Журналист шеберлігі

Пән: Журналистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Радио біздің елімізде 1921 жылдан бері пайда болды. Республикалық радио тарихын бұрын соңды 1931 жылдан басталады деп келді. Алайда оны Алматыда пайдалануға берілген 10 киловаттық жаңа радиостанцияның ашылуымен және «Еңбекші қазақ», «Советская степь»радиогазеттерінің эфирге шығуымен байланыстыратын. 1920 жылы 60 кВт қуатты үшінші радиостанция іске қосылғасын жағдай бұрынғыдан өзгере бастайды (793 қ., 1т., 55-іс, 2-бет) . Бірақ, оның қуаты республиканың кез-келген нүктесімен ақпарат алмасуға толық жеткенімен, радиохабарын жасап, оны көпшілікке тарататындай іс -тәжірибиесі шамалы еді. арқылы күн сайын 1600 сөзден тұратын өздері дайындаған радиобюллетеньді республикаға Осындай абыройлы істі тек жоғарыда аталған радио бөлім ғана біртіндеп дұрыс жолға қоя бастады. Осы кезде Қазақ Автономиялы республикасының құрамына Орынбор, Ақтөбе, Қостанай, Орал, Семей, Ақмола, Бөкей губерниялары мен Абай ауданы кіретін еді, -дейді Пилац. Осындай шетсіз де шексіз қазақ даласындағы байланыстың нашарлығы жалпы жағдайды қиындатып жіберді. Мысалы, Торғай, Ырғыз сияқты елді мекендер теміржолдан 500-600 шақырым қашықтықта орналасқан. «Бұл мекендер, шындығында шет аймақ сияқты көрінді », -деп ойын бүкпесіз білдірді ол РК(б) П Орталық комитетіне жасаған баяндамасында. Республикалық 6 миллион халықтың ішінде білімі бар қызметкерлердің жетіспетіні қатты қинайтын деген еді ол өз баяндамасында. Осындай қиын-қыстау жағдайда үгіт-насихат ісін бастауға тура келді. Шалғайда жатқан елді мекендерге газет жетпейтін немесе айлап жүріп баратын. Сондықтан хабар-ошар берудің ең сенімді, әрі тиімді жолы деп радионы таңдап алу қажеттіліктен туындады. Орынбордағы орталық станция арқылы және шет аймақтардан берілетін хабарларды қабылдап, жергілікті халыққа, сонда шығатын газеттерге жиырмаға жуық радиостанциялардың көп іс тыңдырғаны даусыз. Олар Орынбордағы үш радиостанциядан басқа, Семей иен Оралда - екіден еді. Сол сияқты Қостанай, Ақтөбе, Ақмола, Петропавл, Көкшетау, Атбасар, Қырғилы, Павлодар, Өскемен, Орда, Гурьев, Жилая Қоса, Александр фортында орналасқан болатын. Қазақ АКСР Халық комиссарлар кеңесінің 1921 жылғы 29-қыркүйектегі шешімінің- республиклық радионың дүниеге келуіне тікелей әсер болды. Онда «қазан айынан бастап Орынбордағы радиостанция таратуға құқық берілді. (Сонда, 30қ., 1т., 56-іс, 71-бет) Жергілікті жерде шығатын газеттің оқырмандары радио арқылы алынып, басылатын жаңалықтарға сусап отыратыны соншалық, егер басылым бетінен «радионың соңғы хабарлары», «радиохабаршы», «радиотелеграммалар»айдарымен берілетін хабарлар көрінбей қалған кезде оны іздейтін еді. Газет шығарушылар ондай кезде «Бүгін радиохабаршы алынған жоқ»-деп ескерту басуға дейін барған көрінеді. («Киргизская степь», 1924 жыл, 5-сәуір) .

Ендеше, 1921 жылдың қазан айын республикалық Қазақ радиосының туған күні деп атауға негіз бар. Бұған дейін ресми түрде осындай құқық беріліп, республика әуе толқынына тараған радиохабары болған жоқ. Дәл осы ойдан бастап арнайы кесте (сетка) бойынша республикада жұмыс істеп тұрған радиостанциялар арқылы елді-мекендердің барлығына дерлік жүйлі түрде хабар таратылғанын дәлелдейтін деректер бар. Мысалы, Орынбордағы орталық станция тәулігіне екі рет белгілі уақытта Москвадан берілетін РОСТА-ның хабарын трансляциялады. Ертеңгісін және кешкісін бір сағаттан өздері даярлаған беллютень түріндегі радиохабарларын тарататын. Республикаға радиохабарларының таралуы одан да он жыл бұрын іске асқанын дәлелдейтін тарихи құжаттар да, зерттеулер де, зерттеуші ғалымдардың пікірлері де жеткілікті. В. А. Радусь-Зенкович РОСТА-ның Орынбор бөлімшесі мен КирРОСТА-ның аражігін ажыратпай айтқан естелігіне сүйеніп жасалған тұжырым екен. Хош делік, сонымен КирРОСТА-ның құрылған мерзімі анықталды. Енді, оның радиохабарын қалай және қашан таратқанын дәлелдеу қалды. Ол үшін КирРОСТА-ға қараған радио бөлімінің жұмысын Қазақстандағы мәдени істердің тарихына байланысты жазылған еңбектерде кездестіру өте қиынға соғады.

Жергілікті жерде шығатын газеттің оқырмандары радио арқылы алынып, басылатын жаңалықтарға сусап отыратыны соншалық, егер басылым бетінен «радионың соңғы хабарлары», «радиохабаршы», «радиотелеграммалар» айдарымен берілетін хабарлар көрінбей қалған кезде оны іздейтін еді. Газет шығарушылар ондай кезде «Бүгін радиохабаршы алынған жоқ » деп ескерту басуға дейін барған көрінеді. (Киргизская степь», 1924, 5-сәуір) .

Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатында сақталған дерек көздеріне сүйенетін болсақ, дәл осы кезде Орынборда бір емес, үш радиостанция жұмыс істеп тұрғандығы жөнінде мәлімет бар. Онда белгілі қашықтықтан беріген дыбысты қабылдап алатын шағын радиостанцияның 1918 жылдан бастап іске қосылғандығы айтылады. Ал келесі жылы хабарды әрі қабылдап, әрі орта қашықтыққа беретін 8 кВт . Станция пайдалануға берілді деп көрсетілген. (Ол кейін 1921 жылы мамыр айында Қазақ Республикасы почта-телеграф комиссариаты уәкілінің шешімі бойынша Семейге ауыстырылды) . 1920 жылы 60 кВт қуатты үшінші радиостанция іске қосылғасын жағдай бұрынғыдан өзгере бастайды. (793 қ., 1 т., 55-іс, 2-бет) . Бірақ, оның қуаты республиканың кез келген нүктесімен ақпарат алмасуға толық жеткенімен, радиохабарын жасап, оны көпшілікке тарататындай іс-тәжірибесі шамалы еді. Осындай абыройлы істі тек жооғарыда аталған радио бөлім ғана біртіндеп дұрыс жолға қоя бастады. Осы кезде Қазақ Автономиялы республикасының құрамына Орынбор, Ақтөбе, Қостанай, Орал, Семей, Ақмола, Бөкей губерниялары мен Абай аудаК(б) П Орталық комитетіне жасаған баяндамасында. Республикадағы 6 миллион халықтың білімі бар қызметкерлердің жетіспейтіні қатты қинайтын еді дейді. Осындай қиын-қыстау жағдайда үгіт-насихат ісін бастауға тура келді. Шалғаайда жатқан елді-мекендерге газет жетпейтін немесе ойлап жүріп баратын. Сондықтан хабар-ошар берудің ең сенімді, әрі тиімді жолы деп радионы таңдап алу қажеттіліктен туындады. Орынбордағы орталық станция арқылы және шет аймақтардан берілетін хабарларды қабылдап, жергілікті халыққа, сонда шығатын газеттерге тарататын жиырмаға жуық радиостанциялардың көп іс тындырғаны даусыз. Олар Орынбордағы үш роадиостанциялардын басқасынан, Семей және Оралда екіден еді. Сол сияқты Қостанай, Ақтөбе, Ақмола, Петропавл, Көкшетау, Атбасар, Қырғилы, Павлодар, Өскемен, Орда, Гурьев, Жилая Коса, Александр фортында орналасқан болатын. Қазақ АКСР Халық комиссарлар кеңесінің 1921 жылғы 29-қыркүйектегі шешімінің республикалық радионың дүниеге келуіне тікелей әсер болды. Онда «қазан айынан бастап Орынбордағы радиостанция арқылы күн сайын 1600 сөзден тұратын өздері дайындаған радио-бюллетеньді республикаға таратуға құқық беріледі». (Сонда, 30 қ, . . . 1 т., 56-іс, 71-бет) . Ендеше, 1921 жылдың қазан айын республикалық Қазақ радиосының туған күні деп атауға негіз бар. Бұған дейін ресми түрде осындай құқық беріліп, республика әуе толқынына тараған радиохабары болған жоқ. Дәл осы айдан бастап арнайы кесте (сетка) бойынша республикада жұмыс істеп тұрған радиостанциялар арқылы елді-мекендердің барлығына дерлік жүйелі түрде хабар таратылғанын дәлелдейтін деректер де жетерлік. Мысалы, Орынбордағы орталық станция тәулігіне екі рет белгілі уақыттакезіндегі журналистің болмашы сөздері, басқаша айтқанда көңіл күйіндегі алаңдаушылық, қуаныш пен реніш, қобалжу - бәрі байқалып тұрады. Сондықтан да радиожурналист үшін ауызекі сөйлеу тілін қалыптастыра білудің маңызы ерекше. Түптеп келгенде, жүргіуші, жүргізуші журналист дыбыстық әрекетті эфир заңы бойынша талапқа сай, уақытқа сәйкес үйлестіріп, яғни хабардың басталуына әрі қарай жақсы жалғасын табуына, өз мақсатына жетіп аяқталуына жауап беретін, сол процесс барысында әрі опертордың, режиссердің күллі тетік тегершігінде жұмыс жасайтын барлық қызметкерлердің ролінде ойша ену нәтижесінде біртұтас күрделі шаруаны ұйымдастырушы болып есептеледі. Тікелей эфирдегі әрбір әрекет әрбір сөз жеке-жеке және тұтастай алғанда санаулы уақытқа тәуелді. Сондықтан да, секундтар аясында сөйленген сөздің салмағы нысанаға алынуы шарт. Тәжірибелер көрсеткендей тікелей эфирде жұмыс жасайтын маман үшін ең маңызды мәселе - дүниетаным деңгейі жоғары, білімі терең, кәсіби шеберлігі шыңдалған белсенді маман ғана емес, сонымен қатар, ерікті, жігерлі, қайратты, көңіл күй тұрақтылығын сақтай білетін ұстамды, орнықты психологиясын Москвадан берілетін РОСТА-ның хабарын транслияциялады.

Біздің елде Қазан төңкерісіне дейін де, одан кейінгі жылдары да бірнеше радиостанциялар жұмыс істегені жөнінде жоғарыда айтылды. Ендеше, 1931 жылға дейін Республикалық радионың үні шықпады деуге әрине, ешқандай негіз жоқ. Ол өзінің тарихи міндетін жиырмасыншы жылдары да ойдағыдай орындап жатты. Оны радио тарихын зерттеген ғалымдарымыздың бір де біреуі жоққа шығармайды. Жиырмасыншы жылдардың басында-ақ қолда бар станциялардың көмегімен радиохабарын губерниялық орталықтары мен уездік ірі пунктер үшін кез келген уақытта беру мүмкіндігі жүзеге асырылды.

«Алматыда сөйлеп тұрмыз»атты еңбегінде Р. Сағымбеков былай деген: «Оррынбордағы қуатты радиостанция арқылы күн сайын бір сағаттық, одан да көп жалпысаясаттық, партиялық және советтік информация түрінде берілетін». Зерттеуші С. Қозыбаевтың пікірі де осы пікірмен үйлеседі. Ал зерттеуші М. Барманқұлов: «Орынборда -1921 жылдан бастап радиобюллетень таратыла бастады» дейді «Четыре даты рождения радио»деген мақаласында. Бірақ бұл деректер белгілі бір ғылыми жүйеге түспегесін әр тұста айтылып қала беретін үзік-үзік дүнилер іспетті. Енді, өткенімізге өзгеше көзқарас қалыптасқан кезде Қазақ радиосының тарихын қайта қарамай болмайды. Өйтпесек, ел мәдениетінің өркендеуіне еңбек еткендердің ісін елемеу сияқты көрінер еді. Тіпті, тарихымызға қиянат болар еді. Белгілі орыс ғалымы В. Н. Ружников: «Советтік радиожурналистиканың тууы мен алғашқы дамуы радиотелеграф негізінде пайда болған. Ол радиожурналистиканың бастапқы формаларын өмірге әкелді», -дейді «Основы радиожурналистики»еңбегінде. Сөз жоқ, дау тудырмайтын тарихи шындық, өйткені Қазақ телеграфтық агенттігіне қарасты радио бөлімшесінің іс-тәжірибесін зерттегенімізде бұған толық қол жеткіздік. РОСТА-ның Орынбор бөлімшесі 1920 жылдан бастап жұмыс істегені туралы зерттеушілер пікірі де бір жерден шыққанымен, оның қай күні берілгені жайлы екі түрлі мерзім айтылып жүрді. Мысалы, С. Қозыбаев: «Қазақстанның партия-совет баспасөзі тарихындағы елеулі оқиға -1920 жылы 13-тамызда Ресей телеграфтық агенттігінің Орынбор бөлімшесінің құрылуы»деген кітапқа сілтеме жасайды. Жаңа экономикалық саясат тұсындағы ұлттық баспасөздің қызметін қарастырған Д. Ахметов болса, РОСТА-ның Орынбор бөлімшесі 1920 жылдың мамыр айында құрылды деп жазады (Вестник МГУ. Серия журналистика, 1998, №4, 18-бет ) . Бірі тамыз айында ашылды десе, екіншісі мамыр айында дейді. Осының қайсысы шындыққа жанасады?

Қазақтың тұңғыш агенттігі -КирРОСТА-ның ізашары болған РОСТА-ның Орынбор бөлімшесінің жұмысы жайлы деректі орталық, республикалық мұрағаттардан іздеп табу мұндайға дейін мүмкін болмады. Ол кезде астананың Орынбордан Қызылордаға, одан Алматыға көшуіне байланысты сақталмауы мүмкін ғой деген болжамға тіреген еді. Кейінірек, яғни 1987 жылы сәті түсіп, КОКП Орталық комитеті жанындағы марксизм-ленинизм институтының Орталық партия мұрағатының 17 қорынан:КИРРОСТА баспасөз қызметкерлерінің Бүкілресейлік съезге баяндамасы»деген бейнетаспаға түсірілген құнды құжатты кездестірдік. Қордың сыртында көрсетілген тақырыбы мүлдем бөлек болып шықты. Оның зерттеушілер көзіне түспей келгені содан болу керек. Әлгі баяндаманы жасаушы-КИРРОСТА-ның меңгерушісі Пилац деген екен. Ол 1920 жылдың мамыр айында Орынбор бөлімшесінің ашылғанын, бір жылдан кейін, яғни 1921 жылы наурызда қайта КИРРОСТА болып құрылғанын қолмен қойғандай етіп жеткізеді. Сонымен, Орталық Партия мұрағатынан кездестірген құжат пен Д. Ахметов көрсеткен мерзім (1920 жылы мамыр ) дәлме-дәл келді. Осыдан кейін «Республикалық радио алғашқы хабарын 1920-1921 жылдары бастады немесе жиырмасыншы жылдардың басында-ақ»деп болжалмен шамалап айтылатын бұрынғы дүдәмәл пікірлерлің сыры ашылды. Ол кезінде революциялық комитеттің төрағасы қызметін атқарған В. А. Радус-Зенкович Ростаның Орынбор бөлімшесі мен КирРОСТА-ныңара жігін ажыратпай айтқан естелігіне сүйеніп жасалған тұжырым екен. Хош делік, сонымен КирРОСТА-ның құрылған мерзімі анықталды. Енді, оның радиохабарын қалай және қашан таратқаның дәлелдеу ғана қалды. Ол үшін тағыда сол мұрағаттық құжаттарға сүйенбесек болмайды. Ол үшін КирРОСТА-ға қараған радио бөлімінің жұмысын Қазақстандағы мәдени істердің тарихына байланысты жазылған еңбектерде кездестіру қиын.

Бірінші бесжылдық жылдары радиожанрларының дамуында шын мәнінде «Алтын кезең»болды. Өмір талаптарының туындап, шығармашылық тәжірибе көрігінен өткен жанрлар қатары сол бір ауыр ерлік істер кезеңінде күн сайын жаңарып жатқан жаңа атауларының бәріне араласып, үздіксіз жетіле берді.

Радиодағы жанрлар радиогазет шеңберінде дамыды. Оған газет жанрлары өзінің бастапқы күйінде емес, бірқатар аралық буындар арқылы келді. Радиогазетте жанрлар радиоға бейімделу процесін бастап, интенсивті түрде жүрді. Бұл процестің бағытын былай көрсетуге болады: газет жанрлары-радиогазет арқылы қазіргі радиожурналистика жанрларына жетті. Радиогазет шеңберінде бұл процес аяқталған жоқ. Ол радиогазет жойылғаннан кейін де жалғаса берді. Бұл өте қызғылықты және әлі күнге дейін зерттеушілердің назарын аудармай отырған факт. Хабардың формасы ескіріп жойылды, ал онымен бірге радиода пайда болған барлық жанрлар өмір сүріп, дами берді. Сөйтіп, қазіргі заманғы радиожурналистикаға тән жанрлар қалыптасты. Бірақ бұл даму бастапқы нүктеден емес, радиогазетте қол жеткен жерден жалғасып жүрді.

Газет радиоға белсенді ықпал жасай отырып, радиохабарының өзіне белсенді ықпал жасай бастағанын (жылдар өткен сайын күштірек) сезінді. Радиогазет баспасөз пішіндері мен жанрларынан өтпелі кезеңдей болды. Алайда радиожурналистика жанрларының қалыптасуы тек қана газетпен байланысты деп санау дұрыс болмас еді. Ізденістер, басқа да бірқатар салаларда, насихаттың аралас түрлерінде:ауызша үгіт, музыка, әдебиетте жүріп жатты.

В. Н. Ярощенко радиожурналистиканың қалыптасуын қарастыра келіп: «Радиохабары өзінің жанрлары мен пішіндері мен өзіндік ерекшелігін, каналдың потенциалдық мүмкіншілктерін оперативтілігін, деректілігін ауызекі тіл түрінен, эмоционалдығын барған сайын көбірек пайдалану жолынан іздеді. Ақпарат хабардың эволюциясы ғылыми техникалық прогресс барысымен ажырағысыз байланыста болды, еліміздің әлеуметтік саяси дамуымен, қоғамның өскелең қажеттерімен айқындалды деп жазды.

Ол жылдары радио-хабардың негізгі пішіндері: радио-газеттерн, радио-журналдыр, баяндамалар, журналдар, консультациялар, лекциялар, радиотыңдаушылардың сұрақтарына жауаптар, жиналыстардан, конференция, съездерден, диспуттардан, концерттерден, спектакльдерден берілетін хабарлар, радиомитингілер, радиоүндесулер, радиожиналыстар, радиоуниверситет, тақырыптық әдеби-музыкалық монтаждар болса, радионың негізгі жанрлары: жаңалықтардың ақпарат сындары, хроника, әңгімелер, сөйленген сөздер, комментарийлер, корреспонденциялар, очерктер, фелетондар, оқиғаларға, кітаптарға, спектакльдерге шолулар, түсіндірулер (хабар беріп жатқан кезде кейде) және анда-санда интервью мен репортаж болды. Радиода жанрдың қалыптасуына тән процестер, оның дамуына ықпал ететін факторлар - бүкілодақтың хабарға да республикалық хабарға да бірдей. Жанр тағы да маңызды фактордың ықпалымен қалыптасты. Оны белгілі журналист Ю. Летунов магниттік жазбаның тарауымен байланыстырады. Журналистика жанрларының өмір шыңдығын бейнелеу формалары ретінде өзіндік тарихы бар. Оны теоритиктер ойдан шығарған жоқ. Олардың бәрі, соның ішінде радио жанрлары да идеялық саяси жұмыс процесінде өмір шындығын бейнелеуде барынша қажеттілігінен қалыптасты. Сондықтан жекеленген жанрлардың немесе олардың элементтерінің өрлеуі мен құлдырауы, жаңа элементтерінің пайда болуы, олардың орнының жанрлардың қоғамдық мәнділігінің өзгеріп отыруы үздіксіз эволюцияда болуы диалектикалық заңды құбылыс. Радионың өзіндік ерекшелігі - материал жинау оны өңдеу, дайын хабарды тыңдаушы методикасы мәселелерін қамтиды. Радиожурналистикадағы таным тәсілі, мұнда ақпарат мазмұны ғана емес, сондай-ақ фонды, көңіл-күйді қатынас құралы ретінде пайдалануға болатындықтан, публицистикалық танымға жақын. Эмоционалдық және рационалдық танымның біреуі сипатты белгі болып табылады. Баға беру деңгейі фактілерді жинақтау, оларды пайдалану мақсатынан сондай-ақ газет материалдарынан тереңдеп енуге мүмкіндік бермейтін коммуникацияның ерекшеліктерінен туындайды. Бейнелеуші құралдары пайдалану обьектінің мазмұнынан туындайтын тәсілдер мен бейнелеу әдісіне негізделеді. Мәселе оқиғаға қатысты болса, онда баяндаушы әдіс, ал проблемаға қатысты болса пайымдау әдісі басым болады. Тілдік және стилистикалық ерекшеліктер көркем публицистикалық жанрларда көп ықпал етеді.

Радиожурналистика, соның ішінде қазақ радиожурналистикасы тақыр жерден пайда болған жоқ. Ол баспасөз өткен жолды жалғастырды. Ал радиожанрлардың қалыптасуын нақты кезеңнің саяси міндеттерін негізге ала отырып, тарихи дамуда ғана қарастыру керек. Бүгінгі күннің жағдайында техникалық каналдардың өзіндік ерекшелігі жанрлрдың түрлерінің құрылуына елеулі ықпал етіп отырған кезде бұл ерекшелікті ескеру қажет.

Жанрды құрайтын элементтер дегеніміз - радиожанрлардың негізгі компаненттері болып табылды. Оларға: репортердің әңгімесі, диалог түріндегі әңгіме, өмір шындығының дыбыстық көшірмесі, материалды әдеби-көркем өңдеу (стиль мен композиция) жатады.

Ақпарат хабарлар санының ұлғаюын және хабарлама көлемінің өсуін В. Н. Ярощенко бір қатар себептермен түсіндіреді. Біріншіден, радио басқа ақпарат құралдарына қарағанда оқиға туралы жылдам хабарлай алады. Екіншіден, хабарлама радио арқылы берілгенде, оны қалың бұқараның тыңдауына мүмкіндігі болады. Үшіншіден, берілетін хабарлама тақырыбының әмбебаптығымен сипатталады.

Радиохабарламаны жете зерттеген Марат Барманқұлов оны дыбыстық қатарына орай мынадай түрлерге бөледі:

Диктордың оқуындағы хабарлама;
Сол адамның (артистің, ғалымның, спортшының, көрнекті қоғам қайраткерінің) дауысын жазып алу (немесе студияда сөйлеу) ;
Тілшінің өзіне сөз беру;
Хабарлама беруде музыканы пайдалану;

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.