Толық емес отбасындағы оқушылардың өзіндік бағалаулары мен білім беру жетістіктері дамуының теориялық негізі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІНДІК БАҒАЛАУЛАРЫ МЕН БІЛІМ БЕРУ ЖЕТІСТІКТЕРІ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1 Отбасының жалпы сипаттамасы және педагогикалық.психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.2 Нәтижеге бағытталған білім беру мектептегі оқытуды ұйымдастыру негізі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.3 Психологиялық.педагогикалық әдебиеттердегі өзіндік бағалау дамуының мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
1.4 Өзіндік бағалаудың оқушылардың білім беру жетістіктеріне әсерінің стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
1. ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІНДІК БАҒАЛАУЛАРЫ МЕН БІЛІМ БЕРУ ЖЕТІСТІКТЕРІ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1 Отбасының жалпы сипаттамасы және педагогикалық.психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.2 Нәтижеге бағытталған білім беру мектептегі оқытуды ұйымдастыру негізі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.3 Психологиялық.педагогикалық әдебиеттердегі өзіндік бағалау дамуының мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
1.4 Өзіндік бағалаудың оқушылардың білім беру жетістіктеріне әсерінің стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі болашақ ұрпаққа әлемдік ғылым мен прогресс деңгейінде сәйкес білім мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу мүмкіндігін жетілдіруге бағытталған.
Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарында жалпы білім беретін мектеп білімді, жоғары өнегелі, сыни тұрғыда ойлайтын, рухани жағынан дамыған, өзін-өзі дамытуға және шығармашылыққа қабілетті азамат қалыптастыру қажеттігі айтылған. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауларында: «Ұлттық бәсекелестік қабілеті, бірінші кезекте, оның білімділік деңгейімен айқындалады», «Біз бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз керек», - деп атап көрсетті. Олай болса, қазіргі мектептің құрылымы мен білім беру мазмұнын жаңартып, оқу-тәрбие процесін жетілдіру және оның сапасын қамтамасыз ету еліміздің білім беру саясатының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Бұл міндеттер білім сапасының жаңа түсінігін қалыптастыра отырып, оқушылардың тұлғалық қажеттіліктеріне сәйкес білім беру жетістіктерінің жоғары деңгейін қалыптастыратын білім беру процесін ұйымдастырушылықты және мазмұндық жағынан жаңартуды талап ететіні сөзсіз.
Оқушылардың оқу іс-әрекетінің психологиялық негіздері отандық ғалымдар: С.М.Джакупов, Ж.И.Намазбаева, Р.Б.Каримова, Қ.Т.Шерьязданованың еңбектерінде қарастырылған. Орта мектепте диагностикалық әрекетті жүзеге асыру мәселелері отандық ғалымдардың зерттеулерінде: Г.Ж.Примбетова (мектепте құзіреттілік білім беру жағдайындағы оқу жетістіктерінің өлшеуіштері ретіндегі тапсырмалар), Н.А.Заграничная (негізгі мектепте оқыту сапасын мониторингілеу үшін өлшеуіштер жүйесін құрастыру), А.Е.Абуова (жеке тұлғаға бағытталған оқыту жүйесінде оқушылардың білім жетістіктерін мониторингілеу) және т.б. сипатталған. Алайда бұл еңбектерде оқушылардың білім беру жетістіктері, толық емес отбасындағы оқушылардың білім беру жетістіктері, олардың өзіндік бағалауларымен байланыстылығы жеткілікті деңгейде қарастырылмаған.
Отбасы қоғамның жеке жүйесі (подсистема) болатын ерекше әлеуметтік-педагогикалық жүйе ретінде дамудың ең негізгі қайнар көзі болып табылады. Ол дүниедегі ең құнды байлықты – адамды дүниеге әкеледі. Адам мен қоғам өте тығыз байланысты ұғым ғана емес, ол тірі дүниенің, ғаламшардың дамытушы тірегі. «Қоғам – отбасы – тұлға» әлеуметтік-педагогикалық жүйесіндегі отбасы жалпы қоғам мен тұлға арасындағы құндылықтар мен қажеттіліктерді қалыптастырушы, дамыту қызметтерін тізуші көпір секілді. Отбасының қызметтері қоғамды қалыптастырып, дамытушы орталық ретінде орын алады. Жалпы қоғамның дамуы – бұл отбасының сәттілігімен байланысты.
Отбасының сәттілігі, оның қоғамда дұрыс орын алуы отбасының негізгі жемісі бала дамуымен байланысты. Әрине бала дамуына ең бірінші әсер етуші фактор ретінде жалпы отбасы жағдайын қарастырамыз. Сондықтан толық емес отбасы жағдайын қоғамдағы негізгі мәселелердің бірі ретінде қарастырып, оның маңыздылығын көрсетеміз.
Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарында жалпы білім беретін мектеп білімді, жоғары өнегелі, сыни тұрғыда ойлайтын, рухани жағынан дамыған, өзін-өзі дамытуға және шығармашылыққа қабілетті азамат қалыптастыру қажеттігі айтылған. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауларында: «Ұлттық бәсекелестік қабілеті, бірінші кезекте, оның білімділік деңгейімен айқындалады», «Біз бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз керек», - деп атап көрсетті. Олай болса, қазіргі мектептің құрылымы мен білім беру мазмұнын жаңартып, оқу-тәрбие процесін жетілдіру және оның сапасын қамтамасыз ету еліміздің білім беру саясатының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Бұл міндеттер білім сапасының жаңа түсінігін қалыптастыра отырып, оқушылардың тұлғалық қажеттіліктеріне сәйкес білім беру жетістіктерінің жоғары деңгейін қалыптастыратын білім беру процесін ұйымдастырушылықты және мазмұндық жағынан жаңартуды талап ететіні сөзсіз.
Оқушылардың оқу іс-әрекетінің психологиялық негіздері отандық ғалымдар: С.М.Джакупов, Ж.И.Намазбаева, Р.Б.Каримова, Қ.Т.Шерьязданованың еңбектерінде қарастырылған. Орта мектепте диагностикалық әрекетті жүзеге асыру мәселелері отандық ғалымдардың зерттеулерінде: Г.Ж.Примбетова (мектепте құзіреттілік білім беру жағдайындағы оқу жетістіктерінің өлшеуіштері ретіндегі тапсырмалар), Н.А.Заграничная (негізгі мектепте оқыту сапасын мониторингілеу үшін өлшеуіштер жүйесін құрастыру), А.Е.Абуова (жеке тұлғаға бағытталған оқыту жүйесінде оқушылардың білім жетістіктерін мониторингілеу) және т.б. сипатталған. Алайда бұл еңбектерде оқушылардың білім беру жетістіктері, толық емес отбасындағы оқушылардың білім беру жетістіктері, олардың өзіндік бағалауларымен байланыстылығы жеткілікті деңгейде қарастырылмаған.
Отбасы қоғамның жеке жүйесі (подсистема) болатын ерекше әлеуметтік-педагогикалық жүйе ретінде дамудың ең негізгі қайнар көзі болып табылады. Ол дүниедегі ең құнды байлықты – адамды дүниеге әкеледі. Адам мен қоғам өте тығыз байланысты ұғым ғана емес, ол тірі дүниенің, ғаламшардың дамытушы тірегі. «Қоғам – отбасы – тұлға» әлеуметтік-педагогикалық жүйесіндегі отбасы жалпы қоғам мен тұлға арасындағы құндылықтар мен қажеттіліктерді қалыптастырушы, дамыту қызметтерін тізуші көпір секілді. Отбасының қызметтері қоғамды қалыптастырып, дамытушы орталық ретінде орын алады. Жалпы қоғамның дамуы – бұл отбасының сәттілігімен байланысты.
Отбасының сәттілігі, оның қоғамда дұрыс орын алуы отбасының негізгі жемісі бала дамуымен байланысты. Әрине бала дамуына ең бірінші әсер етуші фактор ретінде жалпы отбасы жағдайын қарастырамыз. Сондықтан толық емес отбасы жағдайын қоғамдағы негізгі мәселелердің бірі ретінде қарастырып, оның маңыздылығын көрсетеміз.
1. Андреева Т.В. Семейная психология. Учебное пособие. - СПб.: Речь, 2004. - С. 27-45 .
2. Шнейдер Д.Б. Психология семейных отношений. - М.: Мир, 2000. – 512 с.
3. Антонов А.И. Социология семьи. – М.: ИНФРА-Москва, 2007. - 296 с.
4. Мацковский М.С. Социология семьй. Проблемы теорий, методологии и методики. – М.: «Наука» 1989.-111с.
5. Шнейдер Л.Б. Семейная психология: Учеб. посб. для вузов. - Екатеринбург: Деловая книга, 2006.-768с.
6. Лидерс А.Г. Семья как психологичкская система. Очерки психологии семьй. – М.: «ИГ-СОЦИН», 2004.- 296с.
7. Дружинин В.Н. Психология семьи. - Екатеринбург: Деловая книга, 2000. - С. 50-55.
8. Голод С.И. Тенденция трансформации брака и семьи. - СПб.: Питер, 1997. – 723 с.
9. Дмитренко А.К. Социально-психологические факторы стабильности брака в первые годы супружеской жизни. – Киев: Пресс, 1989.- 336 с.
10. Ковалев С.В. Психология современный семьи. – М.: Просвещение, 1988. – 452 с.
11. Меньшутин В.Н. Помощь молодой семье: Заметки психология. – М.: Мысль, 1987. – 934 с.
12. Мацковский М.С. Социология семьи. Прблеммы, теории методологии и методики / под ред. Г.Б. Батыгина. – М.: наука, 1989. – 436 с.
13. Кочетов А.И. Начала семейной жизни. Мн.: Полымя, 1987. – 265 с
14. Голод С.И. Стабильность семьи: социальный и демографический аспекты. - Л.,1984. - С. 58-60.
15. Карабанова О.А. Психология семейных отношений. М.: Мысль, 2004. – 316с.
16. Баймұқанова М.Т. Отбасымен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс. - Астана. 2005. - С. 7-87.
17. Жаназарова З.Ж. Социология семьи: Учебное пособие, Алматы: Қазақ университеті, 2006.-192б.
18. Балгимбаева З.М. Роль семьи в возникновении половых этнических предубеждений у детей: Афтореф. – Алматы, 2001. - С. 27.
19. Ковалёв С.В. Психология семейных отношений. – М.: Педагогика, 1987. - С. 5-90.
20. Эйдемиллер Э.Г., Юстицкий В.В. Психология и психотерапия семьи. -СПб.: Питер,1999. – 614 с.
21. Титаренко А.Я. Семья и формирование личности. - М.: Мысль, 1987. – 217 с.
22. Саймон Р. Один к одному (беседы с создателями семейной терапии). М.: «Класс», 1996. – 324 с.
23. Разумихина Г.П. Этика и психология семейной жизни. М.: Просвещение, 1986. – 452 с.
24. Елизаров А.Н. Неблагополученная семья в рамках структурного подхода // Вестник психосоциальной и коррекционно-реабилитационный работы. Журнал. 2002. № 1.
25. Ананьев Б. Г. О проблемах современного человекознания. – М.: «Наука», 1977. – 380 с.
26. Меньшутин В.Н. Помощь молодой семье: Заметки психология. – М.: Мысль, 1987. – 364 с.
27. Божович Л. И. Проблемы формирования личности: избранные психологические труды / Под ред. Д. И. Фельдштейна. — М.: Воронеж: Ин-т практической психологии, 1995. – 479 с.
28. Липкина А. И. Самооценка школьника. –M.: Знание, 1976. – С. 64.
29. Роджерс К. Несколько важных открытий // Вестн. Моск.ун-та. Сер.14, Психология.- М., 1990. №2. – С. 58-65.
30. Чеснокова И. И. Проблемы самосознания в психологии. – М.: Наука,1977. – С. 143.
31. Савонько Е. И. Возрастные особенности соотношения ориентации на самооценку и на оценку другими людьми // В кн.: Изучение мотивации поведения детей и подростков. – М., 1978. – С. 81-111.
32. Роджерс К. К науке о личности // История зарубежной психологии. Тексты.- М., 1986. – С. 200-230.
33. Капица С. Общая теория роста человечества. М.: Наука, 1999, - 153 с.
34. Кухарчук А. Н. Влияние межличностных отношении на формирование оценки и самооценки способностей и профессиональных намерении учащихся старших классов // Социально-психологические и лингвистические характеристики форм общения и развития контактов между людьми: Тезисы Всесоюзного Симпозиума. – Л., 1970. – C. 147-148.).
35. Бобнева М.И. Социальные нормы и регуляция поведения. - М.:Педагогика, 1978. -162 с.
36. Абеуова И. А., Тащиева И. С. Самооценка и ее влияние на трудности в общении. Международная научно-практическая конференция. – Алматы: Казак Университет, 2003. - 423 с.
37. Кон И. С. Психология юношеского возраста. – М.: Пресс, 1982. -207 с.
38. Серебрякова Е. А. Уверенность в себе и условия ее формирования у школьников // Вестн. Ленинг. ун-та.- Л., 1981. – №3 – С. 15-24.)
39. Сарджвеладзе. Н. И. Личность и ее взаимодействие с социальной средой. – Тблиси: Аракс, 1989. – 475 с.
40. Кондратьева С.В. Межличностные понимание и его роль в общении: Автореферат. дис. ... докт. психол. наук. - Л., 1979. – 36 с.
41. Сафин В.Ф. Устойчивость самооценки и механизм ее сохранения // Вопросы психологии, 1975, 3.
42. Сафин В.Ф. Динамика оценочных эталонов в подростковом и юношеском возрасте // Вопросы психологии,1982, 1. С 69-75.
43. Божович Л.И., Славина Л.С. Психическое развитие школьника и его воспитание. М.: Наука, 1979. – 409 с.
44. Бороздина Л.В. Притязания личности и самооценка // Вестник МГУ,серия 14, 3,1986.
45. Захарова А. В., Андрущенко Т. Ю. Исследование самооценки младшего школьника в учебной деятельности // Вопросы психологии. – М., 1980. – №4. – С. 90-100.
46. В. Г. Асеев. «Критерии социальной оценки личности в управленческом и воспитательном процессах. - М.: РАГС, 2001. - 18с.
47. Демина Т. В. Соотношение самооценки и объективной оценки свойств личности школьников старших классов: Автореф. дис ... канд. психол. наук. – Ярославль, 1974. – 24 с.
48. Савонько Е. И. Возрастные особенности соотношения ориентации на самооценку и на оценку другими людьми // В кн.: Изучение мотивации поведения детей и подростков. – М., 1978. – С. 81-111.)
49. Берулова Г.А. Методологические основы деятельности практического психолога: Учебное пособие. – М.: Высшая школа, 2003. - 208 с.
50. Трапезникова Т.М. Этика и псхология семейных отношений.-Л.: ЛГУ, 1988.- 80 с.
51. Карабанова О.А. Психология семейных отношений и основы консультирование. М.: Гардарики, 2006.- 320 с.
52. Головаха Е.И., Панина Н.В. Психология человеческого взаимопонимания. – Киев: Феникс, 1989. - С. 56.
53. Обозов Н.Н. Психология межличностных отношений. - К.: Лыбидь, Киев: Университет, 1990. - С. 5-48.
54. Пантилеев С. Р. Самоотношение как эмоционально-ценностная система. – М.: МГУ, 1991. C. 108.
55. Түңлікбаева Э.М. Психологиялық зерттеулерге қолданылатын негізгі ықтималды-статистикалық әдістер. – Алматы: Қазақ Университеті, 1999. - С.12-33.
56. Аммарин И.П., Васильев Н.Н., Амбросов Б.А. Быстрые методы статистической обработки и планирование экспериментов. - Л.: Акрас, 1971. - 78с.
57. Джакупов С.М., Бердібаева С.К. Психологиялық зерттеу нәтижелерін статистикалық өңдеу тәсілдері. – Алматы: АлМУ, 1998. – 53 б.
58. Артемьева Е.Ю. Вероятностные методы в психологии. - М.: Феникс, 1975. – 427 с.
59. Вольф В.Г. Статистическая обработка опытных данных. - М.: Наука, 1966. – 376 с.
60. Мельников В.М., Ямпольский Л.Т. Введение в экспериментальную психологию личности. – М.: Лиона, 1985. – 384 с.
61. Общая психодиагностика / Под. ред. А.А. Бодалёва, В.В. Столина. – М.: Мир, 1987. – 498 с.
62. Немов Р.С. Психология: Учеб. для студентов высш. пед. учеб. заведений: В 3 кн. // Кн.3: Экспериментальная педагогическая психология и психодиагностика. – М.: ВЛАДОС, 1995. – 688 с.
63. Грабарь М.И., Краспанская К.А. Применение математической статистики в педагогических исследованиях. - М.: Нарцисс, 1977. – 134 с.
64. Жаңабеков Ж.Ж. Психологиядағы математикалық әдістер бойынша практикалық сабақтар: /Оқу құралы/. – Алматы: Қазақ Университеті, 2002. – 136 б.
65. Сидеренко Е.В. Методы математической оброботки в психологии. – СПб.: Питер, 1996. – 340 с.
66. Соловьева А.Н. Чеснова И.Г. Зависимость самооценки подростка от отношения к нему родителей . - Вопросы психологии, 1986, № 2, с.117
67. Кон И.С. Открытие «Я». – М., 1978
68. Рубинштейн С.Л. Самосознание личности и ее жизненный путь. В кн.: «Основы общей психологии». Т.2. – М., 1989
69. Божович Л. И. Проблемы формирования личности. Под ред. Д. И.
Фельдштейна. – М.: изд-во «Институт практической психологии», - Воронеж, 1995г.С. 352.
70. Столин В.В. Самосознания личности. – М., 1983
2. Шнейдер Д.Б. Психология семейных отношений. - М.: Мир, 2000. – 512 с.
3. Антонов А.И. Социология семьи. – М.: ИНФРА-Москва, 2007. - 296 с.
4. Мацковский М.С. Социология семьй. Проблемы теорий, методологии и методики. – М.: «Наука» 1989.-111с.
5. Шнейдер Л.Б. Семейная психология: Учеб. посб. для вузов. - Екатеринбург: Деловая книга, 2006.-768с.
6. Лидерс А.Г. Семья как психологичкская система. Очерки психологии семьй. – М.: «ИГ-СОЦИН», 2004.- 296с.
7. Дружинин В.Н. Психология семьи. - Екатеринбург: Деловая книга, 2000. - С. 50-55.
8. Голод С.И. Тенденция трансформации брака и семьи. - СПб.: Питер, 1997. – 723 с.
9. Дмитренко А.К. Социально-психологические факторы стабильности брака в первые годы супружеской жизни. – Киев: Пресс, 1989.- 336 с.
10. Ковалев С.В. Психология современный семьи. – М.: Просвещение, 1988. – 452 с.
11. Меньшутин В.Н. Помощь молодой семье: Заметки психология. – М.: Мысль, 1987. – 934 с.
12. Мацковский М.С. Социология семьи. Прблеммы, теории методологии и методики / под ред. Г.Б. Батыгина. – М.: наука, 1989. – 436 с.
13. Кочетов А.И. Начала семейной жизни. Мн.: Полымя, 1987. – 265 с
14. Голод С.И. Стабильность семьи: социальный и демографический аспекты. - Л.,1984. - С. 58-60.
15. Карабанова О.А. Психология семейных отношений. М.: Мысль, 2004. – 316с.
16. Баймұқанова М.Т. Отбасымен әлеуметтік-педагогикалық жұмыс. - Астана. 2005. - С. 7-87.
17. Жаназарова З.Ж. Социология семьи: Учебное пособие, Алматы: Қазақ университеті, 2006.-192б.
18. Балгимбаева З.М. Роль семьи в возникновении половых этнических предубеждений у детей: Афтореф. – Алматы, 2001. - С. 27.
19. Ковалёв С.В. Психология семейных отношений. – М.: Педагогика, 1987. - С. 5-90.
20. Эйдемиллер Э.Г., Юстицкий В.В. Психология и психотерапия семьи. -СПб.: Питер,1999. – 614 с.
21. Титаренко А.Я. Семья и формирование личности. - М.: Мысль, 1987. – 217 с.
22. Саймон Р. Один к одному (беседы с создателями семейной терапии). М.: «Класс», 1996. – 324 с.
23. Разумихина Г.П. Этика и психология семейной жизни. М.: Просвещение, 1986. – 452 с.
24. Елизаров А.Н. Неблагополученная семья в рамках структурного подхода // Вестник психосоциальной и коррекционно-реабилитационный работы. Журнал. 2002. № 1.
25. Ананьев Б. Г. О проблемах современного человекознания. – М.: «Наука», 1977. – 380 с.
26. Меньшутин В.Н. Помощь молодой семье: Заметки психология. – М.: Мысль, 1987. – 364 с.
27. Божович Л. И. Проблемы формирования личности: избранные психологические труды / Под ред. Д. И. Фельдштейна. — М.: Воронеж: Ин-т практической психологии, 1995. – 479 с.
28. Липкина А. И. Самооценка школьника. –M.: Знание, 1976. – С. 64.
29. Роджерс К. Несколько важных открытий // Вестн. Моск.ун-та. Сер.14, Психология.- М., 1990. №2. – С. 58-65.
30. Чеснокова И. И. Проблемы самосознания в психологии. – М.: Наука,1977. – С. 143.
31. Савонько Е. И. Возрастные особенности соотношения ориентации на самооценку и на оценку другими людьми // В кн.: Изучение мотивации поведения детей и подростков. – М., 1978. – С. 81-111.
32. Роджерс К. К науке о личности // История зарубежной психологии. Тексты.- М., 1986. – С. 200-230.
33. Капица С. Общая теория роста человечества. М.: Наука, 1999, - 153 с.
34. Кухарчук А. Н. Влияние межличностных отношении на формирование оценки и самооценки способностей и профессиональных намерении учащихся старших классов // Социально-психологические и лингвистические характеристики форм общения и развития контактов между людьми: Тезисы Всесоюзного Симпозиума. – Л., 1970. – C. 147-148.).
35. Бобнева М.И. Социальные нормы и регуляция поведения. - М.:Педагогика, 1978. -162 с.
36. Абеуова И. А., Тащиева И. С. Самооценка и ее влияние на трудности в общении. Международная научно-практическая конференция. – Алматы: Казак Университет, 2003. - 423 с.
37. Кон И. С. Психология юношеского возраста. – М.: Пресс, 1982. -207 с.
38. Серебрякова Е. А. Уверенность в себе и условия ее формирования у школьников // Вестн. Ленинг. ун-та.- Л., 1981. – №3 – С. 15-24.)
39. Сарджвеладзе. Н. И. Личность и ее взаимодействие с социальной средой. – Тблиси: Аракс, 1989. – 475 с.
40. Кондратьева С.В. Межличностные понимание и его роль в общении: Автореферат. дис. ... докт. психол. наук. - Л., 1979. – 36 с.
41. Сафин В.Ф. Устойчивость самооценки и механизм ее сохранения // Вопросы психологии, 1975, 3.
42. Сафин В.Ф. Динамика оценочных эталонов в подростковом и юношеском возрасте // Вопросы психологии,1982, 1. С 69-75.
43. Божович Л.И., Славина Л.С. Психическое развитие школьника и его воспитание. М.: Наука, 1979. – 409 с.
44. Бороздина Л.В. Притязания личности и самооценка // Вестник МГУ,серия 14, 3,1986.
45. Захарова А. В., Андрущенко Т. Ю. Исследование самооценки младшего школьника в учебной деятельности // Вопросы психологии. – М., 1980. – №4. – С. 90-100.
46. В. Г. Асеев. «Критерии социальной оценки личности в управленческом и воспитательном процессах. - М.: РАГС, 2001. - 18с.
47. Демина Т. В. Соотношение самооценки и объективной оценки свойств личности школьников старших классов: Автореф. дис ... канд. психол. наук. – Ярославль, 1974. – 24 с.
48. Савонько Е. И. Возрастные особенности соотношения ориентации на самооценку и на оценку другими людьми // В кн.: Изучение мотивации поведения детей и подростков. – М., 1978. – С. 81-111.)
49. Берулова Г.А. Методологические основы деятельности практического психолога: Учебное пособие. – М.: Высшая школа, 2003. - 208 с.
50. Трапезникова Т.М. Этика и псхология семейных отношений.-Л.: ЛГУ, 1988.- 80 с.
51. Карабанова О.А. Психология семейных отношений и основы консультирование. М.: Гардарики, 2006.- 320 с.
52. Головаха Е.И., Панина Н.В. Психология человеческого взаимопонимания. – Киев: Феникс, 1989. - С. 56.
53. Обозов Н.Н. Психология межличностных отношений. - К.: Лыбидь, Киев: Университет, 1990. - С. 5-48.
54. Пантилеев С. Р. Самоотношение как эмоционально-ценностная система. – М.: МГУ, 1991. C. 108.
55. Түңлікбаева Э.М. Психологиялық зерттеулерге қолданылатын негізгі ықтималды-статистикалық әдістер. – Алматы: Қазақ Университеті, 1999. - С.12-33.
56. Аммарин И.П., Васильев Н.Н., Амбросов Б.А. Быстрые методы статистической обработки и планирование экспериментов. - Л.: Акрас, 1971. - 78с.
57. Джакупов С.М., Бердібаева С.К. Психологиялық зерттеу нәтижелерін статистикалық өңдеу тәсілдері. – Алматы: АлМУ, 1998. – 53 б.
58. Артемьева Е.Ю. Вероятностные методы в психологии. - М.: Феникс, 1975. – 427 с.
59. Вольф В.Г. Статистическая обработка опытных данных. - М.: Наука, 1966. – 376 с.
60. Мельников В.М., Ямпольский Л.Т. Введение в экспериментальную психологию личности. – М.: Лиона, 1985. – 384 с.
61. Общая психодиагностика / Под. ред. А.А. Бодалёва, В.В. Столина. – М.: Мир, 1987. – 498 с.
62. Немов Р.С. Психология: Учеб. для студентов высш. пед. учеб. заведений: В 3 кн. // Кн.3: Экспериментальная педагогическая психология и психодиагностика. – М.: ВЛАДОС, 1995. – 688 с.
63. Грабарь М.И., Краспанская К.А. Применение математической статистики в педагогических исследованиях. - М.: Нарцисс, 1977. – 134 с.
64. Жаңабеков Ж.Ж. Психологиядағы математикалық әдістер бойынша практикалық сабақтар: /Оқу құралы/. – Алматы: Қазақ Университеті, 2002. – 136 б.
65. Сидеренко Е.В. Методы математической оброботки в психологии. – СПб.: Питер, 1996. – 340 с.
66. Соловьева А.Н. Чеснова И.Г. Зависимость самооценки подростка от отношения к нему родителей . - Вопросы психологии, 1986, № 2, с.117
67. Кон И.С. Открытие «Я». – М., 1978
68. Рубинштейн С.Л. Самосознание личности и ее жизненный путь. В кн.: «Основы общей психологии». Т.2. – М., 1989
69. Божович Л. И. Проблемы формирования личности. Под ред. Д. И.
Фельдштейна. – М.: изд-во «Институт практической психологии», - Воронеж, 1995г.С. 352.
70. Столин В.В. Самосознания личности. – М., 1983
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1. ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІНДІК БАҒАЛАУЛАРЫ МЕН БІЛІМ
БЕРУ ЖЕТІСТІКТЕРІ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Отбасының жалпы сипаттамасы және педагогикалық-психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.2 Нәтижеге бағытталған білім беру мектептегі оқытуды ұйымдастыру
негізі 17
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.3 Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі өзіндік бағалау
дамуының 29
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
1.4 Өзіндік бағалаудың оқушылардың білім беру жетістіктеріне әсерінің
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 50
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының білім беру
жүйесі болашақ ұрпаққа әлемдік ғылым мен прогресс деңгейінде сәйкес білім
мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу
мүмкіндігін жетілдіруге бағытталған.
Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму
жоспарында жалпы білім беретін мектеп білімді, жоғары өнегелі, сыни тұрғыда
ойлайтын, рухани жағынан дамыған, өзін-өзі дамытуға және шығармашылыққа
қабілетті азамат қалыптастыру қажеттігі айтылған. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауларында: Ұлттық
бәсекелестік қабілеті, бірінші кезекте, оның білімділік деңгейімен
айқындалады, Біз бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде
сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз керек, - деп атап
көрсетті. Олай болса, қазіргі мектептің құрылымы мен білім беру мазмұнын
жаңартып, оқу-тәрбие процесін жетілдіру және оның сапасын қамтамасыз ету
еліміздің білім беру саясатының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Бұл міндеттер білім сапасының жаңа түсінігін қалыптастыра отырып,
оқушылардың тұлғалық қажеттіліктеріне сәйкес білім беру жетістіктерінің
жоғары деңгейін қалыптастыратын білім беру процесін ұйымдастырушылықты және
мазмұндық жағынан жаңартуды талап ететіні сөзсіз.
Оқушылардың оқу іс-әрекетінің психологиялық негіздері отандық
ғалымдар: С.М.Джакупов, Ж.И.Намазбаева, Р.Б.Каримова, Қ.Т.Шерьязданованың
еңбектерінде қарастырылған. Орта мектепте диагностикалық әрекетті жүзеге
асыру мәселелері отандық ғалымдардың зерттеулерінде: Г.Ж.Примбетова
(мектепте құзіреттілік білім беру жағдайындағы оқу жетістіктерінің
өлшеуіштері ретіндегі тапсырмалар), Н.А.Заграничная (негізгі мектепте оқыту
сапасын мониторингілеу үшін өлшеуіштер жүйесін құрастыру), А.Е.Абуова (жеке
тұлғаға бағытталған оқыту жүйесінде оқушылардың білім жетістіктерін
мониторингілеу) және т.б. сипатталған. Алайда бұл еңбектерде оқушылардың
білім беру жетістіктері, толық емес отбасындағы оқушылардың білім беру
жетістіктері, олардың өзіндік бағалауларымен байланыстылығы жеткілікті
деңгейде қарастырылмаған.
Отбасы қоғамның жеке жүйесі (подсистема) болатын ерекше әлеуметтік-
педагогикалық жүйе ретінде дамудың ең негізгі қайнар көзі болып табылады.
Ол дүниедегі ең құнды байлықты – адамды дүниеге әкеледі. Адам мен қоғам өте
тығыз байланысты ұғым ғана емес, ол тірі дүниенің, ғаламшардың дамытушы
тірегі. Қоғам – отбасы – тұлға әлеуметтік-педагогикалық жүйесіндегі
отбасы жалпы қоғам мен тұлға арасындағы құндылықтар мен қажеттіліктерді
қалыптастырушы, дамыту қызметтерін тізуші көпір секілді. Отбасының
қызметтері қоғамды қалыптастырып, дамытушы орталық ретінде орын алады.
Жалпы қоғамның дамуы – бұл отбасының сәттілігімен байланысты.
Отбасының сәттілігі, оның қоғамда дұрыс орын алуы отбасының негізгі
жемісі бала дамуымен байланысты. Әрине бала дамуына ең бірінші әсер етуші
фактор ретінде жалпы отбасы жағдайын қарастырамыз. Сондықтан толық емес
отбасы жағдайын қоғамдағы негізгі мәселелердің бірі ретінде қарастырып,
оның маңыздылығын көрсетеміз.
Тұлғаның қалыптасып, дамуына отбасы жағдайы әсер ететіндігі сөзсіз,
сонымен қатар қоғамдық қарым-қатынас та адамның субъективті маңыздылығын
айқындаушы фактор болып табылады. Тұлғаның субъективті маңыздылығы оның
өзіндік бағалауы арқылы көрінеді. Осыған сәйкес Д.С. Лихачов сөзін айтып
кетсек: Адам өз өмірінде саналы түрде алдына мақсат, міндет қоя отырып
өзіне еріксіз баға береді. Сол себептен де адам не үшін өмір сүріп жатқанын
оның өзін-өзі бағалауынан көруге болады. Өзіндік бағалау адамның
әрекеттерінің қандай да бір нәтижесіне әсер ететінін ескере келе, соның
ішінде өзіндік бағалаудың білім беру жетістіктеріне әсерін қарастыруды жөн
көрдік. Соның ішінде толық емес отбасы жағдайы мен баланың өзіндік бағалауы
арасындағы байланыс және өзіндік бағалау мен білім беру жетістіктері
арасындағы байланыстарды қоғам үшін елеулі мәселе ретінде зерттеуге алуды
жөн көрдік.
Зерттеудің мақсаты: толық емес отбасында тәрбиеленген оқушылардың
өзіндік бағалауының білім беру жетістіктеріне әсерін теориялық-практикалық
негіздеу.
Зерттеудің нысаны: мектептегі білім беру процесі.
Зерттеу жұмысының пәні: толық емес отбасында тәрбиеленген оқушылардың
өзіндік бағалау ерекшеліктерінің білім беру жетістіктеріне әсерінің
механизмдері.
Зерттеудің болжамы: егер толық емес отбасындағы оқушылардың өзіндік
бағалауы мен білім беру жетістіктерінің оптималды-оң үйлесімі табылса, онда
оларды оқыту табыстылығы қамтамасыз етіледі, өйткені оқушының тұлғалық даму
механизмдері оның белсенділігі, оқу әрекетінің саналылығы және тәрбиелілігі
тұрғысынан негізделеді.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Отандық және шет елдік зерттеу материалдарына талдау жасау және
толық емес отбасындағы оқушылардың өзіндік бағалауы мен білім беру
жетістіктерінің өзара байланысын анықтау.
2. Толық емес отбасындағы оқушылардың өзіндік бағалауы, өзіндік
бағалаудың білім беру жетістігіне әсері ұғымдарына анықтама беру.
3. Толық емес отбасындағы оқушылардың дұрыс әлеуметтенуі үшін өзіндік
бағалау мен білім беру жетістіктерінің оптималды оң үйлесімін анықтау және
тәжірибелік негізге алу.
Зерттеудің жетекші идеясы:
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздерін қоғамдық процестер
мен әлеуметтік жүйеде орны бар, құбылыстар мен фактілердің мәні туралы
іргелі философиялық қағидалар; жеке тұлға теориясы, іс-әрекеттік теория,
білім саласындағы мониторинг және диагностика мәселелері (B.Bloom,
Д.Ш.Матрос, С.Е.Шишов, В.А.Кальней, Ж.У.Кобдикова, Ы.А.Нәби, Р.М.Салина
және т.б.), әдіснамалық тұғырлар мен ұстанымдар құрайды.
Зерттеу көздері: білім беру аясындағы ресми және нормативтік
құжаттар, зерттеу мәселесіне байланысты философтардың, психологтардың,
педагогтардың еңбектері.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселелері бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді, білім беруді
ұйымдастырудағы нормативтік және оқу құжаттарын талдау; білім сапасы
диагностикасын жүргізуді жобалау, оқу процесін бақылау, сауалнама,
әңгімелесу.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: зерттеуде отбасының жалпы
психологиялық-педагогикалық сипаттамасы, толық емес отбасылардың
психологиялық ерекшеліктері, осындай отбасында тәрбиеленген баланың
психологиялық жағдайы, атап айтқанда өзіндік бағалау ерекшеліктері жан-
жақты талданады. Мемлекеттік стандарттарға сәйкес білім беру
бағдарламалары, оның ішінде 12 жылдық білім беру жобасына байланысты
оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау жүйесі туралы, білім сапасы, нәтижеге
бағытталған білім беру ережелері зерттелді.
Зерттеу жұмыстың құрылымы кіріспеден, бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІНДІК БАҒАЛАУЛАРЫ МЕН БІЛІМ БЕРУ
ЖЕТІСТІКТЕРІ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Отбасының жалпы сипаттамасы және педагогикалық-психологиялық
ерекшеліктері
Отбасы – нақты өмірлік құндылықтарды, түсініктерді, қоғаммен өзара
қатынаста бағыттар бірлігін білдіретін адамдар бірлестігі, мәдени
бірлестік. Осы қызметтердің сипаты отбасының мазмұнын, формаларын және
тұрақтылық критерийлерін болжайды. Отбасы психологиялық ерекшеліктерден
тұратын шағын топ ретінде әлеуметік психологияның зерттеу нысаны болып
табылады.
Бұрынғы ойшылдар отбасының табиғатын, мәнін анықтауда түрлі көз-
қарастарды ұстанды. Неке – отбасы қарым-қатынасының сипатын анықтауға алғаш
тырысқандардың бірі – ежелгі грек философы Платон. Оның пікірінше, отбасы
дегеніміз - өзгермейтін бастапқы қоғамдық ұяшық: отбасылардың бірігуі
нәтижесінде мемлекет пайда болған [1].
Француз ағартушысы Ж.Ж. Руссо: Барлық қоғамдардың ішіндегі ең ежелгі
әрі жалғыз табиғи қоғам – бұл отбасы. Сонымен, отбасы – бұл, керек болса,
саяси қоғамдардың бейнесі, үкімет - әке тәрізді, халық – балалары
іспеттес, - деп жазды [2].
Неке және отбасы ұғымдары арасында тығыз байланыс бар. Неке,
отбасы ұғымына келетін болсақ, ол орыс сөзі брак ежелгі орыстардың
брачити сөзінен шыққан. Біздің тілге аудырған кезде тартып алу деген
мағына береді, яғни жақсыны таңдап, керек еместі тастау керек деген сөз
[3].
Украин, беларусь, польшалық, чештік және кейбір славян тілдерінде бұл
екі құбылыс күрделі түсіндіріледі, себебі неке одағы термині шлю деген
сөзден шыққан, ал ежелгі славян тілдерінде сълюб деп аталады. Біздің
тілде ол сөз беру деген мағынаға ие. Отбасы – ол жыныс арасындағы
қатынастың санкционалды формасы, яғни жыныс қатынасын реттеу тәсілі [3].
Өткен кезеңдердегі және қазіргі заманғы әдебиеттерде неке, отбасы
сөздері синоним ретінде қолданылады, алайда бұл ұғымдардың ортақ жалпы мәні
де, өздеріне ғана тән жеке мәндері бар. Ғалымдардың айтуынша, неке мен
отбасы әр түрлі тарихи кезеңде пайда болған.
Қазіргі психологтардың беретін анықтамасы бойынша, неке дегеніміз -
әйел мен ер адам арасындағы тарихи өзгеріп отратын қарым-қатынастың
психологиялық нысаны. Осы нысан арқылы қоғам олардың жыныстық өмірін
тәртіпке келтіреді және оған рұқсат береді, олардың ерлі-зайыптылық
құқықтары мен міндеттерін белгілейді [4].
Отбасы дегеніміз – некеге қарағанда күрделірек қарым-қатынас жүйесі,
ол тек жұбайларды ғана емес, онымен қатар балаларды, туыстарды, жұбайларға
жақын адамдарды да біріктіреді. Отбасы – бұл әлеуметтік институт пен шағын
әлеуметтік топ белгілерін иеленетін әлеуметтік жүйе. Отбасы әлеуметтік
институт ретінде жұбайлардың, ата-аналардың, балалар мен басқа туыстардың
өзара қарым-қатынасын реттейтін әлеуметтік нормалардың, санкциялардың және
жүріс-тұрыс үлгілерінің жиынтығымен сипатталады. Отбасы – некеге немесе
қандас туыстыққа негізделген шағын топ, оның мүшелері тұрмысымен
ортақтығымен, өзара моральдық жауапкершілегімен және өзара көмекпен
байланысты [5].
Отбасының әлеуметтік функциялары оның әлеуметтік институт ретінде
қоғамдық қажеттіліктері мен өмір сүру сипатын көрсетеді. Қоғамда болып
жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің әсерімен отбасының әлеуметтік
функциялары мен иерархиясының сипаты өзгереді. Алайда барлық уақытта да
бала өсіру, тәрбиелеу отбасының маңызды функциясы болып қалады, басқа
жекелеген функциялардың маңыздылығын өзгертіп отырады.
Неке – ер адам мен әйел арасындағы қарым-қатынасқа рұқсат беретін
әлеуметтік нормалар жиынтығы, сондай-ақ олардың отбасы мен отбасы тобының
өмір сүруі үшін қажет өзара құқықтары мен міндеттерінің жүйесі түріндегі
әлеуметтік институт [6].
Кейбір нормалар, құқықтар мен міндеттер заңды сипатта болады және
заңмен реттеледі. Заңмен бекітілген нормаларға мүлікті иелену жөніндегі
мәселелер, некені бұзумен байланысты бірқатар құқықтық мәселелер жатады.
Қазіргі таңдағы отбасылардың түрі, категорияларының және формаларының түрі
өте көп. Отбасы категорияларын әр түрлі сферада түрліше қарастырады.
Отбасы – бұл күрделі көпаспектілі түсінік, оны анықтайтын мынадай
төрт сипаттаманы атап кетуге болады:
1. Отбасы – бұл қоғамның ұяшығы (шағын әлеуметтік топ);
2. Отбасы – бұл жеке тұрмысты ұйымдастырудың негізгі формасы;
3. Отбасы – бұл ерлі-зайыптылар одағы;
4. Отбасы – бұл көпжақтылы қатынас [7]
Отбасы психологиясының ең көп таралған формаларына келетін болсақ,
келесідегідей бөліп қарастырамыз:
Әділетті келісім шартқа негізделген некелік-отбасылық қатынас.
Ерлі–зайыптылар нақты өздеріне не керек екенін біледі және белгілі-бір
материалды ұтымды жақтарын біліп отырады. Олардың маңызды мәселелерін
келісім шарттың өзі шешіп отырады. Бұл қатынастың ерекшелігі махаббат деп
айтуға қиын эмоционалдылық қатынасы ереже бойынша уақыт өте келе нығая
түседі.
Әділетсіз келісім шартқа негізделген некелік-отбасылық қатынас. Әйел
пен ер адам некеге өзінің жеке пайдасын ойлап, серігіне қиянат жасайды.
Мұнда махаббат туралы айтудың қажеті жоқ.
Мәжбірлеу некелік-отбасылық қатынас. Ерлі-зайыптылардың біреуі
екіншісіне ықпал жасайды, ал екіншісі компромиске келуге келіседі. Осындай
қатынастарда терең сезім туралы айту қиын: басымдылық танытатын адам өзінің
жұбайын жеке-меншік ретінде қарайды. Еркіндік сезімі кез-келген неке мен
отбасыда болуы керек. Отбасыда компромиске келу қиынға соғады.
Әлеуметтік-нормативті бағдардағы ритуалды некелік-отбасылық қатынас.
Белгілі-бір жасқа келгенде адамдар айналасының барлығы үйленген немесе
тұрмыс құрғанын көріп, отбасы құру керек деген қорытындыға келеді. Бұл неке
махаббатсыз және есепсіз болады, мұнда тек отбасылық өмірі ұзаққа
созылмайды. Көбіне кездейсоқ құрылады және кездейсоқ ажырасады.
Махаббатпен құрылған некелік-отбасылық қатынас. Екі адам өз еркімен
қосылады, себебі бір-бірінсіз өмірлерін елестете алмайды. Махаббатпен
құрылған некедегі шектеу өз еріктерімен болады: олар бос уақыттарын бірге
өткізгенді, бір-біріне және отбасының басқа мүшелеріне жақсылық жасағанды
жақсы көреді. Бұл нұсқаудағы некелік-отбасылық қатынас бала туылғанда одан
сайын нығая түседі. Бұл жерде айта кететін жайт, парадокс өзіне шектеуді өз
ерікімен қабылдайды. Мұндай қатынастар некелік-отбасындағы сенімділіктен,
сыпайылықтан тұрады [7].
Отбасы кез-келген заманауи, өзінің халқын, халықаралық дәрежесін және
барлық әлеуметтік-мәдени институттарды сақтауға талпынатын мемлекеттің ең
құндысы болып табылады. Отбасының жағдайы, тенденциялары ұрпақ жалғастыру
мақсатында ғана емес, сонымен қатар мемлекеттегі жағдайды жақсартудағы, ең
маңыздысы нақты қоғамдағы перспективаның ең маңызды индикаторы болып
табылады[7].
Отбасы - адамдардың ең ежелгі әлеуметтік форумының бірі. Ол кластан,
ұлттан және мемлекеттен бұрын пайда болған және ерекше құндылыққа ие. Ол
балаларға тәрбие беру арқылы оларға еңбек дағдыларын қалыптастырып, сонымен
қатар әлеуметтік және индивидуалды сана қалыптастырады.
Отбасы мен неке әлеуметтік институттарының қалыптасу сұрақтары мен
мәселелері антикалық дәуірден қазіргі таңға дейін өзекті мәселелерді бірі
болып тұр. Және бұл жайдан-жай емес, себебі отбасы – адамның өмір бойы
қасында болатын феномен [8].
Сонымен, отбасы мәніне бұрынғы заманның ойшылдары түрлі бағытта
қарастырған. И.В. Гребенников, Ю.А. Семенов, К. Витектің және басқа
ғалымдардың ойынша , отбасылық-некелік қарым-қатынастың мінезін анықтау
ежелгі грек философы Платоннан басталады. Ол мемлекет отбасының бірігуінен
пайда болады деп түсіндірді [9]. Алайда, Платон отбасы көз-қарастарын
қарастырмады. Мінсіз мемлекет жобасында қоғамда бірлік орнату үшін ол
әйелдерді, балаларды және мүліктерді кіргізуді ұсынды . Бұл идея жаңалық
болмады. Ежелгі грек тарихшысы Геродот өзінің атақты Тарихында тұтқындар
арасында әйелдер қоғамы ерекше қыр болғанын айтқан [10]. Мұндай пікірлер
барлық антикалық эпохаларда кездеседі.
Платонның жұмысында дені сау ұрпақ сақтау үшін нақты ұсыныс көрдік.
Оның ойынша, ең дені сау баланы 20 дан 40 қа дейінгі әйелдер 55 жастағы ер
адамдардан туады екен. Платон әр ер адам некеге 35 жасында тұру керектігін
талап еткен. Сонымен қатар, ерлі-зайыптылардың темпераменттері әр-түрлі
болу керек, себебі ұрпақтарын тепе-тең дәрежеде жасайды [10].
Аристотель Мінсіз мемлекет жобасын сынға ала тұра, Платонның
идеясын қоғамның негізін құрайтын патриархалды отбасын селения, ал
селениялардың бірігуін мемлекет деп атады. Отбасына қатысты мұндай
көзқарас ұзақ уақыт бойы жалғасты. Француз жазушысы Жан-Жак Руссо былай
деді: Барлық қоғамның ең ежелгісі және жалғыз қарапайымы – ол отбасы...
сонымен, отбасы – бұл, саяси қоғамның үлгісі, басшы – әке, халқы –
балалары....
Антикалық, ортағасырлық және жаңа дәуірдің философтары отбасылық
қатынас мәселесін қарастырғанда, отбасыны әлеуметтік институт емес,
мемлекет үлгісі ретінде көруді жөн көрді. Белгілі бір мөлшерде бұл ойды
неміс философтары Кант пен Гегельде жалғастырды. Кант отбасының негізін
құқықтық жүйеде көрсе, Гегель – абсалютті идеяда көрді [11]. Осыдан айта
кететін жайт, мәңгілікті мойындайтын ғалымдар неке мен отбасы ұғымын
ұқсастырады; олардың арасындағы айырмашылық формалды бастауымен анықталады.
Әрине, неке мен отбасы ұғымдарында тығыз байланыс орнатылған. Кейбір
қазіргі және бұрынғы әдебиеттерде оларды көбінесе синонимдес ретінде
қарастырған. Алайда, бұл ұғымдарда ұқсастықтан басқа, өздеріне тән
ерекшеліктері де бар. Сонымен, ғалымдар неке мен отбасы екі түрлі тарихи
кезеңде пайда болғандарын дәлелдеп отыр: отбасы некеден кейін кешірек пайда
болған. Қазіргі таңдағы отандық әлеуметтанушылар некені былай қарастырады:
әйел мен ер адам арасындағы қатынастың әлеуметтік формасы өзгере отырып,
олардың жыныстық өмірін өзгертеді және оларға ерлі-зайыптылық пен ата-
аналық құқық пен міндеттің жүктелуі ретінде қарастырады. Отбасы некеге
қарағанда, одан күрделі қатынас жүйесін құрайды. Себебі, мұнда тек ерлі-
зайыптыларды ғана емес, балаларын, сонымен қатар басқа туыстарын
біріктіреді [12].
Неке мен отбасының тарихи өзгерісі алғаш рет 1861 жылы швейцар
тарихшысы И.Я. Бахофеннің Материнское право атты еңбегінде жарық көрді.
Кейінірек 1877 жылы эволюционды идеясымен ағылшын ғалымы Л.Г. Морганның
Древнее общество атты еңбегі жарыққа шықты [13].
Әлеуметтік ұйым ретінде, отбасы некеден тек ерлі-зайыптылардан басқа
адамдардың қосылуынан ғана ерекшеленбейді. Сонымен, неке мен отбасы
ұғымдарынан туындаған мәселені шешетін кезде, олардың тек сандық
айырмашылығына ғана емес, сапалық айырмашылығына көңіл бөлу керек.
Некелік-отбасылық институтқа тарихи шолуды қорытындылау барысында,
айта кететін жайт, жүздеген жылдар бойы субъективті мінезі бар отбасына
қатысты көптеген ойлар айтылды. Бұл дәуірді бүршік жару дәуірі деп атауға
болады. Оның шыңы ХІХ ғасырда дүниеге келген дарвинизм болды. Оның
айтуынша, отбасы, адам сияқты белгілі бір қарапайым эволюциядан өтті.
Отбасына ғылыми түрде зерттеу жүйесі Ф.Энгельстің Происхождение
семьи, частной собственности и государства атты еңбегінен басталды. Ф.
Энгельс Л. Морганның этнографиялық зерттеулеріне сүйене отырып, оның қате
сызбасын түзеп, жаңа білімдер мен қорытындылар қосты. Ол неке мен отбасының
дамуы соңғы есепте өндірістің дамуымен шартталған. Бұл оған бұрын отбасы
мен некенің қалай өзгергенін ғана емес, сонымен бірге бұл әлеуметтік
институттың үнемі дамып, өзгеріп отыратындығын көрсетті [13].
Ф. Энгельс болашақтағы некеге нақты анықтама бермеді, себебі ол
институттың және соған байланысты әлеуметтік факторлардың өзгеретіндігін
білді. Оның заманауи некенің қалай болады деген сұрағына берген жауабы
мынадай болды: Бұл келешек ұрпаққа байланысты анықталады: келешектегі ер
адамдар ешқашан өмірлерінде ақшаға немесе билікке әйел ала алмайды, және
әйелдер махаббатпен өзіне жар таңдайды.
Батыста отбасыны жүйелік зерттеу ХХ ғасырда басталды. Отбасындағы
өзара қатынас, сексология тақырыптарында еңбектер пайда болды. Сол уақытта
әлеуметтік психологияның негізі қаланды, содан отбасыға әлеуметтік-
психологиялық жағынан бағыт қалыптасты.
ХХ ғасыр бойы әсіресе 50 жылдары Батыста ерлі-зайыптылар мен отбасыға
қатысты көптеген жұмыстар жарық көрді. Алайда, соншалықты әдебиеттерге
қарамастан, жастарға өткізіліп жатқан курстардың санына қарамастан ажырасу
саны төмендемеді. Бұл жағымсыз әлеуметтік макро құрылымның себебі екенін
түсіндіреді. Ол экономикалық-саяси дағдарыс, жұмыссыздық, адам құқығығының
бұзылуының әсерінен болады. Мұндай қоғамдық қатынасқа экономикалық-моральді
әсер еткен кезде, шаруашылықты қалай жүргізу керек екендігі жайында, ерлі-
зайыптылардың, ата-ана мен балалардың қарым-қатынас туралы кеңестер жоғары
нәтиже бермейтіндігі бәрімізге түсінікті.
Соңғы уақытта отбасылық және неке мәселесіне түрлі саладағы
мамандардың көп зейіні түсуде. Ол әлеуметтанушылар, демографтарға
психологтар, медиктер, педагогтар, экономисттер, заңгерлер және тағы
басқалар. Қоғамда болып жатқан әлеуметтік, демографиялық және экономикалық
процесстердің отбасы-неке қатынасына әсер ететіндігі кездейсоқ емес. Осы
процесстердің қорытындысы дәстүрлі некенің орнына жаңа отбасылық-неке
қатынас орнайды. Сонымен бірге, некелік қатынастың өзгерісінен отбасы
өзгереді. Содан, отандық ғалымдардың зерттеуінше қазіргі таңда түрлі жаңа
формадағы некеден басқа, жаңа типтегі отбасылар да көрініс табуда.
Классикалық моногаммалардың ішінде отбасының келесідей типтері бар:
патриархалды немесе дәстүрлі, детоцентрикалық отбасы немесе заманауи
отбасы, толық, аналық және толық емес отбасы. Осылардың барлығы қазіргі
таңда бір уақытта қызмет жасай отырып, кең модель жасайды. Сонымен қатар,
С.И. Голод дәстүрлі емес, моногамды емес отбасы моделін жасады, оны
келесідей жіктеді: некесіз отбасы (толық емес және аналық отбасы),
альтернативті отбасылық үлгі [14]. Бұл кейбір дәстүрлі отбасындағы дағдарыс
және отбасы-неке институтында отбасының эволюциялық дамуы туралы айтуға
мүмкіндік береді. Сонымен, И.С. Конның байқауынша, ХХ ғасырдың соңғы он
жылында отбасылық қатынас облысында әлеуметтік өзгерістер өте көп.
Практикалық тұрғыдан олар отбасының барлық өмірлік іс-әрекеттер сферасында
көрініс тапты: құрылымынан ерлі-зайыптылардың рөлдерінің және отбасы
қызметтерінің психологизация мен интимизация жақтарға ауысты [15]. Мұндай
шарттарда, отбасы мен неке мәселесімен айналысатын көптеген мамандардың
ойынша , қазіргі таңдағы отбасылар өздерінің қызметтерін атқара алмауы
қоғамда болып жатқан көптеген жағымсыз жағдайлардың себебі болып жатады:
ажырасу санының көбеюі, туу саны төмедеуі, әйелдер мен ер адамдардың жалғыз
басты қалуы, бала тәрбиедеудегі мәселелер және тағы басқалар орын алып
жатады. Осы мәселенің барлығы неке сапасының төмендігінен және отбасы мен
ерлі-зайыптылар қарым-қатынастарының тұрақсыздығынан болып жатыр деп айтуға
болады. Сондықтан, алдымен неке формасы мен отбасы типтеріне қарамастан,
неке сапасын жоғарлату және отбасылық-неке қатынастарын нығайту мәселелерін
шешу қажет.
1960 жылдардың аяғы мен 1970 жылдадың басында ғана көптеген
дисциплиналардың, соның ішінде психологияның әлеуметтік зерттеулер пәні
отбасы мен неке бола бастады. Отбасы психологиясы курсын жоғарғы оқу
орындарында оқытудағы негізгі міндет – некелік-отбасылық қатынастар
эволюциясы жайында жүйеленген жалпы түсінік беру, отбасының мінез-құлықтық
қырлары мен өмірлік циклінің ерекшеліктерін көрсету және отбасы
психологиясының басты мәселелерін ашу болып табылды. Оқу дисциплинасы
ретінде отбасы психологиясының мазмұны студенттерде қазіргі кезеңдегі
отбасылық психологиялық қатынастардың пәні және міндеттері, олардың
практикалық қолданыста мүмкін болатын негізгі бағыттары тұрғысында
адекватты түсінік қалыптастыру [5].
Соның ішінде Қазақстандағы отбасы мәселелерімен зерттеген ғалымдарға
тоқталатын болсақ.
Қазақстанда неке және отбасы психологиясы 1960 жылдардан бастап
жоғары оқу орындарында жүргізілуде. Осылай, неке және отбасы
психологиясын оқу процессіне алғаш рет Е.А. Букетов атындағы Қарағанды
мемлекеттік университетінде (1992) енгізілді, одан кейін әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық Университетінде оқытыла бастады (1999) [16].
Тағы айта кететін жайт, мектептегі курсқа арналған Этика және отбасы
өмірінің психологиясы оқулығы, сонымен қатар Қ.Б.Жарықбаевтың жоғары сынып
оқушыларының болашақ отбасы өміріне дайындау мәселелері үлкен үлес қосты.
Қазіргі таңда қазақ психология ғылымында заманауи отбасы мәселелерін
шешу бағытында бірнеше эксперементтік зерттеулер жүргізілуде.
Отбасы және ерлі-зайыптылар өзара әрекетінің аспектілеріне, отбасы
әлеуметтенуіне байланысты З.Ш. Қарақұлова, З.М. Балғымбаева, А.Ж.
Давлетова, Қ.А. Айдарбекова, М.П. Кабакова, А.Б. Валиева, Н.М. Садықова,
С.Қ. Құдайбергенованың жұмыстарын айтуға болады [17].
Сонымен, З.М. Балғымбаеваның жұмысы ата-ана - бала мәселесін
зерттеуге бағытталған. Сонымен қатар отбасы рөлі этностың психологиялық
бірлігі ретінде көрсетілген. Отбасының мәдени-тұрмыстық және этникалық
ерекшеліктерін талдау негізінде баланың гендерлік әлеуметтенуінің негізгі
механизмдері этносқа тәуелді және үш этносты зерттеудің нәтижесінде (қазақ,
орыс және ұйғыр) жыныстық қате түсінудің мазмұнында этникалық
ерекшеліктердің бар екендігі анықталды.
А.Д. Давлетова ата-ана отбасында психологиялық кеңістіктегі тұлға
бағдарының ерекшеліктерін зерттеді. Зерттеу екі баласы бар қазақ
отбасыларына жүргізілді.
М.П. Кабакованың жүргізген зерттеуі жыл сайын ажырасу саны көбеюіне
байланысты бірлескен өмірлік іс-әрекеттегі ерлі-зайыптылар қарым-
қатынасының тұрақтылығының механизмдері мен факторларын анықтауға
бағытталды. Зерттеу бірігіп өмір сүру процесінде ажырасудың өсуімен
байланысты, ерлі-зайыптылық қатынасты тұрақтандыру, ерлі-зайыптылардың
бірлескен өмірлік іс-әрекеттің нәтижесі болып табылатындығы анықталды.
Бірлескен өмірлік іс-әрекеттің негізінде жалпы мағыналық қордың қалыптасу
процесі және отбасы мүшелерінің игеруі жатыр. Жалпы мағыналық қордың
қалыптасуының көрсеткіші бұл отбасылық құндылықтардың, бағдардың,
көзқарасатардың, ерлі-зайыптылар күтімінің сәйкес келу деңгейімен
сипатталады. Бірлескен өмірлік іс-әрекет отбасы жүйесінің негізгі жүйені
құрушы факторы болып табылады.
А.Б. Валиеваның жұмысында ажырасқан әйелдердің эмоциялық жағдайы,
құндылық бағдарының ерекшеліктері зерттелді.
Отбасында психологиялық потологиялары бар ата-аналар қарым-
қатынасының типтерін анықтау бағытында С.Қ. Құдайбергенованың жұмыстары
болды. Бұл жерде психикалық ауытқуы бар балалардың ата-аналармен
психологиялық жұмыс жүргізуге үлкен мән берілді.
Қазақстандық әлеуметтанушылардың ішінде отбасы мәселесімен ұзақ уақыт
бойы З.Ж. Жаназарова жұмыс жасады. Оның жұмыстарында отбасы әлеуметтік
институт ретінде көрсетілген.
Жүргізілген зерттеулердің көрсетуінше, қазіргі таңдағы қазақстандық
психологиялық ғылым эксперименталды этнопсихологиялық бағыттың
табалдырығында тұрғанын көрсетеді.
Отбасы туралы ғылымда типология үлкен рөл ойнайды. Тек отбасы деген
болмайды, ал қаланың отбасылары, ауылдың отбасылары, жас және кәрі
отбасылар, түрлі мамандық, білім топтарына жататын және т.б. отбасылар
болады. Әр отбасылардың ішкі қатынастарына қарамастан, олардың жастық,
кәсіби ерекшеліктеріне байланысты өздерінің спецификалары болады [18].
Ендігі кезекте қазіргі қоғамда орын алатын және жалпы отбасының
түрлеріне, соның ішінде толық емес отбасы жағдайының психологиялық
ерекшеліктеріне тоқталғанды жөн көрдік.
Толық емес отбасының әлеуметтік-педагогикалық
ерекшеліктері
Отбасы – бұл адамдар қауымының ежелгі формаларының бірі, ол таптан,
ұлттан және мемлекеттен бұрын пайда болды.
Отбасы қоғамның бір бөлігі және тұлға әлеуметтенуінің бісты институты
болып табылады. А.Г. Харчевтің ойынша отбасы бұл некеге қарағанда
күрделірек қатынастар жүйесі, ол тек ерлі-зайыптыларды ғана емес, сонымен
қатар балаларды, туыстарды, оларға жақын адамдарды да біріктіреді [19].
Отбасы - адамның эмоциясы, уайымы, көзқарасы мен қатынасынымен
байланысты емес, ол - ерекше феномен. Отбасы феноменінің бір жолы оның
құрылымын, тарихи уақыт талабына сай өзгеруін және бір отбасының өмірлік
циклын логикалық түсіндірілуі. С.И.Голод (1998) пікірінше отбасы
феноменінде құрылымдық өріс ерлі-зайыптылар және ата – ана мен бала
қатынасы деп қарастырады. Отбасы – неке негізінде немесе қан жағынан
туыстас шағын топ, олар өзара көмек көрсету, жауапкершілік алу және
тұрмыстық жалпылылықта байланысады (Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В., 1990)
[19].
Э.Г. Эйдемиллер бойынша отбасының негізгі сипаты бұл оның функциясы
мен құрылымы болып табылады [20].
Қазіргі отбасының функцияларының түрлері:
Отбасы репродуктивті функциясы. Бұл функцияның екі міндеті болады:
қоғамдық – халықтың биологиялық қайта жаңғыртуы, жеке – балаларға деген
қажеттілікті қанағаттандыру. Оның негізінде – қарама-қарсы жынысты
адамдарды отбасылық одаққа бірігуіне итермелейтін физиологиялық және
сексуалды қажеттіліктерді қанағаттандыру. Кез-келген отбасында маңызды
мәселе – баланың туылуы. Бір жағынан балалар – тұрақтылық факторы болса,
екінші жағынан отбасында болған дағдарыстың негізгі себептерінің бірі. Көп
балалықтың төмендеуі эгоизм синдромынан, отбасында жаңа мәселе пайда
болады. Онда сексуалды қатынастың мағыздылығы төмендейді. Бұл функцияға
басқа функциялардың элементтері де енеді, себебі отбасы халықты сандық
жағынан ғана емес, сапалық жағынан да қайта жаңғыртуға қатысады.
Жеке тұлғаны әлеуметтендіру немесе жаңа ұрпаққа мәдени мұра беру.
Адамның балаға, оны тәрбиелеу және әлеуметтендіруге деген қажеттілігі
адамның өміріне мән береді. Жеке тұлғаны әлеуметтендірудің басты нысаны
ретінде отбасының басымдығы табиғи-биологиялық себептерге байланысты екені
анық. Басқа топтарға қарағанда өзінің ерекше ізгілікті-эмоционалды
психологиялық махаббат қамқорлық, құрметтеу, мейірімділік атмосферасының
арқасында отбасының жеке тұлғаны әлеуметтенуіне үлкен басымдылығы бар.
Баланың өмірінде алғашқы бес жылдың маңызы зор, себебі осы кезеңде баланың
дамуында әсерлі өрлеу болады, жеке тұлғаның келесідей негіздері қалыптаса
бастайды – ес, зият, сөйлеу, ойлау, эмоциялар, танымдылық, белсенділік.
Отбасы баланың өміріндегі ең жауапты кезеңіндегі әлеуметтендіруді жүзеге
асырады, баланың дамуына жеке тұрғыдан қарайды, оның қабілеттерін,
қызығушылығын, қажеттіліктерін уақытылы анықтайды. Әр отбасында өзіндік
атмосфера, өзіндік мәдени орта қалыптасады да, сол бала ғана көбірек әсер
етеді.
Отбасының келесі маңызды функциясы экзистенциялды функция - өз
мүшелерін әлеуметтік және эмоционалды қорғау функциясы. Кез келген
құбылыстың мәні қатерлі жағдайда айқындалатын белгі. Қауіп төнген сәтте
адамдардың көпшілігі өз отбасымен болуға тырысады. Бұл функцияның мәні –
адамның өзінің біреуге қажет екендігін, ол үшін біреу өмірін қиюға әзір
екендігін, оны жақсы көретіндігін сезіну, оның ішкі рухы пен сенімділігіне
қолдау жасау.
Отбасының келесі маңызды функциясы экономикалық және шаруашылық-
тұрмыстық функция. Қоғамдық тұрғыдан алғанда бұл функцияның мәні қоғамның
кәмелетке толмаған және еңбекке жарамсыз мүшелеріне қолдау жасауда,
отбасының бір мүшелерінің басқа мүшелерінен материалдық қаражат пен
шаруашылық-тұрмыстық қызмет түрлерін алу.
Әлеуметтік-мәртебелік функция қоғамның әлеуметтік құрылымын қайта
жаңғыртумен байланысты, себебі отбасы мүшелеріне белгілі-бір әлеуметтік
мәртебе береді.
Реактивті, күшті қалпына келтіру функциясы адамның еңбек күнінен
кейін дене күшін, психологиялық, эмоционалдық және рухани күштерін қалпына
келтіру. Бұл функция толық зерттелмеген, алайда ғалымдар отбасының жұбайлар
денсаулығына жақсы әсер ететін көрсететін нақты дәлелдер тапты. Бірқатар
мәліметтерді келтірсек, бойдақтық гипертомия, неврастения, язва тәрізді
аурулардың өрбуіне әсер етеді.
Бос уақытты дұрыс ұйымдастыру функциясы тиімді сауықты ұйымдастыруды
және осы салада бақылау жасауды жүзеге асырады, сондай-ақ бұл функция
индивидтің бос уақытын өткізу жөніндегі белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандырады. Бұл функцияның ерекшелігі отбасының бос уақытын
ұйымдастыруды тиімді етуге, отбасы мүшелерінің қарым-қатынас жасу
қажеттілігін қанағаттандыруға, денсаулық жағдайын жақсартуға, күшті қалпына
келуге бағытталған.
Әлеуметтанушылар мен психологтар отбасының коммуникативті функциясына
көбірек мән берді. Бұл функцияның келесі компоненттерін атауға болады:
отбасының өз мүшелерінің бұқаралық ақпарат құралдарымен, әдебиетпен,
өнермен байланыс жасауға делдалдық жасауы; отбасының бірлестікті
ұйымдастыруы [20].
Отбасының әлеуметтік функциялары оның әлеуметтік институт ретінде
қоғамдық қажеттіліктері мен өмір сүру сипатын көрсетеді. Қоғамда болып
жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің әсерімен отбасының әлеуметтік
функциялары мен иерархиясының сипаты өзгереді. Алайда барлық уақытта да
бала өсіру, тәрбиелеу отбасының маңызды функциясы болып қалады, басқа
жекелеген функциялардың маңыздылығын өзгертіп отырады.
Психологияда отбасының құрылымын байланысты мынадай түрге бөлінеді
[21]:
1. оның мүшелері арасындағы қарым-қатынас жиынтығы;
2. рухани, ізгіліктік қарым-қатынас жүйесі;
Туыстық құрылымы бойынша отбасы былайша бөлінеді:
1. нуклеарлы отбасы (балалары мен ерлі-зайыпты жұп);
2. кеңейтілген отбасы (балалары бар отбасы және отбасымен бірге күйеуінің
не әйелінің туысы тұрады).
Жұбайлар арасында билікті бөлу құрылымы бойынша келесі отбасыларға
бөлуге болады:
1. эгалитарлы – тең құқықтылыққа негізделген;
2. авторитарлы – басты шешім күйеуі (әйелі) қабылдайды.
Балалар саны бойынша – көп балалы, бала саны орташа, аз балалы,
баласы жоқ отбасы болып бөлінеді.
Үй міндеттерімен бөлу сипаты бойынша – дәстүрлі отбасы және ұжымдық
отбасы болып бөлінеді.
Бос уақытты өткізу сипаты бойынша – ашық отбасы (араласуға және
мәдениет индустриясына бағдар алған) және жабық отбасы (бос уақытты үй
ішінде өткізуге бағдаланған) болып бөлінеді.
Сонымен қатар отбасы құрамнын жіктеудің келесі түрлері, атап
айтқанда:
А.И. Антонов және В.М. Медков келесідей бөледі[22]:
1. нуклеарлы отбасы , бұл отбасының дәстүрлі және ең кең тараған түрі,
яғни ата-ана (ерлі-зайыптылар) және олардың балаларынан құралады.
2. кеңінен таралған отбасы, мұнда отбасының бірнеше мұрагерлері бірігіп
тұратын отбасылар.
А.Е. Личко (Личко А.Е., 1979) отбасының келесідей классификациясын
жіктеді [23]:
Құрылымдық сипаты бойынша:
1. толық отбасы (ата-анасы бар);
2. толық емес отбасы (тек анасы немесе әкесі бар);
3. бұрмаланған немесе деформацияланған отбасы (ата-анасының біреуі өгей
болады).
Функционалды ерекшеліктері бойынша:
1. гармониялық отбасы;
2. дисгармониялық отбасы.
Сонымен қатар отбасы рөлді орнын анықтау бойынша жіктелді,
И.В. Гребенников отбасылық рөлдердің келесідей үш түрін көрсетті:
1. орталықтанған (немесе патриархалды басымдылықпен авторитарлы), яғни
билік басында ерлі-зайыптылардың біреуі тұрады (көп жағдайда әйелі);
2. автономды – ері мен әйелі өз қызметтерін бөліп алып, бір-біріне
араласпайды;
3. демократиялық – отбасы қызметін ерлі-зайыптылар теңдей бөліседі [23].
Толық емес отбасы – қазіргі заманғы отбасының әлеуметтік-
демографиялық түрі. Толық емес отбасы дегеніміз дәстүрлі әке-ана-бала
жүйесінде құрылмаған, толық емес байланыстағы жүйесіндегі кіші топ. Отбасы
барлық кезеңдерде қоғамның маңызды мәселесі болған, ал қазіргі таңда отбасы
құрылымы, атап айтқанда толық емес отбасы жағдайы маңызды мәселелердің бірі
болып табылады. Әрине, толық емес отбасы жағдайының көбеюі отбасылық – ерлі-
зайыпты қатынас құрылымының дұрыс құрылмауымен тікелей байланысты:
1. некеге дейінгі байланыстардың көбеюі;
2. ер мен әйелдердің дәстүрлі рөлдерінің өзгеруі;
3. отбасының өндірістік функциясын жоғалтуы;
4. жастардың некеге дайындығының аздығы;
5. некедегі партнеріне деген жоғарғы талап қою;
6. маскүнемдік және нашақорлық [24].
Толық емес отбасының қалыптасуы ең бірінші ерлі-зайыптылардың
ажырасуымен байланысты болады. Соңғы 2002 жылғы статистикалық зерттеу
бойынша Қазақстанның қала тұрғындарындағы ажырасу 82,2% құрады.
Әлеуметтанушылардың зерттеулері бойынша ажырасудың ең негізгі себептерінің
бірі маскүнемдік, мінездердің сәйкессіздігі, некелік адалсыздық немесе
екінші отбасы құру. Ескерте кететін жайт, ажырасуға бірінші инициатива
білдіретін әйел болып отыр. Ал ерте құрылған отбасыға келетін болсақ, мұнда
жас ерлі-зайыптылардың отбасылық қатынасқа және балаға деген жауаптылығының
төмендігі.
Толық емес отбасының қалыптасуына тағы бір себеп ретінде соңғы
онжылдықта гендерлік кері пропорционалдылықты қарастырамыз. Әр түрлі
себептермен еңбекке жарамды жастағы ер адамдардың өлімі көбейгендігін
әлеуметтанушы мамандар хабарлайды [25].
Сонымен қатар толық емес отбасының қалыптасуына жетім балаларды
жалғыз басты әйелдердің асырап алуы да себеп болып отыр.
Толық емес отбасының негізгі функциясы дәстүрлі отбасының атқаратын
функциясына альтернативті болып келеді:
1. тәрбиелік қызмет;
2. экономикалық қызмет – отбасы мүшелерінің материалдық
қажеттіліктерінің қанағаттандырылуы;
3. рухани қарым-қатынас қызметі – өзара рухани нәрлену, бос уақытты
бірге өткізу.
Толық емес отбасындағы ең негізгі мәселе экономикалық сипаттағы
проблемалар, жинақталған отбасы қаржысы индивидуалды еңбек табысынан
құралады, жәрдем ақы, зейнетақы, мемлекеттік жөргек пұл (льгота, алимент)
т.б. құралады, мәселен, ата-ананың біреуінің болмауы отбасындағы еңбек
күшінің аздығын көрсетеді, сәйкесінше қаржылық жетіспеушіліктер әр түрлі
мәселелердің туындауына себепші болады.
Көбінесе толық емес отбасы аналық отбасыдан құралады, яғни ата-
анасының тек анасының ғана бар болуы.
Баланы отбасында тәрбиелеу – қиын әлеуметтік-педагогикалық процесс.
Ол баланың тұлғасының қалыптасуына отбасының микроклиматы мен
атмосферасының әсер етуін қамтамасыз етеді. Баланың тәрбиесіне әсер ететін
маңызды құрал – ата-ана. Баланы толық емес отбасында тәрбиелеудің негізгі
қиыншылықтары – ананың жалғыз өзі балаға көңіл бөлуге үлгермеуі болады.
Мұндай отбасыларда бала үшін әкенің әлеуметтік рөлін таныту қиынға соғады:
ол үлгі ретінде еліктейтін, жүріс-тұрыс бейнесін таба алмайды. Әдетте ана
баланы өз бетінше тәрбиелеу арқылы бейсаналы түрде баласына өзінің жеке
өмірін қайталауына итермелейді.
Ата-аналар балаларына өздерін және өз мүмкіндіктерін адекватты
бағалауға үйретуі керек, себебі осыған негізделе отырып оның талаптану
деңгейі өседі.
Толық емес отбасы жағдайында ең қамқор ананың өзі баласына толыққанды
көңіл бөле алмайды, себебі ол отбасын қамтамассыз етуші жалғыз адам
болғандықтан бала тәрбиесіне физикалық тұрғыдан шамасы жетпейді. Сондықтан
толық емес отбасындағы мәселелердің ішіндегі ең қырлысы – отбасының баланы
тәрбиелеуші және әлеуметтендіруші қызметтегі институт ретіндегі әлсіздігі
болып отыр. Толық емес отбасында тәрбиеленген баланың жалпы психологиялық
жағдайы қазіргі таңдағы маңызды мәселе екендігі жалғыз қамқоршымен
тәрбиеленген баланың тәрбиесінен көрінеді, яғни мұндай отбасында
тәрбиеленген балалар өздеріне сенімсіз, толымсыздық сезімінде тәрбиеленеді.
Сондықтан алдағы бөлімде толық емес отбасында тәрбиеленген баланың өзіндік
бағалау ерекшеліктеріне тоқталамыз [26].
1.2 Нәтижеге бағытталған білім беру мектептегі оқытуды ұйымдастыру
негізі ретінде
Білім беру процесі оқушы мен педагог іс-әрекетінің жиынтығы.
Білім беру адамның (оқушының) өмірлік тәжірибесі – тәрбиелеу, оқыту, дамыту
ретінде ерекше іс-әрекет түрі – білім беру іс-әрекетімен жүзеге асырылады.
Осы оқушылардың білім беру іс-әрекетін жүзеге асыратын процесс – білім беру
процесі деп аталады. Білім беру іс-әрекеті өзіне төмендегілерді қосады:
- оқушылардың тәрбиелеу бойынша іс-әрекеті – тәрбиелеу іс-әрекеттері;
- оқушылардың оқыту іс-әрекеті бойынша – оқу іс-әрекеттері;
- оқушылардың психикалық процестерді дамыту іс-әрекеті бойынша – дамыту
жөніндегі іс-әрекеттері.
Оқушылардың білім беру іс-әрекеттері, білім беру процестері ұйымның екі
формасында жүзеге асуы мүмкін:
- өмірлік тәжірибені өзіндік дамыту ретінде - өзіндік білім беру. Оның
ішінде өзіндік тәрбиелеу, өзіндік оқыту, өзіндік дамыту;
- педагогтың жетекшілігімен бірлескен іс-әрекет.
Оқушылардың білім беру жетістіктері – бұл оқушылардың тұлғалық, метапәндік
және пәндік нәтижелерімен айқындалатын білім беру процесінің нәтижелері.
Оқушылардың білім беру жетістіктерінің көрсеткіштері:
- жеке пәндер бойынша оқығандығының интегралды көрсеткіштері (пән бойынша
міндетті және көтерілген деңгейінің жетістіктері)
- білім беру жетістіктерінің динамикасы
- жалпы оқу қабілеттіліктерінің қалыптасуы
- коммуникативті қабілеттіліктерінің қалыптасуы
- танымдық қызығушылықтарының қалыптасуы
- бағдарлар және құндылықты бағыттар
- кәсіби өзіндік анықталу.
Білім беру жетістіктерінің динамикасы көрсеткіші – білім беру жетістіктерін
бағалаудағы бірден-бір негізгі көрсеткіш. Оқушылардың білім беру
жетістіктерінің динамикасы сипаттамасын анықтау негізінде оқу процесінің
эффективтілігін, білім беру мекемесінің немесе мұғалім жұмысының
эффективтілігін, жалпы білім беру жүйесінің эффективтілігін бағалауға
болады.
Оқушылардың тұлғалық жетістіктерінің көрсеткіштерін бағалау объектісі
оқушыларда әмбебап оқу әрекеттеріның қалыптасқандығы болып табылады. Ол
өзіне негізгі үш блокты қосады:
- өзін-өзі айқындау – оқушының ішкі позициясының қалыптасуы – оқушының жаңа
әлеуметтік рөлін қабылдау және игеру; өзін-өзі құрметтеудің дамуы мен
өзіне және өз жетістіктеріне адекватты баға беруге қабілеттілік, өзінің
мықты және әлсіз тұстарын көре алу.
- білім беру мағыналылығы - оқушылардың оқу-танымдық және әлеуметтік
мотивтер тұрақты жүйесі негізінде оқудағы тұлғалық мағынаны (яғни өзі
үшін мәнділік) іздеу және орнату; мен нені білемін және мен нені
білмеймін шектерін түсіне отырып, білмеушілікті жоққа шығаруға ұмтылу;
- моральды-этикалық бағдар – негізгі моральдық нормаларды білу және олардың
әлеуметтік қажеттілігін түсіну негізінде оның орындалуына бағдарлану;
моральдық децентрацияға қабілеттілік – моральдық дилемма келісімі бойынша
оның қатысушыларының қызығушылықтарын, мотивтерін және позицияларын
есепке алуға қабілеттілік; моральдық жүріс-тұрысты реттеуші ретінде
этикалық сезімдер – ұят, кінә, арды дамыту.
Оқушылардың тұлғалық нәтижелерінің көрсеткіштері:
- оқушылардың білім беру мекемелеріне қатынасында эмоционалды-оң көрініс
табатын, олардың ішкі позицияларының қалыптасуы;
- білім беру процесінің мазмұндық тұстарына бағыттылық – сабақтар,
жаңалықты тану, дағдылар мен жаңа құзіреттіліктерге ие болу,
мұғалімдер және сыныптастары арасындағы оқу бірлестіктерінің
сипаттамасы – және еліктеу мысалы ретінде жақсы оқушы жүріс-тұрыс
үлгісіне бағыттылық;
- азаматтық идентивтілігі негізінің қалыптасуы - өз Отаны үшін мақтаныш
сезімі, Отаны үшін танымал тарихи жағдайларды білу; өз жеріне деген
махаббат, өзіндік ұлттық сезімі, Қазақстан және әлем халықтарының салт-
дәстүр, әдет-ғұрпына және мәдениетіне құрметпен қарау; басқа
адамдардың сезімдеріне көңіл білдірулерін, түсінуге қабілеттіліктерін
және сенімділіктерін дамыту;
- оқудағы өз мүмкіндіктерін сезіну, оқудағы өз сәттілік немесе
сәтсіздіктерінің себептерін адекватты бағалауға қабілеттіліктерін қоса
алғандағы өзіндік бағалауларының қалыптасуы; өз жетістіктері мен
кемшіліктерін көре алу, өзін құрметтеу және сәттілікке сену;
- әлеуметтік, оқу-танымдық және ішкі мотивтерді, жаңа мазмұндар және
мәселелерді шешу жолдарына қызығушылықтарды, жаңа білімдер мен
дағдыларға ие болуды, жетістіктер нәтижелеріне мотивациясын, өз
қабілеттіліктерін жетілдіруге ұмтылуларын қоса алғандағы оқу іс-
әрекетінің мотивациясының қалыптасуы;
- моральдық нормаларды білу, моральды-этикалық түсініктерінің,
децентрация негізінде моральдық мәселелерді шешуге қабілеттіліктерінің
(моральдық дилемманы шешудегі әр түрлі қөзқарастағы координициялар)
қалыптасуы; моральдық нормаларды сақтау немесе бұзу тұрғысындағы
өзінің және басқа адамдардың әрекеттерін бағалауға қабіліттілік.
Оқушылардың метапәндік нәтижелерінің көрсеткіштері:
- оқушылардың оқудағы мақсаттары мен міндеттерін сақтауға және қабылдауға
қабілеттілігі; практикалық міндеттерді өз бетінше танымдыққа айналдыру;
алға қойған міндеттеріне және оны жүзеге асыру шарттарына сәйкес өзіндік
іс-әрекетін жоспарлай алу қабілеті мен оны жүзеге асыратын жағдай (құрал)
іздеу; өз әрекеттерін бағалау және бақылай алу, оның баға беру және
қателер сипаттарының негізінде орындалуына түзетулер енгізу, оқу
әрекетіндегі өзінділігі және инициатива танытуы;
- ақпараттық ізденісті, жинақтауды жүзеге асыра алу және әр түрлі
ақпараттық көздер арасынан керекті ақпараттарды бөліп алу;
- меңгерілген объектілер мен процестер, оқу-танымдық және практикалық
міндеттерді шешу кестелерінің моделін құру үшін белгілік-символдық
құралдарды пайдалана алу;
- салыстыру, талдау, жалпылау, туыстық белгілері бойынша классификациялау,
ұқсастарын біріктіру, белгілі ұғымдарды білу тәрізді логикалық
операцияларды жүзеге асыруға қабілеттілік;
- оқу мәселелерін шешуде педагогпен және қатарластарымен бірлестік орната
алу, өз әрекеті нәтижесі үшін өзіне жауапкершілік алу.
Оқушылардың пәндік нәтижелерінің көрсеткіштері:
- оқушыларда пәндік білімдердің қалыптасуы;
- пәндік икемділіктер және сол негізінде қалыптасатын практикалық
қабілеттіліктер;
- оқушылардың пәндік дағдыларға ие болуы, оны өмірлік тәжірибеде қолдана
алу.
Білім беру жетістіктерінің қазіргі кездегі түсінігі:
- пәндік білімдер мен қабілеттіліктерді қалыптастыру;
- осы білімдерді практикада қолдана алу;
- дисциплина аралық қабілеттіліктерге ие болу:
1. коммуникативті қабілеттіліктер (өз ойын ауыз және жазбаша нақты
жеткізе алу, басқаларды тыңдау және түсіну, оқыған тексттерді
түсіну және талдау жасай алу)
2. әр түрлі формада ұсынылатын ақпараттармен жұмыс жасай алу
(кестелер, графиктер, т.б.)
3. ақпараттық технологияларды меңгеру (компьютер көмегімен
ақпараттармен жұмыс жасай алу)
4. топпен бірлесе жұмыс жасай алу – оқу және өзін-өзі жетілдіру
қабілеттілігі
5. мәселелерді шеше алуға қабілеттілік.
Білім беру сапасының әр түрлі түсініктері:
- ата-аналар білім беру сапасын балаларының индивидуалды дамуымен
қатынастыруы мүмкін;
- мұғалімдер үшін білім беру сапасы оқу материалдарымен қамтамасыз етілген
сапалы оқу жоспарының болуын білдіруі мүмкін;
- оқушылар үшін білім беру сапасы мектепішілік климатпен байланыстырылады;
- бизнес және өнеркәсіп үшін білім беру сапасы бітірушілердің білім, дағды
және қабілеттіліктерімен, оның өмірлік позициясымен қатынастырылады;
- қоғам үшін білім беру сапасы оқушылардың кәсіби іс-әрекеттерінің
технократиялық немесе гуманистік бағыттылығымен, азаматтық позицияларымен
сипатталатын құндылықты бағдарлармен байланысты.
Білім беру қоғам өрлеуінің жетекші факторы және еліміздің дамуының
стратегиялық ресурсы ретінде жаңа миссияны орындауға тиісті. Өмірдің
өзгермелі жағдайында үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны болып
табылатын орта білімнің құндылық мәні арта түседі. Білім құндылық, жүйе,
үдеріс және нәтиже ретінде өскелең ұрпаққа жинақталған әлеуметтік
тәжірибені беріп қана қоймай, сонымен қатар жасампаздық пен адами әлеуеттің
дамуына мүмкіндік береді. Білім берудің, соның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1. ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІНДІК БАҒАЛАУЛАРЫ МЕН БІЛІМ
БЕРУ ЖЕТІСТІКТЕРІ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Отбасының жалпы сипаттамасы және педагогикалық-психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.2 Нәтижеге бағытталған білім беру мектептегі оқытуды ұйымдастыру
негізі 17
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.3 Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердегі өзіндік бағалау
дамуының 29
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
1.4 Өзіндік бағалаудың оқушылардың білім беру жетістіктеріне әсерінің
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 50
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақстан Республикасының білім беру
жүйесі болашақ ұрпаққа әлемдік ғылым мен прогресс деңгейінде сәйкес білім
мен тәрбие беру, оның рухани байлығы мен мәдениеттілігін, ойлай білу
мүмкіндігін жетілдіруге бағытталған.
Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму
жоспарында жалпы білім беретін мектеп білімді, жоғары өнегелі, сыни тұрғыда
ойлайтын, рухани жағынан дамыған, өзін-өзі дамытуға және шығармашылыққа
қабілетті азамат қалыптастыру қажеттігі айтылған. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауларында: Ұлттық
бәсекелестік қабілеті, бірінші кезекте, оның білімділік деңгейімен
айқындалады, Біз бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде
сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз керек, - деп атап
көрсетті. Олай болса, қазіргі мектептің құрылымы мен білім беру мазмұнын
жаңартып, оқу-тәрбие процесін жетілдіру және оның сапасын қамтамасыз ету
еліміздің білім беру саясатының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Бұл міндеттер білім сапасының жаңа түсінігін қалыптастыра отырып,
оқушылардың тұлғалық қажеттіліктеріне сәйкес білім беру жетістіктерінің
жоғары деңгейін қалыптастыратын білім беру процесін ұйымдастырушылықты және
мазмұндық жағынан жаңартуды талап ететіні сөзсіз.
Оқушылардың оқу іс-әрекетінің психологиялық негіздері отандық
ғалымдар: С.М.Джакупов, Ж.И.Намазбаева, Р.Б.Каримова, Қ.Т.Шерьязданованың
еңбектерінде қарастырылған. Орта мектепте диагностикалық әрекетті жүзеге
асыру мәселелері отандық ғалымдардың зерттеулерінде: Г.Ж.Примбетова
(мектепте құзіреттілік білім беру жағдайындағы оқу жетістіктерінің
өлшеуіштері ретіндегі тапсырмалар), Н.А.Заграничная (негізгі мектепте оқыту
сапасын мониторингілеу үшін өлшеуіштер жүйесін құрастыру), А.Е.Абуова (жеке
тұлғаға бағытталған оқыту жүйесінде оқушылардың білім жетістіктерін
мониторингілеу) және т.б. сипатталған. Алайда бұл еңбектерде оқушылардың
білім беру жетістіктері, толық емес отбасындағы оқушылардың білім беру
жетістіктері, олардың өзіндік бағалауларымен байланыстылығы жеткілікті
деңгейде қарастырылмаған.
Отбасы қоғамның жеке жүйесі (подсистема) болатын ерекше әлеуметтік-
педагогикалық жүйе ретінде дамудың ең негізгі қайнар көзі болып табылады.
Ол дүниедегі ең құнды байлықты – адамды дүниеге әкеледі. Адам мен қоғам өте
тығыз байланысты ұғым ғана емес, ол тірі дүниенің, ғаламшардың дамытушы
тірегі. Қоғам – отбасы – тұлға әлеуметтік-педагогикалық жүйесіндегі
отбасы жалпы қоғам мен тұлға арасындағы құндылықтар мен қажеттіліктерді
қалыптастырушы, дамыту қызметтерін тізуші көпір секілді. Отбасының
қызметтері қоғамды қалыптастырып, дамытушы орталық ретінде орын алады.
Жалпы қоғамның дамуы – бұл отбасының сәттілігімен байланысты.
Отбасының сәттілігі, оның қоғамда дұрыс орын алуы отбасының негізгі
жемісі бала дамуымен байланысты. Әрине бала дамуына ең бірінші әсер етуші
фактор ретінде жалпы отбасы жағдайын қарастырамыз. Сондықтан толық емес
отбасы жағдайын қоғамдағы негізгі мәселелердің бірі ретінде қарастырып,
оның маңыздылығын көрсетеміз.
Тұлғаның қалыптасып, дамуына отбасы жағдайы әсер ететіндігі сөзсіз,
сонымен қатар қоғамдық қарым-қатынас та адамның субъективті маңыздылығын
айқындаушы фактор болып табылады. Тұлғаның субъективті маңыздылығы оның
өзіндік бағалауы арқылы көрінеді. Осыған сәйкес Д.С. Лихачов сөзін айтып
кетсек: Адам өз өмірінде саналы түрде алдына мақсат, міндет қоя отырып
өзіне еріксіз баға береді. Сол себептен де адам не үшін өмір сүріп жатқанын
оның өзін-өзі бағалауынан көруге болады. Өзіндік бағалау адамның
әрекеттерінің қандай да бір нәтижесіне әсер ететінін ескере келе, соның
ішінде өзіндік бағалаудың білім беру жетістіктеріне әсерін қарастыруды жөн
көрдік. Соның ішінде толық емес отбасы жағдайы мен баланың өзіндік бағалауы
арасындағы байланыс және өзіндік бағалау мен білім беру жетістіктері
арасындағы байланыстарды қоғам үшін елеулі мәселе ретінде зерттеуге алуды
жөн көрдік.
Зерттеудің мақсаты: толық емес отбасында тәрбиеленген оқушылардың
өзіндік бағалауының білім беру жетістіктеріне әсерін теориялық-практикалық
негіздеу.
Зерттеудің нысаны: мектептегі білім беру процесі.
Зерттеу жұмысының пәні: толық емес отбасында тәрбиеленген оқушылардың
өзіндік бағалау ерекшеліктерінің білім беру жетістіктеріне әсерінің
механизмдері.
Зерттеудің болжамы: егер толық емес отбасындағы оқушылардың өзіндік
бағалауы мен білім беру жетістіктерінің оптималды-оң үйлесімі табылса, онда
оларды оқыту табыстылығы қамтамасыз етіледі, өйткені оқушының тұлғалық даму
механизмдері оның белсенділігі, оқу әрекетінің саналылығы және тәрбиелілігі
тұрғысынан негізделеді.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Отандық және шет елдік зерттеу материалдарына талдау жасау және
толық емес отбасындағы оқушылардың өзіндік бағалауы мен білім беру
жетістіктерінің өзара байланысын анықтау.
2. Толық емес отбасындағы оқушылардың өзіндік бағалауы, өзіндік
бағалаудың білім беру жетістігіне әсері ұғымдарына анықтама беру.
3. Толық емес отбасындағы оқушылардың дұрыс әлеуметтенуі үшін өзіндік
бағалау мен білім беру жетістіктерінің оптималды оң үйлесімін анықтау және
тәжірибелік негізге алу.
Зерттеудің жетекші идеясы:
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздерін қоғамдық процестер
мен әлеуметтік жүйеде орны бар, құбылыстар мен фактілердің мәні туралы
іргелі философиялық қағидалар; жеке тұлға теориясы, іс-әрекеттік теория,
білім саласындағы мониторинг және диагностика мәселелері (B.Bloom,
Д.Ш.Матрос, С.Е.Шишов, В.А.Кальней, Ж.У.Кобдикова, Ы.А.Нәби, Р.М.Салина
және т.б.), әдіснамалық тұғырлар мен ұстанымдар құрайды.
Зерттеу көздері: білім беру аясындағы ресми және нормативтік
құжаттар, зерттеу мәселесіне байланысты философтардың, психологтардың,
педагогтардың еңбектері.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселелері бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді, білім беруді
ұйымдастырудағы нормативтік және оқу құжаттарын талдау; білім сапасы
диагностикасын жүргізуді жобалау, оқу процесін бақылау, сауалнама,
әңгімелесу.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: зерттеуде отбасының жалпы
психологиялық-педагогикалық сипаттамасы, толық емес отбасылардың
психологиялық ерекшеліктері, осындай отбасында тәрбиеленген баланың
психологиялық жағдайы, атап айтқанда өзіндік бағалау ерекшеліктері жан-
жақты талданады. Мемлекеттік стандарттарға сәйкес білім беру
бағдарламалары, оның ішінде 12 жылдық білім беру жобасына байланысты
оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау жүйесі туралы, білім сапасы, нәтижеге
бағытталған білім беру ережелері зерттелді.
Зерттеу жұмыстың құрылымы кіріспеден, бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ТОЛЫҚ ЕМЕС ОТБАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ӨЗІНДІК БАҒАЛАУЛАРЫ МЕН БІЛІМ БЕРУ
ЖЕТІСТІКТЕРІ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Отбасының жалпы сипаттамасы және педагогикалық-психологиялық
ерекшеліктері
Отбасы – нақты өмірлік құндылықтарды, түсініктерді, қоғаммен өзара
қатынаста бағыттар бірлігін білдіретін адамдар бірлестігі, мәдени
бірлестік. Осы қызметтердің сипаты отбасының мазмұнын, формаларын және
тұрақтылық критерийлерін болжайды. Отбасы психологиялық ерекшеліктерден
тұратын шағын топ ретінде әлеуметік психологияның зерттеу нысаны болып
табылады.
Бұрынғы ойшылдар отбасының табиғатын, мәнін анықтауда түрлі көз-
қарастарды ұстанды. Неке – отбасы қарым-қатынасының сипатын анықтауға алғаш
тырысқандардың бірі – ежелгі грек философы Платон. Оның пікірінше, отбасы
дегеніміз - өзгермейтін бастапқы қоғамдық ұяшық: отбасылардың бірігуі
нәтижесінде мемлекет пайда болған [1].
Француз ағартушысы Ж.Ж. Руссо: Барлық қоғамдардың ішіндегі ең ежелгі
әрі жалғыз табиғи қоғам – бұл отбасы. Сонымен, отбасы – бұл, керек болса,
саяси қоғамдардың бейнесі, үкімет - әке тәрізді, халық – балалары
іспеттес, - деп жазды [2].
Неке және отбасы ұғымдары арасында тығыз байланыс бар. Неке,
отбасы ұғымына келетін болсақ, ол орыс сөзі брак ежелгі орыстардың
брачити сөзінен шыққан. Біздің тілге аудырған кезде тартып алу деген
мағына береді, яғни жақсыны таңдап, керек еместі тастау керек деген сөз
[3].
Украин, беларусь, польшалық, чештік және кейбір славян тілдерінде бұл
екі құбылыс күрделі түсіндіріледі, себебі неке одағы термині шлю деген
сөзден шыққан, ал ежелгі славян тілдерінде сълюб деп аталады. Біздің
тілде ол сөз беру деген мағынаға ие. Отбасы – ол жыныс арасындағы
қатынастың санкционалды формасы, яғни жыныс қатынасын реттеу тәсілі [3].
Өткен кезеңдердегі және қазіргі заманғы әдебиеттерде неке, отбасы
сөздері синоним ретінде қолданылады, алайда бұл ұғымдардың ортақ жалпы мәні
де, өздеріне ғана тән жеке мәндері бар. Ғалымдардың айтуынша, неке мен
отбасы әр түрлі тарихи кезеңде пайда болған.
Қазіргі психологтардың беретін анықтамасы бойынша, неке дегеніміз -
әйел мен ер адам арасындағы тарихи өзгеріп отратын қарым-қатынастың
психологиялық нысаны. Осы нысан арқылы қоғам олардың жыныстық өмірін
тәртіпке келтіреді және оған рұқсат береді, олардың ерлі-зайыптылық
құқықтары мен міндеттерін белгілейді [4].
Отбасы дегеніміз – некеге қарағанда күрделірек қарым-қатынас жүйесі,
ол тек жұбайларды ғана емес, онымен қатар балаларды, туыстарды, жұбайларға
жақын адамдарды да біріктіреді. Отбасы – бұл әлеуметтік институт пен шағын
әлеуметтік топ белгілерін иеленетін әлеуметтік жүйе. Отбасы әлеуметтік
институт ретінде жұбайлардың, ата-аналардың, балалар мен басқа туыстардың
өзара қарым-қатынасын реттейтін әлеуметтік нормалардың, санкциялардың және
жүріс-тұрыс үлгілерінің жиынтығымен сипатталады. Отбасы – некеге немесе
қандас туыстыққа негізделген шағын топ, оның мүшелері тұрмысымен
ортақтығымен, өзара моральдық жауапкершілегімен және өзара көмекпен
байланысты [5].
Отбасының әлеуметтік функциялары оның әлеуметтік институт ретінде
қоғамдық қажеттіліктері мен өмір сүру сипатын көрсетеді. Қоғамда болып
жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің әсерімен отбасының әлеуметтік
функциялары мен иерархиясының сипаты өзгереді. Алайда барлық уақытта да
бала өсіру, тәрбиелеу отбасының маңызды функциясы болып қалады, басқа
жекелеген функциялардың маңыздылығын өзгертіп отырады.
Неке – ер адам мен әйел арасындағы қарым-қатынасқа рұқсат беретін
әлеуметтік нормалар жиынтығы, сондай-ақ олардың отбасы мен отбасы тобының
өмір сүруі үшін қажет өзара құқықтары мен міндеттерінің жүйесі түріндегі
әлеуметтік институт [6].
Кейбір нормалар, құқықтар мен міндеттер заңды сипатта болады және
заңмен реттеледі. Заңмен бекітілген нормаларға мүлікті иелену жөніндегі
мәселелер, некені бұзумен байланысты бірқатар құқықтық мәселелер жатады.
Қазіргі таңдағы отбасылардың түрі, категорияларының және формаларының түрі
өте көп. Отбасы категорияларын әр түрлі сферада түрліше қарастырады.
Отбасы – бұл күрделі көпаспектілі түсінік, оны анықтайтын мынадай
төрт сипаттаманы атап кетуге болады:
1. Отбасы – бұл қоғамның ұяшығы (шағын әлеуметтік топ);
2. Отбасы – бұл жеке тұрмысты ұйымдастырудың негізгі формасы;
3. Отбасы – бұл ерлі-зайыптылар одағы;
4. Отбасы – бұл көпжақтылы қатынас [7]
Отбасы психологиясының ең көп таралған формаларына келетін болсақ,
келесідегідей бөліп қарастырамыз:
Әділетті келісім шартқа негізделген некелік-отбасылық қатынас.
Ерлі–зайыптылар нақты өздеріне не керек екенін біледі және белгілі-бір
материалды ұтымды жақтарын біліп отырады. Олардың маңызды мәселелерін
келісім шарттың өзі шешіп отырады. Бұл қатынастың ерекшелігі махаббат деп
айтуға қиын эмоционалдылық қатынасы ереже бойынша уақыт өте келе нығая
түседі.
Әділетсіз келісім шартқа негізделген некелік-отбасылық қатынас. Әйел
пен ер адам некеге өзінің жеке пайдасын ойлап, серігіне қиянат жасайды.
Мұнда махаббат туралы айтудың қажеті жоқ.
Мәжбірлеу некелік-отбасылық қатынас. Ерлі-зайыптылардың біреуі
екіншісіне ықпал жасайды, ал екіншісі компромиске келуге келіседі. Осындай
қатынастарда терең сезім туралы айту қиын: басымдылық танытатын адам өзінің
жұбайын жеке-меншік ретінде қарайды. Еркіндік сезімі кез-келген неке мен
отбасыда болуы керек. Отбасыда компромиске келу қиынға соғады.
Әлеуметтік-нормативті бағдардағы ритуалды некелік-отбасылық қатынас.
Белгілі-бір жасқа келгенде адамдар айналасының барлығы үйленген немесе
тұрмыс құрғанын көріп, отбасы құру керек деген қорытындыға келеді. Бұл неке
махаббатсыз және есепсіз болады, мұнда тек отбасылық өмірі ұзаққа
созылмайды. Көбіне кездейсоқ құрылады және кездейсоқ ажырасады.
Махаббатпен құрылған некелік-отбасылық қатынас. Екі адам өз еркімен
қосылады, себебі бір-бірінсіз өмірлерін елестете алмайды. Махаббатпен
құрылған некедегі шектеу өз еріктерімен болады: олар бос уақыттарын бірге
өткізгенді, бір-біріне және отбасының басқа мүшелеріне жақсылық жасағанды
жақсы көреді. Бұл нұсқаудағы некелік-отбасылық қатынас бала туылғанда одан
сайын нығая түседі. Бұл жерде айта кететін жайт, парадокс өзіне шектеуді өз
ерікімен қабылдайды. Мұндай қатынастар некелік-отбасындағы сенімділіктен,
сыпайылықтан тұрады [7].
Отбасы кез-келген заманауи, өзінің халқын, халықаралық дәрежесін және
барлық әлеуметтік-мәдени институттарды сақтауға талпынатын мемлекеттің ең
құндысы болып табылады. Отбасының жағдайы, тенденциялары ұрпақ жалғастыру
мақсатында ғана емес, сонымен қатар мемлекеттегі жағдайды жақсартудағы, ең
маңыздысы нақты қоғамдағы перспективаның ең маңызды индикаторы болып
табылады[7].
Отбасы - адамдардың ең ежелгі әлеуметтік форумының бірі. Ол кластан,
ұлттан және мемлекеттен бұрын пайда болған және ерекше құндылыққа ие. Ол
балаларға тәрбие беру арқылы оларға еңбек дағдыларын қалыптастырып, сонымен
қатар әлеуметтік және индивидуалды сана қалыптастырады.
Отбасы мен неке әлеуметтік институттарының қалыптасу сұрақтары мен
мәселелері антикалық дәуірден қазіргі таңға дейін өзекті мәселелерді бірі
болып тұр. Және бұл жайдан-жай емес, себебі отбасы – адамның өмір бойы
қасында болатын феномен [8].
Сонымен, отбасы мәніне бұрынғы заманның ойшылдары түрлі бағытта
қарастырған. И.В. Гребенников, Ю.А. Семенов, К. Витектің және басқа
ғалымдардың ойынша , отбасылық-некелік қарым-қатынастың мінезін анықтау
ежелгі грек философы Платоннан басталады. Ол мемлекет отбасының бірігуінен
пайда болады деп түсіндірді [9]. Алайда, Платон отбасы көз-қарастарын
қарастырмады. Мінсіз мемлекет жобасында қоғамда бірлік орнату үшін ол
әйелдерді, балаларды және мүліктерді кіргізуді ұсынды . Бұл идея жаңалық
болмады. Ежелгі грек тарихшысы Геродот өзінің атақты Тарихында тұтқындар
арасында әйелдер қоғамы ерекше қыр болғанын айтқан [10]. Мұндай пікірлер
барлық антикалық эпохаларда кездеседі.
Платонның жұмысында дені сау ұрпақ сақтау үшін нақты ұсыныс көрдік.
Оның ойынша, ең дені сау баланы 20 дан 40 қа дейінгі әйелдер 55 жастағы ер
адамдардан туады екен. Платон әр ер адам некеге 35 жасында тұру керектігін
талап еткен. Сонымен қатар, ерлі-зайыптылардың темпераменттері әр-түрлі
болу керек, себебі ұрпақтарын тепе-тең дәрежеде жасайды [10].
Аристотель Мінсіз мемлекет жобасын сынға ала тұра, Платонның
идеясын қоғамның негізін құрайтын патриархалды отбасын селения, ал
селениялардың бірігуін мемлекет деп атады. Отбасына қатысты мұндай
көзқарас ұзақ уақыт бойы жалғасты. Француз жазушысы Жан-Жак Руссо былай
деді: Барлық қоғамның ең ежелгісі және жалғыз қарапайымы – ол отбасы...
сонымен, отбасы – бұл, саяси қоғамның үлгісі, басшы – әке, халқы –
балалары....
Антикалық, ортағасырлық және жаңа дәуірдің философтары отбасылық
қатынас мәселесін қарастырғанда, отбасыны әлеуметтік институт емес,
мемлекет үлгісі ретінде көруді жөн көрді. Белгілі бір мөлшерде бұл ойды
неміс философтары Кант пен Гегельде жалғастырды. Кант отбасының негізін
құқықтық жүйеде көрсе, Гегель – абсалютті идеяда көрді [11]. Осыдан айта
кететін жайт, мәңгілікті мойындайтын ғалымдар неке мен отбасы ұғымын
ұқсастырады; олардың арасындағы айырмашылық формалды бастауымен анықталады.
Әрине, неке мен отбасы ұғымдарында тығыз байланыс орнатылған. Кейбір
қазіргі және бұрынғы әдебиеттерде оларды көбінесе синонимдес ретінде
қарастырған. Алайда, бұл ұғымдарда ұқсастықтан басқа, өздеріне тән
ерекшеліктері де бар. Сонымен, ғалымдар неке мен отбасы екі түрлі тарихи
кезеңде пайда болғандарын дәлелдеп отыр: отбасы некеден кейін кешірек пайда
болған. Қазіргі таңдағы отандық әлеуметтанушылар некені былай қарастырады:
әйел мен ер адам арасындағы қатынастың әлеуметтік формасы өзгере отырып,
олардың жыныстық өмірін өзгертеді және оларға ерлі-зайыптылық пен ата-
аналық құқық пен міндеттің жүктелуі ретінде қарастырады. Отбасы некеге
қарағанда, одан күрделі қатынас жүйесін құрайды. Себебі, мұнда тек ерлі-
зайыптыларды ғана емес, балаларын, сонымен қатар басқа туыстарын
біріктіреді [12].
Неке мен отбасының тарихи өзгерісі алғаш рет 1861 жылы швейцар
тарихшысы И.Я. Бахофеннің Материнское право атты еңбегінде жарық көрді.
Кейінірек 1877 жылы эволюционды идеясымен ағылшын ғалымы Л.Г. Морганның
Древнее общество атты еңбегі жарыққа шықты [13].
Әлеуметтік ұйым ретінде, отбасы некеден тек ерлі-зайыптылардан басқа
адамдардың қосылуынан ғана ерекшеленбейді. Сонымен, неке мен отбасы
ұғымдарынан туындаған мәселені шешетін кезде, олардың тек сандық
айырмашылығына ғана емес, сапалық айырмашылығына көңіл бөлу керек.
Некелік-отбасылық институтқа тарихи шолуды қорытындылау барысында,
айта кететін жайт, жүздеген жылдар бойы субъективті мінезі бар отбасына
қатысты көптеген ойлар айтылды. Бұл дәуірді бүршік жару дәуірі деп атауға
болады. Оның шыңы ХІХ ғасырда дүниеге келген дарвинизм болды. Оның
айтуынша, отбасы, адам сияқты белгілі бір қарапайым эволюциядан өтті.
Отбасына ғылыми түрде зерттеу жүйесі Ф.Энгельстің Происхождение
семьи, частной собственности и государства атты еңбегінен басталды. Ф.
Энгельс Л. Морганның этнографиялық зерттеулеріне сүйене отырып, оның қате
сызбасын түзеп, жаңа білімдер мен қорытындылар қосты. Ол неке мен отбасының
дамуы соңғы есепте өндірістің дамуымен шартталған. Бұл оған бұрын отбасы
мен некенің қалай өзгергенін ғана емес, сонымен бірге бұл әлеуметтік
институттың үнемі дамып, өзгеріп отыратындығын көрсетті [13].
Ф. Энгельс болашақтағы некеге нақты анықтама бермеді, себебі ол
институттың және соған байланысты әлеуметтік факторлардың өзгеретіндігін
білді. Оның заманауи некенің қалай болады деген сұрағына берген жауабы
мынадай болды: Бұл келешек ұрпаққа байланысты анықталады: келешектегі ер
адамдар ешқашан өмірлерінде ақшаға немесе билікке әйел ала алмайды, және
әйелдер махаббатпен өзіне жар таңдайды.
Батыста отбасыны жүйелік зерттеу ХХ ғасырда басталды. Отбасындағы
өзара қатынас, сексология тақырыптарында еңбектер пайда болды. Сол уақытта
әлеуметтік психологияның негізі қаланды, содан отбасыға әлеуметтік-
психологиялық жағынан бағыт қалыптасты.
ХХ ғасыр бойы әсіресе 50 жылдары Батыста ерлі-зайыптылар мен отбасыға
қатысты көптеген жұмыстар жарық көрді. Алайда, соншалықты әдебиеттерге
қарамастан, жастарға өткізіліп жатқан курстардың санына қарамастан ажырасу
саны төмендемеді. Бұл жағымсыз әлеуметтік макро құрылымның себебі екенін
түсіндіреді. Ол экономикалық-саяси дағдарыс, жұмыссыздық, адам құқығығының
бұзылуының әсерінен болады. Мұндай қоғамдық қатынасқа экономикалық-моральді
әсер еткен кезде, шаруашылықты қалай жүргізу керек екендігі жайында, ерлі-
зайыптылардың, ата-ана мен балалардың қарым-қатынас туралы кеңестер жоғары
нәтиже бермейтіндігі бәрімізге түсінікті.
Соңғы уақытта отбасылық және неке мәселесіне түрлі саладағы
мамандардың көп зейіні түсуде. Ол әлеуметтанушылар, демографтарға
психологтар, медиктер, педагогтар, экономисттер, заңгерлер және тағы
басқалар. Қоғамда болып жатқан әлеуметтік, демографиялық және экономикалық
процесстердің отбасы-неке қатынасына әсер ететіндігі кездейсоқ емес. Осы
процесстердің қорытындысы дәстүрлі некенің орнына жаңа отбасылық-неке
қатынас орнайды. Сонымен бірге, некелік қатынастың өзгерісінен отбасы
өзгереді. Содан, отандық ғалымдардың зерттеуінше қазіргі таңда түрлі жаңа
формадағы некеден басқа, жаңа типтегі отбасылар да көрініс табуда.
Классикалық моногаммалардың ішінде отбасының келесідей типтері бар:
патриархалды немесе дәстүрлі, детоцентрикалық отбасы немесе заманауи
отбасы, толық, аналық және толық емес отбасы. Осылардың барлығы қазіргі
таңда бір уақытта қызмет жасай отырып, кең модель жасайды. Сонымен қатар,
С.И. Голод дәстүрлі емес, моногамды емес отбасы моделін жасады, оны
келесідей жіктеді: некесіз отбасы (толық емес және аналық отбасы),
альтернативті отбасылық үлгі [14]. Бұл кейбір дәстүрлі отбасындағы дағдарыс
және отбасы-неке институтында отбасының эволюциялық дамуы туралы айтуға
мүмкіндік береді. Сонымен, И.С. Конның байқауынша, ХХ ғасырдың соңғы он
жылында отбасылық қатынас облысында әлеуметтік өзгерістер өте көп.
Практикалық тұрғыдан олар отбасының барлық өмірлік іс-әрекеттер сферасында
көрініс тапты: құрылымынан ерлі-зайыптылардың рөлдерінің және отбасы
қызметтерінің психологизация мен интимизация жақтарға ауысты [15]. Мұндай
шарттарда, отбасы мен неке мәселесімен айналысатын көптеген мамандардың
ойынша , қазіргі таңдағы отбасылар өздерінің қызметтерін атқара алмауы
қоғамда болып жатқан көптеген жағымсыз жағдайлардың себебі болып жатады:
ажырасу санының көбеюі, туу саны төмедеуі, әйелдер мен ер адамдардың жалғыз
басты қалуы, бала тәрбиедеудегі мәселелер және тағы басқалар орын алып
жатады. Осы мәселенің барлығы неке сапасының төмендігінен және отбасы мен
ерлі-зайыптылар қарым-қатынастарының тұрақсыздығынан болып жатыр деп айтуға
болады. Сондықтан, алдымен неке формасы мен отбасы типтеріне қарамастан,
неке сапасын жоғарлату және отбасылық-неке қатынастарын нығайту мәселелерін
шешу қажет.
1960 жылдардың аяғы мен 1970 жылдадың басында ғана көптеген
дисциплиналардың, соның ішінде психологияның әлеуметтік зерттеулер пәні
отбасы мен неке бола бастады. Отбасы психологиясы курсын жоғарғы оқу
орындарында оқытудағы негізгі міндет – некелік-отбасылық қатынастар
эволюциясы жайында жүйеленген жалпы түсінік беру, отбасының мінез-құлықтық
қырлары мен өмірлік циклінің ерекшеліктерін көрсету және отбасы
психологиясының басты мәселелерін ашу болып табылды. Оқу дисциплинасы
ретінде отбасы психологиясының мазмұны студенттерде қазіргі кезеңдегі
отбасылық психологиялық қатынастардың пәні және міндеттері, олардың
практикалық қолданыста мүмкін болатын негізгі бағыттары тұрғысында
адекватты түсінік қалыптастыру [5].
Соның ішінде Қазақстандағы отбасы мәселелерімен зерттеген ғалымдарға
тоқталатын болсақ.
Қазақстанда неке және отбасы психологиясы 1960 жылдардан бастап
жоғары оқу орындарында жүргізілуде. Осылай, неке және отбасы
психологиясын оқу процессіне алғаш рет Е.А. Букетов атындағы Қарағанды
мемлекеттік университетінде (1992) енгізілді, одан кейін әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық Университетінде оқытыла бастады (1999) [16].
Тағы айта кететін жайт, мектептегі курсқа арналған Этика және отбасы
өмірінің психологиясы оқулығы, сонымен қатар Қ.Б.Жарықбаевтың жоғары сынып
оқушыларының болашақ отбасы өміріне дайындау мәселелері үлкен үлес қосты.
Қазіргі таңда қазақ психология ғылымында заманауи отбасы мәселелерін
шешу бағытында бірнеше эксперементтік зерттеулер жүргізілуде.
Отбасы және ерлі-зайыптылар өзара әрекетінің аспектілеріне, отбасы
әлеуметтенуіне байланысты З.Ш. Қарақұлова, З.М. Балғымбаева, А.Ж.
Давлетова, Қ.А. Айдарбекова, М.П. Кабакова, А.Б. Валиева, Н.М. Садықова,
С.Қ. Құдайбергенованың жұмыстарын айтуға болады [17].
Сонымен, З.М. Балғымбаеваның жұмысы ата-ана - бала мәселесін
зерттеуге бағытталған. Сонымен қатар отбасы рөлі этностың психологиялық
бірлігі ретінде көрсетілген. Отбасының мәдени-тұрмыстық және этникалық
ерекшеліктерін талдау негізінде баланың гендерлік әлеуметтенуінің негізгі
механизмдері этносқа тәуелді және үш этносты зерттеудің нәтижесінде (қазақ,
орыс және ұйғыр) жыныстық қате түсінудің мазмұнында этникалық
ерекшеліктердің бар екендігі анықталды.
А.Д. Давлетова ата-ана отбасында психологиялық кеңістіктегі тұлға
бағдарының ерекшеліктерін зерттеді. Зерттеу екі баласы бар қазақ
отбасыларына жүргізілді.
М.П. Кабакованың жүргізген зерттеуі жыл сайын ажырасу саны көбеюіне
байланысты бірлескен өмірлік іс-әрекеттегі ерлі-зайыптылар қарым-
қатынасының тұрақтылығының механизмдері мен факторларын анықтауға
бағытталды. Зерттеу бірігіп өмір сүру процесінде ажырасудың өсуімен
байланысты, ерлі-зайыптылық қатынасты тұрақтандыру, ерлі-зайыптылардың
бірлескен өмірлік іс-әрекеттің нәтижесі болып табылатындығы анықталды.
Бірлескен өмірлік іс-әрекеттің негізінде жалпы мағыналық қордың қалыптасу
процесі және отбасы мүшелерінің игеруі жатыр. Жалпы мағыналық қордың
қалыптасуының көрсеткіші бұл отбасылық құндылықтардың, бағдардың,
көзқарасатардың, ерлі-зайыптылар күтімінің сәйкес келу деңгейімен
сипатталады. Бірлескен өмірлік іс-әрекет отбасы жүйесінің негізгі жүйені
құрушы факторы болып табылады.
А.Б. Валиеваның жұмысында ажырасқан әйелдердің эмоциялық жағдайы,
құндылық бағдарының ерекшеліктері зерттелді.
Отбасында психологиялық потологиялары бар ата-аналар қарым-
қатынасының типтерін анықтау бағытында С.Қ. Құдайбергенованың жұмыстары
болды. Бұл жерде психикалық ауытқуы бар балалардың ата-аналармен
психологиялық жұмыс жүргізуге үлкен мән берілді.
Қазақстандық әлеуметтанушылардың ішінде отбасы мәселесімен ұзақ уақыт
бойы З.Ж. Жаназарова жұмыс жасады. Оның жұмыстарында отбасы әлеуметтік
институт ретінде көрсетілген.
Жүргізілген зерттеулердің көрсетуінше, қазіргі таңдағы қазақстандық
психологиялық ғылым эксперименталды этнопсихологиялық бағыттың
табалдырығында тұрғанын көрсетеді.
Отбасы туралы ғылымда типология үлкен рөл ойнайды. Тек отбасы деген
болмайды, ал қаланың отбасылары, ауылдың отбасылары, жас және кәрі
отбасылар, түрлі мамандық, білім топтарына жататын және т.б. отбасылар
болады. Әр отбасылардың ішкі қатынастарына қарамастан, олардың жастық,
кәсіби ерекшеліктеріне байланысты өздерінің спецификалары болады [18].
Ендігі кезекте қазіргі қоғамда орын алатын және жалпы отбасының
түрлеріне, соның ішінде толық емес отбасы жағдайының психологиялық
ерекшеліктеріне тоқталғанды жөн көрдік.
Толық емес отбасының әлеуметтік-педагогикалық
ерекшеліктері
Отбасы – бұл адамдар қауымының ежелгі формаларының бірі, ол таптан,
ұлттан және мемлекеттен бұрын пайда болды.
Отбасы қоғамның бір бөлігі және тұлға әлеуметтенуінің бісты институты
болып табылады. А.Г. Харчевтің ойынша отбасы бұл некеге қарағанда
күрделірек қатынастар жүйесі, ол тек ерлі-зайыптыларды ғана емес, сонымен
қатар балаларды, туыстарды, оларға жақын адамдарды да біріктіреді [19].
Отбасы - адамның эмоциясы, уайымы, көзқарасы мен қатынасынымен
байланысты емес, ол - ерекше феномен. Отбасы феноменінің бір жолы оның
құрылымын, тарихи уақыт талабына сай өзгеруін және бір отбасының өмірлік
циклын логикалық түсіндірілуі. С.И.Голод (1998) пікірінше отбасы
феноменінде құрылымдық өріс ерлі-зайыптылар және ата – ана мен бала
қатынасы деп қарастырады. Отбасы – неке негізінде немесе қан жағынан
туыстас шағын топ, олар өзара көмек көрсету, жауапкершілік алу және
тұрмыстық жалпылылықта байланысады (Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В., 1990)
[19].
Э.Г. Эйдемиллер бойынша отбасының негізгі сипаты бұл оның функциясы
мен құрылымы болып табылады [20].
Қазіргі отбасының функцияларының түрлері:
Отбасы репродуктивті функциясы. Бұл функцияның екі міндеті болады:
қоғамдық – халықтың биологиялық қайта жаңғыртуы, жеке – балаларға деген
қажеттілікті қанағаттандыру. Оның негізінде – қарама-қарсы жынысты
адамдарды отбасылық одаққа бірігуіне итермелейтін физиологиялық және
сексуалды қажеттіліктерді қанағаттандыру. Кез-келген отбасында маңызды
мәселе – баланың туылуы. Бір жағынан балалар – тұрақтылық факторы болса,
екінші жағынан отбасында болған дағдарыстың негізгі себептерінің бірі. Көп
балалықтың төмендеуі эгоизм синдромынан, отбасында жаңа мәселе пайда
болады. Онда сексуалды қатынастың мағыздылығы төмендейді. Бұл функцияға
басқа функциялардың элементтері де енеді, себебі отбасы халықты сандық
жағынан ғана емес, сапалық жағынан да қайта жаңғыртуға қатысады.
Жеке тұлғаны әлеуметтендіру немесе жаңа ұрпаққа мәдени мұра беру.
Адамның балаға, оны тәрбиелеу және әлеуметтендіруге деген қажеттілігі
адамның өміріне мән береді. Жеке тұлғаны әлеуметтендірудің басты нысаны
ретінде отбасының басымдығы табиғи-биологиялық себептерге байланысты екені
анық. Басқа топтарға қарағанда өзінің ерекше ізгілікті-эмоционалды
психологиялық махаббат қамқорлық, құрметтеу, мейірімділік атмосферасының
арқасында отбасының жеке тұлғаны әлеуметтенуіне үлкен басымдылығы бар.
Баланың өмірінде алғашқы бес жылдың маңызы зор, себебі осы кезеңде баланың
дамуында әсерлі өрлеу болады, жеке тұлғаның келесідей негіздері қалыптаса
бастайды – ес, зият, сөйлеу, ойлау, эмоциялар, танымдылық, белсенділік.
Отбасы баланың өміріндегі ең жауапты кезеңіндегі әлеуметтендіруді жүзеге
асырады, баланың дамуына жеке тұрғыдан қарайды, оның қабілеттерін,
қызығушылығын, қажеттіліктерін уақытылы анықтайды. Әр отбасында өзіндік
атмосфера, өзіндік мәдени орта қалыптасады да, сол бала ғана көбірек әсер
етеді.
Отбасының келесі маңызды функциясы экзистенциялды функция - өз
мүшелерін әлеуметтік және эмоционалды қорғау функциясы. Кез келген
құбылыстың мәні қатерлі жағдайда айқындалатын белгі. Қауіп төнген сәтте
адамдардың көпшілігі өз отбасымен болуға тырысады. Бұл функцияның мәні –
адамның өзінің біреуге қажет екендігін, ол үшін біреу өмірін қиюға әзір
екендігін, оны жақсы көретіндігін сезіну, оның ішкі рухы пен сенімділігіне
қолдау жасау.
Отбасының келесі маңызды функциясы экономикалық және шаруашылық-
тұрмыстық функция. Қоғамдық тұрғыдан алғанда бұл функцияның мәні қоғамның
кәмелетке толмаған және еңбекке жарамсыз мүшелеріне қолдау жасауда,
отбасының бір мүшелерінің басқа мүшелерінен материалдық қаражат пен
шаруашылық-тұрмыстық қызмет түрлерін алу.
Әлеуметтік-мәртебелік функция қоғамның әлеуметтік құрылымын қайта
жаңғыртумен байланысты, себебі отбасы мүшелеріне белгілі-бір әлеуметтік
мәртебе береді.
Реактивті, күшті қалпына келтіру функциясы адамның еңбек күнінен
кейін дене күшін, психологиялық, эмоционалдық және рухани күштерін қалпына
келтіру. Бұл функция толық зерттелмеген, алайда ғалымдар отбасының жұбайлар
денсаулығына жақсы әсер ететін көрсететін нақты дәлелдер тапты. Бірқатар
мәліметтерді келтірсек, бойдақтық гипертомия, неврастения, язва тәрізді
аурулардың өрбуіне әсер етеді.
Бос уақытты дұрыс ұйымдастыру функциясы тиімді сауықты ұйымдастыруды
және осы салада бақылау жасауды жүзеге асырады, сондай-ақ бұл функция
индивидтің бос уақытын өткізу жөніндегі белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандырады. Бұл функцияның ерекшелігі отбасының бос уақытын
ұйымдастыруды тиімді етуге, отбасы мүшелерінің қарым-қатынас жасу
қажеттілігін қанағаттандыруға, денсаулық жағдайын жақсартуға, күшті қалпына
келуге бағытталған.
Әлеуметтанушылар мен психологтар отбасының коммуникативті функциясына
көбірек мән берді. Бұл функцияның келесі компоненттерін атауға болады:
отбасының өз мүшелерінің бұқаралық ақпарат құралдарымен, әдебиетпен,
өнермен байланыс жасауға делдалдық жасауы; отбасының бірлестікті
ұйымдастыруы [20].
Отбасының әлеуметтік функциялары оның әлеуметтік институт ретінде
қоғамдық қажеттіліктері мен өмір сүру сипатын көрсетеді. Қоғамда болып
жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің әсерімен отбасының әлеуметтік
функциялары мен иерархиясының сипаты өзгереді. Алайда барлық уақытта да
бала өсіру, тәрбиелеу отбасының маңызды функциясы болып қалады, басқа
жекелеген функциялардың маңыздылығын өзгертіп отырады.
Психологияда отбасының құрылымын байланысты мынадай түрге бөлінеді
[21]:
1. оның мүшелері арасындағы қарым-қатынас жиынтығы;
2. рухани, ізгіліктік қарым-қатынас жүйесі;
Туыстық құрылымы бойынша отбасы былайша бөлінеді:
1. нуклеарлы отбасы (балалары мен ерлі-зайыпты жұп);
2. кеңейтілген отбасы (балалары бар отбасы және отбасымен бірге күйеуінің
не әйелінің туысы тұрады).
Жұбайлар арасында билікті бөлу құрылымы бойынша келесі отбасыларға
бөлуге болады:
1. эгалитарлы – тең құқықтылыққа негізделген;
2. авторитарлы – басты шешім күйеуі (әйелі) қабылдайды.
Балалар саны бойынша – көп балалы, бала саны орташа, аз балалы,
баласы жоқ отбасы болып бөлінеді.
Үй міндеттерімен бөлу сипаты бойынша – дәстүрлі отбасы және ұжымдық
отбасы болып бөлінеді.
Бос уақытты өткізу сипаты бойынша – ашық отбасы (араласуға және
мәдениет индустриясына бағдар алған) және жабық отбасы (бос уақытты үй
ішінде өткізуге бағдаланған) болып бөлінеді.
Сонымен қатар отбасы құрамнын жіктеудің келесі түрлері, атап
айтқанда:
А.И. Антонов және В.М. Медков келесідей бөледі[22]:
1. нуклеарлы отбасы , бұл отбасының дәстүрлі және ең кең тараған түрі,
яғни ата-ана (ерлі-зайыптылар) және олардың балаларынан құралады.
2. кеңінен таралған отбасы, мұнда отбасының бірнеше мұрагерлері бірігіп
тұратын отбасылар.
А.Е. Личко (Личко А.Е., 1979) отбасының келесідей классификациясын
жіктеді [23]:
Құрылымдық сипаты бойынша:
1. толық отбасы (ата-анасы бар);
2. толық емес отбасы (тек анасы немесе әкесі бар);
3. бұрмаланған немесе деформацияланған отбасы (ата-анасының біреуі өгей
болады).
Функционалды ерекшеліктері бойынша:
1. гармониялық отбасы;
2. дисгармониялық отбасы.
Сонымен қатар отбасы рөлді орнын анықтау бойынша жіктелді,
И.В. Гребенников отбасылық рөлдердің келесідей үш түрін көрсетті:
1. орталықтанған (немесе патриархалды басымдылықпен авторитарлы), яғни
билік басында ерлі-зайыптылардың біреуі тұрады (көп жағдайда әйелі);
2. автономды – ері мен әйелі өз қызметтерін бөліп алып, бір-біріне
араласпайды;
3. демократиялық – отбасы қызметін ерлі-зайыптылар теңдей бөліседі [23].
Толық емес отбасы – қазіргі заманғы отбасының әлеуметтік-
демографиялық түрі. Толық емес отбасы дегеніміз дәстүрлі әке-ана-бала
жүйесінде құрылмаған, толық емес байланыстағы жүйесіндегі кіші топ. Отбасы
барлық кезеңдерде қоғамның маңызды мәселесі болған, ал қазіргі таңда отбасы
құрылымы, атап айтқанда толық емес отбасы жағдайы маңызды мәселелердің бірі
болып табылады. Әрине, толық емес отбасы жағдайының көбеюі отбасылық – ерлі-
зайыпты қатынас құрылымының дұрыс құрылмауымен тікелей байланысты:
1. некеге дейінгі байланыстардың көбеюі;
2. ер мен әйелдердің дәстүрлі рөлдерінің өзгеруі;
3. отбасының өндірістік функциясын жоғалтуы;
4. жастардың некеге дайындығының аздығы;
5. некедегі партнеріне деген жоғарғы талап қою;
6. маскүнемдік және нашақорлық [24].
Толық емес отбасының қалыптасуы ең бірінші ерлі-зайыптылардың
ажырасуымен байланысты болады. Соңғы 2002 жылғы статистикалық зерттеу
бойынша Қазақстанның қала тұрғындарындағы ажырасу 82,2% құрады.
Әлеуметтанушылардың зерттеулері бойынша ажырасудың ең негізгі себептерінің
бірі маскүнемдік, мінездердің сәйкессіздігі, некелік адалсыздық немесе
екінші отбасы құру. Ескерте кететін жайт, ажырасуға бірінші инициатива
білдіретін әйел болып отыр. Ал ерте құрылған отбасыға келетін болсақ, мұнда
жас ерлі-зайыптылардың отбасылық қатынасқа және балаға деген жауаптылығының
төмендігі.
Толық емес отбасының қалыптасуына тағы бір себеп ретінде соңғы
онжылдықта гендерлік кері пропорционалдылықты қарастырамыз. Әр түрлі
себептермен еңбекке жарамды жастағы ер адамдардың өлімі көбейгендігін
әлеуметтанушы мамандар хабарлайды [25].
Сонымен қатар толық емес отбасының қалыптасуына жетім балаларды
жалғыз басты әйелдердің асырап алуы да себеп болып отыр.
Толық емес отбасының негізгі функциясы дәстүрлі отбасының атқаратын
функциясына альтернативті болып келеді:
1. тәрбиелік қызмет;
2. экономикалық қызмет – отбасы мүшелерінің материалдық
қажеттіліктерінің қанағаттандырылуы;
3. рухани қарым-қатынас қызметі – өзара рухани нәрлену, бос уақытты
бірге өткізу.
Толық емес отбасындағы ең негізгі мәселе экономикалық сипаттағы
проблемалар, жинақталған отбасы қаржысы индивидуалды еңбек табысынан
құралады, жәрдем ақы, зейнетақы, мемлекеттік жөргек пұл (льгота, алимент)
т.б. құралады, мәселен, ата-ананың біреуінің болмауы отбасындағы еңбек
күшінің аздығын көрсетеді, сәйкесінше қаржылық жетіспеушіліктер әр түрлі
мәселелердің туындауына себепші болады.
Көбінесе толық емес отбасы аналық отбасыдан құралады, яғни ата-
анасының тек анасының ғана бар болуы.
Баланы отбасында тәрбиелеу – қиын әлеуметтік-педагогикалық процесс.
Ол баланың тұлғасының қалыптасуына отбасының микроклиматы мен
атмосферасының әсер етуін қамтамасыз етеді. Баланың тәрбиесіне әсер ететін
маңызды құрал – ата-ана. Баланы толық емес отбасында тәрбиелеудің негізгі
қиыншылықтары – ананың жалғыз өзі балаға көңіл бөлуге үлгермеуі болады.
Мұндай отбасыларда бала үшін әкенің әлеуметтік рөлін таныту қиынға соғады:
ол үлгі ретінде еліктейтін, жүріс-тұрыс бейнесін таба алмайды. Әдетте ана
баланы өз бетінше тәрбиелеу арқылы бейсаналы түрде баласына өзінің жеке
өмірін қайталауына итермелейді.
Ата-аналар балаларына өздерін және өз мүмкіндіктерін адекватты
бағалауға үйретуі керек, себебі осыған негізделе отырып оның талаптану
деңгейі өседі.
Толық емес отбасы жағдайында ең қамқор ананың өзі баласына толыққанды
көңіл бөле алмайды, себебі ол отбасын қамтамассыз етуші жалғыз адам
болғандықтан бала тәрбиесіне физикалық тұрғыдан шамасы жетпейді. Сондықтан
толық емес отбасындағы мәселелердің ішіндегі ең қырлысы – отбасының баланы
тәрбиелеуші және әлеуметтендіруші қызметтегі институт ретіндегі әлсіздігі
болып отыр. Толық емес отбасында тәрбиеленген баланың жалпы психологиялық
жағдайы қазіргі таңдағы маңызды мәселе екендігі жалғыз қамқоршымен
тәрбиеленген баланың тәрбиесінен көрінеді, яғни мұндай отбасында
тәрбиеленген балалар өздеріне сенімсіз, толымсыздық сезімінде тәрбиеленеді.
Сондықтан алдағы бөлімде толық емес отбасында тәрбиеленген баланың өзіндік
бағалау ерекшеліктеріне тоқталамыз [26].
1.2 Нәтижеге бағытталған білім беру мектептегі оқытуды ұйымдастыру
негізі ретінде
Білім беру процесі оқушы мен педагог іс-әрекетінің жиынтығы.
Білім беру адамның (оқушының) өмірлік тәжірибесі – тәрбиелеу, оқыту, дамыту
ретінде ерекше іс-әрекет түрі – білім беру іс-әрекетімен жүзеге асырылады.
Осы оқушылардың білім беру іс-әрекетін жүзеге асыратын процесс – білім беру
процесі деп аталады. Білім беру іс-әрекеті өзіне төмендегілерді қосады:
- оқушылардың тәрбиелеу бойынша іс-әрекеті – тәрбиелеу іс-әрекеттері;
- оқушылардың оқыту іс-әрекеті бойынша – оқу іс-әрекеттері;
- оқушылардың психикалық процестерді дамыту іс-әрекеті бойынша – дамыту
жөніндегі іс-әрекеттері.
Оқушылардың білім беру іс-әрекеттері, білім беру процестері ұйымның екі
формасында жүзеге асуы мүмкін:
- өмірлік тәжірибені өзіндік дамыту ретінде - өзіндік білім беру. Оның
ішінде өзіндік тәрбиелеу, өзіндік оқыту, өзіндік дамыту;
- педагогтың жетекшілігімен бірлескен іс-әрекет.
Оқушылардың білім беру жетістіктері – бұл оқушылардың тұлғалық, метапәндік
және пәндік нәтижелерімен айқындалатын білім беру процесінің нәтижелері.
Оқушылардың білім беру жетістіктерінің көрсеткіштері:
- жеке пәндер бойынша оқығандығының интегралды көрсеткіштері (пән бойынша
міндетті және көтерілген деңгейінің жетістіктері)
- білім беру жетістіктерінің динамикасы
- жалпы оқу қабілеттіліктерінің қалыптасуы
- коммуникативті қабілеттіліктерінің қалыптасуы
- танымдық қызығушылықтарының қалыптасуы
- бағдарлар және құндылықты бағыттар
- кәсіби өзіндік анықталу.
Білім беру жетістіктерінің динамикасы көрсеткіші – білім беру жетістіктерін
бағалаудағы бірден-бір негізгі көрсеткіш. Оқушылардың білім беру
жетістіктерінің динамикасы сипаттамасын анықтау негізінде оқу процесінің
эффективтілігін, білім беру мекемесінің немесе мұғалім жұмысының
эффективтілігін, жалпы білім беру жүйесінің эффективтілігін бағалауға
болады.
Оқушылардың тұлғалық жетістіктерінің көрсеткіштерін бағалау объектісі
оқушыларда әмбебап оқу әрекеттеріның қалыптасқандығы болып табылады. Ол
өзіне негізгі үш блокты қосады:
- өзін-өзі айқындау – оқушының ішкі позициясының қалыптасуы – оқушының жаңа
әлеуметтік рөлін қабылдау және игеру; өзін-өзі құрметтеудің дамуы мен
өзіне және өз жетістіктеріне адекватты баға беруге қабілеттілік, өзінің
мықты және әлсіз тұстарын көре алу.
- білім беру мағыналылығы - оқушылардың оқу-танымдық және әлеуметтік
мотивтер тұрақты жүйесі негізінде оқудағы тұлғалық мағынаны (яғни өзі
үшін мәнділік) іздеу және орнату; мен нені білемін және мен нені
білмеймін шектерін түсіне отырып, білмеушілікті жоққа шығаруға ұмтылу;
- моральды-этикалық бағдар – негізгі моральдық нормаларды білу және олардың
әлеуметтік қажеттілігін түсіну негізінде оның орындалуына бағдарлану;
моральдық децентрацияға қабілеттілік – моральдық дилемма келісімі бойынша
оның қатысушыларының қызығушылықтарын, мотивтерін және позицияларын
есепке алуға қабілеттілік; моральдық жүріс-тұрысты реттеуші ретінде
этикалық сезімдер – ұят, кінә, арды дамыту.
Оқушылардың тұлғалық нәтижелерінің көрсеткіштері:
- оқушылардың білім беру мекемелеріне қатынасында эмоционалды-оң көрініс
табатын, олардың ішкі позицияларының қалыптасуы;
- білім беру процесінің мазмұндық тұстарына бағыттылық – сабақтар,
жаңалықты тану, дағдылар мен жаңа құзіреттіліктерге ие болу,
мұғалімдер және сыныптастары арасындағы оқу бірлестіктерінің
сипаттамасы – және еліктеу мысалы ретінде жақсы оқушы жүріс-тұрыс
үлгісіне бағыттылық;
- азаматтық идентивтілігі негізінің қалыптасуы - өз Отаны үшін мақтаныш
сезімі, Отаны үшін танымал тарихи жағдайларды білу; өз жеріне деген
махаббат, өзіндік ұлттық сезімі, Қазақстан және әлем халықтарының салт-
дәстүр, әдет-ғұрпына және мәдениетіне құрметпен қарау; басқа
адамдардың сезімдеріне көңіл білдірулерін, түсінуге қабілеттіліктерін
және сенімділіктерін дамыту;
- оқудағы өз мүмкіндіктерін сезіну, оқудағы өз сәттілік немесе
сәтсіздіктерінің себептерін адекватты бағалауға қабілеттіліктерін қоса
алғандағы өзіндік бағалауларының қалыптасуы; өз жетістіктері мен
кемшіліктерін көре алу, өзін құрметтеу және сәттілікке сену;
- әлеуметтік, оқу-танымдық және ішкі мотивтерді, жаңа мазмұндар және
мәселелерді шешу жолдарына қызығушылықтарды, жаңа білімдер мен
дағдыларға ие болуды, жетістіктер нәтижелеріне мотивациясын, өз
қабілеттіліктерін жетілдіруге ұмтылуларын қоса алғандағы оқу іс-
әрекетінің мотивациясының қалыптасуы;
- моральдық нормаларды білу, моральды-этикалық түсініктерінің,
децентрация негізінде моральдық мәселелерді шешуге қабілеттіліктерінің
(моральдық дилемманы шешудегі әр түрлі қөзқарастағы координициялар)
қалыптасуы; моральдық нормаларды сақтау немесе бұзу тұрғысындағы
өзінің және басқа адамдардың әрекеттерін бағалауға қабіліттілік.
Оқушылардың метапәндік нәтижелерінің көрсеткіштері:
- оқушылардың оқудағы мақсаттары мен міндеттерін сақтауға және қабылдауға
қабілеттілігі; практикалық міндеттерді өз бетінше танымдыққа айналдыру;
алға қойған міндеттеріне және оны жүзеге асыру шарттарына сәйкес өзіндік
іс-әрекетін жоспарлай алу қабілеті мен оны жүзеге асыратын жағдай (құрал)
іздеу; өз әрекеттерін бағалау және бақылай алу, оның баға беру және
қателер сипаттарының негізінде орындалуына түзетулер енгізу, оқу
әрекетіндегі өзінділігі және инициатива танытуы;
- ақпараттық ізденісті, жинақтауды жүзеге асыра алу және әр түрлі
ақпараттық көздер арасынан керекті ақпараттарды бөліп алу;
- меңгерілген объектілер мен процестер, оқу-танымдық және практикалық
міндеттерді шешу кестелерінің моделін құру үшін белгілік-символдық
құралдарды пайдалана алу;
- салыстыру, талдау, жалпылау, туыстық белгілері бойынша классификациялау,
ұқсастарын біріктіру, белгілі ұғымдарды білу тәрізді логикалық
операцияларды жүзеге асыруға қабілеттілік;
- оқу мәселелерін шешуде педагогпен және қатарластарымен бірлестік орната
алу, өз әрекеті нәтижесі үшін өзіне жауапкершілік алу.
Оқушылардың пәндік нәтижелерінің көрсеткіштері:
- оқушыларда пәндік білімдердің қалыптасуы;
- пәндік икемділіктер және сол негізінде қалыптасатын практикалық
қабілеттіліктер;
- оқушылардың пәндік дағдыларға ие болуы, оны өмірлік тәжірибеде қолдана
алу.
Білім беру жетістіктерінің қазіргі кездегі түсінігі:
- пәндік білімдер мен қабілеттіліктерді қалыптастыру;
- осы білімдерді практикада қолдана алу;
- дисциплина аралық қабілеттіліктерге ие болу:
1. коммуникативті қабілеттіліктер (өз ойын ауыз және жазбаша нақты
жеткізе алу, басқаларды тыңдау және түсіну, оқыған тексттерді
түсіну және талдау жасай алу)
2. әр түрлі формада ұсынылатын ақпараттармен жұмыс жасай алу
(кестелер, графиктер, т.б.)
3. ақпараттық технологияларды меңгеру (компьютер көмегімен
ақпараттармен жұмыс жасай алу)
4. топпен бірлесе жұмыс жасай алу – оқу және өзін-өзі жетілдіру
қабілеттілігі
5. мәселелерді шеше алуға қабілеттілік.
Білім беру сапасының әр түрлі түсініктері:
- ата-аналар білім беру сапасын балаларының индивидуалды дамуымен
қатынастыруы мүмкін;
- мұғалімдер үшін білім беру сапасы оқу материалдарымен қамтамасыз етілген
сапалы оқу жоспарының болуын білдіруі мүмкін;
- оқушылар үшін білім беру сапасы мектепішілік климатпен байланыстырылады;
- бизнес және өнеркәсіп үшін білім беру сапасы бітірушілердің білім, дағды
және қабілеттіліктерімен, оның өмірлік позициясымен қатынастырылады;
- қоғам үшін білім беру сапасы оқушылардың кәсіби іс-әрекеттерінің
технократиялық немесе гуманистік бағыттылығымен, азаматтық позицияларымен
сипатталатын құндылықты бағдарлармен байланысты.
Білім беру қоғам өрлеуінің жетекші факторы және еліміздің дамуының
стратегиялық ресурсы ретінде жаңа миссияны орындауға тиісті. Өмірдің
өзгермелі жағдайында үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны болып
табылатын орта білімнің құндылық мәні арта түседі. Білім құндылық, жүйе,
үдеріс және нәтиже ретінде өскелең ұрпаққа жинақталған әлеуметтік
тәжірибені беріп қана қоймай, сонымен қатар жасампаздық пен адами әлеуеттің
дамуына мүмкіндік береді. Білім берудің, соның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz