Қазіргі балабақшадағы тәрбиешенің тың қызметі
КІРІСПЕ
1 ҚАЗІРГІ БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕШЕНІҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҒЫЛЫМИ.ТӘРБИЕШІЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қоғамдағы тәрбиешенің қызметінің мәні
1.2 Балабақшадағы тәрбиешенің маманның атқаратын іс.әрекетіне сипаттама
1.3 Балабақшадағы тәрбиешенің маманның жоғары балабақшадағы оқушыларымен атқаратын қызметінің моделі
Бірінші тарау бойынша тұжырым
2 БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕШЕНІҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Тәрбиешенің маманның сабақтан тыс тәрбиелік іс.шаралар арқылы жоғары балабақшадағы оқушыларын жан.жақты қалыптастыру жолдары
2.2 Тәжірибелік.тәрбиешілік эксперименттің нәтижесі, ғылыми.әдістемелік ұсыныстар
Екінші тарау бойынша тұжырым
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 ҚАЗІРГІ БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕШЕНІҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҒЫЛЫМИ.ТӘРБИЕШІЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қоғамдағы тәрбиешенің қызметінің мәні
1.2 Балабақшадағы тәрбиешенің маманның атқаратын іс.әрекетіне сипаттама
1.3 Балабақшадағы тәрбиешенің маманның жоғары балабақшадағы оқушыларымен атқаратын қызметінің моделі
Бірінші тарау бойынша тұжырым
2 БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕШЕНІҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Тәрбиешенің маманның сабақтан тыс тәрбиелік іс.шаралар арқылы жоғары балабақшадағы оқушыларын жан.жақты қалыптастыру жолдары
2.2 Тәжірибелік.тәрбиешілік эксперименттің нәтижесі, ғылыми.әдістемелік ұсыныстар
Екінші тарау бойынша тұжырым
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егемен еліміздегі білім мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”[1], “Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын қалыптастыру”[2],“Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”[3], “Білім мазмұнын гуманитарландыру”[4] тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау, кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу талап етіледі.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін ақпараттандыру Мемлекеттік бағдарламасы қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологияларға бағдарланған болашақ мамандардың ақпараттық мәдениеті мен тәрбиешілік -психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуына объективті жағдай туғызуда. Бүгінгі білім саласында Республикалық білім кеңістігін әлемдік деңгейге жеткізуге ұмтылыс барысында оқушыларға тәрбиешілік –психологиялық дайындықтың қажет екендігі мәлім.
Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі - заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптай келе ауыл жәнеи кейбір қала мектептерінде тәрбиешенің қызметін сағат саны жетпей қалған пән мұғалімдері мен басқа сала мамандары атқарды. Бұл мамандар тәрбиешенің қызметін өз деңгейінде атқара алмайтыны кімге болса да мәлім.
Осындай себептерден кейін оқушылармен тәрбиешілік -психологиялық жұмыс жасайтын, психологиялық кеңес беретін, тұлғалық, адами құндылық қасиеттерін қалыптастыруда мектепте тәрбиешенің маманнының қажеттілігі туындап, штаттар мен арнайы бөлмелер ашыла бастады.
Мектептерде сабақтан тыс тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыру мәселелерін отандық ғалымдардан З.Әбілова [5], С.Қалиев, Б.Имамбекова [6],
К. Абдімәжитов [7] және т.б. қарастырса, тәрбиешенің тың қызметін Т.С.
Сақтағанова [8], М. Әуренова [9], және т.б. ғалымдар айналысса, білім беру жүйесіндегі психокоррекциялық жаттығуларды қолдану мәселесімен Қ.Б Жарықбаев [9], С.М. Жақыпов, Ф. Бизақова [10], және т.б. ғалымдардың еңбектері болса, тәрбиешілік -психологиялық іс-әрекет мәселесімен әлемдік ғалымдардан Н.В Кузьмина., А.А Реан [11], В.А.Сластенин[12] және т.б. ғалымдар зерттеп, өзіндік үлес қосқан.
Дегенмен, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе біздің курстық нысанымызға алып отырған қазіргі балабақшадағы тәрбиешенің қызметін қалыптастыру мәселесі әлі де болса жеткілікті дәрежеде ғылыми-тәрбиешілік тұрғыда зерттелмегенін анғардық. Бұл мәселе, кеңінен талданып тәрбиешілік және психология ғылымынан тиесілі орын алуы керек деп санаймыз. Өйткені, егеменді еліміздің ұрпақ жалғастығын дайындайтын мектептерде қызмет көрсететін тәрбиешенің тың еңбегінің мәні мен мазмұнын айқындап, соның негізінде дамытудың маңызы ерекше.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”[1], “Қазақстан Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын қалыптастыру”[2],“Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”[3], “Білім мазмұнын гуманитарландыру”[4] тұжырымдамаларында білім беру ісінде жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып өсуіне жағдай жасау, кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу талап етіледі.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін ақпараттандыру Мемлекеттік бағдарламасы қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологияларға бағдарланған болашақ мамандардың ақпараттық мәдениеті мен тәрбиешілік -психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуына объективті жағдай туғызуда. Бүгінгі білім саласында Республикалық білім кеңістігін әлемдік деңгейге жеткізуге ұмтылыс барысында оқушыларға тәрбиешілік –психологиялық дайындықтың қажет екендігі мәлім.
Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі - заман сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптай келе ауыл жәнеи кейбір қала мектептерінде тәрбиешенің қызметін сағат саны жетпей қалған пән мұғалімдері мен басқа сала мамандары атқарды. Бұл мамандар тәрбиешенің қызметін өз деңгейінде атқара алмайтыны кімге болса да мәлім.
Осындай себептерден кейін оқушылармен тәрбиешілік -психологиялық жұмыс жасайтын, психологиялық кеңес беретін, тұлғалық, адами құндылық қасиеттерін қалыптастыруда мектепте тәрбиешенің маманнының қажеттілігі туындап, штаттар мен арнайы бөлмелер ашыла бастады.
Мектептерде сабақтан тыс тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыру мәселелерін отандық ғалымдардан З.Әбілова [5], С.Қалиев, Б.Имамбекова [6],
К. Абдімәжитов [7] және т.б. қарастырса, тәрбиешенің тың қызметін Т.С.
Сақтағанова [8], М. Әуренова [9], және т.б. ғалымдар айналысса, білім беру жүйесіндегі психокоррекциялық жаттығуларды қолдану мәселесімен Қ.Б Жарықбаев [9], С.М. Жақыпов, Ф. Бизақова [10], және т.б. ғалымдардың еңбектері болса, тәрбиешілік -психологиялық іс-әрекет мәселесімен әлемдік ғалымдардан Н.В Кузьмина., А.А Реан [11], В.А.Сластенин[12] және т.б. ғалымдар зерттеп, өзіндік үлес қосқан.
Дегенмен, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе біздің курстық нысанымызға алып отырған қазіргі балабақшадағы тәрбиешенің қызметін қалыптастыру мәселесі әлі де болса жеткілікті дәрежеде ғылыми-тәрбиешілік тұрғыда зерттелмегенін анғардық. Бұл мәселе, кеңінен талданып тәрбиешілік және психология ғылымынан тиесілі орын алуы керек деп санаймыз. Өйткені, егеменді еліміздің ұрпақ жалғастығын дайындайтын мектептерде қызмет көрсететін тәрбиешенің тың еңбегінің мәні мен мазмұнын айқындап, соның негізінде дамытудың маңызы ерекше.
1. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы //Егемен Қазақстан, 1999, 1 маусым.
2. Қазақстан Республикасы азамат тарихының жаңа әлеуметтік-әкономикалық мінез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасы. –Алматы:Қазақстан, 1999- 33–40 б.
3. Қазақстан Республикасы этникалық-мәдени білім дберу тұжырымдамасы. //Егемен Қазақстан, 7 тамыз, 1996 -3 б
4. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. –Алматы: Қазақстан, 1994 ,Б.5-37
5. Набиев Б.Т. Формирование у учащихся позновательного интереса к предмету постсовеиском взаимосвязи урочных и внеурочных занятии. Дисс … канд.пед. наук–Алматы-1998 -146 б.
6. Тамаев А.Т. Әдебиет сабақтарында жоғары класс оқушыларының оқырмандық қызығушылығын қалыптастыру.Дисс … пед.ғыл.канд. –Алматы-1995 -25 б.
7. Актуальные психолого-тәрбиешіические проблемы обучения и воспитания. Тезисный доклад конференции… - Рига –АГУ- 1979.с17
8. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М.,”Политиздат”, 1975г. с304
9. Жарықбаев Қ.Б. Психология. –Алматы, 1993- 272 б.
10. Ананьев Б.Г. Позновательные потребности интересов // Ленинградский гос. Университет-1959.
11. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания.Л., ЛГУ,1968г.с 339
12. Жарықбаев Қ.Б. Психология.-Алматы, 2000
13. Т.Т.Тәжібаев. Абай жастарды тәрбиелеу туралы. Алматы, 1964.
14. Алдамұратов Ә.А. Қызықты психология. Алматы, “Қазақ университеті”, 1991-112 б
15. Жарықбаев Қ.Б. Психология. Педучилищелерге арналған. Алматы,”мектеп”, 1982
16. Жалпы псхология В.В.Богословский, А.А. Степанов, А.Г. Ковалев, редакциясымен. 2-басылымынан қазақ тіліне аударылған. Алматы.:1980
17. Жүсіпбек А. Психология. Алматы.: 1995 -310б.
18. ЛихачевБ.Т. Тәрбиешілік Курс лекций.М.,”Прометей”,1992 с 330
19. Психология позновательной деятельности // МГУ, М.,197 с 244.
20. Философиялық сөздік. Алматы, 1996-412 б.
2. Қазақстан Республикасы азамат тарихының жаңа әлеуметтік-әкономикалық мінез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасы. –Алматы:Қазақстан, 1999- 33–40 б.
3. Қазақстан Республикасы этникалық-мәдени білім дберу тұжырымдамасы. //Егемен Қазақстан, 7 тамыз, 1996 -3 б
4. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. –Алматы: Қазақстан, 1994 ,Б.5-37
5. Набиев Б.Т. Формирование у учащихся позновательного интереса к предмету постсовеиском взаимосвязи урочных и внеурочных занятии. Дисс … канд.пед. наук–Алматы-1998 -146 б.
6. Тамаев А.Т. Әдебиет сабақтарында жоғары класс оқушыларының оқырмандық қызығушылығын қалыптастыру.Дисс … пед.ғыл.канд. –Алматы-1995 -25 б.
7. Актуальные психолого-тәрбиешіические проблемы обучения и воспитания. Тезисный доклад конференции… - Рига –АГУ- 1979.с17
8. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М.,”Политиздат”, 1975г. с304
9. Жарықбаев Қ.Б. Психология. –Алматы, 1993- 272 б.
10. Ананьев Б.Г. Позновательные потребности интересов // Ленинградский гос. Университет-1959.
11. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания.Л., ЛГУ,1968г.с 339
12. Жарықбаев Қ.Б. Психология.-Алматы, 2000
13. Т.Т.Тәжібаев. Абай жастарды тәрбиелеу туралы. Алматы, 1964.
14. Алдамұратов Ә.А. Қызықты психология. Алматы, “Қазақ университеті”, 1991-112 б
15. Жарықбаев Қ.Б. Психология. Педучилищелерге арналған. Алматы,”мектеп”, 1982
16. Жалпы псхология В.В.Богословский, А.А. Степанов, А.Г. Ковалев, редакциясымен. 2-басылымынан қазақ тіліне аударылған. Алматы.:1980
17. Жүсіпбек А. Психология. Алматы.: 1995 -310б.
18. ЛихачевБ.Т. Тәрбиешілік Курс лекций.М.,”Прометей”,1992 с 330
19. Психология позновательной деятельности // МГУ, М.,197 с 244.
20. Философиялық сөздік. Алматы, 1996-412 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҚАЗІРГІ БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕШЕНІҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ
ҒЫЛЫМИ-ТӘРБИЕШІЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қоғамдағы тәрбиешенің қызметінің мәні
1.2 Балабақшадағы тәрбиешенің маманның атқаратын іс-әрекетіне
сипаттама
1.3 Балабақшадағы тәрбиешенің маманның жоғары балабақшадағы
оқушыларымен атқаратын қызметінің моделі
Бірінші тарау бойынша тұжырым
2 БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕШЕНІҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Тәрбиешенің маманның сабақтан тыс тәрбиелік іс-шаралар
арқылы жоғары балабақшадағы оқушыларын жан-жақты
қалыптастыру жолдары
2.2 Тәжірибелік-тәрбиешілік эксперименттің нәтижесі,
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар
Екінші тарау бойынша тұжырым
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егемен еліміздегі білім
мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру
және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты
білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”[1], “Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын
қалыптастыру”[2],“Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”[3],
“Білім мазмұнын гуманитарландыру”[4] тұжырымдамаларында білім беру
ісінде жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып
өсуіне жағдай жасау, кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу
талап етіледі.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін ақпараттандыру
Мемлекеттік бағдарламасы қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологияларға
бағдарланған болашақ мамандардың ақпараттық мәдениеті мен тәрбиешілік
-психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуына объективті жағдай туғызуда.
Бүгінгі білім саласында Республикалық білім кеңістігін әлемдік деңгейге
жеткізуге ұмтылыс барысында оқушыларға тәрбиешілік –психологиялық
дайындықтың қажет екендігі мәлім.
Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі - заман
сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптай келе ауыл жәнеи
кейбір қала мектептерінде тәрбиешенің қызметін сағат саны жетпей қалған
пән мұғалімдері мен басқа сала мамандары атқарды. Бұл мамандар тәрбиешенің
қызметін өз деңгейінде атқара алмайтыны кімге болса да мәлім.
Осындай себептерден кейін оқушылармен тәрбиешілік -психологиялық жұмыс
жасайтын, психологиялық кеңес беретін, тұлғалық, адами құндылық
қасиеттерін қалыптастыруда мектепте тәрбиешенің маманнының қажеттілігі
туындап, штаттар мен арнайы бөлмелер ашыла бастады.
Мектептерде сабақтан тыс тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыру мәселелерін
отандық ғалымдардан З.Әбілова [5], С.Қалиев, Б.Имамбекова [6],
К. Абдімәжитов [7] және т.б. қарастырса, тәрбиешенің тың қызметін Т.С.
Сақтағанова [8], М. Әуренова [9], және т.б. ғалымдар айналысса, білім
беру жүйесіндегі психокоррекциялық жаттығуларды қолдану мәселесімен Қ.Б
Жарықбаев [9], С.М. Жақыпов, Ф. Бизақова [10], және т.б. ғалымдардың
еңбектері болса, тәрбиешілік -психологиялық іс-әрекет мәселесімен әлемдік
ғалымдардан Н.В Кузьмина., А.А Реан [11], В.А.Сластенин[12] және т.б.
ғалымдар зерттеп, өзіндік үлес қосқан.
Дегенмен, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе біздің
курстық нысанымызға алып отырған қазіргі балабақшадағы тәрбиешенің
қызметін қалыптастыру мәселесі әлі де болса жеткілікті дәрежеде ғылыми-
тәрбиешілік тұрғыда зерттелмегенін анғардық. Бұл мәселе, кеңінен талданып
тәрбиешілік және психология ғылымынан тиесілі орын алуы керек деп
санаймыз. Өйткені, егеменді еліміздің ұрпақ жалғастығын дайындайтын
мектептерде қызмет көрсететін тәрбиешенің тың еңбегінің мәні мен мазмұнын
айқындап, соның негізінде дамытудың маңызы ерекше.
Курстық барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тың тақырып бүгінгі
күнге дейін өз деңгейінде шешімін таппаған. Сондықтан, мектептерде
тәрбиешенің тың қызметінің өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш
мәселенің бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап
отырғанын көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми-курстық жұмысының
тақырыбын “Қазіргі балабақшадағы тәрбиешенің тың қызметі ” -деп таңдап
толық мәлімет беру үшін жоғары балабақшадағы оқушыларын курстықді жөн
көрдік.
Курстық объектісі: Жалпы білім беретін балабақшадағы тәрбиешенің тың
іс-әрекеті .
Курстық пәні: Жоғары балабақшадағы оқушыларымен тәрбиешенің
қызметінің жүйесі.
Курстық мақсаты: қазіргі балабақшадағы жоғары балабақшадағы
оқушыларымен тәрбиешенің қызметінің тәрбиешілік шарттарын теориялық
тұрғыда негіздеу және оны тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Курстық міндеттері:
- жоғары балабақшадағы оқушыларына тәрбиешілік -психологиялық
жеке көмек беру;
- тәрбиешілік , психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, жоғары балабақшадағы оқушыларының жан-жақты,
тұлғалық, жеке даралық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету;
- мектеп әкімшілігімен балабақшадағы жетекшілерінің және ата-
аналардың сұраныстары бойынша тәрбиешілік -психологиялық
қызмет, психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу;
Курстық болжамы: Егер, балабақшадағы тәрбиешенің тың қызметі ғылыми
теориялық тұрғыда негізделсе, онда оқушылардың білім сапасы артып, жоғары
мәдениетті оқушы тұлғасының қалыптасуына мүмкіндігін тигізер еді.
Курстық негізгі ойы. Қазіргі ақпараттық ғасырда мектепте қызмет
жасайтын тәрбиешенің мамандардың оқушыларды жан-жақты дамытуы компьютер,
интернет, жаңа оқыту технологиялары және қарым-қатынас құралдарымен тығыз
байланысты. Тәрбиешенің мамандар бұл ақпаратпен өзін-өзі қамтамассыз ету
арқылы өзінің іскерлігін, белсенділігін, білімділігін, мәдениетін, жалпы
айтқанда ғылымми көзқарасын дамытып, оқушылардың оқу-тәрбие сапасының
жақсаруына тиімділігін тигізіп, адами-құндылық қасиеттерінің қалыптасуына
ықпал етер еді.
Курстық теориялық мәні және ғылыми жаңалығы: Мектептерге тәрбиешенің
мамандардың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, атқаратын қызметінің
моделі дайындалып, тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.
Курстық нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: қазіргі балабақшадағы
тәрбиешенің мамандардың қызметі психологиялық, әлеументтік, тәрбиешілік
еңбектерді сараптап, басшылыққа алуымен қамтамассыз етілді. Курстық
нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру: Курстық мәселесіне орай 2 мақала
ұсындым. Біріншісі Тәрбие сағаты, Мектепті басқару, Тәрбиешілік
және психология журналдарына (авторлық бірлестікте Ұ.Б. Төлешова) баспаға
берілді.
Курстық жұмысының құрылымы: курстық жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттері тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1. ҚАЗІРГІ БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕШЕНІҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТӘРБИЕШІЛІК
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қоғамдағы тәрбиешенің қызметінің мәні
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жолдауында жеке тұлғаның уақыт талабына
сәйкес дамуы: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік
деңгейімен айқындалады (Астана, 19 наурыз, 2004 жыл) деп нақты тоқталып
өткен [13].
Жаңа формацияда білім беру саласындағы барлық процесте, пән
оқушылары мен топ тәлімгерлеріне кәсіби дайындықтарын өзгертіп, толықтыру
онда білімдердің жекелік ерекшелігін ескеру, қабілетіне және тұлғалық
бағыттылық ықпалына қарай жағдай туғызуды қажет етеді.
Осындай психологиялық міндеттерді шешуде теориялық және
пратикалық негізде тәртәрбиелік қызмет көрсету қажеттілігі туындады.
Тәрбиешінің мамандығы Қазақстан Республикасының Білім және
ғылым министрлігінің білім беру мекемелеріне тәрбиешенің мамандығын енгізу
туралы нұсқау хаты негізінде, еңбекақы қорынан жалақысы бекітілген,
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңына, Қазақстан Республикасы
үкіметінің бұйрықтары мен қаулыларына сүйеніп жұмыс атқарады.
Қазақстанда тоғыз мыңнан аса мектепте үш миллиондай оқушы бар десек,
ол саладағы тәрбиешенің мамандар аса қажет екені өз-өзінен белгілі.
Келешекте Қазақстанның әр ұлттық мектебiнде тәрбиешенің маманы болуға
тиiстi. Әзірге тоғыз мыңдай тәрбиешенің ты қажет ететін, елімізде оның
үштен біріндей ғана болатын маман бар.
Кез – келген білім беру жүйесінде білім алушы адам үйренуші болып
табылады. Осы түсінікте адамның өзі басқалардың көмегімен оқитыны атап
көрсетіледі, яғни, ол білім беру процесінің белсенді субъектісі бола тұрып,
барлық қарастырылған субъектілік сапалармен, қырлармен сипатталады.
Сонымен бірге барлық үйренушілер білім беру жүйесінің белгілі бір
сатысында бастапқы, жалпы және тек оларға тән ерекшеліктермен, қырлармен
сипатталады. Бұл, әр білім беру сатысы, әдетте, адам өмірінің белгілі бір
кезеңімен теңестірілуімен түсіндіріледі. Мысалы, дүние жүзінде бастауыш
мектепте 10 жасқа дейінгі балалар оқиды ( алайда, экстремалды әлеуметтік
ситуацияларда, мысалы, сауатсыздықты жоюда бұл сатыға үлкендерде кіреді ).
Жас ерекшелік кезеңдерге бөлу психологиядағы күрделі және бір
жақты шешілмейтін проблемалардың бірі болып келеді (А. Валон, Ж.Пиаже,
В.Штерн, П.П. Блонский, Л.С. Выготский және т.б.) [14].
Яғни тәрбиешенің тардың басты міндеті оқушылардың жас ерекшклігіне
қарай білім беріп қалыптастыру болып табылатын болса, оқушылардың жас
ерекшелігіне байланысты Л.С.Выготский бастауыш мектеп, кіші мектеп және
жоғарғы мектеп оқушылары деп үш топқа бөліп қарастырды.
Бастауыш мектеп оқушысы – бұл адамның іс-әрекет берілген жағдайда оқу іс-
әрекетінің субъекті ретіндегі қоғамдық болмысының бастауы. Осы сапада
бастауыш мектеп оқушысы, ең алдымен, оған дайындығымен сипатталады. Бұл оқу
мүмкіндігін қамтамассыз ететін физиологиялық және психикалық, ең алдымен
интеллектуалдық даму деңгейімен анықталады. Мектепке оқуға дайындық
мектепке, оқуға, танымға деген жаңаны ашуға қуану, жаңа дүниеге , үлкендер
дүниесіне ену ретіндегі қатынасын білдіреді. Бұл жаңа міндеттерге: мектеп,
мұғалімдер, балабақшадағы алдындағы жауапкершілікке дайындық. Жаңаны тосу
оған қызығу бастауыш мектеп оқушысының мотивациясының негізінде жатыр.
Бұл дайындық бүкіл алдыңғы психикалық дамудың қорытындысы ретінде,
отбасындағы және бала бақшадағы тәрбиелеу мен оқытудың бүкіл жүйесінің
нәтижесі ретінде түсіндіріледі. Оларға жататындар: Баланың жалпы физикалық
дамуы, жеткілікті білімдер көлемінің болуы, өзін-өзі күтудің, мінез-құлық
мәдениетінің, қарым-қатынастың, қарапайым еңбектің, тұрмыстық дағдылардың
болуы; тілдің дамуы; жазудың алғышарттарының болуы; оқуға ниеттену.
Бастауыш мектепте, кіші мектеп оқушысында, осы кезеңдегі жетекші іс-
әрекеттің негізгі элеметтері, қажетті оқу дағдылары мен іскерліктері
қалыптасады. Осы кезеңде ойлау формалары дамиды, олар ары қарайғы ғылыми
білімдер жүйесін меңгеруді, ғылыми, теоретикалық ойлаудың дамуын
қамтамассыз етеді. Мұндай оқуда, күнделікті өмірде өз бетінше бағдарланудың
алғышарттары қалыптасады. Осы кезеңде баладан тек елеулі ақыл-ой
жұмсауды ғана емес, сондай-ақ үлкен физикалық төзімділікті талап ететін
психологиялық қайта құру жүреді.
Өмір жағдайының өзгеруімен, отбасынан немесе бала бақшадан мектепке
ауысуымен байланысты бастауыш мектеп оқушысында үстем беделдер біршама
өзгереді. Ата-ана беделімен қатар мұғалім беделі де пайда болады. Ал
мұғалім былай айтты, - деп бала шешесінің айтқанына қарсы шығады. Осындай
балалардың жаңа кезеңге келіп түсініспейтін жағдайлардың пайда болу
езднрінде тәрбиешенің тардың қолдау беріп көмектесуі, кеңестер беруінің
пайдасы өте зор. Бастауыш мектептің соңына қарай, дамудың макрофазасы
ретінде негізгі бейімделу кезеңі аяқталғанда, оқушы тек қана оқу іс-
әрекетінің ғана емес, сондай-ақ, белсенді тұлға аралық өзара әрекеттесудің
де субъекті бола бастайды,оның өзі өте маңызды. Кіші мектеп оқушысы
жеткіншек бола бастайды.
Орта мектеп жасында (10-11-ден 14-15 дейін ) жеткіншек өз іс-әрекеті
контексінде құрдастармен қарым-қатынасқа түсу жетекші рөл ойнайды. Осы
жастағы балаларға тән іс-әрекет оның оқу, қоғамдық-ұйымдастырушылық,
спорттық, көркемдік, еңбек сияқты түрлерін қамтиды. Пайдалы іс-әрекеттің
осы түрлерін орындауда жеткіншекте қоғамдық қажетті жұмысқа қатысуға,
қоғамдық мәнді болуға саналы ұмтылу пайда болады. Ол түрлі ұжымдарда
қабылданған нормаларды есепке ала отырып, қарым-қатынас орнатуды, өз
Менінің мүмкіндіктерін бағалау іскерліктерін үйренеді. Бұл балалықтан
ересектікке өтудің неғұрлым күрделі жасы, бұл кезде адамның орталық
психикалық, тұлғалық жаңа құрылымдары - ересектік сезімі пайда болады.
Егер кіші мектеп жасы үшін оқу іс-әрекеті жетекші болса, онда орта жас
оқушысы үшін жетекші ретінде сан алуан формалардағы қоғамдық пайдалы іс-
әрекет болады, оның арнасында құрдастарымен интимдік – тұлғалық қарым-
қатынаста, басқа жыныс өкілімен өте маңызды қарым-қатынас та жатыр. Бұл
жерде оқу іс-әрекеті іске асырылып жатқан белсенділік бола бастайды – ол
жасөспірімнің даралануын қамтамасыз етеді. Әсіресе, оқу іс-әрекетінің
құралдарын, тәсілдерін таңдауда ол өзін мақұлдап, бекітеді.
Жеткіншек жас үшін беделге деген қатынас та тән. Егер кіші мектеп
жасында мұғалім беделі отбасы беделінен кем болмаса, жеткіншек үшін үлкен
адам беделі проблемасы білімбейді. Бір жағынан, жеткіншектің мен – ересек
адам позициясы оны үлкендерге қарама-қарсы қоятындай, ал келесі жағынан
- олардың беделі жеткіншек өмірінің маңызды факторы болып қалады. Үлкен
адам беделінің сақталуына ықпал ететін жағдайлар: 1. жеткіншек қоғамдық
жағдайының өзгеріссіздігі, ол оқушы болды және болып қалады; 2. оның ата-
анадан толықтай материалдық тәуелсіздігі, олар мұғаліммен қатар тәрбиелеуші
рөлінде болады; 3. жеткіншекте өз бетімен әрекеттену іскерлігінің болмауы
.
Жеткіншек оқу іс-әрекетінің субъекті ретінде тек қана өз
мотивациясымен, позициясымен, қатынастарымен, Мен - тұжырымдамасымен
өзгеше емес, сондай-ақ үздіксіз, көп сатылы білім беру қиындысындағы
өмірдегі орнымен өзгеше. Ол өзі үшін осы білім беруді жалғастыру формасын
болжайды, шешеді және осыған байланысты не оқудың, не еңбек іс-әрекетінің,
қоғамдық айналысу, тұлға аралық өзара әрекеттесу құндылығына бағдарланады ,
осы уақыттарда тәрбиешенің тардың кеңесі ауадай қажет. Оқуға бағдарлануда
жеткіншек жоғары мектеп оқушысы мәртебесіне өтеді. Жоғары мектеп оқушысы
оқу іс-әрекеті субъектісі ретінде - бұл оқуды жалғастыруды таңдаған адам.
Жоғары балабақшадағы оқушысы (ерте жастық шақ кезеңі 14-15-тен 17 жасқа
дейін) орта буынан жоғары балабақшадағы қа немесе жаңа оқу орындарына –
гимназияларға, колледждерге, училищелерге өткен кезде бірден дамудың жаңа
әлеуметтік ситуациясын атайды. Таңдау жасауға өмірлік ситуациялар мәжбүр
етеді, ата-аналар тарапынан ынталандырады және оқу орны бағыттайды. Осы
кезеңде құндылық бағдар белсенділігі негізгі мәнге ие болады. Бұл
автономия, өзі болуға ұмтылу мен байланыстырылады. И.С.Кон атап
көрсеткендей, қазіргі күнгі психология нақты, мінез-құлықтық автономияны
(жас өспірімнің тек өзіне ғана қатысты мәселелерді өз бетінше шешу
қажеттілігі мен құқығы ), эмоционалдық автономия (ата-аналарынан тәелсіз
таңдалған , өзінің соған деген қызығушылығының, қажеттілігі мен құқығының
болуы ), мораль және құндылықтық автономияны (іс жүзінде өз көзқарасының
болуы қажеттілігі мен құқығы ), ажырата отырып, ер жеткен балаларды
автономилау мәселесін қояды . Осы жаста достық сенімді қатынастар өте
маңызды. Жоғары балабақшадағы та оқушылардың формалды емес өзара
қатынастары біртіндеп құндылыққа ие болад, - дейді М.Ю.Кондратьев, олар
қандай да бір курстық полигонының рөлін атқарады, онда бозбалалар мен
бойжеткендер болашақ үлкендер өмірінің стратегиялары мен тактикаларына
жаттықтырылып, сынақтан өткізіліп, сенімділікке тексеріледі. Осы кезеңде
жоғары балабақшадағы оқушылары өмірлік жоспарлар құрып, мамандық таңдау
жайлы саналы түрде ойлана бастайды. Бұл таңдау тек, адам өзін дәрігер,
тәрбиеші, курстықші ретінде басқалар үшін максималды пайдалы сезінетін іс-
әрекет саласында бейімділікке , өмірлік талаптарға бағдарланудан ғана емес,
сондай-ақ берілген мамандықтың елдің қоғамдық дамуының нақты
ситуациясындағы конъюктурасынан, пайдасынан, практикалық құндылығынан
туындайды. Тек қана мақсатқа ұмтылған және шынымен де әуестенген 15-17
жасар адамдар ғана ары қарайғы кәсіби қалыптасуы, тұлғалық өзін-өзі
анықталу жолында табиғи бейімділікке адалдығын сақтап қалады. Жеткіншектік
және жас өспірімдік жас шебінде пайда болатын өзін-өзі анықтау қажеттілігі
жоғарғы балабақшадағы оқушысының оқу іс-әрекетінің сипатына ғана әсер
етіп қоймай, кейде оны анықтайды. [15].
Жоғары балабақшадағы оқушысы жетекші іс-әрекеттің жаңа түріне енеді-
оқу-кәсіптік, оның дұрыс ұйымдастырылуы көп жағынан оқушының келесі еңбек
іс-әрекетінде субъекті ретіндегі қалыптасуын, оның еңбекке деген қатынасын
анықтайды. Бұл одан да жоғары дәрежеде оқу іс-әрекетін неғұрлым маңызды
мақсатқа бағындыратындай: болашақ кәсіби немесе кәсіби бағдарланған іс-
әрекетке. Оқу іс-әрекетінің өзіндік құндылығы кәсіби өзін-өзі анықтаудың
неғұрлым алыс мақсаттарына бағынады. Адам тек білімнің өзі үшін ғана
оқымайды, болашақта неғұрлым мәнді нәрсе үшін оқиды, бұл студенттік жаста
неғұрлым көп дәреже де көрінеді. Тәрбиешенің тар әр түрлі кезеңдегі
жастардың бейімделуі кезінде пайда болатын проблемаларды шешіп және
кеңестер беріп қана қоймай, сонымен қатар сол балабақшадағы тағы балалардың
ішінен дарынды, қиын балаларды анықтап әрқайсымен жеке сұқпатаса отырып
кеңес беруі қажет.
Білім мен тәрбие - егіз ұғым. Бұл екеуі әрдайым бірге жүргенде ғана
адамның рухани байлығы кең болмақ. Ел болу үшін де ең алдымен тәртіп керек.
Қазақ халқында ел боламын десең, бесігіңді түзе деп тегін айтылмаса
керек. Әлемдегі екінші ұстаз Әбу Насыр әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім
емес, рухани білім керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы
деген. Демек, тәрбиесіз берілген білім апат әкеледі.
Тегінде, тәрбие – үлкен жауапкершілікті, жүйелі көңіл бөлуді талап
ететін өзгеше бір әлем. Ғылымда осы өзгеше тәрбие мәселесімен айналысатын
тәрбиешілік -психология саласы – халық тәрбиешілік сын зерделеуге, бала
психологиясын, оның эстетикалық талғамын, ұлттың дәстүрлі мәдениетін,
әскери мекемелер мен әскерилер психологиясын, өмірдегі жаман-жақсы адамдар
психологиясын курстықге арналған бірден-бір ғылым. Осы ғылымның терең
тамырлы, жан-жақты халықтық тәрбие, еңбек тәрбиесі, әскери тәрбие,
патриоттық тәрбие, экономикалық тәрбие салалары бар. Барлық салалардың
көздеген мақсаты - біреу ғана, ол – адам тәрбиелеу, яғни бүгінгі ұлттың
менталитетіне лайық икемді, жан-жақты жетілген, нарықтық экономикаға бейім,
парасатты ұлт азаматын тәрбиелеу.
Сонымен қатар адам бойындағы ешқандай аспаппен өлшеп болмайтын асыл
қасиет – адамгершілік нәрін адам бойына сіңіру. Содан кейін ғана еліміздің
болашағы – жастарға білім беру жолындағы тәрбие. Әр жастың санасын білім
нәрімен сусындатып, оны ары қарай тереңдете жалғастырып, қазіргі заманның
талабына сай етіп даярлау, т.б. Бұлардың бәрі – тәрбиешенің тың қызметі.
Міне, осындай түзу жолдан шығып кетпес үшін арнайы тәрбиешенің тардың
кеңесіне сүйенеміз, үйренеміз және өзгеге үйретеміз.
Тек бұл тұрғыдан емес, көзімізді ашып, айналамызға зер салып
қарасақ, көптеген қателіктерге толы прцестер болып жатады. Біреуі – арақ
пен темекінің соңынан жүріп, түнгі клубтарға барып, нашақорлықпен
айналысып, өмірдің мағынасы мен мәнін түсінбейді. Осындай кереғар
қылықтармен айналысып, жастайынан түрме азабын көргендер қаншама? Жаңа
туған, өмірге шыр етіп келген бөбектерін тастап кеткен аналар қаншама? Неге
олар мұндай жолға түсіп кеткен? Осындай өмірдің тар жолдарына түсіп қалған,
қара түнекте өмір сүретін жандардың көзін ашуда осы тәрбиешенің тар бірінші
орында тұрады. Олардың көзін ашып, өмірге қайта әкеліп, алдына мақсат
қойдырып, оны да елінің кірпіші болып қаланатын психологтардың қазіргі
таңда саны жетпейді.
Ал өмірде жолы болмай, тек басы қиыншылықтар мен зардаптардан
таусылмайтын жандар қаншама? Осы тұрғыдан да қарасақ, тәрбиешенің тар
оларға күш-жігер, бағыт-бағдар берсе, оларға сүйеніш болып әрдайым қолдап
отыратын жан – ол тәрбиешенің .
Қазіргі тәрбиешенің тың алдына: болашақ өркениетті, дәстүрлі
демократиялық мемлекетті құратын жас ұрпақтың ең әуелі адамгершілік
қасиеттерін қалыптасиырып, содан кейін оның жан сапасын, тән сапасын
арттырып, техникалық прогреске сәйкес жан-жақты қолданбалы білім беру
міндеттері қойылады. Ол үшін мектептер қаражатпен, техникалық құралдармен,
мәдени қажеттіліктермен толық қамтамасыз етілуі тиіс.
1.2. Балабақшадағы тәрбиешенің маманның атқаратын іс-әрекетіне
сипаттама
Тәрбиеші- психологтың іс-әрекет – бұл кәсіби іс-әрекет, оның мазмұны
оқушыларға білім беру, оқыту, тәрбиелеу, психологиялық кеңес беру және т.б.
қызметтер көрсету.
Тәрбиешілік - психологиялық іс-әрекеттің ең маңызды қасиеттерінің
бірі – бұл іс-әрекетте тәрбиешітың өзін-өзі шыңдауы мен оқытуға бағытталған
білімділігі, тәртіптілігі, дамытуы.
Кәсіби іс-әрекет арнайы білімді талап етеді, яғни, сол кәсіпке
байланысты қызмет атқаруға қажетті арнайы білім, білік, дағдылар жүйесін
меңгеру. Бұл білім-біліктерді меңгере отырып, теориялық және практикалық
тәрбиешілік ны меңгересіздер; іс-єрекеттің жоғары нәтиже алу үшін,
кәсіпкерліктің жоғары деңгейіне жету үшін қажет білімдермен қаруланып
шыңдаласыздар.
Кәсіби тәрбиешілік іс-әрекетпен шұғылданатын адамды: тєрбиеші,
мұғалім, оқытушы, тәрбиеші деп атайды.
Ойланып көрңіздер, тәрбиешілік іс-әрекет ауқымы қандай кең, осы іс-
әрекет арқылы қанша адам өтеді?
Отбасында оқытады, тәрбиелейді (ата-ана, єже мен ата, бала бағушы,
репетиторлар, үй мұғалімдері); балабақшада оқытады, тәрбиелейді
(тәрбиешілер, үйірме жетекшілері, т.б.); мектепте оқытады, тєрбиелейді
(тәрбиешенің тар, балабақшадағы жетекшілері, ұзартылған топ тәрбиешіы,
қосымша білім беретін тәрбиеші, т.б). Сондықтан өсіп келе жатќан адам
балалық шағынан бастап, көптеген адамдардың тәрбиешілік іс-әрекеттің
нысаны болып табылады [29].
Әрбір тәрбиешенің мамандығын алып шыққан соң , өмірде өз білімін
тереңдетіп, мамандығын көтеріп, іс-әрекетін өзгертеді, тіпті әртүрлі
себептерге байланысты мамандығын да өзгертуге тура келеді. Осыған орай, ол
әр түрлі курстарда оқып, білім жетілдіру институттарында білім алады, жаңа
және қосымша білім алады және тәрбиешілік іс-әрекетке түседі. Яғни, бірде
бір адам тәрбиешілік іс-әрекет нысаны болмай өмір сүре алмайды екен.
Енді іс-әрекеттің шығуына, пайда болуына келейік. Бұл іс-әрекет қашан
пайда болды? Осы сұраққа жауап беруге бола ма? Жауапты тәрбиешілік ,
психология сөздігінен қарастырсақ, онда Антикалық Грецияда алғашқы
мектептер ашылып, сауаттылық, білімділік азаматтардың ерікті қабілет-
қасиеті болып есептеле басталды. Мұнда мектепке барар алдында ерікті
азаматтардың балалары отбасылық тәрбие алған. Құл иеленшілердің балаларын
репетиторларға құлдар жетектеп апарған. Осыдан баланы жетектейтін –
тәрбиешілік пайда болған.
Ғалымдар былай деп есептейді: тәрбие мен оқыту адамдардың әлеуметтік-
мәдени іс-әрекеттерінің маңызды түріне жатады.
Тәрбиешілік іс-әрекеттің тууы, оның кәсібилігі, арнайы білімдер мен
біліктіліктерді меңгеруі сауаттылық, жазу пайда болуымен байланысты. Ауызша
берілген тәрбие жазу арқылы бекітілген.
Ал таным тарихындағы іс-әрекет ұғымына келетін болсақ олекі түрлі мәнде
болады біріншіден, дүниеге көзқарастық ұстанымы ретінде, екіншіден, әр
түрлі әлеуметтік ғылымдарға негіз болған.
ХХ ғасырда әлеуметтік өмір формалары мен мәдени құндылықтардың пайда
болуының негізі, қайнар көзі іс-әрекет деп қарайтын ұстанымы бірқатар
әлеуметтік ғылымдардың қалыптасып дамуына негіз болды. Күнделікті өмірде
„іс-әрекет“ сөзі – еңбек, іс деген қарапайым ұғымды білдіреді. Ал ғылымда
адамның болмысымен байланысты қарастырылады, онымен ғылымның бірнеше
салалары: философия, психология, тарих, мәдениеттану, тәрбиешілік жєне
т.с.с. шұғылданады. Ал, Л.А.Беляеваның пікірінше, Тәрбиешілік іс-әрекет
- тәрбиешілік шындық болмысының тәсілі. Тәрбиешілік іс-әрекеттен тыс
тәрбие туралы да, тәрбиешілік шындықтың басқа құбылыстары туралы да
айтуға болады. Тәрбиешілік іс-әрекеттің
пәні (нысаны) - өзіндік белсенділігі басқа адам, сондықтан іс-әрекет
субъектілердің өзара әсері жағдайында жүзеге асады. Егер іс-әрекетке екі
немесе одан да көп субъект: мұғалім жєне оқушы, оқытушы жєне студент,
мұғалім және балабақшадағы , оқушы жєне топ, мұғалім және тәрбиешілік
ұжым және т.с.с., яғни тәрбиешілік іс-әрекет көпсубъектілі немесе
субъекті аралық сипатта болады.
Субъект – іс-әрекетті жасайтын адам, объект – іс-әрекеттің бағытталуы.
Ондай болса тәрбиешітің іс-әрекет объектісі – ол оқушының (студенттің) іс-
әрекеті. Тәрбиешілік іс-әрекетті бейнелеуге, құрастыруға, бағдарлауға
және басқаруға болады. Бұл тәсілдердің әрқайсысы тәрбиешенің тың белгілі
бір іс-әрекетінің негізі болып табылады. Тәрбиешілік іс-әрекет аясында
тәрбиешенің оқушымен қарым-қатынас процесінде ғылым әлемін байланыстырушы
рөлін атқарады. Ендеше пән мұғалімі білім мазмұнын бере отырып, ұжымдық
субъектілердің іс-әрекетін жеке субъектілердің жеке іс-әрекетіне айналдыру
процесін ұйымдастырады, сөйтіп жеке тұлғаның қалыптасуы мен дамуын
қамтамасыз етеді [30].
Сонымен, тәрбиешілік іс-әрекет – тәрбиешітың білім мазмұны мен
оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастырудағы белсенділігі, ол адамның жеке тұлға
ретінде қалыптасуы мен дамуын қамтамасыз етеді.
Тәрбиешілік іс-әрекетті курстықшілер оның құрылымында мынадай
функционалдық элементтері бар жүйе ретінде қарастырады. Олар:
1) тәрбиешілік өзара іс-қимыл субьектісі мен обьектісі, олармен бірге
іс-әрекеті, оқыту мақсаты және қатынас жасау құралдары;
2) оқушы мен тәрбиешенің оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты, мазмұны,
процесі және ұйымдастыру түрлері;
3) тәрбиешілік ықпалдың мақсаттары субьекті мен обьектіні, мазмұны мен
құралдары, нәтижелері.
Тәрбиешілік іс-әрекет құрылымындағы нысаны – тәрбиешенің және
оқушы. Іс-әрекеттің түрлері төмендегі көрсетілген. (кесте 1)
Іс-әрекет құрылымы Өндірістік іс-әрекет Тәрбиешілік іс-әрекет
Субъект Инженер, техник Тәрбиеші
Объект Материалдар, Жеке тұлғаның дамуы
технологиялар
Шаралар Механизмнің құрылымы Мұғалімнің оқыту мен
тәрбиелеу әдісі мен
іс-шаралары
Нәтижесі Бағалы материалдар Жеке тұлғаның білімділігі,
біліктілігі, тәрбиелілігі,
рухани дамуы
Кәсіби тәрбиешілік іс-әрекеттің негізгі белгілері:
• онымен міндетті білім, дағдыны меңгерген арнайы адам
шұғылданады;
• оны жүзеге асыру үшін белгілі формалары болады: сабақ,
балабақшадағы ;
• бұл іс-әрекет белгілі бір мақсатты көздейді: баланы белгілі бір
нєрсеге үйрету; белгілі бір білімдер жүйесін беру; белгілі бір
білік, дағды қалыптастыру, білім алуда кеткен ақаулардың орнын
толтыру; адам етіп шығару; қабілеттерін, қызығушылықтарын, ойлау,
елестету, т.б. дамыту;
• оқыту, білім беру, тєрбиелеудің мазмұнын анықтау;
• баланың тәрбиешімен ерекше қарым-қатынасы (іскер, ресми,
регламенттік, т.б.);
• тәрбиешілік іс-әрекеттің нәтижелерін тексеру, яғни, мұғалім
үйреткен білім мен біліктердің қорытындысы;
• нағыз тәрбиеші регламенттік іс-әрекетпен ғана шектелмейді – ол,
өзінің оқушыға єсер етуде барлық мүмкіншілігін пайдаланады:
дәстүрлі емес әңгімелер, сенімді әңгімелесу; баланы ойландырып
жүрген мәселелерді талқылау, кеңес беру, көмектесу.
Төмендегідей деңгейлері анықтайды:
• - репродуктивтік, адам өз игерген білімді басқаға жеткізу;
• - білім мен икемділікті бейімдеу, пәнді білу ғана емес, оны қабылдау
мен ұғыну ерекшеліктерін де білу;
• – білімді локальды моделдеу, тәрбиеші білімді жеткізумен
шектелмейді, өтілген және кейін өтілетін қандай материалмен
байланыстырып, салыстыру қажет екенін, жаңа материалды өтуде қандай
қиындық кездесетінін және ол қиындықты жеңу үшін не істеу керек
екендігін ескере отырып, білім құрамын түзе алады;
• – білімді жүйелі моделдеу, білімдердіњ барлыќ жүйесін сипаттау мен
есепке алу;
• оқушылар мінез-құлықы жүйесін моделдеу, мұғалімнің осы оқу орнынын
түпкі маќсатын ұғынуы.
Бұл жіктеу мұғалімнің қажетті білім жүйесін теруі мен оны оқушы
дамуының құралы ретінде қолдану мүлшерін бейнелейді.
Сонымен қатар, Н.В.Кузьмина тәрбиешілік іс-әрекеттің бес компоненттен
тұратын функционалдық моделін ұсынды: [31].
1) гностикалық, тәрбиешілік лыќ жүйені қолдаудың заңдары мен
механизмдері туралы жаңа білім алу мен білімдік қор жинау міндетін шешеді;
2) жобалаушылық, бұл – оқытылып отырған курс мақсаты мен ол мақсатқа
жету жолдарын жобалаумен байланысты;
3) конструктивтік (сындарлы) компонент, бұған курс мазмұны, сабақты
өткізу түрі мен әдістерінің композициясын түзу мен таңдау жөніндегі іс-
әрекеттер енеді;
4) ұйымдастырушылық бойынша жоспарланғанды жүзеге асыру міндеттері
шешеді;
5) коммуникативтік компонент, бұған тәрбиешілік процесс
субъектілерінің арасында тәрбиешілік мақсатқа сай өзара қатынас орнатумен
байланысты іс-әрекеттер енеді.
Маманның тәрбиешілік - психологиялық іс-әрекеті жоғарыда
баяндалғандай, жекелеген іс-әрекет жиынтығы, нақтырақ айтсақ: әртүрлі
әдебиетті, бағдарламаларды, оқулықтарды, оқу-әдістемелік кешендерді және
тағы да басқа оқыту құралдарын талдау, соның негізінде оқушылардың жас
ерекшеліктерін ескере отырып, қажетті оқу материалын іріктеп таңдау және
оларды құрастыру болып табылады.
В.А.Сластенин [32 ]ұжырымдауынша түрткі студенттердің оқу-танымдық іс-
әрекетіндегі маңыздылығын атап көрсетеді:
- жеке тұлғаның қалыптасуының негізі,ол студенттің әрі қарай дамуының
факторы ретінде көрінеді;
-ойлау жүйесін реттеуге әсер етіп,интеллектуалды белсенділігінің көзі
болады;
- танымдық тапсырмаларды шешуге,ізденуге шығармашылық күш беріп, білім
сапасына, оның тереңдеуіне әсер етеді;
- өздігінен білім алуға ұмтылушылықтың дамуының ішкі шарты болып
табылады;
Аталған курстықлерді қарастыра келе танымдық түрткілер мен қызығушылықтар-
оқушылардың білімін дамытып, әртүрлі әдістер арқылы әрі қарай жетілдіреді.
Яғни,ғылыми танымға – оқу әрекетін білуге,курстықге, ізденуге деген
қызығушылықтарын туғызады.
Ал,өзіндік білім түрткісі – оқушылардың білімін жетілдіру әдістері. Бұл
деңгейлер оқушылардың нәтижеге жетуін қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік топтар да бірнеше қосымша топтарға бөлінеді. Кеңейген әлеуметтік
топтар деп оқушылардың өз Отанына, қоғамына тиімді болу үшін білім алуға
ұмтылуы, қоғам алдында өз борышын өтеу, жауапкершілік сезіммен қарайды.
Балабақшадағы тәрбиеші–психолог оқушылармен төмендегідей жұмыстар атқара
алады:
• оқу әдебиеттерімен жұмыс;
• қосымша әдебиеттермен жұмыс;
• сөздіктер мен энциклопедияларды еркін бағдарлау;
• библиографиялармен жұмыс істеу;
• коллоквиум мен семинарларда өз көзқарасын білдіру;
• конспектілеу, тезистер құрастыру, аннотациялар жасау, шығармалар,
рефераттар, пікірлер жазу;
• көрнекіліктер дайындау т.б.
Практикалық сабақтарда;
• теориялық материалдарды меңгеру;
• құбылыстың мәнін анықтауда, оның үлгісін құру;
• өз іс-әрекетіне міндеттер қою;
• оқытылған материалдарды тәжірибеде қолдануға дағдыландыру;
• іс-әрекетті жүргізу барысында,құбылыстың дамуын анықтау, оның
себебін табу;
• дағдыландыру және үйретудің аргументті дамуы,сонымен бірге
қарастырылған ережелерді негіздеу;
Тәжірибелік сабақтар;
• курстық дағдыларын қалыптастыру;
• кәсіби іскерлікпен курстық;
• қарастырылып отырған теорияның, пәндік мәнін анықтау;
• математикалық тәжірибелерді сұрыптау және оны есептей білу дағдысын
қалыптастыру;
• өңдеу техникасы және әртүрлі техникалық құрылғылармен жұмыс істеу
дағдысын қалыптастыру;
Мектептерде тәрбиеші – психолог қызметінің негізі оқушылар тұлғасының
дамыту мақсатында сүйенетін қызметті мен міндеттерінің қысқаша тізімі
осындай болып келгенімен мектептерде тәрбиешілік -психологиялық қызмет
тәжірибесінде типологиялық әдісті қолдану ұсынылды, өйткені ол оқушылық
кезеңге тән болып келетін міндеттер, қиындықтар, проблемалар, оларды шешу
әдістері мен тәсілдері сипаттамасын игереді. Біз ұбалабақшадағы отырған
типология оқушылардың түрлі топтарымен ( белгілі бір негізде типтік)
жүргізілетін кәсіби- тәрбиешілік және әлеуметтік- психологиялық жұмыстың
анағұрлым жалпыланған стратегияларын (әрбір тұлғаға қатысты) әзірлеуге
мүмкіндік береді.
Курстық психодиагностикалық және жобалау әдістері құрайтын
типологияданерекшелігі ( Кеттел. Айзенк және т.б.) ұсынылып отырған
диагностика жоғары оқу орнындағы кәсіби даярлықтың, кәсіптік маңызды
сапалардың, тұлғаның талаптануына негізделген болашақ жоспарларының
қалыптасуымен байланысты болуы мүмкін. Типологиялық диагностика студенттік
өмірдің түрлі міндеттерін шешу қабілеті оның түрлі қарама-қайшылықтарды
шешуде таңдаған стратегиялары оның студенттік социумда қатысу қабілеті
туралы кері байланыс негізіндегі тұлға туралы жаңа біліммен толығып
отыратын прогрессивті, яғни ашық типология әдісіне негізделген.
Типологиялық диагностика студенттік жасқа, рефлексиялардамуы жасы ретінде
–тек ғана өзінің жеке қасиеттері емес, сонымен бірге шындық өмірдегі
кәсіптік жағдайларда қолданылған қасиеттерді тануға бірдей қарайды.
Сондықтан ол басқа анағұрлым қиын түсіндіруді талап ететін диагностикалық
әдістер қолданыла алмайтын өзін-өзі тану әдісі ретінде болуы мүмкін.
Уақытты жеке ұйымдастыру концепциясы өзіне түрлі кәсіптегі қызметтің
уақыт тәртібін курстық нәтижелерін қоса алады (мысалы, француз психологы Ш.
Годбуа 20 жыл бойы екі ауысымдық еңбек кестесімен жұмыс істейтін
мейірбекелердің уақытты ұйымдастыру режимін зерттеген). Әр түрлі
кәсіптерде кездесетін қызметтің уақыт тәртібінің бірнешеуі аталып
көрсетілді: анағұрлым танымалы уақыт тапшылығы (оның қызметті орындауда
жетіспеушілігі) лимит режимі ( мұнда субъект жұмысты мерзімінде аяқтау үшін
белгілі қысыммен, жеделдетіп орындауы тиіс), қызметтің аяқталуы мерзімі
көрсетілмеген режим (жазушы, суретші, ғалымдардың шығармашылық кәсіптерінде
кездеседі), жұмысты жүзеге асыруда тиімді уақыт режімі (орташа нормативтік)
және т.б. әр түрлі субъектілердің іс-әрекеттің белгілі бір режимінде қалай
жұмыс істеуін курстық барысында тұлғаның уақытты ұйымдастыруында маңызды
фактор уақыттың іштей не сырттай берілуі факторы болып табылатыны
анықталды.
1.3. Балабақшадағы тәрбиешенің маманның жоғары балабақшадағы
оқушылармен атқаратын қызметінің моделі
Психологияның тәрбиешілік үшін ерекше маңызы бар, өйткені жеке
адамдардың даму заңдылықтарын, балалардың жас мөлшеріне байланысты немесе
индивидуалдық ерекшеліктерін білу білім беру мен тәрбиелеудің неғұрлым
тиімді әдістерін жасауға теориялық негіз болады.
Тәрбиеші – психологтар әсіресе мектептерде, мектеп интернаттарында,
бала бақшаларға өте қажет.
Білім беру орындарындағы оқу-тәрбие жұмысының сәтті болуы
тәрбиешідың іскерлігіне тікелей байланысты. Тәрбиеші оқу тәрбие саласында
қандай жұмыс жүргізбесін, балалардың жан дүниесін жете біліп, онымен
әртүрлі жағдайда санаса білуі шарт. Бүйтпеген жағдайда істің сәтсіздікке
ұшырап, көңілдегідей табысқа ие бола алмауы мүмкін. Сондықтан жас буындарды
ғылым негіздерімен қаруландырып , оларға тәрбие беруде баланың психикалық
ерекшелігін жете біліп, соған сәйкес тиісті жұмыстар жүргізіп отырудың
үлкен мәні бар.
Оқу-тәрбие жұмысының ойдағыдай жолға қойылуы үшін әрбір тәрбиеші оқушының
ой-өрісі, мінез-құлқының ерекшелігімен жетік таныс болуы керек дейтін
пікір тек бүгін ғана айтылып отырған мәселе емес. Бұл - ерте заманнан бері
әр елдің көрнекті тәрбиешіының еңбектерінде сөз болып келе жатқан жай.
Сондықтан тіпті дұрыс деп саналатын тәрбиешілік әдістің өзі де кейбір
жағдайда айтарлықтай нәтиже берсе, ал басқа бір жағдайда нәтиже бере
алмайтыны осыдан байқалады. [33].
Балабақшадағы курстықлерде жоғары балабақшадағы оқушылары балалықтан
ересекке өту шағы жеткіншектік кезең алады. Жеткіншектік кезең өтпелі, сыни
және көп жағдайда жыныстық жетілу кезеңі болып сипатталады. Л.С. Выготский
пісіп жетілудің органикалық, жыныстық және әлеуметтік үш нүктесін
көрсеткен. шимпанзеде органикалық және жыныстық жетілу нүктелері сәйкес
келеді де, бес жаста яғни, балалық шақтың аяқталған уақытында жүзеге асады.
Адамдарда қоғамның даму тарихында жыныстық және әлеуметтік жетілулер сәйкес
келіп, ол инициация тәсілдерімен көрінсе, ал органикалық жетілу тағы
бірнеше жылдан кейін ғана жүреді. Қазіргі балаларда дамудың барлық
линиялары әр тарапқа кетті. Жыныстық, органикалық және біраз уақыттан кейін
ғана әлеуметтік жетілу байқалады. Бұл жеткіншектік кезеңнің пайда болуына
алып келеді.
Жеткіншектік кезеңнің психологиялық дамуындағы қиыншылықтары
төмендегідей:
1. Өзіндік сананың, өзіндік бағалаудың қалыптасуы жетілмеген тұлға;
2. мінез-құлықтың интенситі қалыптасуы мінез-құлық акцетуациясы;
3. ересектік сезімі-эманципация реакциялары;
4. интимді жеке қарым-қатынастар (басты іс-әрекет)-топтау реакциясы;
5. өзіндік бекіну қажеттілігі хобби-реакциялар менпатологиялық
қызығушылықтар;
6. белсенділік пен әлеуметтік маңыздылыққа қажеттілік-компенсация,
гиперкомпенсация реакциясы;
7. сыни көзқарас-негативизм, қарсы шығу реакциясы;
8. танымпаздық, өзін-өзі тексеруге қажеттілік- қашу, қаңғыбастық,
ассоциалды мінез-құлық;
9. жоғары эмоционалдылық-тиімді мінез-құлық, сәтсіздіктер, агрессия.
(Овчарова Р.В.)
Екінші жағынан, жеткіншектік кезең көптеген жағымды факторлармен
ерекшеленеді: баланың өзбетіншелігі өседі, басқа балалар мен ересектер
арасындағы барлық қатынастар неғұрлым көп жақты әрі мағыналы бола бастайды,
оның іс-әрекет сферасы айтарлықтай кеңейеді және біршама өзгереді, өзіне
басқа адамдарға деген жауапкершілігі артады.
Маңыздысы, осы берілген кезең бала өзін қоғамның мүшесі ретінде
саналы қатынасының шынайы қалыптасуының жаңа әлеуметтік позицияға шығумен
ерекшеленеді.
Жеке адам құрылуының маңызды этапы ретінде жеткіншектік кезең
әлеуметтік пісіп жетілудің түрлі деңгейлі сипаттарымен ерекшелене отырып,
өзіндік күрделі құрылымды құрайды [34].
Жеткіншектік кезеңге байланысты көптеген функционалды курстықлер,
болжамдар және теориялар бар. Олардың қатарына: С. Холл, Ш. Бюллер,
Э. Штерн, Э. Эриксон, Л.С. Выготский, Д.Б. Эльконина, Л.И. Божович және
т.б. Олардың көпшілігі бірі-біріне сәйкес келмейді, жеткіншек психологиясы
саласында төңірегінде көрініс табады.
Жеткіншектік кезеңді психологияда алғаш ашып, психологиялық
ерекшеліктерін сипаттаған және онымен байланысты мәселелерді ашатын
концепцияны ұсынған, өтпелі кезең психологиясының әкесі атанған
С. Холл жеткіншектік кезеңді адамзат тарихындағы романтизм кезеңіне сәйкес
келіп, хаос кезеңін жандандырған деген көзқараста болды. (адамның табиғи
ұмтылыстары әлеуметтік өмірдің қажеттіліктерімен беттесетен кезеңі). Оның
көзқарасынша, жеткіншекке тән қыры мінез-құлқының қарама-қайшылығы. Ол
жеткіншектің шамадан тыс белсенділігі қажуға, өте жоғары көтеріңкі көңіл-
күй немесе оның төмендеуімен алмасады, өзіне деген сенімділік,
сенімсіздікпен, эгоизм альтруизммен, танымпаздық ақыл-ой бейжайлылығымен
және т.б. алмасады. Жеткіншектік кезең-жыныстық жетілу мен ересектік
өмірге өтумен сипатталатын балалық шақ пен ересектік арасындағы (11-12
жастан-16-17 жасқа дейін) онтогенетикалық кезең болып табылады.
Жеткіншектік кезең-баланың өзімен және қоршағандармен ішкі қақтығыстардан,
сәтсіздіктер мен жетістіктер арқылы жасөспірімдік кезең табалдырығына
жақындайтын, 14-15 жас аралығын қамтитын, бала дамуындағы ең қысқа
астрономиялық кезеңі (Овчарова Р.В.). Жеткіншектік кезең-ол мәдениетке
кіріге даму кезеңі (Э.Шпрангер).
Бұл жас кезеңнің негізгі ерекшелігі дамудың барлық жақтарын қамтитын
шұғыл, сапалық өзгерістер. Анатомиялық және физиологиялық қайта құрылу
фонында психологиялық дағдарыс өтетін жасерекшелік кезең. Өсу гормондары
мен жыныс гормондарының белсенденуі мен күрделі өзара әрекеттесуі қарқынды
денелік және физиологиялық дамуды туғызады.
Баланың бойы мен салмағы ұлғаяды, ұл балаларда бойдың өсу шыңы 13
жастан бастап 15 жасқа дейін, 17 жасқа дейін созылады. Қыз балаларда бойдың
өсу шыңы екі жас ерте басталады (кейінгі баяу өсім тағы бірнеше жыл
жалғасуы мүмкін).
Атақты тәрбиеші А.П. Краковский жас арасы бір-ақ жас кіші мектеп
оқушылары мен кіші жеткіншектердің мінез-құлқының ерекшеліктерін салыстыра
отырып, жеткіншектердің өздерінен кіші оқушыларға қарағанда 6 есе жиі
қырсықтықты танытып, 9 есе көп өздерінің кемшіліктерімен мақтанады, 10 есе
жиі өздерін ата-аналарына қарсы қояды. Жалпы жеткіншектердің бастауыш
балабақшадағы оқушыларына қарағанда мотивацияланбаған теріс қылықтары 42
есе жиі байқалады
Американдық курстықшілер Роберт және Джин Байярд ата-аналармен
сандаған әңгімелер барысында 65 пунктен тұратын жеткіншек мінез-құлқындағы
толғандыратын мәселелерді бөліп көрсеткен. [35].
Ең бастысы көзге түсетіні мінез-құлықтың шұғыл бұзылуы. Ол
негативизмде (басқа біреудің еркіне қарсы жүруге тырысуы), қыңырлықта, өзін
ересектерге қарсы қоюмен т.б. көрініс береді.
Жеткіншектік мінез-құлықтың тағы бір ерекшелігі ұмтылыстар қарама-
қайшылығы және тұрақсыз мінез-құлық. Бұл көзқараспен психикалық
дискомфортпен көрініс беретін (қорқыныш, жалғыздық сезімдері, т.б.)
жеткіншектің эмоциялық жағдайлардың қайшылықтарымен байланысты.
А.Е. Личко көзқарасы бойынша, жеткіншектің спецификалық реакциясы
ретінде құрдастармен топтасуды бөліп көрсетеді.
Сонымен қатар жеткіншектер мінез-құлқындағы акцентуацияны ескеру
қажет. Берілген даму кезеңі дағдарыстық болып сипатталғанмен, бұл
кезең әр түрлі болып өтуі мүмкін. Дағдарыс сипаты мен мазмұны жеткіншек
дамуының әлеуметтік жағдайын анықтайтын қарама-қайшылықтарына байланысты.
Жеткіншектің мінез-құлқы мен тұлғасындағы бұндай күрделі өзгерістер
Р.Хавигуртпен түсіндірілген даму мақсаттарымен шартталады. Оларға: 1)
жеткіншектің өзінің денелік жағдайының өзгеруіне бейімделуі, өз денесін
қабылдау мен оны тиімді етіп қолдануы; 2) әлеуметтік шартталған ересектік
ролге жетуі; 3) қарама-қарсы жыныс өкілдерімен жетілген қарым-қатынастың
дамуы; 4) интеллектуалды қабілеттердің дамуы; 5) мінез-құлық құрылатын
құндылықтар кешенін құрылуы; 6) әлеуметтік жауапкершілікті мамандықты
таңдау; 7) мамандықты таңдау мен кәсіби іс-әрекетке дайындық;
8)экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізу; 9) некеге және отбасын құруға
дайындалу Бұл тізім Д.И. Фельдштейн ойынша эклектикалық сипатқа ие
болғанмен, жеткіншектік кезеңде негізгі даму сфераларын бөліп көрсетуге
мүмкіндік береді. Ол-жеткіншектің жыныстық, танымдық және әлеуметтік дамуы.
Жеткіншектік кезеңді қарастыруда ерекше орынды Э. Шпангердің теориясы
алады, ол бойынша, индивидтің ішкі әлемі қандай да болмасын табиғи немесе
әлеуметтік себептерге сай келмейді. Ол жеткіншектік кезеңді баланы жас
кезінде қарастырады, қыздар арасында 13-19 жас аралығы және ұлдар арасында
14-22 жас аралығы шектеулерін анықтаған.
Осы жастың 1-ші фазасы-өзіндік жеткіншектік кезең 14-17 жас
аралығындағы жаспен шектеледі. Бұл фаза балалық тәуелділіктен босануға
талпынумен байланысты дағдарыспен сипатталады.Берілген жастың жаңа
құрылымдары ретінде Менің ашылуы, рефлекцияның пайда болуы, өзінің
ерекшелігінің пайда болуы, өзінің өзгешелігінтануы болып табылады.
Шпрангердің теориялық жағдайлары Ш. Бюллер нақтыланған. Ол балалық жаста
екі фазаны бөліп көрсетеді: жағымды және жағымсыз, жеткіншектік этап этап
жағымсыз фазаға қатысты. Оған тән сипаттар қобалжу, тітіркендіргіштік,
мақсатсыз, бунт, өзбетіншілікке талпыну. Қыздарда бұл фаза Ш. Бюллер
бойынша 11-13жас, ұлдарда 14-16 жас аралығы деп көрсеткен. [36].
2.БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕШЕНІҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Тәрбиешенің маманның сабақтан тыс тәрбиелік іс-шаралар арқылы жоғары
балабақшадағы оқушыларын жан-жақты қалыптастыру жолдары
Бүгінгі Қазақстанға қалыптан тыс ойлай алатын, шұғыл шешім қабылдай
білетін, белсенді, шығармашыл адамдар қажет. Сондықтан сабақтарда
білімділік мақсаттарды шешіп қоймай, балалардың жекелік қасиеттерін,
қабілеттерін дамытудың жолдарын қарастырған жөн. Ол үшін сабақтарда түрлі
қызықты ойындар, ойын-есептер, шығарым-тапсырмалар, логикалық жаттығулар
пайдаланудың мәні зор.
Бастауыш мектеп жасындағы танымдық іс-әрекеті оқыту үрдісінде жүзеге
асады. Осы жаста қарым-қатынас шеберінің кеңеюінің маңызы артады. Баладағы
өтіп жатқан осы өзгерістер тәрбиешітерден бүкіл оқыту-тәрбиелеу жұмысын
нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді. Негізгі іс-әрекет түрі – оқу. Осы
оқу арқылы олардың таным үрдісі (қабылдау, зейін, ес, қиал, ойлау) дамиды.
Бастауыш балабақшадағы оқушысының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдастырумен
ерекшеленеді, сонымен қатар оларда білуге құмарлық, әуестік те байқалады.
Олар өздеріне күнделікті жаңа бір нәрсені ашып отыратындықтан қоршаған
ортаны қызығумен қабылдайды.
Олардың зейіні де еріксіз, тұрақсыз болып келеді. Сондықтан бастауыш
мектепте балаларды оқыту мен тәрбиелеу үрдісі, негізінен, зейінді
тәрбиелеуге бағытталады. Мектеп өмірі балалардан ерікті зейінін
жаттықтыруды, назарын бір орталыққа біріктіру үшін ерік күшін жинақтау
талап етеді. Балалардың ерікті зейіні оқу мотивтерімен бірге дамиды (оқу іс-
әрекетінің табысты болуына деген жауапкершілік).
Мектепте бастауыш балабақшадағы оқушыларына жүргізілген бақылаулар
нәтижесінде бастауыш балабақшадағы оқушыларының танымдық қызығушылығының
мынадай көрсеткіштері байқалады:
- қоршаған ортадағы құбылыстар мен объектілерге және іс-әрекет сипатына
қарай таңдамалы қатынас;
- білім алуға және оны меңғеруге тырысу;
- таным үрдісі мен танымдық іс-әрекеттің эмоционалдық көрінуі;
- танымдық іс-әрекеттің еріктің болуы;
- бос уақытын пайдалана білу сипаты;
- танымдық белсенділігінің жалпы сипаты;
- жаңаны білуге ұмтылысы;
- мектепке және оқуға жағымды қатынасы;
Психологиялық – тәрбиешілік курстық жұмысын жүргізу барысын II кезеңге
бөлуге болады.
I кезең.
Жоғары балабақшадағы оқушыларының дарындылығын мынадай психологиялық
тестер жүргізу арқылы айқындауға болады.
- тілге бейімділігі. Айзенктің вербальді қасиеттерді курстық тесті;
- математикалық бейімділіктерді анықтау Аштахуэрдің алгоритмдік және
арифметикалық қабілеттерін курстық субтесттері;
- оқушының сыни тұрғыдан ойлау ерекшелігі П. Торренс субтесттері
бойынша;
- оқушының интеллектуалды даму деңгейлерін анықтауға Л.Ф.Тихомирова
ұсынған интеллектуалды қабілеттерді анықтау әдістемелері, ровен
шкалалары В.Н.Бузин қысқаша іріктеу тесттері, тағы да басқа
интеллектуалдық, танымдық тестерін пайдалануға болады.
II кезең.
- тәрбиешілік – психологиялық диагностика жүйесіноқып үйрену;
- оқушының жас ерекшелігін, қабілеттерін ескере отырып, дифференциялды
оқыту мазмұнын, түрін және әдісін анықтау;
- мұғалімдерге, оқушыларға және ата-аналарға арналған психологиялық
қызыметті ұйымдастыру;
- таңдамалы пәндерді енгізуді жалғастырып, тереңдетіп оқытуды
ұйымдастыру;
Осындай жүйелі курстық қорытындысы бойынша балабақшадағы тағы жалпы
және арнайықабілетті оқушылар анықталады.
Тек қана өз бетімен оқу, өз білімін жетілдіру, өз қасиетін түзету
арқылы ғана жоғары нәтиже алуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ҚАЗІРГІ БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕШЕНІҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ
ҒЫЛЫМИ-ТӘРБИЕШІЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қоғамдағы тәрбиешенің қызметінің мәні
1.2 Балабақшадағы тәрбиешенің маманның атқаратын іс-әрекетіне
сипаттама
1.3 Балабақшадағы тәрбиешенің маманның жоғары балабақшадағы
оқушыларымен атқаратын қызметінің моделі
Бірінші тарау бойынша тұжырым
2 БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕШЕНІҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Тәрбиешенің маманның сабақтан тыс тәрбиелік іс-шаралар
арқылы жоғары балабақшадағы оқушыларын жан-жақты
қалыптастыру жолдары
2.2 Тәжірибелік-тәрбиешілік эксперименттің нәтижесі,
ғылыми-әдістемелік ұсыныстар
Екінші тарау бойынша тұжырым
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Нарықтық қатынастар орныға бастаған егемен еліміздегі білім
мекемелерінің алдына оқушыларға берілетін білім мен тәрбие сапасын көтеру
және жақсарту міндеттері қойылды. Соңғы уақытта заман ағымына байланысты
білім мазмұнында көптеген түбегейлі өзгерістер болуда.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы заңында”[1], “Қазақстан
Республикасы азаматтарының жаңа әлеуметтік мінез- құлқын
қалыптастыру”[2],“Қазақстан Республикасы мәдени-этникалық білім беру”[3],
“Білім мазмұнын гуманитарландыру”[4] тұжырымдамаларында білім беру
ісінде жаңа рухани-мәдени құндылықтарды игеруге, ұлттық сананың қалыптасып
өсуіне жағдай жасау, кәсіби білім берудің сапасын көтруге кең жол ашу
талап етіледі.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін ақпараттандыру
Мемлекеттік бағдарламасы қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологияларға
бағдарланған болашақ мамандардың ақпараттық мәдениеті мен тәрбиешілік
-психологиялық ерекшеліктерінің қалыптасуына объективті жағдай туғызуда.
Бүгінгі білім саласында Республикалық білім кеңістігін әлемдік деңгейге
жеткізуге ұмтылыс барысында оқушыларға тәрбиешілік –психологиялық
дайындықтың қажет екендігі мәлім.
Олай болса, қазір қоғам алдындағы негізгі міндеттердің бірі - заман
сұранысына сай оқу-ағарту, тәрбие мәселелерін сараптай келе ауыл жәнеи
кейбір қала мектептерінде тәрбиешенің қызметін сағат саны жетпей қалған
пән мұғалімдері мен басқа сала мамандары атқарды. Бұл мамандар тәрбиешенің
қызметін өз деңгейінде атқара алмайтыны кімге болса да мәлім.
Осындай себептерден кейін оқушылармен тәрбиешілік -психологиялық жұмыс
жасайтын, психологиялық кеңес беретін, тұлғалық, адами құндылық
қасиеттерін қалыптастыруда мектепте тәрбиешенің маманнының қажеттілігі
туындап, штаттар мен арнайы бөлмелер ашыла бастады.
Мектептерде сабақтан тыс тәрбиелік іс-шараларды ұйымдастыру мәселелерін
отандық ғалымдардан З.Әбілова [5], С.Қалиев, Б.Имамбекова [6],
К. Абдімәжитов [7] және т.б. қарастырса, тәрбиешенің тың қызметін Т.С.
Сақтағанова [8], М. Әуренова [9], және т.б. ғалымдар айналысса, білім
беру жүйесіндегі психокоррекциялық жаттығуларды қолдану мәселесімен Қ.Б
Жарықбаев [9], С.М. Жақыпов, Ф. Бизақова [10], және т.б. ғалымдардың
еңбектері болса, тәрбиешілік -психологиялық іс-әрекет мәселесімен әлемдік
ғалымдардан Н.В Кузьмина., А.А Реан [11], В.А.Сластенин[12] және т.б.
ғалымдар зерттеп, өзіндік үлес қосқан.
Дегенмен, жоғарыда аталған ғылыми жұмыстарды саралай келе біздің
курстық нысанымызға алып отырған қазіргі балабақшадағы тәрбиешенің
қызметін қалыптастыру мәселесі әлі де болса жеткілікті дәрежеде ғылыми-
тәрбиешілік тұрғыда зерттелмегенін анғардық. Бұл мәселе, кеңінен талданып
тәрбиешілік және психология ғылымынан тиесілі орын алуы керек деп
санаймыз. Өйткені, егеменді еліміздің ұрпақ жалғастығын дайындайтын
мектептерде қызмет көрсететін тәрбиешенің тың еңбегінің мәні мен мазмұнын
айқындап, соның негізінде дамытудың маңызы ерекше.
Курстық барысында айқындағанымыздай бұл өзекті тың тақырып бүгінгі
күнге дейін өз деңгейінде шешімін таппаған. Сондықтан, мектептерде
тәрбиешенің тың қызметінің өз дәрежесінде іске асырылмауы мен аталмыш
мәселенің бүгінгі сұранысқа қажеттілігі арасындағы қарама-қайшылық туындап
отырғанын көреміз. Осы қайшылықты ескере отырып, ғылыми-курстық жұмысының
тақырыбын “Қазіргі балабақшадағы тәрбиешенің тың қызметі ” -деп таңдап
толық мәлімет беру үшін жоғары балабақшадағы оқушыларын курстықді жөн
көрдік.
Курстық объектісі: Жалпы білім беретін балабақшадағы тәрбиешенің тың
іс-әрекеті .
Курстық пәні: Жоғары балабақшадағы оқушыларымен тәрбиешенің
қызметінің жүйесі.
Курстық мақсаты: қазіргі балабақшадағы жоғары балабақшадағы
оқушыларымен тәрбиешенің қызметінің тәрбиешілік шарттарын теориялық
тұрғыда негіздеу және оны тәжірибеде қолданудың тиімді жолдарын белгілеу.
Курстық міндеттері:
- жоғары балабақшадағы оқушыларына тәрбиешілік -психологиялық
жеке көмек беру;
- тәрбиешілік , психологиялық ғылыми еңбектерді негізге ала
отырып, жоғары балабақшадағы оқушыларының жан-жақты,
тұлғалық, жеке даралық қасиеттерінің қалыптасуына ықпал ету;
- мектеп әкімшілігімен балабақшадағы жетекшілерінің және ата-
аналардың сұраныстары бойынша тәрбиешілік -психологиялық
қызмет, психологиялық сақтандыру, диагностикалық түзету,
психокоррекциялық жаттығулар, кеңес беру жұмыстарын жүргізу;
Курстық болжамы: Егер, балабақшадағы тәрбиешенің тың қызметі ғылыми
теориялық тұрғыда негізделсе, онда оқушылардың білім сапасы артып, жоғары
мәдениетті оқушы тұлғасының қалыптасуына мүмкіндігін тигізер еді.
Курстық негізгі ойы. Қазіргі ақпараттық ғасырда мектепте қызмет
жасайтын тәрбиешенің мамандардың оқушыларды жан-жақты дамытуы компьютер,
интернет, жаңа оқыту технологиялары және қарым-қатынас құралдарымен тығыз
байланысты. Тәрбиешенің мамандар бұл ақпаратпен өзін-өзі қамтамассыз ету
арқылы өзінің іскерлігін, белсенділігін, білімділігін, мәдениетін, жалпы
айтқанда ғылымми көзқарасын дамытып, оқушылардың оқу-тәрбие сапасының
жақсаруына тиімділігін тигізіп, адами-құндылық қасиеттерінің қалыптасуына
ықпал етер еді.
Курстық теориялық мәні және ғылыми жаңалығы: Мектептерге тәрбиешенің
мамандардың қажеттілігі ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, атқаратын қызметінің
моделі дайындалып, тәжірибелік эксперименттер жүргізілді.
Курстық нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: қазіргі балабақшадағы
тәрбиешенің мамандардың қызметі психологиялық, әлеументтік, тәрбиешілік
еңбектерді сараптап, басшылыққа алуымен қамтамассыз етілді. Курстық
нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру: Курстық мәселесіне орай 2 мақала
ұсындым. Біріншісі Тәрбие сағаты, Мектепті басқару, Тәрбиешілік
және психология журналдарына (авторлық бірлестікте Ұ.Б. Төлешова) баспаға
берілді.
Курстық жұмысының құрылымы: курстық жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланған әдебиеттері тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1. ҚАЗІРГІ БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕШЕНІҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТӘРБИЕШІЛІК
НЕГІЗДЕРІ
1.1. Қоғамдағы тәрбиешенің қызметінің мәні
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жолдауында жеке тұлғаның уақыт талабына
сәйкес дамуы: Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік
деңгейімен айқындалады (Астана, 19 наурыз, 2004 жыл) деп нақты тоқталып
өткен [13].
Жаңа формацияда білім беру саласындағы барлық процесте, пән
оқушылары мен топ тәлімгерлеріне кәсіби дайындықтарын өзгертіп, толықтыру
онда білімдердің жекелік ерекшелігін ескеру, қабілетіне және тұлғалық
бағыттылық ықпалына қарай жағдай туғызуды қажет етеді.
Осындай психологиялық міндеттерді шешуде теориялық және
пратикалық негізде тәртәрбиелік қызмет көрсету қажеттілігі туындады.
Тәрбиешінің мамандығы Қазақстан Республикасының Білім және
ғылым министрлігінің білім беру мекемелеріне тәрбиешенің мамандығын енгізу
туралы нұсқау хаты негізінде, еңбекақы қорынан жалақысы бекітілген,
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңына, Қазақстан Республикасы
үкіметінің бұйрықтары мен қаулыларына сүйеніп жұмыс атқарады.
Қазақстанда тоғыз мыңнан аса мектепте үш миллиондай оқушы бар десек,
ол саладағы тәрбиешенің мамандар аса қажет екені өз-өзінен белгілі.
Келешекте Қазақстанның әр ұлттық мектебiнде тәрбиешенің маманы болуға
тиiстi. Әзірге тоғыз мыңдай тәрбиешенің ты қажет ететін, елімізде оның
үштен біріндей ғана болатын маман бар.
Кез – келген білім беру жүйесінде білім алушы адам үйренуші болып
табылады. Осы түсінікте адамның өзі басқалардың көмегімен оқитыны атап
көрсетіледі, яғни, ол білім беру процесінің белсенді субъектісі бола тұрып,
барлық қарастырылған субъектілік сапалармен, қырлармен сипатталады.
Сонымен бірге барлық үйренушілер білім беру жүйесінің белгілі бір
сатысында бастапқы, жалпы және тек оларға тән ерекшеліктермен, қырлармен
сипатталады. Бұл, әр білім беру сатысы, әдетте, адам өмірінің белгілі бір
кезеңімен теңестірілуімен түсіндіріледі. Мысалы, дүние жүзінде бастауыш
мектепте 10 жасқа дейінгі балалар оқиды ( алайда, экстремалды әлеуметтік
ситуацияларда, мысалы, сауатсыздықты жоюда бұл сатыға үлкендерде кіреді ).
Жас ерекшелік кезеңдерге бөлу психологиядағы күрделі және бір
жақты шешілмейтін проблемалардың бірі болып келеді (А. Валон, Ж.Пиаже,
В.Штерн, П.П. Блонский, Л.С. Выготский және т.б.) [14].
Яғни тәрбиешенің тардың басты міндеті оқушылардың жас ерекшклігіне
қарай білім беріп қалыптастыру болып табылатын болса, оқушылардың жас
ерекшелігіне байланысты Л.С.Выготский бастауыш мектеп, кіші мектеп және
жоғарғы мектеп оқушылары деп үш топқа бөліп қарастырды.
Бастауыш мектеп оқушысы – бұл адамның іс-әрекет берілген жағдайда оқу іс-
әрекетінің субъекті ретіндегі қоғамдық болмысының бастауы. Осы сапада
бастауыш мектеп оқушысы, ең алдымен, оған дайындығымен сипатталады. Бұл оқу
мүмкіндігін қамтамассыз ететін физиологиялық және психикалық, ең алдымен
интеллектуалдық даму деңгейімен анықталады. Мектепке оқуға дайындық
мектепке, оқуға, танымға деген жаңаны ашуға қуану, жаңа дүниеге , үлкендер
дүниесіне ену ретіндегі қатынасын білдіреді. Бұл жаңа міндеттерге: мектеп,
мұғалімдер, балабақшадағы алдындағы жауапкершілікке дайындық. Жаңаны тосу
оған қызығу бастауыш мектеп оқушысының мотивациясының негізінде жатыр.
Бұл дайындық бүкіл алдыңғы психикалық дамудың қорытындысы ретінде,
отбасындағы және бала бақшадағы тәрбиелеу мен оқытудың бүкіл жүйесінің
нәтижесі ретінде түсіндіріледі. Оларға жататындар: Баланың жалпы физикалық
дамуы, жеткілікті білімдер көлемінің болуы, өзін-өзі күтудің, мінез-құлық
мәдениетінің, қарым-қатынастың, қарапайым еңбектің, тұрмыстық дағдылардың
болуы; тілдің дамуы; жазудың алғышарттарының болуы; оқуға ниеттену.
Бастауыш мектепте, кіші мектеп оқушысында, осы кезеңдегі жетекші іс-
әрекеттің негізгі элеметтері, қажетті оқу дағдылары мен іскерліктері
қалыптасады. Осы кезеңде ойлау формалары дамиды, олар ары қарайғы ғылыми
білімдер жүйесін меңгеруді, ғылыми, теоретикалық ойлаудың дамуын
қамтамассыз етеді. Мұндай оқуда, күнделікті өмірде өз бетінше бағдарланудың
алғышарттары қалыптасады. Осы кезеңде баладан тек елеулі ақыл-ой
жұмсауды ғана емес, сондай-ақ үлкен физикалық төзімділікті талап ететін
психологиялық қайта құру жүреді.
Өмір жағдайының өзгеруімен, отбасынан немесе бала бақшадан мектепке
ауысуымен байланысты бастауыш мектеп оқушысында үстем беделдер біршама
өзгереді. Ата-ана беделімен қатар мұғалім беделі де пайда болады. Ал
мұғалім былай айтты, - деп бала шешесінің айтқанына қарсы шығады. Осындай
балалардың жаңа кезеңге келіп түсініспейтін жағдайлардың пайда болу
езднрінде тәрбиешенің тардың қолдау беріп көмектесуі, кеңестер беруінің
пайдасы өте зор. Бастауыш мектептің соңына қарай, дамудың макрофазасы
ретінде негізгі бейімделу кезеңі аяқталғанда, оқушы тек қана оқу іс-
әрекетінің ғана емес, сондай-ақ, белсенді тұлға аралық өзара әрекеттесудің
де субъекті бола бастайды,оның өзі өте маңызды. Кіші мектеп оқушысы
жеткіншек бола бастайды.
Орта мектеп жасында (10-11-ден 14-15 дейін ) жеткіншек өз іс-әрекеті
контексінде құрдастармен қарым-қатынасқа түсу жетекші рөл ойнайды. Осы
жастағы балаларға тән іс-әрекет оның оқу, қоғамдық-ұйымдастырушылық,
спорттық, көркемдік, еңбек сияқты түрлерін қамтиды. Пайдалы іс-әрекеттің
осы түрлерін орындауда жеткіншекте қоғамдық қажетті жұмысқа қатысуға,
қоғамдық мәнді болуға саналы ұмтылу пайда болады. Ол түрлі ұжымдарда
қабылданған нормаларды есепке ала отырып, қарым-қатынас орнатуды, өз
Менінің мүмкіндіктерін бағалау іскерліктерін үйренеді. Бұл балалықтан
ересектікке өтудің неғұрлым күрделі жасы, бұл кезде адамның орталық
психикалық, тұлғалық жаңа құрылымдары - ересектік сезімі пайда болады.
Егер кіші мектеп жасы үшін оқу іс-әрекеті жетекші болса, онда орта жас
оқушысы үшін жетекші ретінде сан алуан формалардағы қоғамдық пайдалы іс-
әрекет болады, оның арнасында құрдастарымен интимдік – тұлғалық қарым-
қатынаста, басқа жыныс өкілімен өте маңызды қарым-қатынас та жатыр. Бұл
жерде оқу іс-әрекеті іске асырылып жатқан белсенділік бола бастайды – ол
жасөспірімнің даралануын қамтамасыз етеді. Әсіресе, оқу іс-әрекетінің
құралдарын, тәсілдерін таңдауда ол өзін мақұлдап, бекітеді.
Жеткіншек жас үшін беделге деген қатынас та тән. Егер кіші мектеп
жасында мұғалім беделі отбасы беделінен кем болмаса, жеткіншек үшін үлкен
адам беделі проблемасы білімбейді. Бір жағынан, жеткіншектің мен – ересек
адам позициясы оны үлкендерге қарама-қарсы қоятындай, ал келесі жағынан
- олардың беделі жеткіншек өмірінің маңызды факторы болып қалады. Үлкен
адам беделінің сақталуына ықпал ететін жағдайлар: 1. жеткіншек қоғамдық
жағдайының өзгеріссіздігі, ол оқушы болды және болып қалады; 2. оның ата-
анадан толықтай материалдық тәуелсіздігі, олар мұғаліммен қатар тәрбиелеуші
рөлінде болады; 3. жеткіншекте өз бетімен әрекеттену іскерлігінің болмауы
.
Жеткіншек оқу іс-әрекетінің субъекті ретінде тек қана өз
мотивациясымен, позициясымен, қатынастарымен, Мен - тұжырымдамасымен
өзгеше емес, сондай-ақ үздіксіз, көп сатылы білім беру қиындысындағы
өмірдегі орнымен өзгеше. Ол өзі үшін осы білім беруді жалғастыру формасын
болжайды, шешеді және осыған байланысты не оқудың, не еңбек іс-әрекетінің,
қоғамдық айналысу, тұлға аралық өзара әрекеттесу құндылығына бағдарланады ,
осы уақыттарда тәрбиешенің тардың кеңесі ауадай қажет. Оқуға бағдарлануда
жеткіншек жоғары мектеп оқушысы мәртебесіне өтеді. Жоғары мектеп оқушысы
оқу іс-әрекеті субъектісі ретінде - бұл оқуды жалғастыруды таңдаған адам.
Жоғары балабақшадағы оқушысы (ерте жастық шақ кезеңі 14-15-тен 17 жасқа
дейін) орта буынан жоғары балабақшадағы қа немесе жаңа оқу орындарына –
гимназияларға, колледждерге, училищелерге өткен кезде бірден дамудың жаңа
әлеуметтік ситуациясын атайды. Таңдау жасауға өмірлік ситуациялар мәжбүр
етеді, ата-аналар тарапынан ынталандырады және оқу орны бағыттайды. Осы
кезеңде құндылық бағдар белсенділігі негізгі мәнге ие болады. Бұл
автономия, өзі болуға ұмтылу мен байланыстырылады. И.С.Кон атап
көрсеткендей, қазіргі күнгі психология нақты, мінез-құлықтық автономияны
(жас өспірімнің тек өзіне ғана қатысты мәселелерді өз бетінше шешу
қажеттілігі мен құқығы ), эмоционалдық автономия (ата-аналарынан тәелсіз
таңдалған , өзінің соған деген қызығушылығының, қажеттілігі мен құқығының
болуы ), мораль және құндылықтық автономияны (іс жүзінде өз көзқарасының
болуы қажеттілігі мен құқығы ), ажырата отырып, ер жеткен балаларды
автономилау мәселесін қояды . Осы жаста достық сенімді қатынастар өте
маңызды. Жоғары балабақшадағы та оқушылардың формалды емес өзара
қатынастары біртіндеп құндылыққа ие болад, - дейді М.Ю.Кондратьев, олар
қандай да бір курстық полигонының рөлін атқарады, онда бозбалалар мен
бойжеткендер болашақ үлкендер өмірінің стратегиялары мен тактикаларына
жаттықтырылып, сынақтан өткізіліп, сенімділікке тексеріледі. Осы кезеңде
жоғары балабақшадағы оқушылары өмірлік жоспарлар құрып, мамандық таңдау
жайлы саналы түрде ойлана бастайды. Бұл таңдау тек, адам өзін дәрігер,
тәрбиеші, курстықші ретінде басқалар үшін максималды пайдалы сезінетін іс-
әрекет саласында бейімділікке , өмірлік талаптарға бағдарланудан ғана емес,
сондай-ақ берілген мамандықтың елдің қоғамдық дамуының нақты
ситуациясындағы конъюктурасынан, пайдасынан, практикалық құндылығынан
туындайды. Тек қана мақсатқа ұмтылған және шынымен де әуестенген 15-17
жасар адамдар ғана ары қарайғы кәсіби қалыптасуы, тұлғалық өзін-өзі
анықталу жолында табиғи бейімділікке адалдығын сақтап қалады. Жеткіншектік
және жас өспірімдік жас шебінде пайда болатын өзін-өзі анықтау қажеттілігі
жоғарғы балабақшадағы оқушысының оқу іс-әрекетінің сипатына ғана әсер
етіп қоймай, кейде оны анықтайды. [15].
Жоғары балабақшадағы оқушысы жетекші іс-әрекеттің жаңа түріне енеді-
оқу-кәсіптік, оның дұрыс ұйымдастырылуы көп жағынан оқушының келесі еңбек
іс-әрекетінде субъекті ретіндегі қалыптасуын, оның еңбекке деген қатынасын
анықтайды. Бұл одан да жоғары дәрежеде оқу іс-әрекетін неғұрлым маңызды
мақсатқа бағындыратындай: болашақ кәсіби немесе кәсіби бағдарланған іс-
әрекетке. Оқу іс-әрекетінің өзіндік құндылығы кәсіби өзін-өзі анықтаудың
неғұрлым алыс мақсаттарына бағынады. Адам тек білімнің өзі үшін ғана
оқымайды, болашақта неғұрлым мәнді нәрсе үшін оқиды, бұл студенттік жаста
неғұрлым көп дәреже де көрінеді. Тәрбиешенің тар әр түрлі кезеңдегі
жастардың бейімделуі кезінде пайда болатын проблемаларды шешіп және
кеңестер беріп қана қоймай, сонымен қатар сол балабақшадағы тағы балалардың
ішінен дарынды, қиын балаларды анықтап әрқайсымен жеке сұқпатаса отырып
кеңес беруі қажет.
Білім мен тәрбие - егіз ұғым. Бұл екеуі әрдайым бірге жүргенде ғана
адамның рухани байлығы кең болмақ. Ел болу үшін де ең алдымен тәртіп керек.
Қазақ халқында ел боламын десең, бесігіңді түзе деп тегін айтылмаса
керек. Әлемдегі екінші ұстаз Әбу Насыр әл-Фараби: Адамға ең бірінші білім
емес, рухани білім керек, тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы
деген. Демек, тәрбиесіз берілген білім апат әкеледі.
Тегінде, тәрбие – үлкен жауапкершілікті, жүйелі көңіл бөлуді талап
ететін өзгеше бір әлем. Ғылымда осы өзгеше тәрбие мәселесімен айналысатын
тәрбиешілік -психология саласы – халық тәрбиешілік сын зерделеуге, бала
психологиясын, оның эстетикалық талғамын, ұлттың дәстүрлі мәдениетін,
әскери мекемелер мен әскерилер психологиясын, өмірдегі жаман-жақсы адамдар
психологиясын курстықге арналған бірден-бір ғылым. Осы ғылымның терең
тамырлы, жан-жақты халықтық тәрбие, еңбек тәрбиесі, әскери тәрбие,
патриоттық тәрбие, экономикалық тәрбие салалары бар. Барлық салалардың
көздеген мақсаты - біреу ғана, ол – адам тәрбиелеу, яғни бүгінгі ұлттың
менталитетіне лайық икемді, жан-жақты жетілген, нарықтық экономикаға бейім,
парасатты ұлт азаматын тәрбиелеу.
Сонымен қатар адам бойындағы ешқандай аспаппен өлшеп болмайтын асыл
қасиет – адамгершілік нәрін адам бойына сіңіру. Содан кейін ғана еліміздің
болашағы – жастарға білім беру жолындағы тәрбие. Әр жастың санасын білім
нәрімен сусындатып, оны ары қарай тереңдете жалғастырып, қазіргі заманның
талабына сай етіп даярлау, т.б. Бұлардың бәрі – тәрбиешенің тың қызметі.
Міне, осындай түзу жолдан шығып кетпес үшін арнайы тәрбиешенің тардың
кеңесіне сүйенеміз, үйренеміз және өзгеге үйретеміз.
Тек бұл тұрғыдан емес, көзімізді ашып, айналамызға зер салып
қарасақ, көптеген қателіктерге толы прцестер болып жатады. Біреуі – арақ
пен темекінің соңынан жүріп, түнгі клубтарға барып, нашақорлықпен
айналысып, өмірдің мағынасы мен мәнін түсінбейді. Осындай кереғар
қылықтармен айналысып, жастайынан түрме азабын көргендер қаншама? Жаңа
туған, өмірге шыр етіп келген бөбектерін тастап кеткен аналар қаншама? Неге
олар мұндай жолға түсіп кеткен? Осындай өмірдің тар жолдарына түсіп қалған,
қара түнекте өмір сүретін жандардың көзін ашуда осы тәрбиешенің тар бірінші
орында тұрады. Олардың көзін ашып, өмірге қайта әкеліп, алдына мақсат
қойдырып, оны да елінің кірпіші болып қаланатын психологтардың қазіргі
таңда саны жетпейді.
Ал өмірде жолы болмай, тек басы қиыншылықтар мен зардаптардан
таусылмайтын жандар қаншама? Осы тұрғыдан да қарасақ, тәрбиешенің тар
оларға күш-жігер, бағыт-бағдар берсе, оларға сүйеніш болып әрдайым қолдап
отыратын жан – ол тәрбиешенің .
Қазіргі тәрбиешенің тың алдына: болашақ өркениетті, дәстүрлі
демократиялық мемлекетті құратын жас ұрпақтың ең әуелі адамгершілік
қасиеттерін қалыптасиырып, содан кейін оның жан сапасын, тән сапасын
арттырып, техникалық прогреске сәйкес жан-жақты қолданбалы білім беру
міндеттері қойылады. Ол үшін мектептер қаражатпен, техникалық құралдармен,
мәдени қажеттіліктермен толық қамтамасыз етілуі тиіс.
1.2. Балабақшадағы тәрбиешенің маманның атқаратын іс-әрекетіне
сипаттама
Тәрбиеші- психологтың іс-әрекет – бұл кәсіби іс-әрекет, оның мазмұны
оқушыларға білім беру, оқыту, тәрбиелеу, психологиялық кеңес беру және т.б.
қызметтер көрсету.
Тәрбиешілік - психологиялық іс-әрекеттің ең маңызды қасиеттерінің
бірі – бұл іс-әрекетте тәрбиешітың өзін-өзі шыңдауы мен оқытуға бағытталған
білімділігі, тәртіптілігі, дамытуы.
Кәсіби іс-әрекет арнайы білімді талап етеді, яғни, сол кәсіпке
байланысты қызмет атқаруға қажетті арнайы білім, білік, дағдылар жүйесін
меңгеру. Бұл білім-біліктерді меңгере отырып, теориялық және практикалық
тәрбиешілік ны меңгересіздер; іс-єрекеттің жоғары нәтиже алу үшін,
кәсіпкерліктің жоғары деңгейіне жету үшін қажет білімдермен қаруланып
шыңдаласыздар.
Кәсіби тәрбиешілік іс-әрекетпен шұғылданатын адамды: тєрбиеші,
мұғалім, оқытушы, тәрбиеші деп атайды.
Ойланып көрңіздер, тәрбиешілік іс-әрекет ауқымы қандай кең, осы іс-
әрекет арқылы қанша адам өтеді?
Отбасында оқытады, тәрбиелейді (ата-ана, єже мен ата, бала бағушы,
репетиторлар, үй мұғалімдері); балабақшада оқытады, тәрбиелейді
(тәрбиешілер, үйірме жетекшілері, т.б.); мектепте оқытады, тєрбиелейді
(тәрбиешенің тар, балабақшадағы жетекшілері, ұзартылған топ тәрбиешіы,
қосымша білім беретін тәрбиеші, т.б). Сондықтан өсіп келе жатќан адам
балалық шағынан бастап, көптеген адамдардың тәрбиешілік іс-әрекеттің
нысаны болып табылады [29].
Әрбір тәрбиешенің мамандығын алып шыққан соң , өмірде өз білімін
тереңдетіп, мамандығын көтеріп, іс-әрекетін өзгертеді, тіпті әртүрлі
себептерге байланысты мамандығын да өзгертуге тура келеді. Осыған орай, ол
әр түрлі курстарда оқып, білім жетілдіру институттарында білім алады, жаңа
және қосымша білім алады және тәрбиешілік іс-әрекетке түседі. Яғни, бірде
бір адам тәрбиешілік іс-әрекет нысаны болмай өмір сүре алмайды екен.
Енді іс-әрекеттің шығуына, пайда болуына келейік. Бұл іс-әрекет қашан
пайда болды? Осы сұраққа жауап беруге бола ма? Жауапты тәрбиешілік ,
психология сөздігінен қарастырсақ, онда Антикалық Грецияда алғашқы
мектептер ашылып, сауаттылық, білімділік азаматтардың ерікті қабілет-
қасиеті болып есептеле басталды. Мұнда мектепке барар алдында ерікті
азаматтардың балалары отбасылық тәрбие алған. Құл иеленшілердің балаларын
репетиторларға құлдар жетектеп апарған. Осыдан баланы жетектейтін –
тәрбиешілік пайда болған.
Ғалымдар былай деп есептейді: тәрбие мен оқыту адамдардың әлеуметтік-
мәдени іс-әрекеттерінің маңызды түріне жатады.
Тәрбиешілік іс-әрекеттің тууы, оның кәсібилігі, арнайы білімдер мен
біліктіліктерді меңгеруі сауаттылық, жазу пайда болуымен байланысты. Ауызша
берілген тәрбие жазу арқылы бекітілген.
Ал таным тарихындағы іс-әрекет ұғымына келетін болсақ олекі түрлі мәнде
болады біріншіден, дүниеге көзқарастық ұстанымы ретінде, екіншіден, әр
түрлі әлеуметтік ғылымдарға негіз болған.
ХХ ғасырда әлеуметтік өмір формалары мен мәдени құндылықтардың пайда
болуының негізі, қайнар көзі іс-әрекет деп қарайтын ұстанымы бірқатар
әлеуметтік ғылымдардың қалыптасып дамуына негіз болды. Күнделікті өмірде
„іс-әрекет“ сөзі – еңбек, іс деген қарапайым ұғымды білдіреді. Ал ғылымда
адамның болмысымен байланысты қарастырылады, онымен ғылымның бірнеше
салалары: философия, психология, тарих, мәдениеттану, тәрбиешілік жєне
т.с.с. шұғылданады. Ал, Л.А.Беляеваның пікірінше, Тәрбиешілік іс-әрекет
- тәрбиешілік шындық болмысының тәсілі. Тәрбиешілік іс-әрекеттен тыс
тәрбие туралы да, тәрбиешілік шындықтың басқа құбылыстары туралы да
айтуға болады. Тәрбиешілік іс-әрекеттің
пәні (нысаны) - өзіндік белсенділігі басқа адам, сондықтан іс-әрекет
субъектілердің өзара әсері жағдайында жүзеге асады. Егер іс-әрекетке екі
немесе одан да көп субъект: мұғалім жєне оқушы, оқытушы жєне студент,
мұғалім және балабақшадағы , оқушы жєне топ, мұғалім және тәрбиешілік
ұжым және т.с.с., яғни тәрбиешілік іс-әрекет көпсубъектілі немесе
субъекті аралық сипатта болады.
Субъект – іс-әрекетті жасайтын адам, объект – іс-әрекеттің бағытталуы.
Ондай болса тәрбиешітің іс-әрекет объектісі – ол оқушының (студенттің) іс-
әрекеті. Тәрбиешілік іс-әрекетті бейнелеуге, құрастыруға, бағдарлауға
және басқаруға болады. Бұл тәсілдердің әрқайсысы тәрбиешенің тың белгілі
бір іс-әрекетінің негізі болып табылады. Тәрбиешілік іс-әрекет аясында
тәрбиешенің оқушымен қарым-қатынас процесінде ғылым әлемін байланыстырушы
рөлін атқарады. Ендеше пән мұғалімі білім мазмұнын бере отырып, ұжымдық
субъектілердің іс-әрекетін жеке субъектілердің жеке іс-әрекетіне айналдыру
процесін ұйымдастырады, сөйтіп жеке тұлғаның қалыптасуы мен дамуын
қамтамасыз етеді [30].
Сонымен, тәрбиешілік іс-әрекет – тәрбиешітың білім мазмұны мен
оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастырудағы белсенділігі, ол адамның жеке тұлға
ретінде қалыптасуы мен дамуын қамтамасыз етеді.
Тәрбиешілік іс-әрекетті курстықшілер оның құрылымында мынадай
функционалдық элементтері бар жүйе ретінде қарастырады. Олар:
1) тәрбиешілік өзара іс-қимыл субьектісі мен обьектісі, олармен бірге
іс-әрекеті, оқыту мақсаты және қатынас жасау құралдары;
2) оқушы мен тәрбиешенің оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты, мазмұны,
процесі және ұйымдастыру түрлері;
3) тәрбиешілік ықпалдың мақсаттары субьекті мен обьектіні, мазмұны мен
құралдары, нәтижелері.
Тәрбиешілік іс-әрекет құрылымындағы нысаны – тәрбиешенің және
оқушы. Іс-әрекеттің түрлері төмендегі көрсетілген. (кесте 1)
Іс-әрекет құрылымы Өндірістік іс-әрекет Тәрбиешілік іс-әрекет
Субъект Инженер, техник Тәрбиеші
Объект Материалдар, Жеке тұлғаның дамуы
технологиялар
Шаралар Механизмнің құрылымы Мұғалімнің оқыту мен
тәрбиелеу әдісі мен
іс-шаралары
Нәтижесі Бағалы материалдар Жеке тұлғаның білімділігі,
біліктілігі, тәрбиелілігі,
рухани дамуы
Кәсіби тәрбиешілік іс-әрекеттің негізгі белгілері:
• онымен міндетті білім, дағдыны меңгерген арнайы адам
шұғылданады;
• оны жүзеге асыру үшін белгілі формалары болады: сабақ,
балабақшадағы ;
• бұл іс-әрекет белгілі бір мақсатты көздейді: баланы белгілі бір
нєрсеге үйрету; белгілі бір білімдер жүйесін беру; белгілі бір
білік, дағды қалыптастыру, білім алуда кеткен ақаулардың орнын
толтыру; адам етіп шығару; қабілеттерін, қызығушылықтарын, ойлау,
елестету, т.б. дамыту;
• оқыту, білім беру, тєрбиелеудің мазмұнын анықтау;
• баланың тәрбиешімен ерекше қарым-қатынасы (іскер, ресми,
регламенттік, т.б.);
• тәрбиешілік іс-әрекеттің нәтижелерін тексеру, яғни, мұғалім
үйреткен білім мен біліктердің қорытындысы;
• нағыз тәрбиеші регламенттік іс-әрекетпен ғана шектелмейді – ол,
өзінің оқушыға єсер етуде барлық мүмкіншілігін пайдаланады:
дәстүрлі емес әңгімелер, сенімді әңгімелесу; баланы ойландырып
жүрген мәселелерді талқылау, кеңес беру, көмектесу.
Төмендегідей деңгейлері анықтайды:
• - репродуктивтік, адам өз игерген білімді басқаға жеткізу;
• - білім мен икемділікті бейімдеу, пәнді білу ғана емес, оны қабылдау
мен ұғыну ерекшеліктерін де білу;
• – білімді локальды моделдеу, тәрбиеші білімді жеткізумен
шектелмейді, өтілген және кейін өтілетін қандай материалмен
байланыстырып, салыстыру қажет екенін, жаңа материалды өтуде қандай
қиындық кездесетінін және ол қиындықты жеңу үшін не істеу керек
екендігін ескере отырып, білім құрамын түзе алады;
• – білімді жүйелі моделдеу, білімдердіњ барлыќ жүйесін сипаттау мен
есепке алу;
• оқушылар мінез-құлықы жүйесін моделдеу, мұғалімнің осы оқу орнынын
түпкі маќсатын ұғынуы.
Бұл жіктеу мұғалімнің қажетті білім жүйесін теруі мен оны оқушы
дамуының құралы ретінде қолдану мүлшерін бейнелейді.
Сонымен қатар, Н.В.Кузьмина тәрбиешілік іс-әрекеттің бес компоненттен
тұратын функционалдық моделін ұсынды: [31].
1) гностикалық, тәрбиешілік лыќ жүйені қолдаудың заңдары мен
механизмдері туралы жаңа білім алу мен білімдік қор жинау міндетін шешеді;
2) жобалаушылық, бұл – оқытылып отырған курс мақсаты мен ол мақсатқа
жету жолдарын жобалаумен байланысты;
3) конструктивтік (сындарлы) компонент, бұған курс мазмұны, сабақты
өткізу түрі мен әдістерінің композициясын түзу мен таңдау жөніндегі іс-
әрекеттер енеді;
4) ұйымдастырушылық бойынша жоспарланғанды жүзеге асыру міндеттері
шешеді;
5) коммуникативтік компонент, бұған тәрбиешілік процесс
субъектілерінің арасында тәрбиешілік мақсатқа сай өзара қатынас орнатумен
байланысты іс-әрекеттер енеді.
Маманның тәрбиешілік - психологиялық іс-әрекеті жоғарыда
баяндалғандай, жекелеген іс-әрекет жиынтығы, нақтырақ айтсақ: әртүрлі
әдебиетті, бағдарламаларды, оқулықтарды, оқу-әдістемелік кешендерді және
тағы да басқа оқыту құралдарын талдау, соның негізінде оқушылардың жас
ерекшеліктерін ескере отырып, қажетті оқу материалын іріктеп таңдау және
оларды құрастыру болып табылады.
В.А.Сластенин [32 ]ұжырымдауынша түрткі студенттердің оқу-танымдық іс-
әрекетіндегі маңыздылығын атап көрсетеді:
- жеке тұлғаның қалыптасуының негізі,ол студенттің әрі қарай дамуының
факторы ретінде көрінеді;
-ойлау жүйесін реттеуге әсер етіп,интеллектуалды белсенділігінің көзі
болады;
- танымдық тапсырмаларды шешуге,ізденуге шығармашылық күш беріп, білім
сапасына, оның тереңдеуіне әсер етеді;
- өздігінен білім алуға ұмтылушылықтың дамуының ішкі шарты болып
табылады;
Аталған курстықлерді қарастыра келе танымдық түрткілер мен қызығушылықтар-
оқушылардың білімін дамытып, әртүрлі әдістер арқылы әрі қарай жетілдіреді.
Яғни,ғылыми танымға – оқу әрекетін білуге,курстықге, ізденуге деген
қызығушылықтарын туғызады.
Ал,өзіндік білім түрткісі – оқушылардың білімін жетілдіру әдістері. Бұл
деңгейлер оқушылардың нәтижеге жетуін қамтамасыз етеді.
Әлеуметтік топтар да бірнеше қосымша топтарға бөлінеді. Кеңейген әлеуметтік
топтар деп оқушылардың өз Отанына, қоғамына тиімді болу үшін білім алуға
ұмтылуы, қоғам алдында өз борышын өтеу, жауапкершілік сезіммен қарайды.
Балабақшадағы тәрбиеші–психолог оқушылармен төмендегідей жұмыстар атқара
алады:
• оқу әдебиеттерімен жұмыс;
• қосымша әдебиеттермен жұмыс;
• сөздіктер мен энциклопедияларды еркін бағдарлау;
• библиографиялармен жұмыс істеу;
• коллоквиум мен семинарларда өз көзқарасын білдіру;
• конспектілеу, тезистер құрастыру, аннотациялар жасау, шығармалар,
рефераттар, пікірлер жазу;
• көрнекіліктер дайындау т.б.
Практикалық сабақтарда;
• теориялық материалдарды меңгеру;
• құбылыстың мәнін анықтауда, оның үлгісін құру;
• өз іс-әрекетіне міндеттер қою;
• оқытылған материалдарды тәжірибеде қолдануға дағдыландыру;
• іс-әрекетті жүргізу барысында,құбылыстың дамуын анықтау, оның
себебін табу;
• дағдыландыру және үйретудің аргументті дамуы,сонымен бірге
қарастырылған ережелерді негіздеу;
Тәжірибелік сабақтар;
• курстық дағдыларын қалыптастыру;
• кәсіби іскерлікпен курстық;
• қарастырылып отырған теорияның, пәндік мәнін анықтау;
• математикалық тәжірибелерді сұрыптау және оны есептей білу дағдысын
қалыптастыру;
• өңдеу техникасы және әртүрлі техникалық құрылғылармен жұмыс істеу
дағдысын қалыптастыру;
Мектептерде тәрбиеші – психолог қызметінің негізі оқушылар тұлғасының
дамыту мақсатында сүйенетін қызметті мен міндеттерінің қысқаша тізімі
осындай болып келгенімен мектептерде тәрбиешілік -психологиялық қызмет
тәжірибесінде типологиялық әдісті қолдану ұсынылды, өйткені ол оқушылық
кезеңге тән болып келетін міндеттер, қиындықтар, проблемалар, оларды шешу
әдістері мен тәсілдері сипаттамасын игереді. Біз ұбалабақшадағы отырған
типология оқушылардың түрлі топтарымен ( белгілі бір негізде типтік)
жүргізілетін кәсіби- тәрбиешілік және әлеуметтік- психологиялық жұмыстың
анағұрлым жалпыланған стратегияларын (әрбір тұлғаға қатысты) әзірлеуге
мүмкіндік береді.
Курстық психодиагностикалық және жобалау әдістері құрайтын
типологияданерекшелігі ( Кеттел. Айзенк және т.б.) ұсынылып отырған
диагностика жоғары оқу орнындағы кәсіби даярлықтың, кәсіптік маңызды
сапалардың, тұлғаның талаптануына негізделген болашақ жоспарларының
қалыптасуымен байланысты болуы мүмкін. Типологиялық диагностика студенттік
өмірдің түрлі міндеттерін шешу қабілеті оның түрлі қарама-қайшылықтарды
шешуде таңдаған стратегиялары оның студенттік социумда қатысу қабілеті
туралы кері байланыс негізіндегі тұлға туралы жаңа біліммен толығып
отыратын прогрессивті, яғни ашық типология әдісіне негізделген.
Типологиялық диагностика студенттік жасқа, рефлексиялардамуы жасы ретінде
–тек ғана өзінің жеке қасиеттері емес, сонымен бірге шындық өмірдегі
кәсіптік жағдайларда қолданылған қасиеттерді тануға бірдей қарайды.
Сондықтан ол басқа анағұрлым қиын түсіндіруді талап ететін диагностикалық
әдістер қолданыла алмайтын өзін-өзі тану әдісі ретінде болуы мүмкін.
Уақытты жеке ұйымдастыру концепциясы өзіне түрлі кәсіптегі қызметтің
уақыт тәртібін курстық нәтижелерін қоса алады (мысалы, француз психологы Ш.
Годбуа 20 жыл бойы екі ауысымдық еңбек кестесімен жұмыс істейтін
мейірбекелердің уақытты ұйымдастыру режимін зерттеген). Әр түрлі
кәсіптерде кездесетін қызметтің уақыт тәртібінің бірнешеуі аталып
көрсетілді: анағұрлым танымалы уақыт тапшылығы (оның қызметті орындауда
жетіспеушілігі) лимит режимі ( мұнда субъект жұмысты мерзімінде аяқтау үшін
белгілі қысыммен, жеделдетіп орындауы тиіс), қызметтің аяқталуы мерзімі
көрсетілмеген режим (жазушы, суретші, ғалымдардың шығармашылық кәсіптерінде
кездеседі), жұмысты жүзеге асыруда тиімді уақыт режімі (орташа нормативтік)
және т.б. әр түрлі субъектілердің іс-әрекеттің белгілі бір режимінде қалай
жұмыс істеуін курстық барысында тұлғаның уақытты ұйымдастыруында маңызды
фактор уақыттың іштей не сырттай берілуі факторы болып табылатыны
анықталды.
1.3. Балабақшадағы тәрбиешенің маманның жоғары балабақшадағы
оқушылармен атқаратын қызметінің моделі
Психологияның тәрбиешілік үшін ерекше маңызы бар, өйткені жеке
адамдардың даму заңдылықтарын, балалардың жас мөлшеріне байланысты немесе
индивидуалдық ерекшеліктерін білу білім беру мен тәрбиелеудің неғұрлым
тиімді әдістерін жасауға теориялық негіз болады.
Тәрбиеші – психологтар әсіресе мектептерде, мектеп интернаттарында,
бала бақшаларға өте қажет.
Білім беру орындарындағы оқу-тәрбие жұмысының сәтті болуы
тәрбиешідың іскерлігіне тікелей байланысты. Тәрбиеші оқу тәрбие саласында
қандай жұмыс жүргізбесін, балалардың жан дүниесін жете біліп, онымен
әртүрлі жағдайда санаса білуі шарт. Бүйтпеген жағдайда істің сәтсіздікке
ұшырап, көңілдегідей табысқа ие бола алмауы мүмкін. Сондықтан жас буындарды
ғылым негіздерімен қаруландырып , оларға тәрбие беруде баланың психикалық
ерекшелігін жете біліп, соған сәйкес тиісті жұмыстар жүргізіп отырудың
үлкен мәні бар.
Оқу-тәрбие жұмысының ойдағыдай жолға қойылуы үшін әрбір тәрбиеші оқушының
ой-өрісі, мінез-құлқының ерекшелігімен жетік таныс болуы керек дейтін
пікір тек бүгін ғана айтылып отырған мәселе емес. Бұл - ерте заманнан бері
әр елдің көрнекті тәрбиешіының еңбектерінде сөз болып келе жатқан жай.
Сондықтан тіпті дұрыс деп саналатын тәрбиешілік әдістің өзі де кейбір
жағдайда айтарлықтай нәтиже берсе, ал басқа бір жағдайда нәтиже бере
алмайтыны осыдан байқалады. [33].
Балабақшадағы курстықлерде жоғары балабақшадағы оқушылары балалықтан
ересекке өту шағы жеткіншектік кезең алады. Жеткіншектік кезең өтпелі, сыни
және көп жағдайда жыныстық жетілу кезеңі болып сипатталады. Л.С. Выготский
пісіп жетілудің органикалық, жыныстық және әлеуметтік үш нүктесін
көрсеткен. шимпанзеде органикалық және жыныстық жетілу нүктелері сәйкес
келеді де, бес жаста яғни, балалық шақтың аяқталған уақытында жүзеге асады.
Адамдарда қоғамның даму тарихында жыныстық және әлеуметтік жетілулер сәйкес
келіп, ол инициация тәсілдерімен көрінсе, ал органикалық жетілу тағы
бірнеше жылдан кейін ғана жүреді. Қазіргі балаларда дамудың барлық
линиялары әр тарапқа кетті. Жыныстық, органикалық және біраз уақыттан кейін
ғана әлеуметтік жетілу байқалады. Бұл жеткіншектік кезеңнің пайда болуына
алып келеді.
Жеткіншектік кезеңнің психологиялық дамуындағы қиыншылықтары
төмендегідей:
1. Өзіндік сананың, өзіндік бағалаудың қалыптасуы жетілмеген тұлға;
2. мінез-құлықтың интенситі қалыптасуы мінез-құлық акцетуациясы;
3. ересектік сезімі-эманципация реакциялары;
4. интимді жеке қарым-қатынастар (басты іс-әрекет)-топтау реакциясы;
5. өзіндік бекіну қажеттілігі хобби-реакциялар менпатологиялық
қызығушылықтар;
6. белсенділік пен әлеуметтік маңыздылыққа қажеттілік-компенсация,
гиперкомпенсация реакциясы;
7. сыни көзқарас-негативизм, қарсы шығу реакциясы;
8. танымпаздық, өзін-өзі тексеруге қажеттілік- қашу, қаңғыбастық,
ассоциалды мінез-құлық;
9. жоғары эмоционалдылық-тиімді мінез-құлық, сәтсіздіктер, агрессия.
(Овчарова Р.В.)
Екінші жағынан, жеткіншектік кезең көптеген жағымды факторлармен
ерекшеленеді: баланың өзбетіншелігі өседі, басқа балалар мен ересектер
арасындағы барлық қатынастар неғұрлым көп жақты әрі мағыналы бола бастайды,
оның іс-әрекет сферасы айтарлықтай кеңейеді және біршама өзгереді, өзіне
басқа адамдарға деген жауапкершілігі артады.
Маңыздысы, осы берілген кезең бала өзін қоғамның мүшесі ретінде
саналы қатынасының шынайы қалыптасуының жаңа әлеуметтік позицияға шығумен
ерекшеленеді.
Жеке адам құрылуының маңызды этапы ретінде жеткіншектік кезең
әлеуметтік пісіп жетілудің түрлі деңгейлі сипаттарымен ерекшелене отырып,
өзіндік күрделі құрылымды құрайды [34].
Жеткіншектік кезеңге байланысты көптеген функционалды курстықлер,
болжамдар және теориялар бар. Олардың қатарына: С. Холл, Ш. Бюллер,
Э. Штерн, Э. Эриксон, Л.С. Выготский, Д.Б. Эльконина, Л.И. Божович және
т.б. Олардың көпшілігі бірі-біріне сәйкес келмейді, жеткіншек психологиясы
саласында төңірегінде көрініс табады.
Жеткіншектік кезеңді психологияда алғаш ашып, психологиялық
ерекшеліктерін сипаттаған және онымен байланысты мәселелерді ашатын
концепцияны ұсынған, өтпелі кезең психологиясының әкесі атанған
С. Холл жеткіншектік кезеңді адамзат тарихындағы романтизм кезеңіне сәйкес
келіп, хаос кезеңін жандандырған деген көзқараста болды. (адамның табиғи
ұмтылыстары әлеуметтік өмірдің қажеттіліктерімен беттесетен кезеңі). Оның
көзқарасынша, жеткіншекке тән қыры мінез-құлқының қарама-қайшылығы. Ол
жеткіншектің шамадан тыс белсенділігі қажуға, өте жоғары көтеріңкі көңіл-
күй немесе оның төмендеуімен алмасады, өзіне деген сенімділік,
сенімсіздікпен, эгоизм альтруизммен, танымпаздық ақыл-ой бейжайлылығымен
және т.б. алмасады. Жеткіншектік кезең-жыныстық жетілу мен ересектік
өмірге өтумен сипатталатын балалық шақ пен ересектік арасындағы (11-12
жастан-16-17 жасқа дейін) онтогенетикалық кезең болып табылады.
Жеткіншектік кезең-баланың өзімен және қоршағандармен ішкі қақтығыстардан,
сәтсіздіктер мен жетістіктер арқылы жасөспірімдік кезең табалдырығына
жақындайтын, 14-15 жас аралығын қамтитын, бала дамуындағы ең қысқа
астрономиялық кезеңі (Овчарова Р.В.). Жеткіншектік кезең-ол мәдениетке
кіріге даму кезеңі (Э.Шпрангер).
Бұл жас кезеңнің негізгі ерекшелігі дамудың барлық жақтарын қамтитын
шұғыл, сапалық өзгерістер. Анатомиялық және физиологиялық қайта құрылу
фонында психологиялық дағдарыс өтетін жасерекшелік кезең. Өсу гормондары
мен жыныс гормондарының белсенденуі мен күрделі өзара әрекеттесуі қарқынды
денелік және физиологиялық дамуды туғызады.
Баланың бойы мен салмағы ұлғаяды, ұл балаларда бойдың өсу шыңы 13
жастан бастап 15 жасқа дейін, 17 жасқа дейін созылады. Қыз балаларда бойдың
өсу шыңы екі жас ерте басталады (кейінгі баяу өсім тағы бірнеше жыл
жалғасуы мүмкін).
Атақты тәрбиеші А.П. Краковский жас арасы бір-ақ жас кіші мектеп
оқушылары мен кіші жеткіншектердің мінез-құлқының ерекшеліктерін салыстыра
отырып, жеткіншектердің өздерінен кіші оқушыларға қарағанда 6 есе жиі
қырсықтықты танытып, 9 есе көп өздерінің кемшіліктерімен мақтанады, 10 есе
жиі өздерін ата-аналарына қарсы қояды. Жалпы жеткіншектердің бастауыш
балабақшадағы оқушыларына қарағанда мотивацияланбаған теріс қылықтары 42
есе жиі байқалады
Американдық курстықшілер Роберт және Джин Байярд ата-аналармен
сандаған әңгімелер барысында 65 пунктен тұратын жеткіншек мінез-құлқындағы
толғандыратын мәселелерді бөліп көрсеткен. [35].
Ең бастысы көзге түсетіні мінез-құлықтың шұғыл бұзылуы. Ол
негативизмде (басқа біреудің еркіне қарсы жүруге тырысуы), қыңырлықта, өзін
ересектерге қарсы қоюмен т.б. көрініс береді.
Жеткіншектік мінез-құлықтың тағы бір ерекшелігі ұмтылыстар қарама-
қайшылығы және тұрақсыз мінез-құлық. Бұл көзқараспен психикалық
дискомфортпен көрініс беретін (қорқыныш, жалғыздық сезімдері, т.б.)
жеткіншектің эмоциялық жағдайлардың қайшылықтарымен байланысты.
А.Е. Личко көзқарасы бойынша, жеткіншектің спецификалық реакциясы
ретінде құрдастармен топтасуды бөліп көрсетеді.
Сонымен қатар жеткіншектер мінез-құлқындағы акцентуацияны ескеру
қажет. Берілген даму кезеңі дағдарыстық болып сипатталғанмен, бұл
кезең әр түрлі болып өтуі мүмкін. Дағдарыс сипаты мен мазмұны жеткіншек
дамуының әлеуметтік жағдайын анықтайтын қарама-қайшылықтарына байланысты.
Жеткіншектің мінез-құлқы мен тұлғасындағы бұндай күрделі өзгерістер
Р.Хавигуртпен түсіндірілген даму мақсаттарымен шартталады. Оларға: 1)
жеткіншектің өзінің денелік жағдайының өзгеруіне бейімделуі, өз денесін
қабылдау мен оны тиімді етіп қолдануы; 2) әлеуметтік шартталған ересектік
ролге жетуі; 3) қарама-қарсы жыныс өкілдерімен жетілген қарым-қатынастың
дамуы; 4) интеллектуалды қабілеттердің дамуы; 5) мінез-құлық құрылатын
құндылықтар кешенін құрылуы; 6) әлеуметтік жауапкершілікті мамандықты
таңдау; 7) мамандықты таңдау мен кәсіби іс-әрекетке дайындық;
8)экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізу; 9) некеге және отбасын құруға
дайындалу Бұл тізім Д.И. Фельдштейн ойынша эклектикалық сипатқа ие
болғанмен, жеткіншектік кезеңде негізгі даму сфераларын бөліп көрсетуге
мүмкіндік береді. Ол-жеткіншектің жыныстық, танымдық және әлеуметтік дамуы.
Жеткіншектік кезеңді қарастыруда ерекше орынды Э. Шпангердің теориясы
алады, ол бойынша, индивидтің ішкі әлемі қандай да болмасын табиғи немесе
әлеуметтік себептерге сай келмейді. Ол жеткіншектік кезеңді баланы жас
кезінде қарастырады, қыздар арасында 13-19 жас аралығы және ұлдар арасында
14-22 жас аралығы шектеулерін анықтаған.
Осы жастың 1-ші фазасы-өзіндік жеткіншектік кезең 14-17 жас
аралығындағы жаспен шектеледі. Бұл фаза балалық тәуелділіктен босануға
талпынумен байланысты дағдарыспен сипатталады.Берілген жастың жаңа
құрылымдары ретінде Менің ашылуы, рефлекцияның пайда болуы, өзінің
ерекшелігінің пайда болуы, өзінің өзгешелігінтануы болып табылады.
Шпрангердің теориялық жағдайлары Ш. Бюллер нақтыланған. Ол балалық жаста
екі фазаны бөліп көрсетеді: жағымды және жағымсыз, жеткіншектік этап этап
жағымсыз фазаға қатысты. Оған тән сипаттар қобалжу, тітіркендіргіштік,
мақсатсыз, бунт, өзбетіншілікке талпыну. Қыздарда бұл фаза Ш. Бюллер
бойынша 11-13жас, ұлдарда 14-16 жас аралығы деп көрсеткен. [36].
2.БАЛАБАҚШАДАҒЫ ТӘРБИЕШЕНІҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Тәрбиешенің маманның сабақтан тыс тәрбиелік іс-шаралар арқылы жоғары
балабақшадағы оқушыларын жан-жақты қалыптастыру жолдары
Бүгінгі Қазақстанға қалыптан тыс ойлай алатын, шұғыл шешім қабылдай
білетін, белсенді, шығармашыл адамдар қажет. Сондықтан сабақтарда
білімділік мақсаттарды шешіп қоймай, балалардың жекелік қасиеттерін,
қабілеттерін дамытудың жолдарын қарастырған жөн. Ол үшін сабақтарда түрлі
қызықты ойындар, ойын-есептер, шығарым-тапсырмалар, логикалық жаттығулар
пайдаланудың мәні зор.
Бастауыш мектеп жасындағы танымдық іс-әрекеті оқыту үрдісінде жүзеге
асады. Осы жаста қарым-қатынас шеберінің кеңеюінің маңызы артады. Баладағы
өтіп жатқан осы өзгерістер тәрбиешітерден бүкіл оқыту-тәрбиелеу жұмысын
нақты мақсатқа бағыттауды талап етеді. Негізгі іс-әрекет түрі – оқу. Осы
оқу арқылы олардың таным үрдісі (қабылдау, зейін, ес, қиал, ойлау) дамиды.
Бастауыш балабақшадағы оқушысының қабылдауы тұрақсыз және ұйымдастырумен
ерекшеленеді, сонымен қатар оларда білуге құмарлық, әуестік те байқалады.
Олар өздеріне күнделікті жаңа бір нәрсені ашып отыратындықтан қоршаған
ортаны қызығумен қабылдайды.
Олардың зейіні де еріксіз, тұрақсыз болып келеді. Сондықтан бастауыш
мектепте балаларды оқыту мен тәрбиелеу үрдісі, негізінен, зейінді
тәрбиелеуге бағытталады. Мектеп өмірі балалардан ерікті зейінін
жаттықтыруды, назарын бір орталыққа біріктіру үшін ерік күшін жинақтау
талап етеді. Балалардың ерікті зейіні оқу мотивтерімен бірге дамиды (оқу іс-
әрекетінің табысты болуына деген жауапкершілік).
Мектепте бастауыш балабақшадағы оқушыларына жүргізілген бақылаулар
нәтижесінде бастауыш балабақшадағы оқушыларының танымдық қызығушылығының
мынадай көрсеткіштері байқалады:
- қоршаған ортадағы құбылыстар мен объектілерге және іс-әрекет сипатына
қарай таңдамалы қатынас;
- білім алуға және оны меңғеруге тырысу;
- таным үрдісі мен танымдық іс-әрекеттің эмоционалдық көрінуі;
- танымдық іс-әрекеттің еріктің болуы;
- бос уақытын пайдалана білу сипаты;
- танымдық белсенділігінің жалпы сипаты;
- жаңаны білуге ұмтылысы;
- мектепке және оқуға жағымды қатынасы;
Психологиялық – тәрбиешілік курстық жұмысын жүргізу барысын II кезеңге
бөлуге болады.
I кезең.
Жоғары балабақшадағы оқушыларының дарындылығын мынадай психологиялық
тестер жүргізу арқылы айқындауға болады.
- тілге бейімділігі. Айзенктің вербальді қасиеттерді курстық тесті;
- математикалық бейімділіктерді анықтау Аштахуэрдің алгоритмдік және
арифметикалық қабілеттерін курстық субтесттері;
- оқушының сыни тұрғыдан ойлау ерекшелігі П. Торренс субтесттері
бойынша;
- оқушының интеллектуалды даму деңгейлерін анықтауға Л.Ф.Тихомирова
ұсынған интеллектуалды қабілеттерді анықтау әдістемелері, ровен
шкалалары В.Н.Бузин қысқаша іріктеу тесттері, тағы да басқа
интеллектуалдық, танымдық тестерін пайдалануға болады.
II кезең.
- тәрбиешілік – психологиялық диагностика жүйесіноқып үйрену;
- оқушының жас ерекшелігін, қабілеттерін ескере отырып, дифференциялды
оқыту мазмұнын, түрін және әдісін анықтау;
- мұғалімдерге, оқушыларға және ата-аналарға арналған психологиялық
қызыметті ұйымдастыру;
- таңдамалы пәндерді енгізуді жалғастырып, тереңдетіп оқытуды
ұйымдастыру;
Осындай жүйелі курстық қорытындысы бойынша балабақшадағы тағы жалпы
және арнайықабілетті оқушылар анықталады.
Тек қана өз бетімен оқу, өз білімін жетілдіру, өз қасиетін түзету
арқылы ғана жоғары нәтиже алуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz