Қазақ хандығы құрылуы мен нығаюы



XV ғасырдың ортасында тарих сахнасына көтерілген Қазақ хандығы -Қазақстан аумағында ежелден бері жалғасып келе жатқан этникалық процестердің, мәдени–рухани даму процестерінің, мемлекеттіліктің дамуының және XІV-XV ғасырлардағы саяси процестердің заңды қортындысы болып табылады. Сондай-ақ,Қазақ хандығы құрылуының Евразия халықтарының тарихында алатын тарихи маңызы да ерекше.Сондықтанда Қазақ хандығының құрылуының қазіргі күн талаптар тұрғысынан, таптық емес жаңаша көзқарастармен зерттеу кезек күттірмейтін маңызды мәселеге жатады.Күн сайын еліміздің мемлекеттік тұғырының нығаюы, бүкіл әлем алдында саяси және экономикалық беделінің өсуі, Республикамыздың халықаралық аренадағы ролін айқындап отыр.Бүкіл дүние жүзі алдында қазақ мемлекеті өзінің дербестігімен және әртүрлі халықаралық саясаттағы ролімен көзге түсуде.Міне сол себепті де, қазіргі мемлекетіміздің XV ғасырдағы тарихи бір белесі болып табылатын Қазақ хандығының тарихы, оның ішінде хандықтың құрылуы кімді болса да қызықтырары анық. Дей тұрсақ та, Қазақ хандығының құрылу мәселесі әлі күнге дейін Отандық тарих ғылымында толық шешілген мәселелер қатарына жатпайды.Тіпті бұл ауқымды мәселенің жекелеген мәселелері мен сұрақтары жөнінде қарама-қайшылықты, дау-дамайлы әр түрлі пікірлер болса, ал кейбір мәселелері әлі күнге дейін тарихшылардың назарына ілінбей, күн тәртібіне қойылмай отыр. Міне,осыған орай біз осы жұмысымызда Қазақ хандығының құрылуының жалпы мәселелеріне көңіл аударып,оған зерттеушілердің назарын аударуға тырысамыз. Біз қарастырып отырған мәселе XІX ғасырдың 60 жылдарынан бері В.В.Вельяминов-Зерновтың “Исследование о Касимовских царях и царевичах” атты еңбегі жарыққа шыққаннан бері тарихшылардың назарында келе жатыр.(1) Мәселенің әр түрлі аспектілерін зерттеуде әр жылдары Ш.Құдайбердіұлы,(2) А.П.Чулошников, (3) М.Тынышпаев,(4) К.А.Пищулина,(5) Т.И.Султанов (6) және тағы басқа тарихшылар айтарлықтай үлес қосты.Осы тарихшылардың зерттеулері негізінде Қазақ хандығы құрылуының мынандай мәселелері қарастырылып, көпшілік назарына ұсынылды: 1.Қазақ хандығының құрылуына Керей мен Жәнібек сұлтандардың Дешті Қыпшақтағы Әбілхайыр хандығынан бөлініп, Моғолстанның батысындағы Шу бойына қоныстануы негіз болған;
1.Вельяминов-Зернов В.В. “Исследование о Касимовских царях и царевичах” СПб.,ч.2. 1864.
2. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ және хандар шежіресі. А., 1992.
3. Чулошников А.П. -“Очерки по истории киргиз-казахского народа в связи с общими историческими судьбами других тюркских племен.”Оренбург,1924 .
4. Тынышпаев М. История казахского народа. А.,1993.
5. Пищулина К.А.- «Юго-восточный Казахстан в середине XІV начале XVІвв. Алматы, 1977.
6. Султанов Т.И. – «Кочевые племена Приаралья в XV-XVІІ1 вв.(вопросы этнической и социольной историй).Москва. 1982 .
7. Әбілғазы “Түрік шежіресі” “Қадірғали Жалайри. Жылнамалар жинағы Алматы, 1998.
8.Мұхамед Хайдар Дулати. Тарихи Рашиди. Ташкент, 1996.
9.Утемиш- хаджи.Чингис-наме. Алматы, 1992.
10.Мырза Мұхамед-Хайдар. Тарихи Рашиди. Ташкент, 1996 .
11.Мұхамед –Хайдар Мырза Дулати. Алматы, 2003. (Қазақ тілінде).

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:   
Қазақ хандығы құрылуы мен нығаюы.

XV ғасырдың ортасында тарих сахнасына көтерілген Қазақ хандығы
-Қазақстан аумағында ежелден бері жалғасып келе жатқан этникалық
процестердің, мәдени–рухани даму процестерінің, мемлекеттіліктің дамуының
және XІV-XV ғасырлардағы саяси процестердің заңды қортындысы болып
табылады. Сондай-ақ,Қазақ хандығы құрылуының Евразия халықтарының тарихында
алатын тарихи маңызы да ерекше.Сондықтанда Қазақ хандығының құрылуының
қазіргі күн талаптар тұрғысынан, таптық емес жаңаша көзқарастармен зерттеу
кезек күттірмейтін маңызды мәселеге жатады.Күн сайын еліміздің мемлекеттік
тұғырының нығаюы, бүкіл әлем алдында саяси және экономикалық беделінің
өсуі, Республикамыздың халықаралық аренадағы ролін айқындап отыр.Бүкіл
дүние жүзі алдында қазақ мемлекеті өзінің дербестігімен және әртүрлі
халықаралық саясаттағы ролімен көзге түсуде.Міне сол себепті де, қазіргі
мемлекетіміздің XV ғасырдағы тарихи бір белесі болып табылатын Қазақ
хандығының тарихы, оның ішінде хандықтың құрылуы кімді болса да қызықтырары
анық. Дей тұрсақ та, Қазақ хандығының құрылу мәселесі әлі күнге дейін
Отандық тарих ғылымында толық шешілген мәселелер қатарына жатпайды.Тіпті
бұл ауқымды мәселенің жекелеген мәселелері мен сұрақтары жөнінде қарама-
қайшылықты, дау-дамайлы әр түрлі пікірлер болса, ал кейбір мәселелері әлі
күнге дейін тарихшылардың назарына ілінбей, күн тәртібіне қойылмай отыр.
Міне,осыған орай біз осы жұмысымызда Қазақ хандығының құрылуының жалпы
мәселелеріне көңіл аударып,оған зерттеушілердің назарын аударуға тырысамыз.
Біз қарастырып отырған мәселе XІX ғасырдың 60 жылдарынан бері
В.В.Вельяминов-Зерновтың “Исследование о Касимовских царях и царевичах”
атты еңбегі жарыққа шыққаннан бері тарихшылардың назарында келе жатыр.(1)
Мәселенің әр түрлі аспектілерін зерттеуде әр жылдары Ш.Құдайбердіұлы,(2)
А.П.Чулошников, (3) М.Тынышпаев,(4) К.А.Пищулина,(5) Т.И.Султанов (6) және
тағы басқа тарихшылар айтарлықтай үлес қосты.Осы тарихшылардың зерттеулері
негізінде Қазақ хандығы құрылуының мынандай мәселелері қарастырылып,
көпшілік назарына ұсынылды: 1.Қазақ хандығының құрылуына Керей мен Жәнібек
сұлтандардың Дешті Қыпшақтағы Әбілхайыр хандығынан бөлініп, Моғолстанның
батысындағы Шу бойына қоныстануы негіз болған;

Қазақ хандығының құрылуы Алтын Орданың саяси ыдырауы нәтижесінде болған;
3. Керей мен Жәнібек сұлтандардың көшуіне Дешті Қыпшақтағы ру-тайпалық
қайшылықтар мен шиеленістер себеп болған;
4. Керей мен Жәнібектің көшуі XV ғасырдың ортасында Дешті Қыпшақтағы таптық
күрестің нәтижесінде болған;
5. Қазақ хандығының құрылуы бір тарихи оқиғамен жүзеге аспай,, бірнеше
жылдар ішінде болған тарихи оқиғалар мен дамудың заңды қорытындысы ретінде
жүзеге асқан.
Жалпы алғанда, бұл атап көрсетілген тұжырымдар Қазақ хандығының құрылуы
мәселесін түсінуге жәрдемдеседі, бірақ мәселені толық ашып көрсете алмайды
деп ойлаймыз. Өйткені біздің пікірімізше, Қазақ хандығының құрылуы жоғарыда
айтып өткеніміздей, ұзаққа созылған этно-мәдени, рухани дамулардың
нәтижесінде жүзеге асқан. Бұл көрсетілген факторлар Қазақ хандығының
құрылуына қажетті фактор ретінде жоғарыда атап өткен авторлардың
еңбектерінде қарастырылмаған. Міне, сол себепті де біз осы жағдайларды
ескере отырып, төменде Қазақ хандығының құрылуын ғылыми тұрғыдан толық ашып
көрсететін мәселелерді көрсетуге тырысамыз.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуына байланысты Отандық тарих
ғылымы да идеологиялық шырмаудан құтылып, үстем идеологияға емес, тарихты
жасаған халықтың өзіне қызмет етуге бет бұрады. Тәуелсіздік алған жылдары
тарих ғылымы барлық салалар бойынша даму жолына түседі. Сондай саланың бірі-
тарих ғылымының деректану саласы. XX ғасырдың 90 жылдары мен XXІ ғасырдың
алғашқы жылдары ортағасырлық Қазақстан тарихының мәселелерін жан-жақты
көрсететін көптеген деректер араб, парсы тілдерінен қазақ, орыс тілдеріне
аударылды. Олардың қатарына Әбілғазының "Түрік шежіресі",Бабырдың
"Бабырнамасы",Қ.Жалайырдың "Жылнамалар жинағы",Өтеміс қажының
"Шынғыснамасы",М.Х.Дулатидың "Тарих-и Рашидиін" жатқызамыз.(7) Әсіресе,
М.Х.Дулатидің "Тарихи Рашид-и"еңбегінің орыс тілінде екі рет және
түпнұсқадан қазақ тіліне алғаш аударылып жарыққа шығуы деректану ғылымының
жетістігін көрсетті.(8)Сондай-ақ бұл еңбек – біздің қарастырып отырған
мәселеміздің шеңберлерін одан әрі кеңейтуге мол мүмкіндіктер туғызды.
Осындай деректердің негізінде Қазақ хандығы құрылуының кейбір мәселелері
алғаш рет тарихшылардың назарына іліне бастайды. 1990 жылдардан бастап
қазіргі күнге дейінгі осы мәселелер бойынша тарих ғылымында қол жеткен
жетістіктерді талдай,саралай келе, біз, өзіміздің өзіндік тұжырымдарымызды
білдіреміз. Алдымен ескерте кетейік, біз Қазақ хандығының құрылуының
деректері мен тарихнамасының мәселелерін бұл жұмысымызда қарастырмаймыз.Бұл
мәселелер өте ауқымды болғандықтан, арнайы түрде жеке қарастыруды талап
етеді.Біздің қарастыратынымыз- тарихи процестерге қатысты мәселелер.
Қазақ хандығының құрылуы тарихи процестердің заңды қорытындысы
болғандықтан, оның тарихи алғы шарттары болады. Тарихи алғы шарттардың өзін
іштей жіктейтін болсақ,ол мынадай факторлардан тұрады:
1.Қазақ хандығының құрылуының этникалық алғы шарттары;
2.Қазақ хандығының құрылуының діни-рухани алғы шарттары;
3.Қазақ хандығының құрылуына “моңғолдық“ фактордың немесе мемлекеттіліктің
дамуының әсері;
4.Қазақ хандығының құрылуына тікелей әсер еткен саяси оқиғалар;
Бұл көрсетілген факторларды ғылыми тұрғыдан терең зерттеу бізге
Қазақ хандығы құрылуының алғышарттарын түсінуге мүмкіндіктер береді. Енді
қысқаша түрде осы факторларға назар аударсақ. Алдыменен, Қазақ хандығы
құрылуының этникалық алғышарттары туралы сөз етсек. Кез-келген мемлекет-
белгілі бір этностың әлеуметтік - территориялық ұйымы және қоғамның ішкі
және сыртқы қатынастарын реттейтін басқару жүйесі болғандықтан, “этнос пен
мемлекет“ бір-біріне етене тығыз ұғым болып саналады. Қарапайым тілмен
айтсақ, мемлекетті этностар туғызады. Ал мемлекеттер этностың дамуына,
өркендеуіне жағдайлар жасайды. Осы қағиданы қазақ халқы мен Қазақ хандығына
қолданып көрсек, онда Қазақ хандығын дүниеге әкелген қазақ этносы болып
шығады. Ал тарихи деректерде қазақ этносы Қазақ хандығы құрылғаннан кейін
жүзеге асқан деп баяндалады. Әрине деректің авторлары орта ғасырдың
адамдары болғандықтан, олар тарихи процестің алғышарттарына терең бойламай,
тек тарихи болмысты немесе обьектіні баяндайды. Этнос-мемлекет принципіне
сүйеніп, біз Қазақ хандығын дүниеге келтірген Қазақстан аумағындағы
этникалық процестің дамуы деп түсіндіреміз. Яғни, бұл жерде Дешті
Қыпшақтағы тайпалар өз дамуының белгілі бір сатысында жаңа мемлекеттік
жүйені қажет еткен. Ол- Қазақ хандығы болған. Міне, Қазақ хандығы
құрылуының этникалық алғышарты деп аталатын бұл мәселе тағы да қайталап
айтамыз, терең зерттеуді қажет етеді. Біз тек бұл жерде проблеманың өзін
ғана атап көрсетіп отырмыз.
Қазақ хандығы құрылуының келесі бір алғышартына -діни-рухани
алғышарттар жатады. Кез-келген этнос немесе этносты құраған ру-тайпалар
бірлестігінің мүшелері өздерін нақты бір этностың мүшесіміз және басқа
этностардан ерекшелейтін белгіге- ру-тайпалық санадан жоғары тұрған
халықтың санасы жатады. Ал халықтық сананың пайда болуында діни фактор мен
рухани факторлар жетекші роль атқарады.
XІІІ-XV ғасырлардағы Қазақстан аумағында болған діни-рухани дамуларда
ислам дінінің Алтын Орда мен Ақ Орда мемлекетінде ресми дінге айналуы
шешуші роль атқарды. Бүкіл Дешті Қыпшақтағы тайпалардың толығымен және
түпкілікті түрде мұсылманданып, ортақ бір дінге сенуі, Аллахты -ортақ құдай
деп тануы , Мұхаммедті -ортақ Пайғамбар деуі, Құранды -исламның қасиетті
кітабы деп білуі ,сондай-ақ шариғат жолының бүкіл этносқа бірдей болуы- ру-
тайпаларды ортақ діни кеңістікпен қатар, ортақ рухани кеңістікке енгізеді.
Осылардың нәтежесінде ру-тайпаларда ру-тайпалық санадан жоғары тұрған
халықтық сана қалыптаса бастайды.
Міне,осы сана этникалық процесті жаңа деңгейге көтеріп, соған сай
мемлекетті қалыптастырады. Яғни, Қазақ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қазақ хандығының құрылуы жөніндегі алғашқы деректер
Қазақ хандығының құрылуы және нығаюы (15-17 ғғ.)
Хандық дәуір әдебиетінің құрылуы қарсаңындағы қоғамдық - әлеуметтік, саяси жағдай
Қазақ халқының қалыптасуы. Қазақ этнонимі. Қазақ жүздері
Кіші жүз тайпалары
Қазақ хандығының құрылуы және нығаюы туралы ақпарат
Қазақ хандығы туралы
Қазақ хандығының құрылуы және нығаюы
Қазақ әдебиеті тарихында қазақ поэзиясының дамуы
«Түркі халықтарының тарихы» пәнінен оқу-әдістемелік кешен
Пәндер