұйымы арқылы ұлттық тәрбие берудің моделдерін қарастырып,
оны іске асырудың жолдарын айқындау.
Зерттеу базасы: Алматы қаласының Шона Смаханұлы атындағы № 62
гимназиясы. Эксперимент жұмысына 20 оқушы қатысты, ондағы 10 оқушы
эксперимент тобында, 10 оқушы бақылау тобында болды.
Зерттеу кезеңі 2009-2010 жылдарының екінші жарты жылдығын яғни 2010
жылдан бастаплған III-IV тоқсан аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысы кiрiспеден, екi тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тiзiмi мен қосымшалардан тұрады.
1. Оқушылар ұйымының қалыптасу тарихы мен
теориялық негіздері
1.1. Оқушылар ұйымының пайда болу тарихы
Оқушылар ұйымы – балалар мен жасөспiрiмдердiң өз ерiктерiмен белгiлi
бiр мақсат қойып, бiлiм дағдылары мен пайдалы істерді игеруде ұйымдық түрде
арнайы топқа бiрiккен жас өскiндердiң шығармашылық әрекеттерiнiң үрдiсi
болып табылады. Демек, бiздiң қарастырып отырған объектiмiздiң пайда болуы
және оның пайда болуына әсер еткен факторлар мен басқа құбылыстарды ажырату
мен талдау – кез келген проблеманы терең зерттеу жұмысына негiзгі тұтқа
болары хақ.
Оқушылар ұйымы деген атау – ұжым, оқушы, бала, оқушы балалар ұйымы,
мектеп, тәрбие және басқа атаулармен тығыз байланыста дами отырып,
педагогикалық зерттеулерде жиі қолданылып келеді. Оқушылар ұйымын – балалар
ұжымы деп атау ғылыми басылымдарда кездеседі. Бұл жөнінде Педагогикалық
энциклопедиялық сөздікте төмендегідей анықтама беріледі: “.. Балалар
ұжымы – қоғамға пайдалы әрекет жасауда (еңбек ету, қоғамдық шығармашылық
қызмет, білімін шыңдау, туристік-өлкетану жұмыстарымен айналысу т.б) өз
алдына үлкен мақсат қойып, көздеген игіліктеріне жету барысында ұжымды
тұрғыда бірлескен балалар мен жасөспірімдердің қоғамдық топтасулары.
Аталмыш қоғамдық топтасудың (ұйымдасудың) негізгі ерекшелігі – бір
мақсат пен бір мүддедегі іс-шараларды бірлесе отырып атқару болмақ. Балалар
ұжымының ересек адамдар ұжымынан өзгешелігі – олардың іс-әрекеттеріне ұстаз-
педагогтар мен тәрбиеші-тәлімгерлердің бағыт-бағдар беріп жасауы қажет.
Сондай-ақ ұжым туралы салааралық ғылыми түсіндірме сөздіктерде:
“..ұжым – бір мақсатқа бағытталған мекемелерде жұмыс істейтін адамдардың
немесе білім беру орындарындағы оқитын студенттердің, оқушылардың тобы”
және “..Ұжымтоп – мектеп және мектептен тыс тәрбие ұжымы кеңесінің шешімі
бойынша құрылған оқушылар ұйымының негізгі құрылымдық бөлігі..”,- деп,
анықтама береді [1].
Балалар мен жасөспірімдер өздерінің танымдық-шығармашылық іс-
әрекеттерін жүзеге асыру барысында ұжым мүшелерінің педагогикалық-
психологиялық ерекшеліктеріне негізделе отырып, демократиялық принцип
негізінде оқушылардың өзін-өзі басқару жүйесін құрып, кешенді тәлім-
тәрбиелік жұмыстар жүргізеді. Ұйымның рәміздері, шығармашылық әрекеттерінің
әдістері мен тәсілдері, құрылымы мен рәсімдік белгілері – ұйым қабылдаған
құжаттардың міндет-мақсаттарына сәйкестендіріле отырып жүргізіледі. Сонымен
бірге Педагогикалық сөздікте: .. Мектеп ұжымы – мектептегі тәрбие жұмысы
жүйесінің ордасы болып табылатын, бір-бірімен тығыз байланысқан
мұғалімдердің, оқушылардың және ата-аналар комитетінің бірлескен
педагогикалық топтасулары. Мектеп ұжымы мектепте қызмет атқаратын және
тәрбие мен білім алатын адамдарды біріктіре отырып, педагогикалық басқаруды
және оқушылардың өзін-өзі басқару құрылымдарын, өздерінің міндет-
мақсаттарына сай жүргізілуін қамтамасыз етеді - делінген.
Оқушылар ұйымындағы тәрбие мәселелерінің маңызы мен әлеуметтік мәніне
Луначарский А.В, Крупская Н.К, Макаренко А.С, Сухомлинский В.А, Блонский
П.П, Лебединский В.В, Бабанский Ю.К, Болдырев Н.И т.б тоқталып өткен.
Макаренко оқушылар ұйымының қалыптасуы – мектеп практикасында 3
этаптан (стадиядан) өтеді деп санаған. Бiрiншi этапқа мектеп өмiрiнде болып
жатқан жаңалықтарға қызықпайтын, шығармашылық жұмыстарды ұйымдастыруда
белсендiлiк танытпайтын, белсендi көсемдері (лидерлерi) шамалы ұжымды
жатқызса, 2 этапқа балалар ұжымының көпшiлiгi өз жауапкершiлiктерiн онша
сезiнбейтiн, бiрақ араларында ұйым жұмысын қызықты iстердi ұйымдастыру
арқылы жақсартуға тырысатын бiрен-саран санаулы ғана оқушылар кездесетiн
ұжымды, ал 3 этапқа мектептегi қоғамдық жұмыстарға белсене араласатын,
сынып жетекшiсi және басқа ұстаздардың тапсырмаларын орындауға ат салысатын
белсендi ұжым мүшелерiн жатқызады.
Макаренконың ойынша оқушылар ұйымы арқылы түрлі іс-шараларды
ұйымдастыру – тәрбие жұмысының жетекші құралы болу керек. Оның ғылыми
мазмұнын ашуда педагог-ғалым төмендегідей педагогикалық шарттарды
басшылыққа алған:
1. Оқушылар ұйымы және оның қалыптасу кезеңдері.
2. Ұйымның жалпы іс-әрекеттері және әрекет барысында қалыптасқан
ұжымдық дәстүрлер.
3. Ұжымдық дәстүр және тәрбие жұмыстарын жоспарлау мен ұйымдастыру.
4. Мектептегі педагогикалық қауым мен оқушылар ұйымдары арасындағы
қарым-қатынас.
5. Ұжым іс-шараларының ұйымдастырылу тәртібі.
6. Ұжымдық әрекет пен қоғамдық тәртіп. Өзін-өзі басқару жүйесі
7. Ұйым және қоғамдық орта
8. Ұжым ішіндегі жеке тұлға тәрбиелеу мәселелері
9. Ұжым ішіндегі микротоптар және оның көсемдері (лидерлері).
10. Ұйымдық дәстүрлердің сақталуы мен салтанатты жалғасуы.
Аталмыш педагогикалық тұжырымдар бүгінгі таңдағы мектеп оқушылары
арасындағы қарым-қатынастар қайшылықтары мен жетістіктерін ғылыми тұрғыда
зерттеу барысында жиі кездесетін құбылыс екені анық. А.С.Макаренко
балаларды ұйымдық тәрбие арқылы тәрбиелеудің маңыздылығын атап өткенімен,
тәлім-тәрбие үрдісінде қатал тәртіпті сақтаудың қажеттігін талап етіп
отырған. Оның ойынша, педагогикалық этикадан тым алшақ кетпеген, қатал
тәртіп жүйесін тәрбие жұмысымен байланыстыру – ұжым мүшелерін бұрынғыдан
бетер ұйымдасуларына ұйытқы болады деп санаған. Бұл жөнінде ол: “.. Мен әлі
күнге дейін қалыптаспаған, бірақ түбі Кеңестер Одағында негізі қаланатын
арнайы тәрбие тәртібінің ережесін жасауды қалаймын. Ол ережелер аталмыш
шарттарға негізделуі керек деп санаймыз:
1. Сыйластық пен талап қою;
2. Шынайы ниеттілік пен еркін әрекет;
3. Ғылыми қағидаларға сүйену (принципшілдік);
4. Қамқорлық және назар аударушылық, білім негіздері;
5. Жаттығулар;
6. Шынығу;
7. Еңбеккерлік;
8. Ұжымдық;
9. Отбасы және балалық шақ;
10. Бала қуанышы мен ойындары. Баланы жақсы көру мен жазалау шараларының
шектеулігі;
11. Марапаттау мен сөгіс беру мөлшері..”,- атты ой-пікірлерінде бала
тәрбиесінде педагогикалық талаптарға негізделген қаталдық пен тәртіп
шараларын қолдануды ұсынғанын көреміз [2].
Этнотәлiмдiк құндылықтардың тарихи сабақтастығының халық тұрмысындағы
бейнесi – ұрпақ тәрбиесi жөнiндегi ата-бабаларымыздың эмпирикалық
тәжiрибелерi. Демек, ұлттық тәлiм-тәрбие ата-бабаларымыздың көне дәуiрден
бүгiнге дейiн жас ұрпақ өкiлдерiне жалпыадамзаттық құндылықтар мен ұлттық
қасиеттер негiзiнде сапалы бiлiм һәм саналы тәрбие беру жөнiндегi
тәжiрибелер жиынтығы деп анықтама беруiмiзге тура келді. Бiздiң
ойымызша ұлттық тәлiм-тәрбие дүниесiн қалыптастырушы екi заңдылық бар деп
есептеймiз. Бiрi – халықтың тәлiм-тәрбие жетiстiктерiнiң жалпыадамзаттық ой-
таным мен ұлттық психологиямен бірлігі мен тұтастығы, екiншiсi – аталмыш
дүниелер синтезiнен туындаған әдiс-тәсiлдер жиынтығы болмақ. Ұлттық тәлiм-
тәрбие мұраларының көне замандардан берi сан қилы белестерден өтiп бiрде
әкімшілдік басқару жүйесінiң идеологиялық құралына айналып, бiрде
прогрессивтiк-демократиялық рөл атқарып келе жатқанына қарамастан, оның
бiлiмтану мен тәлiмтану жүйесiне арқау болып келе жатқаны шындық. Қазақ
халық педагогикасы мұралары негізінде мектептегі оқушылар ұйымы арқылы
ұлттық тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру – жалпы адамзат мәдениетінің біртұтас
бөлігі болып табылады [3].
Ұйымдық тәлім-тәрбиенің түпкілікті мақсаты – нағыз адамды тәрбиелеу
жұмысы болмақ деген. Нағыз адамды тәрбиелеудің 59 бағыттан тұратын негізгі
қағидаларын В.Сухомлинский отансүйгіштік, патриоттық, отбасылық және
коммунистік тәрбие тағылымдары бойынша кешенді жүргізу жүйесін ұсынады.
Жұмыс сипатының кешенді жүргізілуі – оқушылар ұжымындағы тәрбие
жұмыстарының ойдағыдай жүзеге асырылуын қамтамасыз етпек. Оның: “.. Бүгінгі
күндегі басты мәселе – нағыз адамды тәрбиелеп шығару. Демек, біздің
ойымызша тәлім-тәрбиелік әрекетіміз - өне бойына барша адами құндылықтарды
сіңіре білген, парасатты тұлғаларды дайындау ісіне арналуы керек ..”,-
деген ой-пікірлері айтар сөзіміздің айғағы болып тұр [4].
В.А.Сухомлинскийдiң ойынша тәжiрибелi педагог-тәрбиешiлердiң
ұжымдық тәрбиенi ұйымдастырудағы басты мақсаттарының бiрi – шәкiрт
санасының рухани-психикалық дүниесiне басты назар аудару керек деп санаған.
В.Сухомлинский негізінен өз еңбегін мектеп ұжымын (коллективін)
қалыптастыру қажеттігінен бастайды. Ондағы айтпағы – мектептегі оқушылар
мен педагог-ұстаздар ұйымының ынтымақтастығы екені анық. Ол тәрбие
жұмыстарын балалардың жас ерекшеліктеріне қарай ұйымдастыру идеясын және
А.С.Макаренконың балалар коллективінің (ұжымының) қалыптасу кезеңдері
(сатысы) туралы педагогикалық тұжырымдарын тілге тиек етеді.
Оқушы бойындағы жауапкершілік көріністері Н.Крупскаяның пайымдауы
бойынша - ұжымның шығармашылық әрекеті болса, А.Макаренконың ойы бойынша –
ол тәртіп. В.Сухомлинскийдің теориясы бойынша оқушылардың жауапкершілік
қасиеттерінің артуы – тәрбиеші-педагогтардың гуманистік ұстанымдары. Ал,
П.Блонскийдің ойынша, оқушылар ұжымының қалыптасуына сыныптағы
микротоптық ерекшеліктер шешуші әсер етуі ықтимал.
Әдетте, ұйымдық топтың ішіндегі ерекше көзге түскен оқушылардың тез
байқалатыны белгілі болса, онда микротоптар “жетекшілерінің” бір-бірімен
қарым-қатынасы жалпы ұжымның іс-әрекет көрсеткіштерін анықтайды. Бұл
құбылысты П.Блонский “ұйым көсемдерінің” (вожактардың) қарым-қатынастары
деп атады. Байқап отырғанымыздай, П.Блонский ұжымдық топтасуды тек
оқушылардың қоғамдық пікірлері негізінде қалыптасқан әлеуметтік құбылыс
қана емес, сонымен бірге ол құбылыстар ғылыми талдаулар мен сараптамаларды
қажет ететін күрделі мәселе ретінде қарастыруды ұсынады. Оның басты зерттеу
объектісі - ұжым өміріндегі жеке тұлғаның мінез-құлық әрекетін бақылау
қажет деп санайды.
Бұл жерде “ұжым” және “ұйым”, “оқушы” және “бала” деген зерттеу
объектілерге ерекше назар аударатын мәселелер жөнінде түсініктеме берген
жөн. “Ұжымның” да, “ұйымның” да негізгі мақсаты бір, бірақ “ұйым” белгілі
бір мақсатты көздей ұйымдасқан оқушылардың күрделі тобы болса, ал “ұжым”
сол топтың ішіндегі ой-пікір, көзқарас бірлігінен туған жеке-жеке топтар.
Айталық, белгілі ұжымның озық дәстүрлерін, немесе шығармашылық
жетістіктері мен бастамаларын жинақтау, тарату, насихаттау үшін және ол
жетістіктердің қоғам қажеттілігіне айналуы үшін бір емес, бірнеше ұжымдық
топтарды біріктірген ұйымдық бірлестіктің әрекеті мен талабы анағұрлым
тиімдірек болады. Оның тиімділігінің тағы бір ерекшелігі – ұжым мен ұйымның
педагогикалық тұтастығында. Олардың тұтастығы - оқушылар арасындағы қарым-
қатынастарды реттеуге, мектеп пен қоғамға пайдасы тиетін ауқымды тәлім-
тәрбиелік іс-шараларды өзара ынтымақтаса отырып жүргізуге, оқушылар
ұжымында өзін-өзі басқару жұмыстарын оңтайлы үйлестіруге және мектептегі
педагогикалық қауымдастықпен бірлесе отырып мазмұнды-мақсатты жұмыстар
жүргізуге зор мүмкіндік тудыртатыны сөзсіз. Әр ұжымда қалыптасқан
дәстүрлердің уақыт өткен сайын молайып, кейін ол дәстүрлердің бірнеше
ұжымтоптардың қажеттілігіне айналуы – мақсаты мен ой-арманы бір ұжымдардың
бір ұйымға бірігуіне себепші болды. Демек, ұжым әрекеттерінің айырықша
белсенділік танытуы – олардың ұйымдық құрылымының қалыптасуына негіз
болмақ.
Оқушылар ұжымындағы өзін-өзі басқару жүйесінің негізін салушы
американдық педагог Э.Джилль болды. Бұл жөнінде ол өзінің “Мектеп
республикасы – Republic of shcool” атты еңбегінде баян етеді. Оның идеясы
бүкіл Солтүстік Америка құрлығын шарпып, Ресейге дейін тарады ... ”,-
делінген. Американдық ғалым-педагог Э.Джилльдің “Мектеп республикасы -
Republic of shcool” атты оқушылар ұжымында тұңғыш қалыптасқан өзін-өзі
басқару жүйесінің пайда болуы - әлеуметтік құбылыс екені рас. Аталмыш
құбылыстың қоғамдық қажеттілікті қалыптастырмағандықтан, оның педагогикалық
бастама ретінде жер-жерге таралуы мүмкін болмас еді. Мұндай тәжірибелердің
білім мекемелерінен қолдау табуы – оқушылар ұйымындағы тәрбие жұмыстарының
түрлі әдіс-тәсілдер арқылы жүргізілуіне ерекше жағдай туғызды. Солардың
бірі Ұлыбританияда пайда болған “скауттар” атты балалар мен
жасөспірімдердің бірлестіктері болып табылады. Бұл жерден балалар
(оқушылар) ұйымының қоғамдық сипат алғанын көреміз.
Ол жөнiнде алғашқы деректер ағылшын офицерi, полковник Р.Бадэн
Поуэлл (1857-1941) негiзiн салған Скауттар ұйымының құрылуынан басталады.
Скаут, ағылшын тiлiнде Scouts, яғни жас барлаушы деген ұғымды бiлдiредi.
Скауттар ұйымы жөнiнде орталық басылымдарда мынадай деректер келтiрiледi:
“...Скаутизм – балалар мен жасөспірімдер ұйымының негізін құрап,
буржуазиялық бағыттағы мектептен тыс тәлім-тәрбие беретін жүйе болып
табылады. Скаутизмнің негізгі мақсаты – буржуазиялық қоғамның рухани
құндылықтары негізінде болашақ ұрпақты тәрбиелеу. Скауттар заңы бойынша,
әрбір мүше өзінің тегі мен нәсіліне, әлеуметтік жағдайына қарамай, әрбір
мүшеге қолынан келгенше көмек беруге, бір-біріне дос және жақын болуға даяр
тұруы керек. Скаут ұйымдары ер балаларды - бойскаут (bouscouts) және қыз
балаларды - (girlscouts) гирлскаут деп бөлгеніне қарамастан, екі ұйымның
да көздеген міндет-мақсаттары бір болып табылады.. ”,- деген мағлұматтар
берiледi. Скаутизм ұйымының идеясын насихаттау және көпшiлiкке таныту
мақсатында Р.Баден-Поуэлл “Скауттарға арналған Ереже” (1898), ”Балаларға
арналған скаут өнерi”, ”Ер балаларға арналған скаут Ережесi” және “Жас
барлаушы” атты еңбектер жазды.
Скауттар ұйымы оқушы балалардың әр түрлi шығармашылық және әскери-
жауынгерлiк тапсырмалар мен ұжым мақсатына қатысты басқа iс-шаралар атқару
барысында – жеткіншектердің ұйымшыл, белсендi, көпшіл және жауапкершіл
тұлға болып өсулеріне мүмкiндiк туғызды. Скауттар ұйымының көп жағдайда
әскери тәртiпке бойұсынуы, яғни өздерi қабылдаған Ереженiң талаптарын әр
мүшенiң қатаң сақтауына, сонымен қатар көмек қажет еткен жандарға кез
келген уақытта қол ұшын беруге, өтiрiк айтпауға және сабақты үздiк оқуға
дағдыландыру сезiмдерiн қалыптастырды.
Пионер ұйымы халықаралық қоғамдық бірлестік ретінде танылды.
Халықаралық балалар мен жасөспiрiмдер ұйымының комитетi (СИМЕА) пионер
ұйымының жетiстiктерiн бағалап отырды. Оның басты себептерiнiң бiрi – СИМЕА
комитетiне мүше 80 елдiң iшiндегi экономикалық жағынан артта қалған
мемлекеттердегi балалар ұйымына (Монғолия, Эфиопия, Чад, Сальвадор, Вьетнам
т.б) бүкілодақтық пионер ұйымы тарапынан көмек көрсетiлгенi және басқа да
қайырымдылық шаралардың жасалғаны ұйымның халықаралық мәртебесін көтерді.
Скауттар ұйымдарының басқару мен құрылымдық жүйесіне негізделген
пионер ұйымынан басқа, әлемдегі көптеген мемлекеттерде балалар мен оқушылар
ұйымдары құрылды. Олар скауттардың дәстүрлерін толық сақтамаса да, ұжымдық
құрылу барысында өз елінің ұлттық ерекшеліктері мен мемлекеттік рәміздеріне
негізделе отырып жұмыс атқарды. 1922 жылы негізі қаланған Бүкілодақтық
пионер ұйымының жарғысына және оның кейбір саяси-идеологиялық ықпалдарына
негізделген социалистік бағыттағы елдерде және басқа мемлекеттерде
балалар мен пионер ұйымдары құрылды.
Пионер ұйымының тарихы жөнiнде энциклопедиялық сөздікке материалдар
жинаған Соколова Э.С, Таборко В.А, Симонова Л.С, Мальковская Т.Н, Иванова
Н.П, Куценко С.А мағлұматтарына зер салсақ, 1970 жылдары пионер ұйымына
мүше болып кiрген оқушылар саны 23 миллионға жетiп, мектептерде 118 мыңға
жуық пионер ұйымордалары (дружиналары) құрылған. Пионер ұйымының
“Пионерлер мен оқушылардың Заңы” атты құжаты қабылданды. 1924 жылы 4
тамызда РКПб “Пионерлер қозғалысы туралы”, 1932 жылы 21 сәуiрде “Пионер
ұйымындағы тәрбие жұмысы” атты қабылдаған Үкiмет Қаулысының пионер ұйымының
қоғамдық бірлестік ретіндегі мәртебесінің көтерілуіне үлкен әсерiн тигiздi.
Пионер көсемдері мен белсенділерiн дайындау барысында бүкiлодақтық
“Артек” пионерлер лагерiнiң маңызы өте зор болды. Кеңес үкiметi тұсында
пионер ұйымындағы тәрбие мәселелерi жан-жақты зерттелдi. Зерттеушi педагог
ғалымдар Вульфов Б.З, Хозе С.Е, Ященко М.М, Иванова Л.М, Иванова Л.П,
Ходоровская З.А, Черный Г.П, Сокрута О.И, Ширвиндт Б.Е. Петрусевич А.А,
Падалко Т.В, Самойлова Т.Я, Розенберг А.Я, Суховейко Г.С т.б пионер
ұйымындағы өзiн-өзi басқару, сыныптан тыс жұмыстарда тәрбие iсiн
ұйымдастыру жөнiнде диссерациялық ғылыми еңбектер жазды [6].
Пионер ұйымына деген мемлекеттiк қамқорлықтың артуы алдымен мектеп,
завод, фабрика жанынан оқушылардың танымдық-интеллектуалдық
қызығушылықтарын дамыту мақсатында үйiрме жұмыстарының көптеп ашылуына
себебiн тигiздi. Ол жұмыстардың ерекше сипат алуы және бiрқатар
жетiстiктерге қол жеткiзгенi арнайы пионерлер мен оқушылар Сарайларының
ашылуына ұйытқы болды. Қарапайым үйiрме жұмысынан бастау алған техника
құралдарын меңгеру, жабайы аңдар мен өсiмдiктердi қорғау, бейнелеу
өнерiмен, журналистика мамандығымен айналысу және мектеп белсенділерiмен
шығармашылық жұмыс атқару барысында жинақталған мол тәжiрибелер мен
жетiстiктер, өз саласына байланысты газет-журналдарда жарияланып, кең
насихатталды.Мектеп оқушылары арасында ұжымдық тәрбиенi жүзеге асыру
мақсатында “Вожатый” және “Пионерская правда” басылымдарының оқушылар
өмірінің қызықты болуына, тәлімгерлер мен тәрбиешілер жұмыстарының мазмұнды
болуына әсерін тигізді.
Пионер ұйымы халықаралық қоғамдық бірлестік ретінде танылды.
Халықаралық балалар мен жасөспiрiмдер ұйымының комитетi (СИМЕА) пионер
ұйымының жетiстiктерiн бағалап отырды. Оның басты себептерiнiң бiрi – СИМЕА
комитетiне мүше 80 елдiң iшiндегi экономикалық жағынан артта қалған
мемлекеттердегi балалар ұйымына (Монғолия, Эфиопия, Чад, Сальвадор, Вьетнам
т.б) бүкілодақтық пионер ұйымы тарапынан көмек көрсетiлгенi және басқа да
қайырымдылық шаралардың жасалғаны ұйымның халықаралық мәртебесін көтерді.
Әлемдегі көптеген мемлекеттерде балалар мен оқушылар ұйымдары құрылды.
Оларда ұжымдық құрылу барысында өз елінің ұлттық ерекшеліктері мен
мемлекеттік рәміздеріне негізделе отырып жұмыс атқарды. 1922 жылы негізі
қаланған Бүкілодақтық пионер ұйымының жарғысына және оның кейбір саяси-
идеологиялық ықпалдарына негізделген социалистік бағыттағы елдерде және
басқа мемлекеттерде балалар мен пионер ұйымдары құрылды.
Бүкілодақтық пионер ұйымының жалпы басқару жүйесі мен ұйымдық
құрылымдарының тәжірибелерін өз практикаларында пайдаланған, бірақ Кеңестік
пионер ұйымының коммунистік идеологияға негізделген саяси бағыттарын
мойындамаған балалар мен пионер ұйымдары Жер шарының европалық бөлігіндегі
капиталистік мемлекеттерде құрылды. Оларға Ұлыбританияда “Орман халқы”,
Францияда “Қаһарман балалар одағы” (1945), Италияда “Пионерлер
ассоциациясы” (1945), Бельгияда “Пионерлер одағы” (1945), Норвегияда “Жас
пионерлер одағы” (1945), Грецияда “Жас қырандар” (1943), Жапонияда “Жапон
балаларының әуендері” (1948) және басқа балалар мен пионерлер ұйымдарын
жатқызуға болады. Аталмыш ұйымдардың жұмыс жүйесі – бүкілодақтық пионер
ұйымының ережелері негізінде жүргізілді.
Пионер деген ардақты атақты (пионер – француз тілінде “Pioneer”
бастаушы деген ұғымды білдіреді) әрдайым мақтан тұтып, әр ұрпақтың өз
шығармашылық ісімен, белсенділігімен және сабақты үздік оқуымен ұйым
мәртебесінің артуына үлес қосуға деген педагогикалық талаптармен
ерекшеленді.
Қазақстанда пионер ұйымы 1922 жылдың 26 қараша айында құрылды. Ал,
Бүкiлодақтық В.И.Ленин атындағы пионер ұйымы 1922 жылдың 19 мамыр айында
құрылды. Қазақстан пионер ұйымы тарихын зерттеушi ғалымдардың (Иржанова
Р.Д, Құнантаева К.Қ, Абаева Н.Б, З.Байназаров, Мұқанова Б.Ы, Татаурова Н.Л,
Қасенов Е.Р) еңбектерiне талдау жүргiзу барысында, Қазақстан мектептерiнде
1922-1991 жылдар аралығында сыныптан тыс жұмыстар, оқушылар ұжымындағы өзiн-
өзi басқару, мектептен тыс мекемелердегi және балалар мен жасөспiрiмдер
ұйымдары мен мекемелерiндегi тәлiм-тәрбие жұмыстары негiзiнен Бүкiлодақтық
пионер ұйымы бекiткен Ережелер негiзiнде жүргiзiлгенiн көрсетеді. Осыдан,
мектепте және басқа мекемелерде жүргiзiлген тәрбие мәселесiне қатысы бар
зерттеу жұмыстары аталмыш проблемалардың себеп-салдары мен педагогикалық
мазмұнын ашуға, пионер жұмысының әдiстемелiк бағыттарын айқындауға
негiзделе отырып зерделендi деген қорытынды шығады.
Мектептегі оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмыстары Қазақстан
мектептерінде және Кеңес Одағы құрамындағы басқа республикалардағы білім
мекемелерінде, мектептен тыс мекемелерде, тіпті ірі өнеркәсіп орындарында
құрылған пионер топтарында жүргізілді.
Пионер ұйымының жұмысы – Кеңес үкіметінің мемлекеттік билікті қолына
алған Коммунистік партияның саяси бағдарламасы ретінде танылуы, ұйымның
мәртебесін көтеріп, оның жергілікті жерлердегі мектеп пен мектептен тыс
мекемелердегі тәрбие жұмыстарында жетекші қағида ретінде қабылдануын
қамтамасыз етті. Бұл үрдіс мектептегі тәрбие жұмысының бірыңғай жүйеге
негізделген педагогикалық шарттарын қалыптастырды. Бірыңғай тәртіп – тәрбие
жұмысының халықтық-демократиялық қағидаларымен санаспай, жоғарғы жақтан
алдын-ала жоспарланған, жаттанды жұмыс жоспары бойынша жүргізілуді талап
етті.
Бүгiнгi заманымыздағы балалар мен жастар ұйымдарының басқару жүйесi
мен құрылымы, негiзгi мақсаттары мен мiндеттерi, тәлiм-тәрбие жұмысын
ұйымдастыру формалары скаут ұйымдарының ұзақ жылдар бойы жинақталған
тәжiрибелерiне сүйенiп келгенi шындық.
Кейін тарихи оқиғалар қайта зерделеніп, тарихи шындық қайта қалпына
келгенде, ғалымдар мен саясаттанушылардың еңбектері арқылы, оқушылардың
саяси өмір мен өткен тарих беттерінің қаншалықты ақиқатқа жақын екенін
сезінулері олардың еркін көзқарастарын өзгерте бастады. Өз ретінде олар
аталмыш тапсырмаларды орындау барысында тәрбие сағатының құрғақ, жаттанды
және жыл сайын сынып жетекшісі мен педагогикалық қауымдастық тарапынан
талап етіп отыратынына көз жеткізді. Мұндай талап – оқушының шығармашылық-
интеллектуалдық еркіндігінің дамуына қайшы келді.
Мектептегi оқушылар ұжымының негiзгi қалыптастырушы күшi – оқушы
балалардың қоғамдық қарым-қатынасы. Балалар арасындағы қарым-қатынас,
мектеп оқушылар қауымының қоғамдық пiкiрiн қалыптастырады. Оқушылардың
өмiрге және мектептегi педагогикалық ықпалдарға деген көзқарастары олардың
жас ерекшелiктерiне қарай әр түрлi сипатта дамиды. Мiне, осы мәселелердi
дер кезiнде дұрыс жолға қойып, озық тәжiрибелер мен технологияларға
негiздей отырып, оқушылар қарым-қатынастарының әрекеттерiне ғылыми тұрғыда
педагогикалық-психологиялық диагностика жасау арқылы дұрыс бағыт беру
қажет.
1.2. Оқушылар ұйымының мiндеттерi мен мақсаттарын
айқындаудағы теориялық еңбектер
Оқушылар ұйымындағы тәлiм-тәрбие мәселесi жайлы сөз қозғалғанда,
тәрбие теориясы жөніндегі педагогикалық ой-пiкiрлер мен тұжырымдарға басты
назар аударуға тура келеді.
Антикалық дәуiрде Сократ, Платон, Аристотель, Демокрит және басқа
ғұламалар балалардың танымдық кеңiстiгiнiң дамуына бiлiм мен тәрбие
құралдарының аса қажет екенiн ерекше атаған.
Тәрбие теориясына байланысты Әл Фарабидың “адамға ең алдымен білім
емес, тәрбие беру керектігі” жөніндегі нақыл сөзі кейінгі жылдары баспасөз
беттерінде және педагогикалық жиындардағы баяндамаларда жиі айтылуда.
Фараби мұраларының бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне берер тағылымдық
құндылықтарының мол екені рас.
Тәрбие жөніндегі Фараби тағылымы оның ғылыми еңбектерінде былай деп
көрсетіледі: “.. Қоғамдағы көптеген адамдар өздерінің табиғи жаратылысына
орай, өздерінің ерекшеліктерін иеленеді. Бірақ оларға сырттан өзгеше ықпал
жасалғанда адамдар өздерінің табиғи болмыстық құндылықтарын өзгертуі
мүмкін. Мұндай күрделі өзгерістерге тәрбиенің де ықпалы бар. Аталған игі
және түпкілікті мақсаттарға жету, адам еркі мен тәлім-тәрбие құралдарын
пайдалана отырып жетуге негіз болады. Олар қалыптасу барысында, аталған
талаптардан бөлек, кейде одан асып түсетін жайттарға назар аударғанда және
тәрбие заңдылықтарынан алшақтанған кезде, бастапқы күшті қалпынан тайқып
кетуі мүмкін. Табиғи заңдылықтардың ақиқатын мойындаған адамдардың тәлім-
тәрбие ықпалдарына деген көзқарастары, тәрбие құралының құдыреті мен
өздерінің икемдену пиғылдарына байланысты болмақ.
Аталған дүниелердің қыр-сыры мен қайшылықтарын тану әр жеке тұлғаның
өз ғұмырнамасын қаншалықты бағалағаны мен болжауына байланысты, бұл
қасиеттің сырын ұғу әркімнің қолынан келе бермес. Міне, осы қайшылықтың
аражігін ажырату үшін бізге ұстаз бен тәлімгер ауадай қажет. Бір қаланың
тұрғындары білім мен таным жағынан бір-бірінен асу үшін, немесе ерекшеленуі
үшін, халыққа қызмет етіп, ел басқаруды өркениетті жолға қоя білгені – оның
ұстазы мен тәлімгерінен алған білімі мен тәрбиесіне байланысты..” [5].
Аталмыш ой-тағылымдардан Әл Фарабидың тәрбие теориясына қатысты
мәселелердің тек қана баланың жан-жақты дамуына тірек болатын тәрбие
тәжірибелерін қалыптастырумен шектелмей, оның жалпы адам тәрбиелеу
ізгіліктерінің құралы болу керек деген ғибраттарын кездестіреміз. Оның осы
мәселеге қатысты терең мән берген тәлімдік алғышарты – біріншіден, әр адам
өзін-өзі тануға ерте бастап назар аударып, сол мәселеге байланысты табиғат
пен адам ілімдерін үйренуге; екіншіден, аталған қасиеттердің аса жауапты
және кез келген адамның қолынан келе бермейтін қиын іс екенін атай отыра,
ол үшін ұстаз бен жол көрсетуші тәлімгердің қажеттігін ескертеді. Мұның өзі
бүгінгі педагогикалық зерттеулерде ғалымдардың назарын өзіне аударып
отырған жан-жақты дамыған жеке тұлғаны оқыту мен тәрбиелеу және сол
мәселелер төңірегінде педагогика ғылымының қол жеткізген тәжірибелері мен
шешілмей жатқан тәлім-тәрбиелік проблемалармен жанасады.
Тәрбиенiң адамзаттың аса құнды игiлiктерiнiң бiрi деп санап, оның
табиғи құбылысының себеп-салдарын ғылыми тұрғыда айқындауды мақсат еткен
Я.А.Коменский болды. Коменскийдiң ойынша ұйымдық тәрбиенiң негiзгi ошағы
отбасы дәстүрi мен тәрбиеленушi оқушылар қауымдастықтары – ата-баба
тағлымдарынан бастау алғанда ғана, оларға бiлiм берудiң тиiмдiлiгi мен
сапалылығы және қоғам үшiн қажеттiлiгi арта түседi деп санаған. Автордың
“Түрлі-түсті суреттер арқылы өмір құбылыстарын тану” атты еңбегі осы
ойымызға дәлел. Коменский өзінің тәлім-тәрбие жөніндегі күрделі ой-
толғамдар жиынтығын айтпас бұрын, көтеріп отырған мәселенің түп-төркінін іс-
жүзінде көз жеткізу үшін негізгі тәлімдік ойларын қарапайым тәсілдер арқылы
тәжірибе жүзінде сынақтан өткізуді мақсат еткен.
Бұл жерде Я.Коменскийдің жас ұрпаққа кешенді тәлім-тәрбие беруді басты
мақсат еткенін байқаймыз.
Өз сөзінде: “..балалар мен жастарға білім мен тәрбие беру ісін менің
ойымша екі түрлі жолмен ұйымдастыруға болады; бірі – мектепке білім алуға
келген балалардың бәрін бөлмей, баршасына бірдей қамқорлық жасалса;
екіншісі – оқушылардың арасында ғылым дүниесіне қызығушылықтары бар
ұйымтоптар құралса. Осындай талаптарға негізделген білім жүйесін
қалыптастыруға қол жеткізсек, әр қоғамдық мектеп пен қоғамдық сауықтыру
орталығын жасауымызға болады..”,-деп, оқушыларға білім мен тәрбие беруде
қоғамдық топтарға арнайы ғылыми-зерттеу объектісі ретінде қарау керектігін
айтады.
Ағартушы Джон Лооктың ойынша баланы тәрбиелеу, баланың әке-шешесi
немесе отбасы мүшелерiнiң қатаң бақылауы арқылы жүргiзiлмеу керек деп
санаған. Сондықтан бұл мәселелер ұйымдық тәрбие үрдiсiнде де ескерiлуi
керек екенiн атап көрсеткен [6]. Дж.Лоок бала тәрбиесі тек қоғамдық, я
болмаса әулеттік қажеттілік қана емес, ол адамзаттың өркениеттік қозғаушы
күші ретінде ғылым тұрғыда арнайы қарастыруды қажет санады. Оның ойынша
жас ұрпаққа кешенді тәрбие беру ісі, аталмыш дүниенің білім жүйесімен тығыз
байланыстылығында деп қарастырылды.
Атақты жазушы Л.Н.Толстой өзiнiң авторлық мектебiн ашып, оған арнайы
оқулықтарды жазумен қатар тәрбие жұмыстарына терең мән берген. Ол тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыру барысында оқушылардың шығармашылық қабiлеттерiне
ерекше назар аудару керек деген.
Ғалым-педагог тәрбие мәселесін ауқымды ғылым саласы ретінде
қарастырады. Оның ойынша жас ұрпақтың санасына адами қасиеттер мен ізгілік
тағылымдарын қалыптастыру біріншіден ғылыми зерттеу жетістіктеріне
негізделсе, екіншіден – халықтың тәлім-тәрбиелік құндылықтарына сүйенуі
керек деп, тәрбиенің “халықтық принципін” ерекше атауының мән беруді
қуаттады.
К.Д.Ушинскийдің пікірінше бала тәрбиесіндегі аса терең назар
аударатын мәселе – сабақ үрдісінде жан-жақты тәрбие тәжірибелерін
пайдалана отырып оқыту болды. Осы мәселені шешуде ол балалардың жас
ерекшелік және танымдық қабілеттеріне сәйкестендіре отырып оқу және тәлім-
тәрбие жоспарын құруды ұсынады. Ғалым өзінің еңбегіндегі :
“..1. Оқу құралдары және ойыншықтар
2. Киім және оның түрлері, аяқ киім
3. Балықтар, жорғалаушылар мен ұсақ жәндіктер
4. Тәулік бөліктері, ай, апта және жыл аттары
5. Христиандық есімдер мен аттар
6. Адамдардың жас ерекшеліктері және қызметтеріне қарай бөлінуі
7. Не нәрсе жақсы және жаман
8. Жан-жануарлардың қимылы мен дауыстары..”,- т.б педагогикалық іс-
шараларды ұйымдастыруға арналған. Бұдан Ушинскийдің тәрбие жұмыстарын білім
жүйесінде кешенді ұйымдастыруға бағытталған шығармашылық ізденістердің
көбірек қамтылу қажеттігін меңзеген [7(.
Оқушылардың ұжымдасқан шығармашылық әрекеттері және қол жеткізген
елеулі жетістіктері қоғамда және мектеп өмірінде көпшілік қауым назар
аударған қоғамдық пікір қалыптастырды. Мұндай құбылыстарға пионер
ұйымдарындағы ұжымдық тәрбие тәжірибелерін жатқызға болады. Мектеп
оқушыларына ұжымдық қауымдастық негiзiнде жан-жақты тәрбие беру жөнiндегi:
оқушылар ұжымында жүргізілетін тәрбие жұмыстарының әдістемелері мен
ерекшеліктері (Болдырев Н.И, Салестенин В.А, Болотина Л.Р) ұжымдық
әрекеттердегi эмоциялық факторлар (Марьенко И.С, Петровский А.В, Кузьмин
Е.С, Шорохова Е.В, Уманский Л.И), мектептегi пионер мен комсомол жұмысының
теориясы мен методикасы (Лебединский В.В, Ходоровская З.А, Лобачева Т.И,
Коротов В.М), оқушылар ұжымы мен педагогикалық қауымдастықтың қарым-
қатынастары (Виноградова М.Д, Мудрик А.В, Богданова О.С, Ахтаева Н.С),
оқушылар ұйымындағы өзiн-өзi басқару әрекеттерiнiң педагогикалық талаптары
(Файнберг Р.И, Ширвиндт Б.С, Иванова Л.Л, Иващенко Г.М), мектеп, отбасы
және қоғамдық қауымдастықтардың бiрлесе отырып оқушыларға тәрбие беру
(Фролова Л.И, Артыков Н, Костылева О.А), оқушылар ұжымының пионер
белсендiлерiнiң қалыптасуына әсерi (Буданова Г.П, Воропаев М.В, Кокис Т.Я),
пионер ұжымындағы жеке тұлғаның педагогикалық-психологиялық ерекшелiктерi
(Галузинский В.М, Вульфов Б.З,), сыныптан және мектептен тыс жұмыстардағы
пионер ұжымындағы тәрбие мәселелерi (Янчевска Г, Журавлев М.И, Саңғысбаев
Н), Макаренко А.С және Сухомлинский В.А педагогикалық мұралары негiзiнде
оқушыларға ұжымдық тәрбие беру (Невмержицкий А.А, Бондарь Л.С, Базилевич
Н.Г), пионер қызметкерлерiн жоғарғы және арнаулы оқу орындарында
дайындаудың педагогикалық шарттары (Баранова Н.П) және Қазақстандағы
пионерлер мен оқушылар ұйымдарындағы тәрбие мәселелерi бойынша: Қазақстан
пионер ұйымының тарихы (Мұқанова Б.Ы, Абаева Н.Б), мектептегi комсомол мен
пионер ұйымдарының қарым-қатынастары (Иржанова Р.Д, Татаурова Н.Л, Кузьмина
М.Н), ауыл мектептерiндегi пионер мен комсомол жұмыстарының ерекшелiктерi
(Бекмағанбетова Р.К, З. Байназаров), пионер ұжымындағы тәрбие мәселелері
(Абаев Т.Б, Жұмаханов Ә, Бозжанова К), пионер отрядындағы өзiн-өзi басқару
(Қасенов Е.Р, Жұмақанов А.Р), пионерлердiң санасында ұжымдық тәрбие
негiздерiн қалыптастыру (Көпжасарова М.Д, Құрманбекова Е), мектеп, отбасы
және қоғамның оқушыларға жан-жақты тәрбие берудегi бiрлескен әрекеттерi
(Урбисинов Б.У, Бөлтiрiкова Е), сыныптан және мектептен тыс жұмыстарда
пионерлер мен оқушыларға жан-жақты тәрбие беру мәселелерi (Құнантаева К.Қ,
Нұрмағанбетов С.Х, Овчинникова Р, Ақназаров Б.З, Төрениязова С), сыныптан
тыс жұмыстарда оқушылар ұжымына эстетикалық тәрбие беру (Әбiлова З.Ә),
оқушылар тәрбиесiне қоғамдық ортаның ықпалы (Озғанбаев Ө), пионер
отрядындағы патриоттық және адамгершілік тәрбие мәселелерi (Айтақов Ә,
Ешiмханов С, Жақыпов А.З ) және басқа ғылыми зерттеулер мектептегi пионер
жұмысының сан-қырлы педагогикалық мәнi мен мазмұнын ашуға арналған. Аталған
еңбектердің ішінде оқушылар ұжымында ұлттық тәлім-тәрбие жұмыстарын
ұйымдастыруға арналған ғылыми-зерттеу еңбегінің аздығы зерттеу жұмыстың
өзекті мәселесі болып табылды.
Болдырев Н.И өзінің “Методика воспитательной работы в школе” атты
еңбегінде: “..Кеңес мектебіндегі жаңа бағыттағы тәрбие жұмысы - оқушылар
ұжымдарындағы жаңа жұмыс формасын қалыптастырды..”,- деп, ұйымдық тәрбиенің
мектептегі рөлін ерекше атап өтті. Н.Болдырев: “..Оқушылар ұйымының негізгі
көрсеткіші – жалпыидеялық ортақ әрекет, оқушылар арасындағы тығыз қарым-
қатынас, жалпыға ортақ басқару жүйесі, көпшілікке ортақ жауапкершілік пен
ұжымның әр мүшесіне қойылатын ортақ талаптар болмақ. Оқушылар ұйымы
арасындағы тәлім-тәрбие жұмыстарының мәртебесін көтеру – кеңестік
мектептердің дамуының басты тенденциясы болып табылады. Іс әрекеттерін
жақсы жолға қоя білген ұжымда мынадай үш көрсеткіштерге қол жеткізіледі:
1. Ұйымдастырушылық
2. Идеялық және тәлім-тәрбиелік
3. Әр түрлі шығармашылық әрекеттер..” [8].
Болдыревтың ойынша ұйымдық топтасудың негізгі ерекшеліктері – оқушылар
мен мұғалімдердің ортақ мүдделерінің бір мақсатқа айналуы болып табылады.
Бір мақсатқа ортақтасатын белсенді ұйымды қалыптастырудың түпкілікті
нәтижесі – қоғамға пайдалы іс-шараны бірлесе отырып атқару болмақ.
Сондықтан оқушылар ұйымы арасында мұндай педагогикалық маңызы зор шараларды
жоспарлау және оны іс жүзіне асыру - әр ұжым мүшесінің белсенділігі мен
шығармашылық мүмкіндіктерінің ашылуына жағдай туғызбақ.
Зерттеушi Р.И.Файнбергтың айтуына қарағанда оқушылардың
мектептегi қоғамдық жұмыстарға белсене араласуына, бiлiм алуына деген
жауапкершiлiктерiнiң артуына және сынып, топ ұжымының өмiрiнiң жаңаруына
үлкен ықпал жасайтын педагогикалық құралдардың бiрi – оқушылардың өзiн-өзi
басқару жұмыстары болып табылады дейдi. Оның ойынша өзiн-өзi басқару жүйесi
мектептiң педагогикалық ұжымының тiкелей талабымен емес, оқушылардың ерiктi-
демократиялық әрекеттерi негiзiнде жүзеге асырылу керек деп санайды [10].
Файнбергтың оқушылар ұжымының мектеп өміріндегі маңызды педагогикалық
құбылыстардың бірі екені жөніндегі ұсыныстарының пайдалы екенін ескерумен
бірге, ұжым жұмысының белсенділігін танытудың бірден-бір жолы тәрбие
жұмыстарын жоспарлау және оған педагогикалық менеджмент мәдениетіне
негізделген талап қою мәселелерінің толығынан қамтылмағанын, негізінен
жалпы сипаттама түрінде берілген.
Қазақстан мектептерiндегi пионер мен комсомол жұмыстарының теориясы
мен методикасына арналған зерттеу жұмыстарын алғаш жүргiзген Р.Д.Иржанова
болды. Ол өз еңбектерінде мектепте пионер мен комсомол жұмыстарын
ұйымдастыруда сынып жетекшiсiнiң шешушi рөл атқаратынын атап өтедi.
Иржанованың ойынша ұжымдық тәрбиенiң тиiмдiлiгi мен қажеттiлiгi мектептегi
пионер мен комсомол ұйымдарының бiрлiгiнде болмақ [11].
Автор ұйымдық тәрбие жөнінде пікір айтқан және зерттеулер жүргізген
Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, С.Т.Шацский және
В.В.Лебединскийлердің теориялық еңбектеріне тоқталып, аталмыш құнды ұсыныс-
пікірлердің Қазақстан мектептерінде жүзеге асырылуының педагогикалық
бағыттарына талдау жасайды. Ол бағыттардың негізгі арқауы Р.Иржанованың
зерделеуінше төменгі және жоғарғы сынып оқушыларының қарым-қатынастарын
ынтымақтастандыру мәселесі болып табылады. Аталмыш мәселенің шешілу жолы
автордың ойынша пионер мен комсомол ұйымдарының белсенділігін арттыру, ал
оның кепілі оқушылар ұжымындағы өзін-өзі басқару жүйесін республика
мектептерінде кеңінен енгізу, осы сала бойынша жинақталған тәжірибелерді
тарату деп санайды.
Профессор К.Қ. Құнантаева өзiнiң “Оқушылардың оқудан тыс
бiрлестiктерi” деген еңбегiнде (1970) мектеп оқушылары мен пионерлерiнiң
белсендiлiгiн, өмiрге деген қызығушылықтарын, бiлiмге деген құштарлықтарын
және елiне деген патриоттық сезiмдерiнiң оянуына ұйытқы болатын үлкен
сыныптан тыс тәлім-тәрбиелік жұмыс – ол үйiрме жұмыстарына оқушылардың
көптеп қатыстырылуында дейдi. К.Құнантаеваның ойынша, жеке
қызығушылықтарымен бiрiккен үйiрме ұжымындағы балалардың, сынып ұжымдарымен
салыстырғанда белсендiлiктерi мен шығармашылық iзденiстерi анағұрлым басым
болады деп есептейдi.
К.Құнантаева үйірме жұмыстары оқушылардың білім алумен қатар,
бойындағы ерекше қабілеттер мен қасиеттердің ашылуына танымдық жол ашатын
тәлім-тәрбие баспалдағы деп санайды. Автор оқушылар ұжымында пионер
жұмыстарының жүргізілуін қажет нәрсе деп санап, бірақ шығармашылық қарым-
қатынас барысында коммунистік тәрбиенің қазақ балаларының ұлттық
ерекшеліктеріне негізделген тәрбие жұмыстарын жүргізу жөнінде ұсыныстар
берді. Айталық, мектептен тыс мекемелерде үйірме жұмыстарында бүгінде халық
педагогикасындағы эстетикалық тәрбие мәселелерінің бірі болып саналатын
қазақтың этномузыкалық аспаптарын пионерлер мен оқушылардың меңгеруіне,
үйренуіне жағдай жасалу керек деген ұсыныстарды айтуға болады.
Мектептегі пионер жұмысындағы адамгершілік тәрбиесі А.З. Жақыповтың
“Өнеге өрісі” атты еңбегінде көрініс тапқан. Зерттеушінің ойынша мектептегі
оқушылар ұжымының белсенділігі мен шығармашылық мүмкіндіктерінің ашылуына
жағдай туғызатын нәрсе – мұғалім-тәрбиешілердің көмегімен оқушылар арасында
моральдік-этикалық және адамгершілік тәлім-тәрбие жұмыстарын кешенді
жүргізілу жағдайында қалыптасады деп санаған.
Ғалым өз еңбегінде: “..Жалпыадамзаттық мораль әлеуметтік даму
сатысының нақтылы дәрежесінде қоғамға қызмет етеді. Әлеуметтік тұрмыстың
туындысы бола тұра мораль осы қоғам құрылымындағы адамдар санасына әсерін
тигізеді. Бұл әсер өздігінен болуы мүмкін емес. Оны жүзеге асыру үшін
әлеуметтік болмыстың әр саласында еңбек ететін немесе тәрбиеленетін адамдар
қоғамдық мораль туралы жүйелі білім алуы қажет. Бұл міндет оқу-тәрбие
жүйесі арқылы іске асырылады. Балаларға моральдік тәрбие берудің
маңыздылығына байланысты мұғалімге кәсіптік мораль туралы білім беру
педагог кадрларды дайындаудағы ең басты міндеттердің бірі..”,-деп,
оқушыларға адамгершілік тәрбие беру барысында ұстаз-тәлімгерлердің
жауапкершіліктерінің мол екенін атап өтеді [12].
А.З.Жақыпов оқушылар ұжымы арқылы адамгершілік тәрбиесіне бағытталған
педагогикалық іс-шаралар жан-жақты дамыған жаңа адамды тәрбиелеп шығарудың
кепілі болмақ дейді. Еңбектің совет педагогикасының ғылыми жетістіктеріне
сүйене отырып баяндалғаны – мектептегі оқушылар ұжымында тәрбие жұмыстарын
социализм рухында ұйымдастырудың қажеттілігін меңзейді.
З.Байназаров оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмыстарын көпшілік қауыммен
бірлесе отырып жүргізу керектігін атап өтеді. Оның ойынша бұл істі әулет
пен отбасы дәстүрі, туыстық қарым-қатынас, сондай-ақ педагогтар мен ата-
аналар қауымдастықтары арқылы ұйымдастыру оқушы санасында көпшіл, ұйымшыл,
шығармашыл және басқа ерекше қасиеттердің қалыптасуына әсер етеді деп
санайды [13].
Ә.Жұмаханов оқушылар ұжымына жан-жақты тәрбие беру жұмысына ата-
аналар қауымдастығының да үлес қосуын қажет деп санайды.
Ол: “..әрбір ата-ана қажет етсін, мейлі қажет етпесін ол тәрбиеші. Егер де
ата-ана тәрбиенің мақсаты мен мазмұнына қоғамдық мән бере алса, онда ол жай
тәрбиеші ғана емес, педагог болуға тырысқандығы. Мұндай семья тәрбие
мақсатын төмендегідей талаптармен байланыстырады:
1. Қоғамның талабына байланысты балалардың адамгершілік санасын
қалыптастыру, қоғамдық мүддеге жеке бастың мінез-құлқының сай келуі,
әлеуметтік талапты қабылдауға дайын тұру.
2. Балаларды адамгершілік идеалмен, қоғамдық талаптармен таныстыру,
олардың өміршеңдігін, мағыналы мәнділігін айқындап беру.
3. Адамгершілік сенім (ар-намыс) мен сапаларды қалыптастыру.
4. Басқа адамға, жолдасқа, досқа деген құрмет, сүйіспеншілік секілді
ең жоғары мәдени мінез-құлықты тәрбиелеу.
5. Адамгершілік әдет-дағдыларды күнделікті өмірде автоматты түрде іске
асыру..”,- деп, отбасылық және әулеттік дәстүрдің оқушы санасында
парасаттылық пен имандылық көзқарастарының қалыптасуына ұйытқы болатыны
жөнінде құнды пікірлер айтады [14].
Ә.Жұмахановтың пікірінше отбасы тәрбиесі мектептегі тәрбие жұмысында
жетекші орынға айналуы шарт деп санайды.
Қазақстандағы пионер ұйымының тарихын зерттеген Н.Б.Абаеваның ойынша,
оқушылар ұжымында тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру саяси-патриоттық тәлiм-
тәрбие жұмыстарымен қатар жүруi керек, ол жұмыстарды пәрмендi жүргiзудiң
негiзгi формаларына мектеп музейлерiн ашу, еңбек және соғыс ардагерлерi
туралы iзденістер, шығармашылық жұмыстарды жүргiзу т.б жатқызады.
Н.Абаеваның айтуына қарағанда Қазақстан мектептерiндегi пионер
ұжымдарындағы саяси-идеологиялық және патриоттық тәрбие жұмыстарының
жандануына 1967 жылы өткен республикалық пионерлер белсенділерінің
(активтерiнiң) жиыны үлкен әсер еттi деп санайды. Ол жиынның маңыздылығына
тоқтала келе автор: “..республика көлеміндегі пионер мен оқушылардың еңбек
науқандарына араласу барысында, өздеріне жүктелген тапсырмаларды үлкен
жауапкершілікпен атқаруы – жас жеткіншектерді ұжымдық бірлесу мен бірігу
рухында тәрбиеледі...”,-деп, оқушылармен тарихи маңызы бар күрделi iстердi
ұстаз-тәлiмгерлермен бiрлесе отырып атқарған жағдайда, ұжым мүшелерiнiң кез
келген iске деген ерекше жауапкершiлiк сезiмдерiнiң қалыптасатынын
меңзейдi. Н.Абаеваның ойынша оқушылар ұжымындағы тәрбие жұмыстарын
жандандырудың педагогикалық жолы – ұжымдық топтардың жоғарғы органы пионер
жиыны болып табылады. Н.Абаеваның негізгі зерттеуі пионер жұмысының
әдістемелерін оқушылар ұйымында кешенді жүргізу, оның ішінде пионер жұмысын
жақсартуда үкімет пен басқару органдарының қаулы-қарарларын басшылыққа ала
отырып тәрбие жұмыстарын жүргізу мәселелері көбірек қамтылған. Зерттеудің
аталмыш бағытты ұстануы жұмыстың саяси және авторитарлы-педагогикалық
бірыңғай жүйеге негізделгенін танытып тұр. Осындай жайттарға қарамастан
автор еңбегінде пионер жұмысының ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz