Талдау

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

ТАЛДАУ

2.1 Баланстың өтімділігін талдау

Баланс өтімділігін талдамас бұрын ең алдымен кәсіпорынның және баланс
активтерінің өтімділігінің не екендігін анықтағанымыз жөн. Өтімділіктің
екі концепциясы бар. Оның біріншісі бойынша, өтімділік ретінде кәсіпорынның
өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін төлей алу мүмкіндігі ретінде
түсіндіріледі. О.В.Ефимов өтімділік - кәсіпорынның өз қысқа мерзімді
міндеттемелерін төлей алу мүмкіндігі деп жазған. Оның айтуы бойынша
өтімділік осы қасиетімен төлемқабылеттіліктен ерекшеленеді. Өтімділіктің
тағы бір анықтамасы И.Т.Балабановта шаруашылық жүргізуші субъект өтімділгі
– ол оның міндеттемелерін тез арада өтей алу мүмкіндігі деп жазады.
Кәсіпорын өтімді деп саналады, егер ол өз қысқа мерзімді міндеттемелерін
сәйкесінше ағымдағы активтерін сата отырып, яғни оларды ақша қаражаттарына
айналдыра отырып, оларды өтей алатын болса. Бұл концепция жоғарыда аталып
кеткен төлемқабылеттілік концепциясына жақын болып келеді.

Олардың күрделі айырмашылықтары оларды талдау кезінде қолданылатын
көрсеткіштер мен әдістерде анық байқалады. Өтімділіктің басқа концепциясы
бойынша – ол ағымдағы активтердің ақша қаражаттарына айнала алу жылдамдығы
мен дайындығы болып келеді. И.П.Кондраковтың айтуы бойынша: өтімділік
ретінде материалдық және басқа да активтердің сатылуы және олардың ақша
қаражаттарына айналуы түсіндіріледі.
Ағылшындық авторлардың Бухгалтерлік талдау атты оқулығында
фирманың өтімділігі – ол өз активтерін ақшаға айналдыра отырып, қажетті
төлемдерді олардың төлем мерзіміне сәйкес төлей алуы деген мағынаны береді
деп жазылған. В.В.Коволевтың айтуы бойынша: қанда бір активтің өтімділігі
ретінде оның ақшаға трансформациялануы түсіндіріледі және де өтімділік
дәрежесі осы трансформация жүзеге асырылатын кездегі уақыттың жалғасымен
анықталады. Осы кезеңнің уақыты аз болған сайын, актив өтімділігі соғұрлым
жоғары болып келеді.
Сонымен толық екінші концепцияны қолдай келе өтімділік - кәсіпорын өз
міндеттемелерін өз активтері арқылы өтей алуы, ал олардың ақша
қаражаттарына айналу мерзімі міндеттемелерді өтеу мерзіміне сәйкес келеді.
Осы айналымдалықтың тез арада орындалуы, кәсіпорынның төлемқабылеттілгі мен
несие қабылеттілігіне тікелей байланысты болып келеді. Басқаша айтқанда
кәсіпорынның өтімділігі оның бар қаражаттарын өз міндеттіліктеріне сәйкес
мерзіміне байланысты өтеу үшін, оларды мобилизациялау болып табылады.
Өтімділік кәсіпорынның төлемқабылеттілгігін және оның активтері мен
міндеттемелерінің арасындағы тепе-теңдікті білдіреді. Маңыздылығы бойынша
кәсіпорынның өтімділігі – баланс өтімділігі болып табылады. Сондықтан
кәсіпорынның төлемқабылеттілгін бағалау үшін баланс көрсеткіштерін мұқият
түрде зерттеу қажет.
Баланс өтімділігін талдау - өтімділігік дәрежесі бойынша топтастырылған
активтердің, өтімділік дәрежесі бойынша топтастырылған міндеттемелермен
салыстырылуы болып ьабылады.
Өтімділік жәрежесі бойынша активтер былай жіктеледі:
1. А1 – ең өтімді активтер. Әлемдік тәжірибе бойынша оларға ақша
қаражаттарының барлық баптары және кәсіпорынның бағалы қағаздары
жатады.
2. А2 – тез сатылатын активтер. Оларға қысқа мерзімді дебиторлық
борыштар, сондай-ақ басқа активтер де жатады
3. А3 – баяу сатылатын активтер. Бұл активтерге баланстың Тауарлы-
материалдық құндылықтар және Ұзақ мерзімді инвестициялар баптары
жатады.
4. А4 – қиын сатылатын активтер – оған ұзақ мерзімді активтер жатады.
Ал өтімділік дәрежесі бойынша баланс пассивтері былай жіктеледі:
1. П1 – ең жедел төленуі қажет міндеттемелер, оларға кредиторлық
берешектер, мерзімінде төленбей қалған ссудалар, басқа да қысқа
мерзімді кредиторлық берешектер жатады.
2. П2 – қысқа мерзімді міндеттемелер, оларға қысқа мерзімді
несиелер мен қарыздар, сонымен қатар қызметкерлерге арналған
ссудалар жатады.
3. П3 – ұзақ мерзімді міндеттемелер, оған ұзақ мерзімді несиелер
мен қарыздар жатқызылады.
4. П4 – тұрақты міндеттемелер, оған меншікті капитал баптры жатады,
бұл баптың жиынтық сомасы Алдағы кезең шығындары бабы
сомасынан азайтылады.
Баланстың өтімділігін анықтау үшін активтер мен пассивтер бойынша
келтірілген топтардың қорытындыларын сәйкестендіру қажет. Баланс
абсолютті өтімді деп танылады, егер келесі шарт орындалатын болса:
А1 үлкен немесе тең П1;
А2 үлкен немесе тең П2;
А3 үлкен немесе тең П3;
А4 кіші немесе тең П4.
Осы келтірілген жүйедегі алдыңғы үш теңдіктің орындалуы, сәйкесінше
төртінші теңдіктің орындалуын қамтамасыз етеді, сондықтан тәжірибеде
активтер мен пассивтер бойынша алдыңғы үш теңдіктің орындалуы маңызды.
Төртінші теңдік баланстаушылық сипатқа ие болып келеді, сонымен қатар
оның терең экономикалық маңызы бар, себебі оның орындалуы, қаржылық
тұрақтылықтың минималды шарттарының орындалуын, яғни кәсіпорынның өзіндік
айналымдылық қаражаттарының бар екендігін білдіреді.
Егер осы теңдіктердің біреуі немесе бірнешеуі теріс сипатқа ие болып
келетін болса, онда әрине бұл абсолютті баланстан әлде қайда өзгеше болып
келетіндігін білдіреді. Дегенімен бір топ бойынша қаражаттардың
жетіспеушілігі, басқа топтың артықшылығы негізінде жабылады, бірақ жабылу
деген мағына тек құндылық көлемі кезінде орын алады, себебі нақты есеп
айырысу жағдайларында азырақ өтімді активтер оларға қарағанда өтімдірек
активтердің орнын жаба алмайды.
Төлем қаражаттарының бірінші тобы (А1) төлеуге тиісті міндеттемелерді
жыл басында жаппайды, ал екінші жылы керісінше, төлем қаражаттары артық
болып келеді.
I-ші топ бойынша активтер мен пассивтер баптарының салыстырылуы,
жақын арада болатын түсімдер мен төлемдердің (3айға дейін мерзім) қатынасын
көрсетеді.
II-ші топ бойынша активтер мен пассивтер баптарының салыстырылуы алдағы
кезеңде (3-6 айға дейін мерзім) төлемқабылеттілік дисциплинасының
жақсарғандығын немесе нашарлағандығын көрсетеді. Жалпы алғанда I-ші және
II-ші топтар бойынша баланс активтері мен пассивтері баптарының
салыстырылуы ағымдағы өтімділікті білдіреді. Олар қарастырылып отырылған
кезеңге байланысты кәсіпорынның төлем қабылеттілігін ( немесе төлем
қабылетсіздігін) көрсетеді.
Баяу сатылатын активтер мен ұзақ мерзімді міндеттемелердің
салыстырылуы перспиктивалық өтімділікті көрсетеді және болашақ кезеңге
кәсіпорынның төлемқабылеттілігі мен қаржылық тұрақтылығын болжауға
мүмкіндік береді.
IV-ші топ бойынша баланс активтері мен пассивтер баптарының
салыстырылуы кәсіпорынның оның иелері алдындағы міндеттемелерін жабу
мүмкіндігін көрсетеді. Бірақ бұл тек кәсіпорын ликвидацияланған кезде ғана
қажет болып келеді. Бухгалтерлік және қаржылық есептіліктің үздіксіздік
қағидасы кәсіпорынның әрдайым меншікті капиталының болуын талап етеді. Ал
бұл үшін жоғарыда келтірілген төртінші теңдік міндетті түрде орындалуы
тиіс:
А4, яғни өзіндік қаражаттардың пайда болу көздері иммобилизацияланған
активтерден артық болуы тиіс.
Осы схема бойынша талдау жасауесептеулерді дәл мерзімде жүзеге асыра
отырып, кәсіпорынның қаржылық жағдайын толық сипаттайды. Бірақ ол барлық
жағдайда кәсіпорынның нақты қаржылықжағдайын нақты осы уақытқа көрсетпейді.
Бұл негізінен ішкі талдау жүргізушінің бухгалтерлік есеп мәліметтері
негізінде жасалатын ақпараттармен толықтай қамтамасыз етілмегендігіне
байланысты болып келед. Баланс өтімділігін нақтырақ бағалау үшін есептілік
мәліметтерін қолдану негізінде, яғни кәсіпорынның қаржылық жағдайын ішкі
талдау кезінде алуға болады.
Бұл жағдайда басты назарды дебиторлық борыштарға (оның көлеміне,
дебиторлық есеп айырысулардың көздеріне) аударған жөн, себебі олар ақша
қаражаттарына өте жақын және кәсіпорынның өз қысқа мерзімді ссудаларын
жабудың бірден бір ең негізгі көзі болып табылады.
Көрсетілген схема бойынша талдау баланс өтімділігіне комплекстік баға
беруге мүмкіндік береді. Жалпы өтімділік негізінен былай есептеледі:
Кз= а1А1+а2А2+а3А3а1П1+а2П2+а3П3 (1)
Мұндағы:
Кл - жалпы өтімділік коэффициенті;
а1, а2, а3 – үлестік коэффициенті;
А1 және П2 – актив пен пассив бойынша сәйкес топтардың

қорытындылары ;
Баланстың жалпы өтімділік көрсеткіші кәсіпорынның барлық өтімді
айналымдық қаражаттарының барлық төлеуге міндетті міндеттемелерінің
қатынасын көрсетеді. Оның бірден бір шарты өтімді активтер мен
міндеттемелердің әр түрлі топтары белгіленген сомаға қаражаттардың келіп
түсуі мен міндеттемелердің өтелуін есептейтін үлестік коэфиициенттермен
енуі тиіс.
Бұл көрсеткіш кәсіпорынның алдағы кезең немесе нақты қазіргі кездегі
міндеттемелері бойынша төлем жасай алу мүмкіндігін көрсетеді, оның
экономикалық негізі бойынша ол 0,9-дан кем болмауы тиіс.
Өтімдірек активтер мен міндеттемелер баланс өтімділігіне аса маңызды
болып келгендіктен, бірінші коэффициент 1-ге тең болып келеді. Бұл жерде а3
- 0,5-ке тең болып келеді. Ал көрсетлген шектеулерді үлестік
коэффициенттердің мынандай жиынтығы қанағаттандырады:
А1=1; а2=0,5; а3=0,5;
Осыдан жалпы өтімділік коэффициенті мынаған тең:
Кол= А1+0,5А2+0,3А3П1+0,5П2+0,3П3; (2)
Бұл көрсеткіш арқылы кәсіпорынның жалпы төлемқабылеттілігі және
өтімділікке байланысты кәсіпорынның қаржылық жағдайының өзгерістері
анықталады. Сонымен қатар бұл көрсеткішті есептілік негізінде бағалай
отырыпкөптеген серіктестердің ішінен ең тұрақты, сенімді серіктестерді
таңдауға мүмкіндік береді.
Дегенімен бұл көрсеткіш нақты қысқа мерзімді міндеттемелерге
байланысты кәсіпорынның мүмкіндіктері жайлы мәлімет бермейді. Сондықтан
осыдан басқа, сонымен қатар төлем қабылеттілігін бағалау үшін нақты
қаражаттардың өтімділігіне сәйкес басқа да өтімділік көрсеткішінің жүйесі
де қолданылады. Кәсіпорынның аз немесе көп дәрежеде өтімді болуы мүмкін,
өйткені ағымдағы активтерге әр түрлі төлем қаражаттары кіреді, ал олардың
ішінде сәйкесінше қысқа мерзімді қарыздарды жабу үшін негізделген тнз
сатылатын және баяу сатылатын активтер кездеседі.
Осы аталған көрсеткіштер жүйесінде ең маңыздылары: абсолютті
өтімділік коэффициенттері, аралық өтеу коэффициенті және жалпы өтеу
көэффициенті. Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын
талдау. Баланс активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау –
кәсіпорынның барлық мүліктерінің абсолютті және қатысты өсуін немесе
азайуын анықтауға мүмкіндік береді. Активтің өсуі кәсіпорын қызметінің
ұлғайғандығын білдіреді. Қаржылық есептіліктің маңызды элементі болып
табылатын активтерді талдау кезінде олардың бар болуы, құрамы, құрылымы мен
олардың өзгерісі зерттелед. Жалпы активтердің құрылымын жіне олардың жеке
топтарын талдау оларды рационалды түрде орналастыруға мүмкіндік береді.
Активтердің өсуі кәсіпорынның қызметінің тиімділігін сипаттайды, өйткені ол
кәсіпорынның болашақта ары қарай дамуының бірден бір себебі.
Дегенімен, кәсіпорынның мүлікткрінің құнының өсуінің себептерін
талдау кезінде инфляцияның қатысын ескере кеткен жөн, себебі оның жоғарғы
деңгейі баланстық септіліктің номиналды мәліметтерінің шынайы өмірдегіден
әлдеқайда ауытқып кетуіне әсер етеді. Баланс мәліметтерін пайдалана отырып
активтердің құрамы мен орналасуын талдау үшін алдымен мынандай кесте
құрылуы тиіс. Активтерді талдау барысында олардың алай орналасқандығы және
есептілік кезіндегі ең басты назар неге аударылатындығын, кәсіпорынның
өндірістік потенциялдылығы, негізгі құралдары, мүліктері қаншалықты
мобильді екндігін анықтау қажет. Ол үшін ең алдымен өндірістік
потенциялдылықты анықтау қажет, ал оның анықталуы жайында арнайы
әдебиеттерде әр түрлі көзқарастар кездеседі. Осындай әдебиеттердің бірі
бойынша оның құнының құрамына негізгі құралдардың құны, өндірістік қорлар,
аяқталмаған өндіріс, өсірудегі жануарлар кіреді.
Ал басқа әдебиетте кәсіпорынның өндірістік потенциялдылығын анықтайтын
активтер құрамына жоғарыда аталғандар, сонымен қатар аяқталмаған капиталдық
салымдар мен орнатылуы тиіс құрал-жабдықтардың құны енеді. Бұл методик
кәсіпорынның болып жатқан даму үрдісін және оның материалды-техникалық
базасын көрсетеді. Осы көрсеткіштен кейін, сонымен қатар баланс
валютасының құрамындағы ағымдағы активтердің бөлігін, яғни кәсіпорын
активтерінің мобильділік коэффициентін анықтаған маңызды болып келеді.
Бұл көрсеткіш ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық
мүліктерінің құнына қатынасы арқылы анықталады. Бұл көрсеткіш қарыздарды
жабу үшін қаражаттардың бөлігін сипаттайды. Бұл көрсеткіштің мағынасы
жоғары болған сайын, кәсіпорын соғұрлым қызметінің үздіксіздігін қамтамасыз
етеді және әр жағдайда өзінің кредиторларымен есеп айырыса алады. Қаржылық
көзқарас бойынша бұл коэффициенттің өсімі жоғары болған сайын кәсіпорынның
мүлігі өзінің мобильділігін арттырады, ал ол өз кезегінде оның
айналымдылығының жылдамдатылғанының және оларды қолданғаннан пайда болатын
тиімділіктердің артқандығын көрсетеді.
Келесі бір талданатын көрсеткіш мобильді және имобильді қаражаттардың
қатынасы коэффициенті, бұл көрсеткіш кәсіпорынның активтерінің орналасу
тиімділігін сипаттайды. Ол ағымдағы активтер құнын ұзақ мерзімді активтер
құнына бөлу арқылы анықталады.
Бұл қатынастың оптималды және критикалық мөлшеоі кәсіпорынның
салааралық ерекшеліктерімен анықталады. Дегенімен өндірістік кәсіпорында
бұл көрсеткіштің мөлшері 0,5-тен кем болмауы тиіс.
Осыдан кейін енді кәсіпорынның мүлігінің сапалық өзгерістерін анықтау
қажет. Ол үшін негізгі қорлардың жағдайын, тауарлық-материалдық базаны
құрайтын кәсіпорынның өндірістік потенциялының ең маңызды элементтерін
анықтау қажет.
Ең негізгі назар кәсіпорынның мүлігінің жалпы құнындағы негізгі
құралдардың шынайы құнының салыстырмалы салмағының өзгеруіне аударылады,
себебі бұл көрсеткіш кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметінің масштабтарын
анықтаудың ориентирі ретінде қызмет атқарады. Негізгі қорлардың шынайы
құнының коэффициентінің көлемі баланс активтерінің жалпы сомасының 50%
-нан төмен болмауы тиіс.
Ең негізгі тәжірибелік қызығушылық жалпы активтер құрамындағы негізгі
құралдардың бөлігінің бөлігіне (жұмысқа арналған көліктердің құны,
өндірістік құрал-жабдықтар мен транспорттық қаражаттарға). Оның көлемінің
өсуі қор қайтарымдылығын қамтамасыз етеді, ал бұл өз кезегінде негізгі
құралдарды пайдаланудың тиімділігін көрсететін көрсеткіш болып келеді.
Негізгі құралдардың техникалық жағдайын сипаттайтын негізгі
көрсеткіштердің бірі – тозу коэффициенті, білгілі бір анықталған кездегі
негізгі құралдардың тозу құнын олардың бастапқы құнына қатынасы ретінде
анықталады. Кейбір экономистердің бағалауы бойынша тозу коэффициенті 50%-
дан асып ктесе, ол кәсіпорын үшін тиімсіз болып келед. Осыған байланысты
кәсіпорынның басшыларына метериалды-техникалық базаның жаңартылуына және
тұрақтылығына басты назарды аудару қажет.
Одан кейін келесідей кесте құра отырып, ағымдағы активтердің құрамы мен
құрылымын талдау қажет.
Баланс активтерінің пайда болу көздерінің құрамы мен құрылымының
динамикасын талдау. Талдаушының келесі бір мақсаты баланс активтерінің
пайда болу көздерін талдау болып табылады. Бұл жағдайда кәсіпорынның
мүлігін сатып алу немесе құру тек меншікті капитал немесе қарыз капиталы
арқылы жүзеге асырылатындығын естен шығармаған жөн, ал олардың қатынасы
сәйкесінше кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын анықтайды.
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорынның қызметі және оның дамуы
меншікті капитал негізіне байланысты жүзеге асырылады. Тек меншікті капитал
жеткіліксіз болған жағдай да ғана қарыздық қаражаттар сырттан тартылады.
Бұл жағдайларда сыртқы қарыз берушілерден қаржылық тәуелділікке басты
назар аударылады, дегенімен кәсіпорынның қызметі сыртқы қарыздарсыз да
жүзеге асырылмауы да мүмкін. Соныдықтан қаржылық есептілітің ағымдағы
активтерінің пайда болу көздерн бөліп тастау қажет.
Олардың минималды бөлігі өндірістік бағдарламаны қамтамасыз ету үщін
меншікті капитал негізінде құрылады, ал басқа бөлігі қажет болған жағдайда
бактердің қысқа мерзімді кредиторлық берешектері мен коммерциялық несиелер
негзінде, яғни қарыз қаражаттары негізінде жабылады.
Бұл талдауды жүзеге асыру үрдісі кезінде меншікті капитал мен
тартылған капиталдың нақты көлемі бекітіледі, олардың өзгеруіне алып келген
себептер көрсетіліп, сәйкесінше бағалау жұмыстары жүргізіледі. Бұл кезде
әрине басты назар меншікті капиталға аударылады, себебі ол меншікті
қаражаттардың қоры – қаржылық тұрақтылықтың да қоры болып табылады. Бұл
жағдайда меншікті капиталдың нақты мөлшерін анықтап қана қойма, оның жалпы
капитал сомасындағы бөлігін де анықтау маңызды болып келеді. Бұл
коэффициент арнайы әдебиеттерде әр түрлі атауларға ие болып келеді
(меншіктілік коэффициенті, тәуелсіздік коэффициенті, автономдылық
коэффициенті ), бірақ оның мәні бір, яғни кәсіпорынның қаншалықты қарыз
қаражаттарынан тәуелді екендігін және меншікті капитал қаншалықты дұрыс
қолданылатындығын анықтау болып келеді. Тәуелсіздік коэффициенті меншікті
капиталдың барлық авансталған капиталға қатынасы ретінде келесі формула
арқылы анықталады:
Кн = авансталған капитал меншікті капитал; (3)
Мұндағы: Кн – тәуелсіздік коэффициенті;
Ск – меншікті капитал;
Ак – авансталған капитал.
Оның өсуі кәсіпорынның қаржылық тәуеклділігінің өсуін, болашақ кезеңде
қаржылық тәуекелдердің азайуын білдіреді.
Батыс экономистерінің айтуы бойынша бұл көрсеткішті әр кәсіпорын
жоғарғы дәрежеде ұстап отыруы тиіс, бұл қаражаттар көздерінің құрылымының
тұрақтылығын бір қалыпты ұстап отыруға мүмкіндік береді. Осындай құрылымға
барлық инвесторлар мен кредиторлар басты назар аударады. Кәсіпорынның
өзіндік қаражатттарының неғұрлым көп болуы, оған үздіксіз қызмет жасауға
және нарықтық экономиканың маңызды талаптарына жауап беруге мүмкіндік
береді. Сондықтан да көптеген кәсіпорынның кәсіпкерлер резервтік қорларды
құра отырып және бөлінбеген пайданы тікелей меншікті капиталға аудару
жолдарымен меншікті капитал сомасын жоғарлатуға тырысады.
Кейбір қаржылық талдау оқулықтарының авторларының аутуы бойынша
дамыған нарықтық экономика жағдайында жұмыс жасайтын әр бір кәсіпорын өз
инвесторлары мен кредиторларының алдында қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз
етудің минималды мағынасы, меншікті капиталдың 0,6 8,63 деңгейінде оның
жалпы сомасына қатынасы болып табылады, А.Д.Шеремет, О.В.Ефимов,
А.И.Ковалев, В.П.Павлов және тағыда басқа ғалымдардың айтуы бойынша бұл
көрсеткіштің минималды шамасы 0,5-ке тең болуы тиіс, бұл өз кезегінде
кәсіпорынға барлық міндеттемелерін өз қаражаттарымен жабуға мүмкіндік
береді.
Нарықтық экономикасы жақсы дамыған, және жабдықтаушылар мен сатып
алушылар арасындағы келісімдік шарттар қатаң түрде сақталатын және фирманың
репутациясына ең басты маңыз аударылатын мемлекеттерде негізінен
тәуелсіздік коэффициентіне онша назар аударылмайды. Ал Жапония мемлекетінде
ол коэффициенттің мөлшері тіпті 0,2-ні құрайды.
Нарықтық экономика жағдайында шаруашылық жүргізу ішкі және
сыртқы ақпаратты қолданушылар арқылы жүзеге асырылады. Ішкі ақпараттарды
қолданушылар, яғни кредиторлар, банктер келісім жасау кезінде қаржылық
тәуекелді назарға ала отырып авансталған капиталдың жалпы сомасындағы
меншікті капиталдың бөлігінің өзгеруін бағалайды. Егер меншікті капиталдың
бөлігі төмендеген сайын, тәуекел сәйкесінше жоғары болып келеді. Бұл
қолданушылар капиталдың құрылымын талдау арқылы кәсіпорынның қызметінің
кеңейгенін немесе керісінше қысқ арғандығына байланысты қорытынды жасауға
мүмкіндік береді. Қысқа мерзімді несиелердің төмендеуі және меншікті
капиталдың көбеюі кәсіпорын қызметінің қысқарғандығының белгісі болып
келеді. Бірақ, дегенімен бұндай қорытынды жасауға болмайды, себебі бұл
қаражаттардың бөлігі белгілі бір факторлар, яғни дивиденттер және несие
үшін пайыздық қойылым әсерінде болуы мүмкін. Егер пайыздық қойылым несие
үшін дивидетттік қойылымнан төмен болса, онда бұл жағдайда ең рационалды
шешім тартылған қаражаттар көлемін жоғарлату болып келеді. Ал егер
керісінше болған жағдайда, онда әрине меншікті капиталды қолданған жөн.
Әрине авансталған капиталдың құрылымы әрқашанда қаралып жатқан жағдайларға
тәуелді болып келеді. Қаржылық есептіліктегі активтердің пайда болу
көздерін талдау үшін келесідей кесте құрылады. Барлық авансталған
капиталдағы меншікті капиталдың үлестік бөлігіде, яғни тәуелсіздік
коэффициентіне қарама-қарсы болып келетін көрсеткіш те бұған куә болып
келеді. Оны тәуелділік коэффициенті деп атауға болады. Ол мына формула
арқылы анықталады:
Кз= а1А1+а2А2+а3А3а1П1+а2П2+а3П3; (4)
Мұндағы: Кз – тәуелділік коэффициенті;
Пк – тартылған капитал;
А к – авансталған капитал.
Бұл коэффициенті авансталған капитал сомасындағы қарыздардың бөлігін
сипаттайды. Оның деңгейі жоғары болған сайын кәсіпорын соғұрлым
қаржыландырудың сыртқы көздеріне тәуелді болып келеді. Қаржылық
тұрақтылықты сипаттайтын келесі бір көрсеткіш қаржыландыру коэффициенті
болып табылады, ол меншікті капиталдың тартылған капиталға қатынасы арқылы
анықталады.
Кф= Ск Пк
(5)
Мұндағы: Кф – қаржыландыру коэффициенті;
Ск – меншікті капитал;
Пк – тартылған капитал.
Бұл коэффициент жоғары болған сайын банктер мен инвесторлар үшін
қаржыландыру тәуелділігі соғұрлым төмен болып келеді.
Коэффициент кәсіпорынның қызметінің қайсысы меншікті қаражаттар арқылы,
ал қайсысы тартылған қаражаттар арқылы жүзеге асырылатындығын көрсетеді.
Қаржыландару коэффициенті 1-ден төмен болып келген жағдайда, кәсіпорынның
төлм қабылеттілігіне біршама күмәндік пайда болады. Сонымен қатар Батыстың
көптеген фирмаларында қарыздық және меншікті қаражаттар қатынасы
коэффициенті кеңінен қолданылады, бұл коэффициенті меншікті капиталдағы
тартылған қаражаттар қатынасын анықтайды:
Кзс= Пк Ск (6)
Мұндағы: Кзс – қарыздық және меншікті қаражаттар коэффициенті;
Пк – қарыздық қаражаттар (тартылған қаражаттар);
Ск – меншікті капитал.
Бұл коэффициент кәсіпорынның өзіндік қаражаттардың активтерге салынған
1теңгеге қанша қарыздық қаражат тартылғандығын көрсетеді.
Арнайы оқулықтарда бұл коэффициентің көлемі Кзс, 1-ден төмен болып
табылады. Егер ол 1-ден жоғары болған жағдайда, кәсіпорынның қаржылық
тәуелсіздігі және тұрақтылығы шекті нүктеде тұрғанын білдіреді, дегенімен
бұл жауап әрдайым тұрақты болып келмейді. Қарыздық және меншікті қаражаттар
қатынасы әрине кәсіпорынның салалық ерекшеліктеріне, кәсіпорынның
қызметінің сипатына және қаражаттар айналымдылығына, байланысты болып
келеді. Материалдық айналымдылық қаражаттар мен дебиторлық қарыздардың
жоғарғы айналымдылқ кезінде бұл көрсеткіш бірден жоғары болып келуі мүмкін,
ал бұл оз кезегінде кәсіпорынның автономдылығына еш әсер етпеуі де мүмкін.
Кәсіпорынның тәуелсіздігінің деңгейін сипаттайтын ең негізгі
көрсеткіштердің бірі қаржылық тұрақтылық коэффициенті немессе
инвестицияларды жабу коэффициенті. Ол жалпы капиталдағы меншікті және ұзақ
мерзімді қарыздық қаражаттардың бөлігін сипаттайды және мына формула арқылы
анықталады:
Кф.у =авансталған капитал ұзақ мерзімді міндеттемелер
(7)
Мұндағы: Кф.у – қаржылық тұрақтылық коэффициенті;
До – ұзақ мерзімді міндеттемелер;
Ак - авансталған капитал.
Оның деңгейі 0,9, ал аз дегенде 0,75-ті құрауы тиіс.
Кәсіпорынның капитал құрылымын сипаттау барысында жоғары да аталып
өткен көрсеткіштермен қатар капиталдың пайда болу көздері мен оның жеке
топтарының өзгеру тенденцияларын сипаттайтын жеке көрсеткіштерді де
қолданған жөн. Бұндай коэффициенттерге ең алдымен қарыздық қаражаттарды
ұзақ мерзімді тарту коэффициентін жатқызуға болады. Ол ұзақ мерзімді
міндеттемелердің меншікті капитал мен ұзақ мерзімді міндеттемелердің
қатынасы ретінде анықталады, ол мына формула арқылы жүзеге асырылады:
Кдо =ұзақ мерзімді міндеттемелер меншікті капитал
(8)
Мұндағы: Кдо – қарыздық қаражаттарды ұзақ мерзімді тарту коэффициенті;
Ск - меншікті капитал;
До – ұзақ мерзімді міндеттемелер.
Бұл коэффициент қаржылық есептілікте кәсіпорынның өзінің
қаражаттарымен қоса, активтерді қаржыландыруға тартылған ұзақ мерзімді
несиелер мен қарыздардың меншікті капиталдағы үлесін анықтайды, сонымен бұл
көрсеткіш кәсіпорын тартылған қаражаттарды өндірісті ұлғайту үшін
қаншалықты қолдана алатындығын көрсетеді.
Сонымен қатар капитал құрылымының рационалдылығын анықтау үшін
инвестиция коэффициенті де қолданылады, бұл коэффициент меншікті капиталдың
негізгі құралдарға қатынасы арқылы анықталады.
Меншікті капитал барлық негізгі капитал мен айналымдылық жартысын
жапқан кезде, бұл активтерді қалыптастырудың ең тиімді баламасы болып
табылады. Кәсіпорын бұл жағдайда, егер оның барлың қарыздық қаражаттарын
тартып алған жағдайда да, қызметін жүзеге асыра алады. Сонымен қатар
кәсіпорынның капиталды қолдану туралы басқа да баламасы, меншікті капиталды
тек негізгі құралдарды сатып алу үшін, ал айналымдылық қаражаттарды
мынандай жолмен қалыптастыруы тиіс: ¼ бөлігін – ұзақ мерзімді міндеттемелер
арқылы, ал ¾ бөлігін – қысқа мерзімді қарыздар арқылы. Кәсіпкер жақсы жұмыс
атқарады, егер капиталы аз болып, ал керісінше айналымдалық тартылған
қаражаттары көп болса. Бұл қағида негізінде нарықтық қатынастар
қалыптасады, яғни кішірек өзіндік капиталды иелену арқылы жақсы тиімді
қызмет арқылы үлкен пайдаға қол жеткізуге болады.
Меншікті, тартылған және жалпы капиталды әр түрлі позицияларда
көрсететін коэффициенттермен қалыптастырған жағдайда, енді меншікті және
тартылған капиталдың құрылымын және оның есепті кезең ішінде өзгерісін
анықтауды талап етеді.
Меншікті капиталды талдау. Меншікті капиталды зерттеу кезінде
өзіндік қаражаттардың өзгерістеріне ерекше назар аударылады.
Тәжірибеде капиталдық салымдарды қаржыландыру және негізгі құралдарды
қалыптастыру үщін ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздар қолданылады, ал олар
сәйкесінше меншікті капиталға келіп қосылып, теңестіріледі. Қаржыландырудың
осы түріне байланысты келесі көрсеткіш анықталады. Бұл көрсеткіш өз
кезегінде абсолютті болып келеді, оның артуы - кәсіпорын қызметі үшін
жағымды, ал азаюы – оның қызметінің кері тенденциясы ретінде қарастырылады.

Талдау кезінде тек өзіндік айналымдылық қаражаттардың абсолютті
көлемін ғана емес, сонымен қатар оның жалпы меншікті капиталдағы үлесін
анықтаған жөн. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын
негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады. Тәжірибеде және арнайы
әдебиеттерде оны маневерлік коэффициент деп атайды. Бұл көрсеткіш
кәсіпорынның өзіндік қаражаттарының қай бөлігі мобильді формады екендігін
көрсетеді және ол мна формула арқылы есептелінеді:
Км = меншікті капитал меншікті айналымдылық коэффициент (9)
Мұндағы: Км –моневерлік коэффициент;
Сок – меншікті айналымдылық коэффициент;
Ск – меншікті капитал.
Қаржылық тұрғыдан қарағанда бұл көрсеткіштің жоғары деңгейде
болуы кәсіпорынның қаржылық жағдайының тиімділігін сипаттайды және бұл
жағдайда өзіндік қаражаттар мобильді, оның коп бөлігі негізгі құралдарға
және басқа да айналымдылығы жоғары активтерге және айналымдылық
қаражаттарға салынғандығын білдіреді. Егер коэффициент негізгі құралдардың
құнының төмендеуі негізінде емес, өзіндік қаражаттардың өзіне байланысты
жоғары болатын болса, онда осы кезде бұл коэффициент кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығының тиімділігін дұрыс сипаттайды деген мағынаны білдіреді. Бұл
коэффициенттің оптималды деңгейі 0,5-тен жоғары болуы тиіс, дегенімен
тәжірибеде осы коэффициенттің нақты қатып қалған деңгейі анықталмаған,
сондықтан негізінен оның деңгейі кәсіпорын қызметінің сипатына байланысты
болып келеді. Келесі бір негізгі көрсеткіш тауарлы-материалдық
құндылықтарды жабу коэффициенті. Ол клесі формула арқылы анықталады:
Коз =тауарлы-материалдық құндылықтар меншікті айналымдылық
коэффициент (10)
Мұндағы: Коз – тауарлы-материалдық құндылықтарды қамтамасыз ету
коэффициенті;
Сок – меншікті айналымдылық коэффициент;
З – тауарлы-материалдық құндылықтар.
Тауарлы-материалдық құндылықтарды жабу коэффициенті – тауарлы-
материалдық құндылықтармен, қарыздық қаражаттарды тартусыз жабылатындығын
көрсетеді. Оның көп бөлігі сәйкесінше кәсіпорынның өзіндік қаражаттарымен,
ал қалған бөлігі тартылған қаражаттармен жабылуы тиіс. Бұл жағдайда
құндылықтардың көлемі сәйкесінше сол кезеңдегі оның айналымдылығы жоғары
болу қажеттілігіне байланысты болып келеді. Егер оның көлемі кәсіпорын
қажеттіліктерінен жоғары болып келетін болса, онда айналым қаражаттары
олардың тек жартысын ғана жабуы мүмкін, яғни көрсеткіш 1-ден төмен болып
келеді. Ал керісінше оның көлемі қажетті көлемнен төмен болған жағдайда,
көрсеткіш 1-ден жоғары деген мағынаға ие болып келеді, дегенімен бұл
кәсіпорынның қаржылық тиімділігінің белгісі емес. Сондықтан тауарлы-
материалдық құндылықтардың өзіндік қаражаттармен қамтамасыз етілуін
материалдық қорлардың жағдайына байланысты талдау қажет.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын тек қаражаттардың пайда болу
көздерінің құрамымен ғана емес, сонымен қатар олардың есептіліктегі
активтерге салымдардың дұрыстығымен де сипаттауға болады. Сондықтан
меншікті қаражаттармен қоса тартылған қаражаттарды да талдаған маңызды.
Тартылған капиталды талдау. Талдауды жүргізу үшін ең алдымен қарыздық
қаражаттарды жеке баптарының есептілік көрсеткіштерін топтық
қорытындылармен сәйкестендіру, олардың базистік жағдайлардан ауытқуын
көрсетіп, қатысық шамалардың өзгерімін көрсету қажет.
Негізінен дебиторлық және кредиторлық борыштардың қатынасы 2:1
түрінде болуы қажет. Егер кредиторлық борыштар дебиторлық борыштармен
қамтамасыз етілмеген жағдайда, бұл кәсіпорын үшін жағымсыз болып келеді,
себебі бұл кәсіпорынның өзінің қаражаттарының тез арада ақша қаражаттарына
айналымдылығын қиындатады. Егер кәсіпорында коммерциялық несиелер жоғарғы
дәрежеде дамыған болса, онда дебиторлық борыштар жоғарғы деңгейде болуы
мүмкін.
Талдаушының келесі бір негізгі жұмысы ол абсолютті көрсеткіштерді
зерттеу болып табылады. Бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайын қаржылық
тұрақтылық деңгейінде классификациялауға мүмкіндік береді.
Қаржылық тұрақтылықтың абсолютті көрсеткіштері тауарлы-материалдық
құндылықтардың қамтамасыз етілу деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер:
1. Өзіндік айналымдылық капиталдың болуы (Со.к). Бұл көрсеткіш меншікті
капитал мен ұзақ мерзімді активтердің арасындағы айырмашылық ретінде
анықталады. Ол өзіндік айналамдылық қаражаттарды сипаттайды. Оның
өткен кезеңдегімен салыстырғандағы үлкен болуы болашақта кәсіпорынның
қызметінің тиімділігін сипаттайды. Өзіндік айналымдылық капиталдың
тиімді қалыптасқан түрін былай жазуға болады: Формула.
2. Мұндағы Ip A – баланс активінің бірінші бөлімі; Ip П – баланс
пассивінің бірінші бөлімі.Со.к көрсеткіші ең маңызды аналитикалық
коэффициенттерді есептеу кезінде қолданылады, яғни кәсіпорынның
ағымдағы активтерінің құрамындағы өзіндік айналымдылық капиталдың
бөлігі, тауарлы құндылықтардың ішіндегі өзіндік айналымдылық
қаражаттардың бөлігін анықтау және тағы да басқалары үшін қолданылады.
Бұл көрсеткіштің нормативтік нормасы 0,6-дан кем болмауы тиіс.
3. Меншікті және ұзақ мерзімді қарыздық көздердің тауарлы-материалдық
құдылықтардың қалыптасуы үшін болуы (Сокд). Бұл көрсеткіш алдындағы
көрсеткішті, яғни меншікті капиталды ұзақ мерзімді міндеттемелерге
қосу арқылы, яғни мына формула арқылы анықталады:
Сокд = Со.к +Д = Со.к + Пр.П (11)
Мұндағы: Д – ұзақ мерзімді міндеттемелер;
Пр.П – Баланс пассивінің екінші бөлімі.
4. Тауарлы-материалдық құндылықтарды қалыптастыру көзінің негізгі бөлігі,
ол алдағы көрсеткішті қысқа мерзімді несиелер мен қарыздарға қоса
арқылы, яғни былай анықталады:
ОИ =Сокд +Кк; (12)
Мұндағы: Кк – қысқа мерзімді несиелер мен қарыздар.
Үш коэффициенті коэффициентке де тауарлы-материалдық құндылықтарды
қалыптастыру көздерін қамтамасыз ететін үш көрсеткіш сәйкес келеді:
1. Өзіндік айналымдылық капиталдың артықшылығы (+) немесе
жетіспеушілігі ( - ): (Со.к): +- Со.к - З; Мұндағы З – тауарлы-
материалдық құндылықтар.
2. Өзіндік және ұзақ мерзімді тауарлы-материалдық құндылықтардың
көздерінің артықшылығы (+) немесе жетіспеушілігі ( - ): Сокд - З;
3. Тауарлы-материалдық құндылықтарды қалыптастыру көзінің жалпы
негізгі бөлігінің артықшылығы (+) немесе жетіспеушілігі ( - ):
(ОИ): +-ОИ=ОИ – З
Тауарлы-материалдық құндылықтар көздерін қамтамасыз етудің үш
көрсеткішін анықтау кәсіпорынның қаржылық жағдайын оны тұрақтылық деңгейі
бойынша келесі түрде жіктеуге мүмкіндік береді:
1. Қаржылық тұрақтылықтың абсолютті тұрақтылығы.
2. Қаржылық тұрақтылықтық қалыпты тұрақтылығы.
3. Тұрақты емес қаржылық жағдай.
4. Дағдарыстық қаржылық жағдай.
Бұл теңдік тауарлы-материалдық құндылықтар өзіндік айналымдылық
капитал арқылы жабылатындығын және кәсіпорынның сыртқы несие берушілерден
тәуелсіз екендігін көрсетеді. Бұндай жағдай қазіргі кезде әрине өте сирек
кездеседі. Дағдарыстық қаржылық жағдай, егер кәсіпорын алдыңғы теңдікпен
қатар жабылмаған несиелер мен қарыздарға, сонымен қатар кредиторлық
қарыздарға ие болып келген жағдайда. Бұл жағдай кәсіпорынның өз несие
берушілерімен уақытылы есеп айырысуға мүмкіндігі жоқ екендігін, сонымен
қатар оның банкроттық жағдайын сипаттайды, басқаша айтқанда онық ақша
қаражаттары, қысқа мерзімді бағалы қағаздары және дебиторлық борыштары,
мерзімі өтіп кеткен ссудалары мен кредиторлық берешегін жаба
алмайтындығын көрсетеді.
1кесте
ҚазТауҚұрылыс ЖШС-ның бухгалтерлік баланстың көлденең талдауы
(Қазақстандық мың теңге есебінде)
Баланс бөлімдері мен баптары 2008 2007 Ауытқу Өсу темпі,
(+-) %
АКТИВТЕР
ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР:
Негізгі құралдар, нетто 3 599 674 3 169 312430 362 13,58
Материалды емес активтер, нетто26 167 30 860 -4 693 -15,21
Ұзақ мерзімді активтер үшін 58 980 146 242 -87 262 -59,67
берілген аванстар
1 кестенің жалғасы
Басқа да ұзақ мерзімді активтер178232 151 992 26 240 17,26
3 863 053 3 498 406364 647 10,42
АҒЫМДАҒЫ АКТИВТЕР:
Тауарлы-материалдық қорлар, 976 686 1 599 663-622 977 -38,94
нетто
Сауда дебиторлық берешек, нетто280 818 31 026 249 792 805,11
Берілген аванстар және басқа да466 896 1 248 840-781 944 -62,61
дебиторлық берешек, нетто
Ақша қаражаттары және олардың 351 161 80 871 270 290 334,22
эквиваленттері
2 075 561 2 960 400-884 839 -29,89
АКТИВТЕР БАРЛЫҒЫ 5 938 614 6 458 806-520 192 -8,05
МЕНШІК КАПИТАЛ ЖӘНЕ
МІНДЕТТЕМЕЛЕР
МЕНШІК КАПИТАЛ:
Жарғылық капитал 300 800 300 800 0 0
Қосымша төленген капитал 5 256 995 293 986 4 963 0091688,17
Жинақталған дефицит (5 417 (5 770 353 742 -6,13
068) 810)
140 727 (5 5 316 751102,72
176 024)
ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР:
Кейінге қалдырылған салықтық - 19 035 -19 035 -100
міндеттемелер
Ұзақ мерзімді қарыздар 1 531 139 5 168 436-3 637 -70,37
297
Байланыс жақтан алынған - 367 815 -367 815 -100
аванстар
1 531 139 5 555 286-4 024 -72,44
147
АҒЫМДАҒЫ МІНДЕТТЕМЕЛЕР:
Қысқа мерзімді қарыздар және 3 110 337 578 286 2 532 051437,86
ұзақ мерзімді қарыздың ағымдағы
бөлігі
Байланыс жақтан алынған аванс 110 857 -110 857 -100
Сауда кредиторлық берешек 679 963 2 848 421-2 168 -76,13
458
Басқа да ағымдағы міндеттемелер391 455 2 518 882-2 127 -84,46
және есептелген шығындар 427
Төленуге тиісті салықтар және 84 993 22 520 62 473 277,41
бюджеттен тыс қорлардың
алдындағы қарыздар
4 266 748 6 079 544-1 812 -29,82
796
МЕНШІК КАПИТАЛ ЖӘНЕ 5 938 614 6 458 806-520 192 -8,05
МІНДЕТТЕМЕЛЕР БАРЛЫҒЫ

Кесте мәліметтеріне қарап, мынаны байқауға болады: 2006 жылдың соңында
2005 жылмен салыстырғанда баланс валютасы 520 192 мың теңгеге немесе 8.05
%-ға қысқарды. Мұндай өзгеріс ұйымның мүліктік потенциалының төмендегенін
көрсетеді. Өзгеріс негізгі құралдардың 430 362 мың теңгеге (немесе 13%)
көбеюінен, материалды емес активтердің 4 693 (немесе 15%) азаюынан,
берілген аванстардың 87 262 мың теңгеге (немесе 60%) азаюынан және ағымдағы
активтердің 884 839 мың теңгеге немесе 29,89% азаюынан туындады. Ал
пассивтегі өзгеріске қарағанда, меншік капитал 5 316 751 мың теңгеге немесе
102,72%-ға көбейді, ал қарыздық капитал керісінше азайды: ұзақ мерзімді
міндеттемелер – 4 024 147 мың теңгеге, ал ағымдағы міндеттемелер –
1 812 796 мың теңгеге.
2Кесте
ҚазТауҚұрылыс ЖШС-ның бухгалтерлік баланстың тігінен талдауы
(мың теңге есебінде)

Баланс бөлімдері мен баптары 2006 2005 Құрылымның
өзгеруі

Мың % Мың %
теңге теңге
АКТИВТЕР
ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР:
Негізгі құралдар, нетто 3 599 60,61 3 169 49,07 11,55
674 312
Материалды емес активтер, 26 167 0,44 30 860 0,48 -0,04
нетто
Ұзақ мерзімді активтер үшін 58 980 0,99 146 242 2,26 -1,27
берілген аванстар
Басқа да ұзақ мерзімді 178 232 3,00 151 992 2,35 0,65
активтер
3 863 65,05 3 498 54,16 10,88
053 406
АҒЫМДАҒЫ АКТИВТЕР:
Тауарлы-материалдық 976 686 16,45 1 599 24,77 -8,32
қорлар,нетто 663
Сауда дебиторлық берешек, 280 818 4,73 31 026 0,48 4,25
нетто
Берілген аванстар және басқа 466 896 7,86 1 248 19,34 -11,47
да дебиторлық берешек, нетто 840
Ақша қаражаттары және олардың 351 161 5,91 80 871 1,25 4,66
эквиваленттері
2 075 34,95 2 960 45,84 -10,88
561 400
АКТИВТЕР БАРЛЫҒЫ 5 938 100,006 458 100,000,00
614 806
МЕНШІК КАПИТАЛ ЖӘНЕ
МІНДЕТТЕМЕЛЕР
МЕНШІК КАПИТАЛ:
Жарғылық капитал 300 800 5,07 300 800 4,66 0,41
Қосымша төленген капитал 5 256 88,52 293 986 4,55 83,97
995
Жинақталған дефицит -5 417 -91,22-5 770 -89,35-1,87
068 810
140 727 2,37 -5 176 -80,1482,51
024
ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР:
Кейінге қалдырылған салықтық - 19 035 0,29
міндеттемелер
Ұзақ мерзімді қарыздар 1 531 25,78 5 168 80,02 -54,24
139 436
Байланыс жақтан алынған - 367 815 5,69
аванстар
1 531 25,78 5 555 86,01 -60,23
139 286
АҒЫМДАҒЫ МІНДЕТТЕМЕЛЕР:
Қысқа мерзімді қарыздар және 3 110 52,37 578 864 8,96 43,41
ұзақ мерзімді қарыздың 337
ағымдағы бөлігі
Байланыс жақтан алынған аванс 110 857 1,72 -1,72
Сауда кредиторлық берешек 679 963 11,45 2 848 44,10
421 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.