Пайымдаудың коммуникативтік- мағыналық статусы
Пайымдаудың коммуникативтік. мағыналық статусы
1. Коммуникация теориясындағы пайымдау статусы.
1.1 Коммуникациялық единицалардың түрлі жүйелеріндегі пайымдау орны
1.2 Пайымдаудың коммуникативтік ұйымдастырылуы.
2. Көркем мәтінде пайымдауды ұйымдастырудың логикалық мағыналық және коммуникативтік ерекшеліктері
2.1. Лингвистикадағы пайымдаудың логикалық құрылымы
2.2. Көркем мәтіндегі пайымдаудың логикалық құрылым ерекшеліктері.
2.3 Пайымдаудың логикалық және коммуникативтік құрылымдарының арақатынасы.
Қорытындылар
1. Коммуникация теориясындағы пайымдау статусы.
1.1 Коммуникациялық единицалардың түрлі жүйелеріндегі пайымдау орны
1.2 Пайымдаудың коммуникативтік ұйымдастырылуы.
2. Көркем мәтінде пайымдауды ұйымдастырудың логикалық мағыналық және коммуникативтік ерекшеліктері
2.1. Лингвистикадағы пайымдаудың логикалық құрылымы
2.2. Көркем мәтіндегі пайымдаудың логикалық құрылым ерекшеліктері.
2.3 Пайымдаудың логикалық және коммуникативтік құрылымдарының арақатынасы.
Қорытындылар
Коммуникативті бағытталған лингвистикада «пайымдау» ұғымымен бірге оның статусы да айқын болмай отыр: пайымдауды сөйлеу, мәтін айқын болмай отыр: пайымдауды сөйлеу, мәтін типі (Н.Д. Зарубина, О.А. Кострова, О.А. Нечаева), коммуникация формасы (Э.Виттмерс), композициялық- коммуникативтік бірлік (А.Б. Мордвинов), композициялық сөйлеу формасы (М.П. Брандес, Л.Д. Романенко) деп атайды. Сонымен бірге, пайымдау ақпаратты мазмұндың бір тәсілі немесе ақпараттылық категориясының формасы (А.Ф.Зиновьева) ретінде де түсіндірілді.
Неміс лингвистикасында пайымдау статусы қалыпқа түскен жоқ. Оны атауда түрлі терминдер қолданылады: Darstellungsart, Textart (-typ, -sorte), Коmmиnikationsverfahren.
Отандық лингвистикада дәстүрлі түрде пайымдауды, бір жағынан, қандай да бір теориялық немесе практикалық шындықты толық мазмұндайтын көркем шығарма нәтижесі болып табылатын шығармашылық іс-әрекет түрі ретінде түсіндірілсе (Филонов, 1900: 161), екінші жағынан, «ой қорытындысы» логикалық категориясының тілдік көрінісі ретінде түсіндіріледі (А.Krivonosov, О.А. Нечаева, В.В. Одинцов).
Қазіргі дефиниция талдаулары көрсетіп отырғандай, пайымдауға анықтама бергенде, әдетте, қандай да бір аспектісі ескеріледі, мысалы, оның мағыналық мазмұнының ерекшелігі (Брандес, 1983:69), пайымдауды тілдік ұйымдастыру тәсілдері (Зарубина, 1981:43), бұл сөйлеу формаларының коммуникативтік функциялары (Мордвинов, 1979:49; Виттмерс, 1978:181), және де пайымдаудың функциональды-коммуникативтік мүмкіндіктер диапазонын айқындау шектеулі деңгейінен –элементарлы аргументация актынан (А.Б. Мордвинов), өте кең деңгейіне –қоғамдық процестерді рационализациялауға дейін ауытқып отырады (Э. Виттмерс).
Кейбір авторлар пайымдаудың адамның әр түрлі коммуникативтік іс-әрекеті алсында қызмет атқару қабілеті бар деп есептейді (Э. Виттмерс, О.А. Кострова), басқалары оның мүмкіндіктері авторлық монолог сөз (А.Б. Мордвинов, О.А. Нечаева) немесе жазба мәтін (А.Г. Филимонов) шеңберімен шектейді.
Неміс лингвистикасында пайымдау статусы қалыпқа түскен жоқ. Оны атауда түрлі терминдер қолданылады: Darstellungsart, Textart (-typ, -sorte), Коmmиnikationsverfahren.
Отандық лингвистикада дәстүрлі түрде пайымдауды, бір жағынан, қандай да бір теориялық немесе практикалық шындықты толық мазмұндайтын көркем шығарма нәтижесі болып табылатын шығармашылық іс-әрекет түрі ретінде түсіндірілсе (Филонов, 1900: 161), екінші жағынан, «ой қорытындысы» логикалық категориясының тілдік көрінісі ретінде түсіндіріледі (А.Krivonosov, О.А. Нечаева, В.В. Одинцов).
Қазіргі дефиниция талдаулары көрсетіп отырғандай, пайымдауға анықтама бергенде, әдетте, қандай да бір аспектісі ескеріледі, мысалы, оның мағыналық мазмұнының ерекшелігі (Брандес, 1983:69), пайымдауды тілдік ұйымдастыру тәсілдері (Зарубина, 1981:43), бұл сөйлеу формаларының коммуникативтік функциялары (Мордвинов, 1979:49; Виттмерс, 1978:181), және де пайымдаудың функциональды-коммуникативтік мүмкіндіктер диапазонын айқындау шектеулі деңгейінен –элементарлы аргументация актынан (А.Б. Мордвинов), өте кең деңгейіне –қоғамдық процестерді рационализациялауға дейін ауытқып отырады (Э. Виттмерс).
Кейбір авторлар пайымдаудың адамның әр түрлі коммуникативтік іс-әрекеті алсында қызмет атқару қабілеті бар деп есептейді (Э. Виттмерс, О.А. Кострова), басқалары оның мүмкіндіктері авторлық монолог сөз (А.Б. Мордвинов, О.А. Нечаева) немесе жазба мәтін (А.Г. Филимонов) шеңберімен шектейді.
Коммуникативті бағытталған лингвистикада пайымдау ұғымымен бірге
оның статусы да айқын болмай отыр: пайымдауды сөйлеу, мәтін айқын болмай
отыр: пайымдауды сөйлеу, мәтін типі (Н.Д. Зарубина, О.А. Кострова, О.А.
Нечаева), коммуникация формасы (Э.Виттмерс), композициялық- коммуникативтік
бірлік (А.Б. Мордвинов), композициялық сөйлеу формасы (М.П. Брандес, Л.Д.
Романенко) деп атайды. Сонымен бірге, пайымдау ақпаратты мазмұндың бір
тәсілі немесе ақпараттылық категориясының формасы (А.Ф.Зиновьева) ретінде
де түсіндірілді.
Неміс лингвистикасында пайымдау статусы қалыпқа түскен жоқ. Оны
атауда түрлі терминдер қолданылады: Darstellungsart, Textart (-typ,
-sorte), Коmmиnikationsverfahren.
Отандық лингвистикада дәстүрлі түрде пайымдауды, бір жағынан, қандай
да бір теориялық немесе практикалық шындықты толық мазмұндайтын көркем
шығарма нәтижесі болып табылатын шығармашылық іс-әрекет түрі ретінде
түсіндірілсе (Филонов, 1900: 161), екінші жағынан, ой қорытындысы
логикалық категориясының тілдік көрінісі ретінде түсіндіріледі
(А.Krivonosov, О.А. Нечаева, В.В. Одинцов).
Қазіргі дефиниция талдаулары көрсетіп отырғандай, пайымдауға анықтама
бергенде, әдетте, қандай да бір аспектісі ескеріледі, мысалы, оның
мағыналық мазмұнының ерекшелігі (Брандес, 1983:69), пайымдауды тілдік
ұйымдастыру тәсілдері (Зарубина, 1981:43), бұл сөйлеу формаларының
коммуникативтік функциялары (Мордвинов, 1979:49; Виттмерс, 1978:181), және
де пайымдаудың функциональды-коммуникативтік мүмкіндіктер диапазонын
айқындау шектеулі деңгейінен –элементарлы аргументация актынан (А.Б.
Мордвинов), өте кең деңгейіне –қоғамдық процестерді рационализациялауға
дейін ауытқып отырады (Э. Виттмерс).
Кейбір авторлар пайымдаудың адамның әр түрлі коммуникативтік іс-
әрекеті алсында қызмет атқару қабілеті бар деп есептейді (Э. Виттмерс, О.А.
Кострова), басқалары оның мүмкіндіктері авторлық монолог сөз (А.Б.
Мордвинов, О.А. Нечаева) немесе жазба мәтін (А.Г. Филимонов) шеңберімен
шектейді.
Соңғы жылдар еңбектерінде пайымдау кешенді құбылыс ретінде
түсіндіріліп те жүр: оны кешенді композициялық сөйлеу формасы (М.П.
Брандес, Л.Д. Романенко), мәселемен таныстыруды, оның шешімімен
қызықтыруды, ой талқыға шақырып, жаңа білімдердің шындығы мен пайдалылығына
көз жеткізуді мақсат ететін, мәселе немесе мақсаттың шешілу жолын кешенді
түрде баяндау деп те түсіндіреді (М.Пфютце).
Пайымдауды түсіндіруде оның мағыналық құрылысында рациональдық
элементтің болуына баса назар аударылады (Fleischer, Michel, 1977:296),
және де мұнда пайымдаушы субъектінің іс-әрекеті, оның табиғат пен
әлеуметтік ортамен өзара арақатынастағы белсенді ролі ескерілмейді. Ал
адам тек қана сәулелендірмейді, сонымен бірге өзінің объективті шындықты
сәулелендіруін іске асырады. Тіпті, ол сәулелендірумен бір мезгілде, өзінің
субъективті, жеке сәтін сәулелендіруге енгізбей, шағылыстыра алмайды...
(Павлов, 1968:62).
Біздің ойымызша, пайымдауды жеткілікті зерттемеудің бір себебі –
сөйлеу формаларын кешенді түрде зерттеудің жоқ екендігі сияқты. Мәселен,
КСФ тек қана синтаксистік немесе басқа формальды критерийлер негізінде
ажыратуға тырысушылық (Н.Д. Зарубина, Ю.А. Левицкий, О.А. Нечаева) сынға
түсті, өйткені оған мазмұн сыятын сөйлеу бөлшегінің синтаксистік құрылысы
форма болып табылмайды. (Одинцов, 1979:94), ал композициялық сөйлеу
формаларының мазмұндық көрсеткіштерін не біріктіруге болмайды, не
синтаксистік құрылысқа жатқызуға болмайды, себебі, бір типтегі синтаксистік
құрылысты басқа да сөйлеу формаларынан қиындықсыз табуға болады (Девкин,
1984:7).
Алайда, Е.М.Верещагиннің ойынша (Верещагин, 1980:88), КСФ-на
грамматикалық көзқарастың орнына ұсынылып отырған логикалық мағыналық
көзқарас (А.П. Девкин, В.В. Одинцов) субъективті және тіпті еркін
пікірлерге көп орын қалдырады.
Пайымдау, басқа да КСФ-ы сияқты мазмұндық-логикалық, құрылымдық және
функциональдық деген үш мәнге ие болумен қатар күрделі тілдік құбылыс болып
табылатындықтан, оны кешенді, көп аспектілі зерттеу қажет. Бұл зерттеуде
логикалық- мағыналық және құрылымдық талдаумен бірге пайымдаудың
функциональды- коммуникативтік ерекшеліктері қоса қамтылуы керек.
Сөйлеу формаларын жоғарыда аталған жақтармен жан-жақты, терең зерттеу
мүмкіндігі жаңа қалыптасып келе жатқан коммуникативті- мағыналық көзқарасты
көрсетеді. Бұл айтылған көзқарас негізін коммуникативтік тәсілдер теориясы
мен сөйлеу актілері теориясы қалады. Коммуникативтік тәсілдер теориясында
ғылыми және басқа сөйлеу стильдері материалы негізінде коммуникативтік
тәсіл бірліктерінің белгілері, мәтіндегі әртүрлі коммуникативтік
тәсілдердің бірге жұмсалуы, авторлық интенцияның жүзеге асуы үшін
комбинаторика және өзара кірігу механизмдері зерттеледі (H.Isenberg, G.
Michel, V. Pfutze, W. Schmidt, E. Wittmers и др).
Коммуникативті-семантикалық көзқарас аясында жұмыс істейтін кеңес
лингвистеріне (Н.Б.Бессмертная, М.П. Бриндес, А.Ф. Зиновьева, Л.С.
Крохалева, Т.И. Любашина, Н.Н.Пелевина, З.М. Рымжанова, П.В. Сомсонов,
А.О.Томас және т.б.) сөйлеу формаларын мәтіндік типтегі коммуникативті
–мағыналық және композициялық конспиетуент ретінде түсіну тән. Мұнда КСФ
талдау көбіне көркем емес мәтіндер материалы негізінде жүргізіледі, ал
кейбір көркем мәтіндегі сөйлеу формаларын зерттеулер баяндауға (Н.Н.
Пелевина, З.М. Рымжанова) және суреттеуге (Л.С. Крохалева) арналған.
Коммуникативтік мағыналық көзқарас негізінде көркем мәтіндегі
пайымдауды зерттеудің жеткіліксіздігі, осы уақытқа дейін көркем мәтін
баяндау құрылысына негізделген (Мегентесов, 1981:17), мұнда көбіне
сөйлеудің суреттеу типі қолданылады (Золотова, 1982:355), ал пайымдау
әңгімелесу, диалогтық сөзде көп қолданылады да, көркем сөзге тін емес деген
көзқараспен түсіндіріледі. Көркем мәтіндерде суреттеу және баяндау
контексіндегі тек пайымдау элементтері бар (Одинцов, 1979: 106-107; Лосева,
1980:80).
Бұл тоқтамды-пайымдауға универсалдық белгі тән, ол ғылыми (Т.М.
Цветкова, Е.Rudolph), саяси (Т.И. Любашина, Л.Д.Романенко), публицистикалық
(А.П. Девкин), ауызекі сөйлеу (И.П.Амзаракова) және көркем сөйлеуде
қолданылатынын, көркем мәтінге тән арнайы бірқатар ерекшеліктермен
сипатталатынын анықтаған нақты практикалық зерттеулер нәтижесі жоққа
шығарады.
Коммуникативті-семантикалық көзқарас позициялары негізінде пайымдауды
зерттеудің негізгі міндеттерінің бірі- берілген КСФ-ын оның негізінде
жататын коммуникативтік тәсілдерге сәйкес тілдік ұйымдастыру тәсілдерін
айқындау, оларды жүйелеу (Pfutze, Wittmers, 1981:215); өйткені пайымдаудың
тілдік құрылымы өте аз зерттелген. Мысалы, пайымдауды оның логикалық
құрылымы (Е.RudoEph) және коммуникативтік құрылымы (Т.И. Любашина,
М.Pfutze, E. Wittmers), бөлшектеріне сәйкес ұйымдастырудың кейбір
грамматикалық тәсілдері анықталған. Пайымдау және сөйлем түрлері арасында
корреляция жасалған (Левицкий, 1980: 71-72), КСФ-ғы хабарлы сөйлемнің
функциональды жүктелуінің өзгешіліктері зерттелген (Нечаева, 1974:205).
Пайымдаудың тілдік құрылымын құрастыруда лексикалық тәсілдер мен
сөйлемдердің коммуникативті типтерінің ролі өте аз зерттелген.
КСФ-ын коммуникативті бағытталған лингвистика аясында зерттеу
міндеттеріне- сөйлеу формаларының коммуникативтік функциялары, олардың
мәтін құраудағы ролін зерттеу жатады.
Және де бұл берілген аспектідегі зерттеулерде мынадай тенденциялардың
байқалатынын атап айтқан жөн: КСФ әдетте көлемі шағын мәтін-әңгімелер,
новеллар, этюдтер және с.с. материалдар негізінде (З.М.Рымжанова, Н.Н.
Пелевина, О.А.Томас), немесе қандай да бір автордың бір немесе бірнеше
романдары негізінде зерттеледі (Л.А.Будниченко, Т.Д.Похилевич, Г.С. Юдина),
өйткені бұл талдау жасауға қолайлы.
Қысқа шағын мәтіндер мен бір автордың шығармаларын зерттеу нәтижелері
көлемі үлкен шығармалар мен басқа автор шығармаларына лайық келмеуі
ықтимал. Мәселен, осылайша, сюжеттік динамиканы қамтамасыз ететін қысқа
әдеби шығарма композициялық деңгейінің бірлігі ретінде суреттеумен бірге
шығарманың кеңістік-уақыттық континумын қалыптастыратын.
Қазіргі кезеңге тән психологиялық прозада, импрессионизм
шығармаларында, сонымен қатар қазіргі дәуір романдары мен повестерінде,
мәтін құрау мен көркем шығарманың мағынасын берудегі ролі зерттелмеген
пайымдаудың негізгі бөлікті құрап отырғанын зерттеушілер көлемі үлкен әр
түрлі жанрдағы шығармаларды зерттеу кезінде анықтады (А.Ф. Бородина, Г.Р.
Перташ, З.М. Рымжанова).
Коммуникативті-семантикалық көзқарас негізінде көркем мәтіндегі
пайымдауды зерттеудің жоқтығы, сонымен қатар, лингвистердің зерттеу
нысанынан тыс қалған мәселелер, осы зерттеудің тақырыбына арқау болды,
жұмыста зерттелініп отырған мәселелер шеңберін айқындады. Диссертация
қазіргі неміс прозасының материалдары негізінде пайымдау композициялық
сөйлеу формасын жан-жақты талдауға арналды.
Алдыңғы зерттеулер нәтижелері, сонымен бірге тілдік материалдарға
жасаған өзіндік талдауларымыз жұмысшы гипотезаны ұсынуға мүмкіндік беріп
отыр:
- өзара байланыстылық қатынысында болатын , күрделі коммуникативтік,
логикалық және тілдік құрылымдарға ие кешенді композициялық сөйлеу
формасы болып табылатын пайымдау- мәтін құрау тәсілдерінің бірі болып
есептеледі;
Осы гипотезаға сәйкес жұмысқа мынадай мақсаттар қойылды:
- пайымдаудың коммуникативтік статусын анықтау;
- пайымдаудың логикалық, коммуникативтік және тілдік құрылымдарын
зерттеу және олардың өзара байланысын ажырату;
- пайымдаудың мәтіндік функцияларын зерттеу.
Зерттеудің методогиялық негізі ретінде маркстік-лениндік тіл білімі
принциптері қолданылды:
- тіл мен ойлаудың, тіл мен сөйлеудің диалектикалық бірлігі туралы;
- ойлаудың іс-әрекеттік сипаты, оның тілге қатысты даралаушылық қызметі
туралы;
- құбылыстың қасиеттер мен өмір сүруін айқындайтын барлық факторларды
жан-жақты зерттеу қажеттілігі туралы.
Зерттеу логикалық-мағыналық және композициялық – мәтіндік талдау
элементтері қатынастырыла отырып кешенді құрылымдық-функциональды талдау
әдісімен жүргізілді. Жұмыста сонымен бірге статистикалық әдіс қолданылды.
Еңбектің ғылыми жаңалығы – пайымдау композициялық сөйлеу формасы
ретінде бірінші рет қазіргі неміс әдебиеті материалдары негізінде
коммуникативтік-семантикалық тұрғыдан зерттелуі. Бірілген КСФ-ын оның
мағыналық, функциональды- коммуникативтік және тілдік ерекшеліктер
негізінде кешенді түрде зерттеуге мүмкіндік туды.
Алғаш рет неміс тілі материалдары негізінде пайымдаушы субъектінің
белсенді шығармашылық позициясын ескере отырып пайымдауды құрайтын тілдік
тәсілдер жүйесіне сипаттама берілді және талдау жасалды. Мұнда
субъектінің объектілер мен қоршаған ортаның реальды және ойдан шығарылған
құбылыстарына деген жеке біржақөты пікірі сәулеленеді.
Диссертацияның практикалық маңызы- мынада, зерттеу нәтижелері
оқушыларды пайымдауды құру білігі мен дағдыларын қалыптастыру тиімділігін
көтеруге ықпал жасауы мүмкін. Сонымен бірге стилистика, үйде оқу,
курстарында, көркем мәтінді лингвистикалық талдау жасауда, осы пәндер
бойынша студенттер мен ДКФ тыңдармандарына арнайы курстар мен оқу
құралдарын дайындауда, студенттердің ғылыми зерттеу жұмыстарында
пайдалануға болады.
ГДР мен ФРГ қазіргі алдыңғы қатарлы неміс автоларының жалпы көлемі 10
мың бет (оның ішінде 27 роман, 3 повесть. Және әр түрлі новеллалық
жанрдағы- психологиялық, әзіл- сатиралық, детектив, ғылыми-фантастикалық
және әлеуметтік- тұрмыстық 156 әңгіме) шығармалары талдау материалы
ретінде алынды. Мұнда 6237 бет жалпы таңдау әдісімен, 4180 бет талғап
алу арқылы талданды. Көп аспектілі, жан жақты талдау үшін пайымдаудың
жалпы санынан пайымдау типіндегі мәтіндік фрагменттердің 534-і іріктеп
алынды.
Диссертация тақырыбы бойынша зерттеу нәтижелері Хо Ши Мин атындағы
Иркутск мемлекеттік шет ел тілдері педагогтік институтының ғылыми-
теориялық конференцияларында 1984-1987 жылдар аралығында баяндамалар
жасалды. Олар жоғарыда аталған институттың неміс тілі факультетінде ІV
курстағы қазіргі неміс тілінің стилистика лекциялар курсында қолданылды
және үш публикациялық еңбекте көрініс тапты.
Диссертация кіріспеден, үш тараудан, соңғы сөзден, библиография мен
қосымшадан тұрады.
І тарау
Пайымдаудың коммуникативтік- мағыналық статусы
Бұл тараудың мақсаттары төмендегідей:
- пайымдаудың коммуникативтік статусын белгілеу;
- адресаттың белгісіне қарай көркем тестегі пайымдау түрлерін сипаттау;
- көркем текстегі пайымдаудың логикалық және коммуникативттік
құрылысының ерекшеліктерін анықтау.
1. Коммуникация теориясындағы пайымдау статусы.
1. Коммуникациялық единицалардың түрлі жүйелеріндегі пайымдау орны
Кіріспеде көрсетілгендей, тіл білімінде пайымдауға түрлі сипаттама
берілумен қатар, оның статусы бір жақты анықтамаға ие бола алмай отыр.
Пайымдау ұғымына әртүрлі анықтама берудің, оны сипаттағанда әр түрлі
негіздерді айырып, алдыңғы қатарға қоюдың қиындығы, оны тілдік құбылыс
ретінде танудың күрделігі қиыншылық келтіреді. Пайымдауға берілген
анықтамалардың басым көпшілігі шешендік өнерден бастау алатын пайымдау
туралы дәстүрлі көзқарастардан бастау алып отыр. Негізгі мақсаттарының
бірі дұрыс, әрі ықшам сөйлеуге үйрететін шешендік өнер аясында,
пайымдау ғылыми трактаттар мен саяси сөздер мате,риалы тұрғысынан
қарастырылды. Пайымдауды қазіргі кезең зерттеушілерінің көпшілігі
ғылыми және саяси мәтіндер материалы негізінде зерттеу еңбектерінің
мол болуы осыны айғақтайды (Т.М. Цветова, Т.И. Любашина, Л.Д.
Романенко, А.П. Девкин және т.б.)
Стилистикаға арналған зерттеулерде пайымдауды әртүрлі
функциональды стильдер аясыедағы мәтіндер материалдары негізінде,
соның ішінде көркем әдеби мәтін негізінде қарастырады. Сондықтан
пайымдауды стилистикалық тұрғыдан қарастыру оны кеңірек түсінуге
әкеледі. Ойластырылған және логикалық рәсімделген оймен сипатталатын
пайымдаумен қатар, ойлау процесінің қалыптасуы алдыңғы шепке қойылатын
пайымдау түрлері (әр түрлі пайымдаулар, құдайға құлшылық ету, ішкі
монологтар, аутодиалогтар және с.с.) ажыратылды (Брандес, 1983: 70-
71).
Мәтін лингвистикасында пайымдау және басқа да композициялық
сөйлеу формаларының статусын айқындау мәтін классификациясы
мәселесінің шешілуіне қарай жүзеге асырылады. КСФ-на деген екі түрлі:
логикалық-мағыналық және коммуникативті- семантикалық көзқарастар
пайымдаудың психологиялық статусын әр түрлі анықтайды.
Логикалық – мағыналық көзқарас өкілдері пайымдауды басқа КСФ-
мен қатар мәтін типі деп есептейді. Алайда, әр түрлі мәтіндерді
бақылау барысында зерттеушілер коммуникацияда мәтіндер әр түрлі
контаминацияларды құрайды, уақыт пен кеңістік, экспозиция мен
аргументация, әңгіме мен сипаттау мінездемелерін ажырату мүмкін емес.
Тек қана осы немесе басқа типті сәулелендіретін (шағылыстыратын)
белгілі бір фрагменттерді (сөйлем немесе сөйлемдер тізбегін) бөлшектеп
алуға болады (Шендельс, 1985:52-53) деген шешімге әкелеп отыр.
Осыған байланысты коммуникативтік –семантикалық көзқарастағы
зерттеушілер сөйлеу единициларын аяқталған сөйлеу шығармаларын
құрастыратын мәтіндік фрагменттер ретінде қарастырады.
Пайымдау статусын айқындау үшін коммуникация теориясының жалпы
проблемаларына тоқталу керек.
Коммуникативтік –семантикалық көзқарастың негізгі теорияларының
бірі болып табылатын коммуникативтік тәсілдер теориясында, мәтін
біршама аяқталған мағыналық бірлік тұрғында шындық объектіні
білдіретін жазба немесе ауызша сөйлеу бөлшегі (Schmidt, 1979: 694)
ретінде түсіндіріледі.
Мәтінде жүзеге асырылатын коммуникативтік мақсат (Коmmиnі
Kationsabaicht= мәтіннің жалпы интециясы, коммуникативтік тапсырма)
мәтін функциясына сәйкес келеді. Үш түрлі коммуникативтік интеция
немесе мәтін функцияларын ажыратады: ақпарат беру, активтендіру,
түсіндіру (Informieren, Aktivieren, Klazen). Мәтіндік функцияларға
байланысты, мәтіннің үш класын ажыратады (Textklassen)- ақпарат
беруші, активтендіруші, түсіндіруші. Мәтін кластары мәтін типтеріне
бөлінеді (Texttypen), типтер жетекші коммуникативтік тәсілге
байланысты мәтіндік түрлерге (Textarten), ал мәтіндік түрлер- мәтін
сорттарына (Textsorten) бөлінеді (Funtional- Коmmunіkative
Sprachbeschzeibung, 43).
Авторлық интецияны жүзеге асыратын коммуникативтік тәсілдер
коммуникативтік жоспардың құрылымдық элементтері болып табылады.
Оларды қатаң түрде жүйелеу мүмкін емес деп саналады, ал
коммуникативтік тәсіл қатарлары ашық деп есептеледі. Осыған байланысты
коммуникативтік тәсілдер құрамына кейде мәтіндік функцияларға
жатпайтын барлық үш коммуникативтік функцияларды жүзеге асыратын
коммуникативтік тәсілдері қамтымайтын, яғни классификациялау
жүйелеріне қойылатын талаптарға сәйкес келмейтін саны мен сапасы әр
түрлі элементтер де кіреді.
Мәтіндік функцияларға сәйкес коммуникативтік тәсілдлері өзінде
қамтуға тырысатын көптеген классификацияға талдау жасаумен шектелейік.
В.Шмидт классификациясы2
Texttypen
Informieren Aktivieren
Коmmиnіkationsabsichten
Sachbetontes Uberzeugen, Uberreden
Erlebnisbetontes Informieren
Mobilisieren,Interessieren,
Emotionales Bewegen
Subtypen (Коmmиnіkationsverfahren):
1. Mitteilen, Behaupten, Festsellen.
2. Berichten, Berchreiben, Errahlen, Beurteilen, Schildern,
Reterieren.
3. Explizieren, Vergleichen, Zusammenfassen, Verallgemeinern.
Schlibtolgern.
4. Begrunder, Beweisen, Entlarven.
5. Erortern, Argumentieren.
6. Anregen, Bitten, Aufrufen, Appellieren, Fordern, Auffordern,
Anweisen, Befehlen.
7. Fragen.
1. Мысалы, Э.Рольфтың классификациясы коммуникативті тәсілдер мен
сөйлеу актілері типологиясының конституеттерін қамтығанмен,
мақұлдау, хабарлау, растау, келісу, қарсы болу, қарсы аргументтер
келтіру, негіздеу, құптамау, ант беру сияқты активтендіру
мәтіндік функциясын жүзеге асыратын коммуникативтік тәсілдері
қоспайды.
2. Мына мақаланы қараныз: Prutze M., Blei Д., 1977:193.
Бұл классификация ақпарат беру және активтендіру деген екі мәтіндік
функцияны жүзеге асыратын коммуникативтік тәсілдері қамтиды.
Пайымдау (Erortern) және аргументация (Argumentieren) ақпарат
беру мәтіндік типінің элементарлық коммуникативтік тәсілі болып
табылады.
Харнши классификациясы ГДР ғалымдарының ұжымдық еңбегінің нәтижесі
Funktional- Kommиnіkative Sprachbeshreibung монографиясында берілген.
Ойлау мен сөйлеу іс-әрекеті процесінің сәйкесінше үш жағымен тығыз
байланысты ақпараттандыру, активтендіру, түсіндіру деген үш
коммуникативтік ниетті ажырата отырып, монография авторлары мәтін тууы
және мәтін рецепциясы процесінде ең маңызды екі аспектіге баса назар
аударады: интенциональды (не айтылу керек) және операциональды (қалай
айтылу керек). Жоғарыда аталған үш интенция сәйкесінше дескриптивтік
(Deskriptiv-суреттеуші), инцитативтік ( Inzitativ- іс -әрекетке
бағыттаушы, бастаушы) және инвентивтік (Inventiv= problemklarend-das
Sichtbarmachen des Erkenntnisproresses- түсіндіруші) коммуникативтік
тәсілдерде көрініс табады.
Дескриптивтік коммуникативтік тәсілдерге мыналар жатады:1
Mitteilen, Berishten, Berchreiben, referieren, Zitieren, Feststellen,
Behaupten, Errahlen, Schildern.
Инцитативтік қатарды: Angen, Bitten, Auffuren, Appellieren, Fordern,
Anweisen, Befehlen, Fragen, Loven, Tadern, Erlauben, Verbieten құрайды.
___________________________________ _____________________________
1.Терминдер неміс тілінде беріліп отыр. Өйткені аударма кезінде құрам
қатарының қазақ тілінде синонимдік қатар баламасы жоқ, ал сәйкес
терминология астарындағы мағыналық нюанстары жоғалады.
Инвентивті қатар тобына : Vergluchen, Begrunden, Schlubforlgern,
Verallgemeinern, Explizieren, Zusammenfassen, Antworten, Zuruckweisen,
Klassifirieren, Definieren, Beweisen, Widerlegen, Beurteilen, Entlarven
(Harnisch, 1981:37) кіреді.
Бірінші классификацияға қарағанда бұл классификациялық жүйеде
пайымдау мен аргументация жоқ. Авторлар бұл коммуникативтік тәсілдерді
кешенді деп есптейді, олардың құрамына әр топтың коммуникативтік тәсілдері
енеді, және көпшілігі инвентивті қатардан орын алған (Harnisch, 1981:37).
Пайымдауды кешенді түрде айқындаудың алғашқы үлгісі М.Н. Стефанова
(Stefanova, 1981, : 328) еңбегінде берілген. Ол коммуникативтік тәсілдің
тоғыз негізгі түрін бөліп қарастырған, оның бесеуі ақпараттандырушылық
сипатқа ие (Berichten, Beschreiben, Erzahlen, Schildern, Erortern), біреуі
жауап беруге шақырады, бағыттайды (Fragen) және үшеуі іс-әрекет жасауға
шақырады (Bitten, Befehlen, Aufrufen). Пайымдау басқа коммуникативтік
тәсілдерден кешенділігімен айрықшаланады және екінші қатарлы және
элементарлық тәсілдерден құралады. Оны М.Н. Стефанова екі сатылы
иерархиялық құрылым ретінде көрсетеді.
Үш классификацияны салыстыра отырып, мұнда пайымдау әр түрлі
қарастырылғанын көреміз: В.Шмидт классификациясында элементарлы
коммуникативтік тәсіл ретінде, Х.Харнши пен М.Н.Стефанова
классификациясында кешенді коммуникативтік тәсіл ретінде көрсетілген.
Алайда, егер Х. Харнши классификациясында пайымдаудың кешенді сипаты
көрсетілсе, М.Н. Стефанова классификациясында пайымдау Шмидт
классификациясының І класының (Feststellen), 3 класының (Verallgemeinern,
Vergleichen), 4 класының (Beweisen) және 5 класының (Argumentieren)
коммуникативтік тәсілдеріне, ал Х.Харниште- deskriptiv және inventiv
коммуникативтік тәсіл топтарына сәйкес кешен ретінде көрсетіледі.
М.Н. Стефанова классификациясының көзге көрініп тұрған
артықшылықтарына қарамастан, ондағы кемшілігі пайымдаудың коммуникативтік
функциясын ақпараттандыру шегімен тар мағынада түсіндіруіне байланысты
деп ойлаймыз.
Біз М.Пфютце мен Э. Виттмерстің көзқарасына сәйкес пайымдау-
ақпараттандыру (Informieren), сендіру (Uberreugen), жинақтау
(Mobilisieren) және түсіндіру (Klaren) коммуникативтік жоспарының жетекші
құрылымдың элементі болып табылатын кешенді коммуникативтік тәсіл де болып
табылады деген ойын құптаймыз (Pfutze, Wittmers, 1981: 204).
Соңғы фактіні мойындаудан, пайымдау иерархиясына кіретін
коммуникативтік тәсілдер арсеналы жеткілікті көлемде ұлғаюы мүмкін деген
қорытынды шығады. Осылайша, пайымдауға ақпараттандыру коммуникативтік
функциясын жүзеге асыру үшін inventiv1 тобынан басқа deskriptiv тобының
да қосылатының, ал жұмылдыру комуникативтік функциясын жүзеге асыруға
inzitativ коммуникативтік тәсілдер тобының бірге жұмсалатынынын айтуда
(Pfutze, Wittmers, 1981:202- 207).
1. Ғалымдар осы топтың коммуникативтік тәсілдерінің құрылымдық
күрделілігін, жан жақтылық пен полуфункциональдылығымен атай отырып, осы
топ тәсілдері конституэнттерінің жеке әр түрлі аспектіде зерттелетінін
айтады. Бұл туралы Кл.-П.Клейн.
Әр түрлі классификацияларда пайымдау кешеніне ететін көп түрлі
ткоммуникативтік тәсілдерді жүйелеу және жалпылау негізінде, біз
пайымдаудың атқаратын барлық коммуникативтік функцияларын есепке ала
отырып, пайымдаудың неғұрлым толық иерархиясын құруға тырыстық.
2. Пайымдаудың коммуникативтік ұйымдастырылуы.
Пайымдауды ұйымдастыратын барлық коммуникативтік тәсілдерді біз үшке
бөлдік: өзін таныстырушы, аргументативті және активтендіруші.1
Өзін таныстырушы тип ақпарат беру сипатына ие, аргументативті-
түсіндіруші, ал активтендіруші тип ниетті жүзеге асырады.
Типтер екінші сатыда түрлерге ажыратылады: өзін таныстырушы тип екі
түрге – хабарлау және мінездеу, аргументативті тип- аргументацияға,
бағалауға және қорытындыға және активтендіруші тип- сұраққа жауап
беруге және іс-әрекетті орындауға – шақыру, өтініш, тыйым салу.
Үшінші сатыда түрлер көрініске (подвид) бөлінеді: хабарлау- бекіту,
констатация, болжау, цитата келтіру; мінездеу-дефиниция,
иллюстрация, классификация; аргументация –дәлелдеу, негіздеу,
түсіндіру, жалпылау, теріске шығару; бағалау –салыстыру,
теңестіру.
Теріске шығару аргументативті типтің көрінісі ретінде иерархияның
төртінші сатысында – кінәлау, айыбын ашу, және қарсы қоюға
жіктеледі.
Е.Ланг, Г. Кох, Г. Лейтнер, Е.Рудольф, Г. Сандау, Т.Шиппан, В.Киндт,
Г.Хинделанг, П.-Л. Фулцинг, Б.Штекер, К.Бергман, Г.Бертхольд, Г.Штарке
еңбектерін қараныз.
1. Қосымшаның №2 кестесін қараныз.
Пайымдауды ұйымдастыратын коммуникативтік тәсілдерді типтерге,
түрлерге, көріністерге бөлу шартты нәрсе, өйткені кейбір түрлер белгілі
бір типке жататынына қарамастан, пайымдаудың басқа типтерін құраушы
элемент те болуы мүмкіндігін атап айту керек. Мысалы, қарсы қою
аргументативті типтің 4-нші. Сатылы көрініс ретінде өзін таныстырушы
коммуникативтік тәсілмен біріге отырып, мінездеуде көмекші тәсіл қызметін
атқаруы мүмкін. Ал цитат келтіру (өзін таныстырушы тип) –аргументацияда,
бағалау (аргументативті тип) – мінездеме, жазалау (аргументативті тип)-
тыйым салуда, түсіндіру (аргументативті тип)- өтініш айтуда т.с.с.
көмекші тәсілдер болуы мүмкін.
Осылайша, пайымдау иерархиясы диффузды сипатқа ие.
Тұр және көрініс ұғымдары күрделі және қарапайым ұғымдарына
сәйкес келмейді, өйткені ІІ сатының кейбір түрлері- мысалы, сұрақ, өтініш
қарапайым болса, терістеу ІІІ саты элементі ретінде кешенді сипатқа ие
және ІV сатыда тұрған көріністерге жіктеледі.
Пайымдау реальды (модельдеуші) шындық фактісіне байланысты
жүргізілетін болғандықтан, оның құрамында баяндау мен суреттеудің болуы
(өзін таныстырушы типтің түрлері мен көріністерінің болуы) заңды.
Пайымдаудың коммуникативтік құрылымындағы өзін таныстыру
коммуникативтік тәсіл типінің басым болуы оған ақпараттандырушы-
түсіндіруші сипат береді, ал аргументативті типтегі пайымдау
элементерінің басым болуы аргументті сипатқа ие етеді, және де
активтендіруші типтегі коммуникативтік тәсілдердің басым болуы оған үндеу
сипатын басым тән еткізеді.
Осылайша, жоғарыда аталған барлық коммуникативтік тәсілдер біріге
келіп пайымдаудың коммуникативтік құрылымын құрайды, ал олардың
классификациясы коммуникативтік функцияға сәйкес пайымдаудың логикалық-
мағыналық және құрылымдық ұйымдастырылуына және берілген КСФ-ның көркем
мәтінде көріну ерекшілігін зерттеуге негіз болады.
Пайымдаудың типологиялық статусы туралы мәселені ойластыру, сонымен
қатар көркем мәтіндерді талдау кезінде, Пайымдау- мәтін типі ме, әлде
мәтіндік бірлік пе? деген сұрауға бір жақты жауап беруге болмайтынына
көзіміз жетті. Пайымдау кешенді коммуникативтік бірлік (ойлау- сөйлеу
актілерінің жиынтығы) бола отырып, мәтін типі де, мәтіндік бірлік те
болса алады, макро- және микромәтіндік сипаттарды өз бойына сыйыстыра
отырып өте кең функциональды диапазонда көріне алады.
Пайымдауды осылайша түсіндіру бірқатар даулы мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді.
Себеп – салдарлық немесе түсіндіруші мағынасы бар пайымдауды мәтіндік
бірлік ретінде тар мағынада түсіну- таза күйінде сирек кездесетін
композициялық сөйлеу бірліктерінің контаминациясы, қосылу тенденциясы
туралы көзқарастың пайда болуына әкелді (Брандес, 1983: 72-73). Сонда
мынадай сұрақ туындайды: Мәтінде берілген бірліктердің дифференциациясы
мен идентификациясы қалайша жүзеге асады? Оның үстіне контаминация
термині де әрқашан дұрыс түсіндіріле бермейді. Мәселен, М.П. Брандес
типін ажырату өте қиынға түсетін әр түрлі аралас және біріккен формаларды
контаминацияланған форма деп атай отырып, контаминацияның келесі
варианттарын белгілейді:
1) бір композициялық- сөйлеу формасын басқасымен бөліп- жару (мәселен,
экспозиция пайымдау болса, ал ортасы мен соңы- баяндау болса);
2) формалардың шегін бөлу (суреттуді ұғындырумен);
3) басып кіру (экспозиция және аяқтама- бір сөйлеу формасы, ал орта
бөлігі- басқа) (Брандес, 1983: 73).
Берілген жағдайда сөз контаминация туралы болып отырған жоқ, өйткені
олардың аралаы жүзеге аспады, мәселе сөйлеу формаларының
комбинаторикасында болып отыр. Бұл жердегі мәселе мынада, мәтін құрылымы
шегіндегі сөйлеу формаларының сызықтық ұзындығы, оларды мәтіннен бөліп
алу тәсілдері туралы зерттеулер жоқ.
Біздің ойымызша, бір элементтер типіндегі мәтіндік фрагментте (теңбіл-
таңбада) басқа типтің пайда болуы. Мысалы, суреттеуде баяндаудың,
баяндауда- суреттеудің және баяндау мен суреттеуде- пайымдаудың.
(Толық, таза) контаминацияның мысалы ретінде монтажды формаларды
алуға болады. Олар, әдетте, екі немесе үш КСФ элементтері орын алған
макросөйлем болып табылатын фрагменттер. Мысалы, келесі фрагментте
пайымдау, баяндау және суреттеу элементерінің контаминациясы жүзеге
асырылған, олар сәйкесінше түзу, үздік және қосарланған сызықтармен
сызылған.
Пайымдау аргументация, ниеттену, баяндау мен суреттерді өз құрылымына
кіріктіретін келгенді бірлік болғандықтан, контаминация оның тиісті
(имманентті) қасиеті. Коммуникацияда осылайша, контаминация емес,
көбінесе сөйлеу бірліктерінің комбинаторикасы жүзеге асады. Ал,
пайымдауды контаминациялған сөйлеу формасы ретінде түсіну, КСФ-ның
контаминация жасауға бейімдігі тенденциясын көрсетпейді, ол қазіргі
лирикалық – психололгиялық сипаттағы романдар мен повестердің құрылымында
басқа сөйлеу формаларына қарағанда паймыдаудың жетекшілік тенде,нциясына
баса назар аударуды қажет етеді.
КСФ-ын ажыратуда нақты мағыналық және тілдік белгілердің болмауы,
мәтіндерде дәстүрлі негізгі типтерге жатпайтын тілдік құбылыстардың болуы
классификациялық жүйелерде аралық формалардың пайда болуына әкеледі.
Мысалы, негізгі КСФ-ның субъективті варианттары ажыратылды: Bericht-
Erzahlung, Beschzuibung- Schilderung, Erorterung- Betrachtung (W.
Fleischer, N. Besmertnaia, G. Michel, M.N. Stepanova). Бұлар
психологияланған немесе субъективтентедірілген баяндау, динамикалық
суреттерге сәйкес келеді (М.П. Брандес, Т.Д. Похилевич).
Пайымдауды кең мағынада алғанда, сөйлеу формаларының субъективтік
варианттарын ажырату, біздің ойымызша, орынсыз. Өйткені,
субъективтендірілген баяндау мен суреттеу пайымдаудың бір түрі ретінде
қарастырылуы мүмкін.
Тілдік материалды талдаулар көрсеткендей, пайымдауды кең мағынада
ажыратудың мағыналық белгілеріне сөйлеушінің сөйлеу предметіне деген
айрықша қатынасы жатады. Бұл объективті дүниені бейнелейтін субъектінің
позиция белсенділігі теориясына (Павлов, 1968) сәйкес, айтушының жеке
әуестік самантикасы (Малинович, 1987: 3-11) оның әлеуметтік- құндылық
бағытын, эмоциялық- ерік және танымдық қондырғысын қамьтиды.
Пайымдаудың коммуникативті- семантикалық құрылымында пайымдаушы
субъектінің жеке әуестігі жеке ойлардың- сұрақ , терістеу, қорқу немесе
қуануды білдіру, өкіну, түсінбеу, тыйым салу, бағалау, пікір айту,
талқылау, ерік, әр түрлі дәрежедегі сенімділік сенімсіздік және с.с.
болуымен көрінеді. Мысал үшін екі фрагменті салыстырайық:
2
3
Бұл екі фрагменттің бір-бірінен айырмасы бар: біріншісі эмоцианальды-
бағалау маркерлерінің (салыстыру, сөз ретінің бұзылуы және т.с.с.) бар
болуына қарамастан жанама сөзбен берілген суреттеу болып табылады. Екінші
фрагмент пейзаж сияқты суреттеу түріне ұқсас болғанмен, оны суреттеу деп
атауға болмайды. Ол айтушы субъекті семантикалық жеке әуестігімен
(сенімділік, қауіптену) біріктірілген.
Салыстыру, болжау, талдап қорыту коммуникативтік тәсілдерінің
көмегімен құрылған пайымдау болып табылады.
Алдыңғы еңбектерді тұжырымдау және өзіміздің материалымызды талдау
пайымдаудың коммуникативтік статусын төмендегінге айқындауға мүмкіндік
береді: пайымдау кешенді коммуникативтік бірлік болып табылады (ойлау-
сөйлеу актілерінің жиынтығы), жеке сөйлеу шығармасы (мәтіні) ретінде
таныла алады және мәтіннің құрамды бірлігі болып табылады.
2. Пайымдау көркем мәтін композициясының бірлігі ретінде
Композиция ұғымы әдебиеттанудан ауысып келген және ең алдымен көркем
мәтінде қолданыла отырып, ол лингвистикада әр түрлі түсіндіріледі1.
Мысалы, композиция деп мәтін құрылысындағы бірін-бірі ауыстыратын әр
түрлі КСФ-ның шектелуі, жапсарлас болуы және бірігуі (Е.А. Иванчикова,
Н.О. Гучинская). Алайда, композициясына КСФ-ын кезектестіру, көзқарас
нүктелерін, типтер мен формаларын ауыстыру деу тар мағыналы түсіну,
өйткені композиция- толық ашылмаған және тек кей аспектілерде белгіленген
(Протченко, Черемисина, 1986: 139) кешенді сипаттағы көп деңгейлі
құбылыс.
Композициясының ішкі (тақырыптық- мағыналық), сыртқы
(архитектоникалық) және композициялық сөйлеу (мазмұндау тәсілдері)
(Riesel, 1974:36); заттық- логикалық, формальды- композициялық және
коммуникативтік сөйлеу деңгейлерін ажыратады (Хведелидзе, 1982: 25-27).
Мұнда КСФ-нан басқа, композиция бірліктері ретінде (Н.В. Бессмертная,
М.П. Брандес, Э.Виттмерс, А.Ф. Зиновьева, С.Г. Ильенко, О.Н. Черемиссина
және т.б.) сөйлем, период, жалғастырғыш конструкция, эпилог, абзац,
тарау, бөлім, интродукция, синтагманы (Протченко, Черемисина, 1986: 143-
144) атайды. Мәтіннің идеялық –сюжеттік бөлінуі эпилог, интрадукция т.б
арқылы беріледі, композицияның архитектоникалық компоненті мәтінді
бөлім, тарау, тараушы, абзацтарға бөледі; ал КСФ-ның комбинаторикасы,
мазмұндау тәсілдерінің ауысуы (немесе оның болмауы), көркем уақыт пен
кеңістік тегі автор позициясы, айтылған мазмұнға деген авторлық
қатынастың берілу, айтылу формасы, монологтық сөзді диалог және өзіндік
емес тура сөзбен алмастыру, кейіпкер және автор сөзінің өзіндік емес-
авторлық баяндауда берілу мөлшері және т.б. композицияның субъектілі
сөйлеу деңгейін құрайды.
Пайымдау көркем мәтіннің композициялық бірлігі ретінде басқа
функциональды стильдер мәтініндегі пайымдау мен, сонымен қатар мәтін-
пайымдаудан оны бөлектейтін бірқатар ерекшеліктерге не. Бұл оның өмір
сүруінің арнайы жағдайларына байланысты: көркем мәтін жазушы қиялы
жасаған көркем әлем ретінде полифункцинальды, көпқырлы, оны түсінудің
поливариативтігі сипаттары тән, тілге қатысты екінші модельдеуші жүйе
болып табылады.1
1. Адресанттық қатысына қарай пайымдау классификациясы.
Пайымдау типіндегі мәтіндік фрагменттерді көркем мәтінде
талдау
кезінде оларды ажырату үшін адресанттық қатыс факторы маңызды роль
атқаратынын көрсетті. Бұған байланысты барлық пайымдауларды үш топқа
бөлеміз: а) автор сөзі арқылы берілгендер; ә) кейіпкер (кейіпкерлер)
сөзімен;
1. Бұл туралы нақтырақ З.Я. Тураева, 1975, 1986; И.Я. Чернухина, 1984
еңбектерін қараныз.
б) автор мен кейіпкер сөзінің жымдасуы арқылы берілгендер. Осыған
байланысты пайымдаудың берілген түрлері мына атауларға ие болды: авторлық
пайымдаулар, кейіпкерлік және полифонды пайымдаулар. Авторлық пайымдауға
шығарма авторының немесе баяндаушысының І немесе 3 жақта, сонымен бірге
басты немесе екінші қатардағы әрекет етуші баяндаушыға тән пайымдаулар
жатады.2
Мысалы:
4.
Біздің теруіміздегі авторлық пайымдаулар барлық жағдайдың 35,7 %- ын
құрайды. Кейпкерлік пайымдаулар айтылуы және айтылмауы мүмкін, кейіпкердің
ішкі сөзі ішкі монолог, аутодиалог, сана ағыны т.б. түрінде беріледі:
5.
Лингвистикалық әдебиеттерде КСФ-ы тек монологтық құрылыс болып
табылады деген пікір бар (О.А. Нечаева, В.В. Одинцов және т.б.). Алайда,
біз Брандестің диалогтық мәтіндердің ішкі бірлігі принцип бойынша
монологтық сөз (яғни, баяндау, суреттеу, пайымдау) сияқты композициялық
сөйлеу негіздеріне не деген көзқарасын бөлісеміз (Брандес, 1983: 90).
Осыған байланысты кейіпкердің айтқан пайымдау- монолог және пайымдау
диалогқа бөлдік. Өз кезегінде, үш түрлі құбылысты бейнелейтін диалогтық
пайымдаулар үшке бөлінді:
___________________________________ _______________________________
1. Бұл пайымдауларды шартты түрде авторлық пайымдауларға біріктірдік. Автор
бейнесін күрделендіру, авторлық меннің кейіпкерге, кейіпкер туралы
әңгімелеушіге, әңгімеші туралы автор- баяндаушыға т.б. жіктелуі (Степанов,
1985:218), сонымен бірге тұрақсыз баяндалатын перспективалы мәтіндердің
көбеюі (Гончарова, 1984: 18) терминологияда өз көрініс таба алмай отыр.
1) диалогқа қатысушылар арасында бір мәселеге байланысты (пайымдау
объектісіне) әр түрлі ойлар, пайымдаулар айтылатын сөз жарыстыру дау;
2) диалогтың бірінші қатысушысы мәселе қояды, екіншісі аргумент пен
контраргумент келтіреді, ал шешімді оның әріптесі жасайтын, олар бір
пайымдауды талқылайтың диалог- пайымдаулар; 3) пайымдау болып табылмайтын
диалогқа қатысушының сөзіне бір әріптестің жауап қайтаруы болып табылатын
диалог1.
1) Қарулы көтерілістің қажеттілігі және мүмкіндігі талқынатын бірінші
топтың диалог- пайымдаудын қарастырайық:
6
Сөз жарысына қатысушының бірі (ІІ) қарулы көтеріс ұйымдастырғысы
келеді, әрі өз көзқарасын дәлелдеуге тырысады. Диалогтың екінші қатысушысы
(І) бұл көзқарасты терістейді және қарулы көтеріліс идеясының жарамсыздығын
аргументті түрде негіздейді.
2) Пайымдаудың екінші тобына жататын келесі диалог былайша құрылған:
бірінші әріптес пайымдау тезисін қалыптастырған, екінші диалогқа қатысушы
пайымдауға контраргумент келтіреді, біріншісі оған қорытындыны қарсы қояды
және екіншісі мұны құптайды:
7
3) Диалогтық пайымдаудың үшінші тобына жататын фрагмент
коммуникативтік ситуацияны, жағдайды сипаттайтын авторлық мәтінмен
кірістіріледі және әріптес сөзіне пайымдау- реакция болып табылады.
Кейіпкердің айтылған пайымдаулары 30,2 %, оның ішінде 5,6 %-ы пайымдау-
диалогтар, айтылмаған пайымдаулар 19,6 %-ды құрайды.
1. Диалог –пайымдаулардың арасында жетекші орында жауап беруші- пайымдаулар-
52,7%, сөз жарыстыру мен дауласу 31,6%, ал екінші топтағы пайымдау
диалогтары азырақ кездеседі- барлық жағдайдың 15,7 %-ы.
Полифониялық пайымдаулар кейіпкердің айтылған және айтылмаған сөзін
қамтитын, автор сөзі мен кейіпкер сөзінің (өзіндік емес – авторлық сөз,
өзіндік емес- тура сөз) бірігу дәрежесіне қарай орналасқан өзіндік емес-
тура сөздің барлық түрімен айтылған мәтіндік фрагменттермен берілген.
Өзіндік емес – тура сөзбен (НПР) берілген полифониялық пайымдауға
мысал келтірейік:1
9
Екінші фрагментте кейіпкердің ішкі монологияның өзіндік емес-тура
сөзге ауысуынан полифония пайда болды (ВМ НПР);
10
Кейіпкердің өзіндік емес- тура сөзінің және автор сөзінің қорытынды
ретінде үйлесуі үшінші фрагменттің полифониялық негізін құрайды (НПР+РА=
қорытынды);
11
Бір сөйлеушінің айтылған сөзі ішкі сөзге ауысатын және автор сөзі
қорытынды ретінде айтылатын, бөлшектенбеген екі кейіпкер сөзінен құралған
келесі пайымдау полифониялық күрделі сипатқа ие (РП1
ВМ+РП2+РА=қорытынды);
12
Полифониялық пайымдауларды талдай отырып, келесі құрылым типтерін
айқындадық:
НПР ВМ; НПР+РП=қорытынды; ВМ НПР+РА S РП= қорытынды;
ВМ АуД; РА НПР; ВМ РА НПР +РА=
қорытынды; РА (І жақта) НПР ВМ; НПР РА
НПР+РП+НПР; РП1+РП+РП2; РП1+РП2=цитата +РП1; РП1 ВМ+РП2+РА=
қорытынды.
1. Шартты белгілеулер: РА-автор сөзі; РП-кеіпкер сөзі; НПР-өзіндік емес
тура сөз, ВМ- ішкі монолог, АуД-аутодиалог, Д-диалог, +қосу,
ауысу, өзара ауысу, S- бірігу.
Бұл келтірілген полифониялық құрылым көркем мәтінде сөздің бірілетін
түрлі тәсілдерінің барлық мүмкін комбинацияларын түгел қамтыды дей
алмаймыз. Біздің теруіміздің 14,5%-н полифониялық құрылым алды.
3. Көркем мәтінде пайымдауды ұйымдастырудың логикалық мағыналық және
коммуникативтік ерекшеліктері
Лингвистикада пайымдауды логикалық аспедіде зерттеуге пайымдау
негізінде жататын ой формалары мен логикалық қатынас типтерін зерттеу
және пайымдаудың логикалық құрылымын талдау кіреді.
1. Лингвистикадағы пайымдаудың логикалық құрылымы
Пайымдау негізінде жататын логикалық қатынас типі ретінде себеп –
салдарлық қатынас дәстүрлі түрде есептелетін (О.А. Нечаева,
А.Krivonosov, Л.М. Лосева).
Алайда барлық себеп-саладрлық айтылым пайымдау бола бермейді.
Каузальдық байланыстар, белгілі болып отырғандай, шындық өмірдегі
құбылыстар негізінде себеп-саладрлық қатынас орнаған жағдайда
материалды каузация байланыстарына бөлінеді, және сөйлеу-ойлау
операцияларының генетикалық байланысын репрезентациялаушы когнитивтік
каузация байланысына бөлінеді. Тек ойлаудың даму логикасына
негізделген кайзальды байланыстар ғана пайымдауды репрезентациялайды.
Одан басқа, берілген КСФ-ның логикалық негізі ретінде бөлуші,
қарсылықты, контрастылы (салыстыру, қарсы қою, жол берушілік),
түсіндіруші (нақтылау, жалпылау), тізбекті бағыну, біртекті сабақтасу,
санамалау типіндегі логикалық- мағыналық қанынастар болуы мүмкін.1
Пайымдау ойлауға сәйкес деген пікір бар, бірақ тілдік құрылым
мен ой формасы арасындағы байланыс тәулсіз сипатқа ие. Ойлау мен
пайымдау бір емес: пайымдау ойлаудың күрделенген түрі, силлогизм
формуласы бойынша құралып, қима түрінде энтимема болады (А.Т.
Кривоносов, О.А. Нечаева, А.И. Островская, В.В. Одинцов).
Пайымдау бірінен бірі шығатын бірқатар пікірден тұрады деп те
көрсетіледі (Брандес, 1983:68). Осылайша, ойдың негізгі формалары-
сұрақ, талқылау, ойлау, ұғым, іс-әрекетке бағыттау, өтініш, бұйрық-
ішінен тек ойлау мен талқылау ғана пайымдаудың логикалық негіздері
болып саналады, ал сұрақ, іс-әрекетке шақыру, екі немесе бірнеше
талқылауды қарсы қоятын, және пайымдаудағы күтпеген мағыналық бұрылыс
белгісі болып табылатын терістеу зерттеушілер назарынан тыс қалған.
Пайымдаудың логикалық негізін сипаттаудағы қиындық сана іс-
әрекеті формаларының жеткіліксіз зерттелгендігінен, сонымен, бірге,
пайымдау белгілі ойлау формаларының ешқайсысымен нақты қатынаспайды.
(Любашина, 1984:28- астын сызған біз-И.П.).
Пайымдаудың логикалық негізін тар мағынада түсінбес үшін, бұрын
қойылып жүрген: ойлауды білдіретін мәтін қалай ұйымдастырылуы керек?
Деген сұрақтан бас тарту керек. Сұрақты былай қоюға тура келеді:
аргументацияны (кез келген, соның ішінде ойлауға негізделген де)
айтуға жарамды мәтінді қалай ұйымдастыру керек? (Мордвинов, 1978:
28).
Соңғы онжылдықта осы бағытта бірқатар қадамдар жасалды.
Лингвистикалық аспектіде пайымдауды қарастырғанда, оның логикалық
ұйымдастырылуына деген әр түрлі түсініктер пайда бола бастайды.
Пайымдауды дәстүрлі үш бөліктен (тезис –аргумент-қорытынды= Т-А-В)
тұратын құрылым деп түсінуден басқа, оның логикалық құрылысын берудің
тағы екі варианты бар: 1) ол екісатылы ұйым ретінде (Т.И. Любашина,
Т.М. Цветкова, О.Н. Черелисина),2) төрт сатылы ұйым ретінде түсініледі
(Л.А. Будниченко, А.Б. Мордвинов, Т.А. ван Дейк, М.Пфютце,
Э.Виттмерс).
1. Бұл туралы нақты Т.И. Любашина, Т.М. Цветкова, О.Н. Черемисина
еңбектерін қараныз.
Соңғы жылдар зерттеулеріне пайымдауды екі сатылы құбылыс деп
түсіну тән. Мұнда құрылым компоненттері әр түрлі аталады: тезис-
аргумент (О.Н.Черемисина), негізгі бөлім- түсіндіруші бөлім (Т.Н.
Цветкова), бастапқы бөлім- мотивтік бөлім (Г.С. Юдина), тема –рема
(Ц.Д. Хведемидзе). Пайымдау құрылымы пайымдаудың негізгі құрылымының
даму тәсіліне байланысты: ой жалқыдан жалпыға бағытталса-аргументтер
тізбегінен қорытынды шығады (аргумент қорытынды), ал ой
жалпыдан жалқыға бағытталса (ойдың кері бағытталуы) құрылысы мынадай
болады: тезис аргумент. Бұлар пайымдаудың индуктивтік және
дедуктивтік типі деп аталған.2
Пайымдаудың төртсатылы құрылымы блоктардың іліктесуінен
құралады: сұрақ негізі (А)- сұрақ (Х)- жауапе (В)-жауап негізі (М)3.
Мұнда барлық коммуникациялық құрылымдар осы стандартты түрге енеді деп
ұғынылады (Мордвинов, 1978:29).
1. Пайымдауды екі сатылы құрылым деп түсінуге мына схема мысал бола
алады:
Фактіні констанциялау-оның аргументациясы
жіберілгендер қорытынды
(Мецлер, 1987:90)
2. Пайымдаудың индуктивті, дедуктивті типіның логикалық ұйымдастырылуы
туралы Л.Д. Романенко, Г.И. Любашина, Т.М. Цветкова еңбектерін
қараныз.
3. Пайымдаудың логикалық құрылысы туралы М.Прютце, Э. Виттмерс, Т.А. ван
Дейк еңбектерімен салыстырыныз.
А.А. Будниченко аралық позицияны ұстана отырып, төрт сатылы құрылыс
дәстүрлі көзқарастарға қайшы емес, себеп- салдарлық қатынас –пайымдаудың
беткі құрылымы болса, композициялық іліктескен блоктар (Мордвинов
бойынша)- пайымдаудың терең семантикалық құрылым дейді (Будниченко, 1982:
18).
Көптеген авторлар пайымдаудың тезис пен қорытынды, сұрақ және жауап
негізделуі блоктарының тығыз байланыстылығына қарап, оның құрылымдық
ұйымының жабық сипатын көрсетеді (А.А. Будниченко, С.Г. Ильенко, А.Б.
Мордвинов, В.В. Одинцов).
Арнайы жұмыстарды зерттеу –пайымдаудың логикалық құрылымын талдау
негізінен ғылыми (Т.М. Цветкова, Т.А. ван Дейк, Е. Аудольф), саяси (Т.И.
Любашина, Л.Д. Романенко, М.Прютце, Э.Виттмерс) және публистикалық (А.П.
Девкин) мәтін материалдары негізінде жүргізілгенін көрсетті.
Көркем мәтіндегі пайымдаудың логикалық құрылымын зерттеу құрылу
ережесін және классификациясын құру қиындыққа түсетін пайымдаудың
логикалық ұйымдастырылуы күрделі болуы мүмкін (Fleischer6 Michel
1979:289), және де бір, кейде тіпті екі құрылым мүшесі жоқ, толық емес
логикалық құрылымды болуы мүмкіндігін көрсетті (Krivonosov, 1986:430).
Алайда, пайымдаудың логикалық құрылымы негізінен орыс тілінің көркем
мәтіндері материалдары негізінде (Л.М. Лосева, А.Б.Мордвинов, О.А.
Нечаева), және ағылшын тілі (Ц.Д. Хваделидзе, О.Н. Черемисина)
материалдары негізінде талданды. Біздің білуімізше, неміс тілі материалы
негізінде жүргізілген зерттеулер жоқ. Сондықтан осы өзіміздің
талдауымызды өте қажет деп есептейміз.
2. Көркем мәтіндегі пайымдаудың логикалық құрылым ерекшеліктері.
Пайымдау типіндегі мәтіндік фрагменттердің логикалық құрылымына талдау
жасайық:
13
Берілген фрагменттің логикалық ұйымдастырылуы әрқайсысы үш сатыдан
тұратын екі бөліктен құралған.
Бірінші бөлім (І) сұрақпен берілген, мәселені қалыптастыратын тезистен
(Т1), талдау мен критикалық сипатқа не комментарий (А1), сонымен бірге
қорытынды талқылаудан (В1) тұрады.
Екінші бөлімі бірнешеге ұқсас құрылған: екі тезисте күмәндануды
білдіреді. Бірінші бөлімде күмән толық расталады, ал қорытынды жұбайлық
өмірдің тұрашыл өзін қатан сынайтын қорытындысы- неке сәтсіз болды деген
тоқтамы. Екінші өзінің сұрағына (Т2) жауап бере отырып, кейіпкер өзіне
балаларының әкесі ретінде оң баға бергісі келсе де, мұны растау үшін
жеткілікті аргумент таппайды (А2), және қатал қорытындыда әкенің өзі де
шыли жақсы болмағаны имплицитті айтылған.
Бұл логикалық құрылымның екі бөлігі де үш сатылы болғанмен, пайымдау
срңындағы көп нүкте ойдың аяқталмағанын, толық еместігін көрсеткендей
және бұған бір (бірнеше) бөлім тіркеуге болатын сияқты.
Келесі фрагментте әр мүше, дұрыс (қалыпты Т-А-В) құрылымына
жақындығына қарамастан, күрделенген элементтердің болуымен ерекшеленеді:
14
Күрес қажет пе, оның мағынасы бар ма? Деген сұрақпен берілген тезис
(алғашқы үш сөйлем) мәселені кірістіреді және қалыптастырады. Аргументте
айтылған тезис терістеледі (күмәнданудың қажеті жоқ, іске көшу керек)
және саяси күрестің қажеттігі негізделеді. Контртезис болып табылатын
қорытынды ерекше жағдайлармен күрделенген.
Логикалық құрылымның күрделі көп сатылы сипатына ие мына пайымдауда
автор бақытсыз жағдайдың себебін түсіндіруге тырысады:
15
Пайымдаудың бірінші бөлімінде (І) бір гипотеза ұсынылады және
негізділеді (Т-А+В), ал екінші бөлімінде (ІІ) бұл гипотеза аргументті
түрде жоққа шығарылады (А-терістеу). Үшінші, қорытынды бөлім (ІІІ) автор
көзқарасы бойынша дұрыс жаңа гипотеза ұсынады.
Соңғы бөлім берілген қатаң емес сипаттағы пайымдаудың қорытындысы
ретінде қарастырылуы мүмкін (конъюктив пен нүкте осыған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
оның статусы да айқын болмай отыр: пайымдауды сөйлеу, мәтін айқын болмай
отыр: пайымдауды сөйлеу, мәтін типі (Н.Д. Зарубина, О.А. Кострова, О.А.
Нечаева), коммуникация формасы (Э.Виттмерс), композициялық- коммуникативтік
бірлік (А.Б. Мордвинов), композициялық сөйлеу формасы (М.П. Брандес, Л.Д.
Романенко) деп атайды. Сонымен бірге, пайымдау ақпаратты мазмұндың бір
тәсілі немесе ақпараттылық категориясының формасы (А.Ф.Зиновьева) ретінде
де түсіндірілді.
Неміс лингвистикасында пайымдау статусы қалыпқа түскен жоқ. Оны
атауда түрлі терминдер қолданылады: Darstellungsart, Textart (-typ,
-sorte), Коmmиnikationsverfahren.
Отандық лингвистикада дәстүрлі түрде пайымдауды, бір жағынан, қандай
да бір теориялық немесе практикалық шындықты толық мазмұндайтын көркем
шығарма нәтижесі болып табылатын шығармашылық іс-әрекет түрі ретінде
түсіндірілсе (Филонов, 1900: 161), екінші жағынан, ой қорытындысы
логикалық категориясының тілдік көрінісі ретінде түсіндіріледі
(А.Krivonosov, О.А. Нечаева, В.В. Одинцов).
Қазіргі дефиниция талдаулары көрсетіп отырғандай, пайымдауға анықтама
бергенде, әдетте, қандай да бір аспектісі ескеріледі, мысалы, оның
мағыналық мазмұнының ерекшелігі (Брандес, 1983:69), пайымдауды тілдік
ұйымдастыру тәсілдері (Зарубина, 1981:43), бұл сөйлеу формаларының
коммуникативтік функциялары (Мордвинов, 1979:49; Виттмерс, 1978:181), және
де пайымдаудың функциональды-коммуникативтік мүмкіндіктер диапазонын
айқындау шектеулі деңгейінен –элементарлы аргументация актынан (А.Б.
Мордвинов), өте кең деңгейіне –қоғамдық процестерді рационализациялауға
дейін ауытқып отырады (Э. Виттмерс).
Кейбір авторлар пайымдаудың адамның әр түрлі коммуникативтік іс-
әрекеті алсында қызмет атқару қабілеті бар деп есептейді (Э. Виттмерс, О.А.
Кострова), басқалары оның мүмкіндіктері авторлық монолог сөз (А.Б.
Мордвинов, О.А. Нечаева) немесе жазба мәтін (А.Г. Филимонов) шеңберімен
шектейді.
Соңғы жылдар еңбектерінде пайымдау кешенді құбылыс ретінде
түсіндіріліп те жүр: оны кешенді композициялық сөйлеу формасы (М.П.
Брандес, Л.Д. Романенко), мәселемен таныстыруды, оның шешімімен
қызықтыруды, ой талқыға шақырып, жаңа білімдердің шындығы мен пайдалылығына
көз жеткізуді мақсат ететін, мәселе немесе мақсаттың шешілу жолын кешенді
түрде баяндау деп те түсіндіреді (М.Пфютце).
Пайымдауды түсіндіруде оның мағыналық құрылысында рациональдық
элементтің болуына баса назар аударылады (Fleischer, Michel, 1977:296),
және де мұнда пайымдаушы субъектінің іс-әрекеті, оның табиғат пен
әлеуметтік ортамен өзара арақатынастағы белсенді ролі ескерілмейді. Ал
адам тек қана сәулелендірмейді, сонымен бірге өзінің объективті шындықты
сәулелендіруін іске асырады. Тіпті, ол сәулелендірумен бір мезгілде, өзінің
субъективті, жеке сәтін сәулелендіруге енгізбей, шағылыстыра алмайды...
(Павлов, 1968:62).
Біздің ойымызша, пайымдауды жеткілікті зерттемеудің бір себебі –
сөйлеу формаларын кешенді түрде зерттеудің жоқ екендігі сияқты. Мәселен,
КСФ тек қана синтаксистік немесе басқа формальды критерийлер негізінде
ажыратуға тырысушылық (Н.Д. Зарубина, Ю.А. Левицкий, О.А. Нечаева) сынға
түсті, өйткені оған мазмұн сыятын сөйлеу бөлшегінің синтаксистік құрылысы
форма болып табылмайды. (Одинцов, 1979:94), ал композициялық сөйлеу
формаларының мазмұндық көрсеткіштерін не біріктіруге болмайды, не
синтаксистік құрылысқа жатқызуға болмайды, себебі, бір типтегі синтаксистік
құрылысты басқа да сөйлеу формаларынан қиындықсыз табуға болады (Девкин,
1984:7).
Алайда, Е.М.Верещагиннің ойынша (Верещагин, 1980:88), КСФ-на
грамматикалық көзқарастың орнына ұсынылып отырған логикалық мағыналық
көзқарас (А.П. Девкин, В.В. Одинцов) субъективті және тіпті еркін
пікірлерге көп орын қалдырады.
Пайымдау, басқа да КСФ-ы сияқты мазмұндық-логикалық, құрылымдық және
функциональдық деген үш мәнге ие болумен қатар күрделі тілдік құбылыс болып
табылатындықтан, оны кешенді, көп аспектілі зерттеу қажет. Бұл зерттеуде
логикалық- мағыналық және құрылымдық талдаумен бірге пайымдаудың
функциональды- коммуникативтік ерекшеліктері қоса қамтылуы керек.
Сөйлеу формаларын жоғарыда аталған жақтармен жан-жақты, терең зерттеу
мүмкіндігі жаңа қалыптасып келе жатқан коммуникативті- мағыналық көзқарасты
көрсетеді. Бұл айтылған көзқарас негізін коммуникативтік тәсілдер теориясы
мен сөйлеу актілері теориясы қалады. Коммуникативтік тәсілдер теориясында
ғылыми және басқа сөйлеу стильдері материалы негізінде коммуникативтік
тәсіл бірліктерінің белгілері, мәтіндегі әртүрлі коммуникативтік
тәсілдердің бірге жұмсалуы, авторлық интенцияның жүзеге асуы үшін
комбинаторика және өзара кірігу механизмдері зерттеледі (H.Isenberg, G.
Michel, V. Pfutze, W. Schmidt, E. Wittmers и др).
Коммуникативті-семантикалық көзқарас аясында жұмыс істейтін кеңес
лингвистеріне (Н.Б.Бессмертная, М.П. Бриндес, А.Ф. Зиновьева, Л.С.
Крохалева, Т.И. Любашина, Н.Н.Пелевина, З.М. Рымжанова, П.В. Сомсонов,
А.О.Томас және т.б.) сөйлеу формаларын мәтіндік типтегі коммуникативті
–мағыналық және композициялық конспиетуент ретінде түсіну тән. Мұнда КСФ
талдау көбіне көркем емес мәтіндер материалы негізінде жүргізіледі, ал
кейбір көркем мәтіндегі сөйлеу формаларын зерттеулер баяндауға (Н.Н.
Пелевина, З.М. Рымжанова) және суреттеуге (Л.С. Крохалева) арналған.
Коммуникативтік мағыналық көзқарас негізінде көркем мәтіндегі
пайымдауды зерттеудің жеткіліксіздігі, осы уақытқа дейін көркем мәтін
баяндау құрылысына негізделген (Мегентесов, 1981:17), мұнда көбіне
сөйлеудің суреттеу типі қолданылады (Золотова, 1982:355), ал пайымдау
әңгімелесу, диалогтық сөзде көп қолданылады да, көркем сөзге тін емес деген
көзқараспен түсіндіріледі. Көркем мәтіндерде суреттеу және баяндау
контексіндегі тек пайымдау элементтері бар (Одинцов, 1979: 106-107; Лосева,
1980:80).
Бұл тоқтамды-пайымдауға универсалдық белгі тән, ол ғылыми (Т.М.
Цветкова, Е.Rudolph), саяси (Т.И. Любашина, Л.Д.Романенко), публицистикалық
(А.П. Девкин), ауызекі сөйлеу (И.П.Амзаракова) және көркем сөйлеуде
қолданылатынын, көркем мәтінге тән арнайы бірқатар ерекшеліктермен
сипатталатынын анықтаған нақты практикалық зерттеулер нәтижесі жоққа
шығарады.
Коммуникативті-семантикалық көзқарас позициялары негізінде пайымдауды
зерттеудің негізгі міндеттерінің бірі- берілген КСФ-ын оның негізінде
жататын коммуникативтік тәсілдерге сәйкес тілдік ұйымдастыру тәсілдерін
айқындау, оларды жүйелеу (Pfutze, Wittmers, 1981:215); өйткені пайымдаудың
тілдік құрылымы өте аз зерттелген. Мысалы, пайымдауды оның логикалық
құрылымы (Е.RudoEph) және коммуникативтік құрылымы (Т.И. Любашина,
М.Pfutze, E. Wittmers), бөлшектеріне сәйкес ұйымдастырудың кейбір
грамматикалық тәсілдері анықталған. Пайымдау және сөйлем түрлері арасында
корреляция жасалған (Левицкий, 1980: 71-72), КСФ-ғы хабарлы сөйлемнің
функциональды жүктелуінің өзгешіліктері зерттелген (Нечаева, 1974:205).
Пайымдаудың тілдік құрылымын құрастыруда лексикалық тәсілдер мен
сөйлемдердің коммуникативті типтерінің ролі өте аз зерттелген.
КСФ-ын коммуникативті бағытталған лингвистика аясында зерттеу
міндеттеріне- сөйлеу формаларының коммуникативтік функциялары, олардың
мәтін құраудағы ролін зерттеу жатады.
Және де бұл берілген аспектідегі зерттеулерде мынадай тенденциялардың
байқалатынын атап айтқан жөн: КСФ әдетте көлемі шағын мәтін-әңгімелер,
новеллар, этюдтер және с.с. материалдар негізінде (З.М.Рымжанова, Н.Н.
Пелевина, О.А.Томас), немесе қандай да бір автордың бір немесе бірнеше
романдары негізінде зерттеледі (Л.А.Будниченко, Т.Д.Похилевич, Г.С. Юдина),
өйткені бұл талдау жасауға қолайлы.
Қысқа шағын мәтіндер мен бір автордың шығармаларын зерттеу нәтижелері
көлемі үлкен шығармалар мен басқа автор шығармаларына лайық келмеуі
ықтимал. Мәселен, осылайша, сюжеттік динамиканы қамтамасыз ететін қысқа
әдеби шығарма композициялық деңгейінің бірлігі ретінде суреттеумен бірге
шығарманың кеңістік-уақыттық континумын қалыптастыратын.
Қазіргі кезеңге тән психологиялық прозада, импрессионизм
шығармаларында, сонымен қатар қазіргі дәуір романдары мен повестерінде,
мәтін құрау мен көркем шығарманың мағынасын берудегі ролі зерттелмеген
пайымдаудың негізгі бөлікті құрап отырғанын зерттеушілер көлемі үлкен әр
түрлі жанрдағы шығармаларды зерттеу кезінде анықтады (А.Ф. Бородина, Г.Р.
Перташ, З.М. Рымжанова).
Коммуникативті-семантикалық көзқарас негізінде көркем мәтіндегі
пайымдауды зерттеудің жоқтығы, сонымен қатар, лингвистердің зерттеу
нысанынан тыс қалған мәселелер, осы зерттеудің тақырыбына арқау болды,
жұмыста зерттелініп отырған мәселелер шеңберін айқындады. Диссертация
қазіргі неміс прозасының материалдары негізінде пайымдау композициялық
сөйлеу формасын жан-жақты талдауға арналды.
Алдыңғы зерттеулер нәтижелері, сонымен бірге тілдік материалдарға
жасаған өзіндік талдауларымыз жұмысшы гипотезаны ұсынуға мүмкіндік беріп
отыр:
- өзара байланыстылық қатынысында болатын , күрделі коммуникативтік,
логикалық және тілдік құрылымдарға ие кешенді композициялық сөйлеу
формасы болып табылатын пайымдау- мәтін құрау тәсілдерінің бірі болып
есептеледі;
Осы гипотезаға сәйкес жұмысқа мынадай мақсаттар қойылды:
- пайымдаудың коммуникативтік статусын анықтау;
- пайымдаудың логикалық, коммуникативтік және тілдік құрылымдарын
зерттеу және олардың өзара байланысын ажырату;
- пайымдаудың мәтіндік функцияларын зерттеу.
Зерттеудің методогиялық негізі ретінде маркстік-лениндік тіл білімі
принциптері қолданылды:
- тіл мен ойлаудың, тіл мен сөйлеудің диалектикалық бірлігі туралы;
- ойлаудың іс-әрекеттік сипаты, оның тілге қатысты даралаушылық қызметі
туралы;
- құбылыстың қасиеттер мен өмір сүруін айқындайтын барлық факторларды
жан-жақты зерттеу қажеттілігі туралы.
Зерттеу логикалық-мағыналық және композициялық – мәтіндік талдау
элементтері қатынастырыла отырып кешенді құрылымдық-функциональды талдау
әдісімен жүргізілді. Жұмыста сонымен бірге статистикалық әдіс қолданылды.
Еңбектің ғылыми жаңалығы – пайымдау композициялық сөйлеу формасы
ретінде бірінші рет қазіргі неміс әдебиеті материалдары негізінде
коммуникативтік-семантикалық тұрғыдан зерттелуі. Бірілген КСФ-ын оның
мағыналық, функциональды- коммуникативтік және тілдік ерекшеліктер
негізінде кешенді түрде зерттеуге мүмкіндік туды.
Алғаш рет неміс тілі материалдары негізінде пайымдаушы субъектінің
белсенді шығармашылық позициясын ескере отырып пайымдауды құрайтын тілдік
тәсілдер жүйесіне сипаттама берілді және талдау жасалды. Мұнда
субъектінің объектілер мен қоршаған ортаның реальды және ойдан шығарылған
құбылыстарына деген жеке біржақөты пікірі сәулеленеді.
Диссертацияның практикалық маңызы- мынада, зерттеу нәтижелері
оқушыларды пайымдауды құру білігі мен дағдыларын қалыптастыру тиімділігін
көтеруге ықпал жасауы мүмкін. Сонымен бірге стилистика, үйде оқу,
курстарында, көркем мәтінді лингвистикалық талдау жасауда, осы пәндер
бойынша студенттер мен ДКФ тыңдармандарына арнайы курстар мен оқу
құралдарын дайындауда, студенттердің ғылыми зерттеу жұмыстарында
пайдалануға болады.
ГДР мен ФРГ қазіргі алдыңғы қатарлы неміс автоларының жалпы көлемі 10
мың бет (оның ішінде 27 роман, 3 повесть. Және әр түрлі новеллалық
жанрдағы- психологиялық, әзіл- сатиралық, детектив, ғылыми-фантастикалық
және әлеуметтік- тұрмыстық 156 әңгіме) шығармалары талдау материалы
ретінде алынды. Мұнда 6237 бет жалпы таңдау әдісімен, 4180 бет талғап
алу арқылы талданды. Көп аспектілі, жан жақты талдау үшін пайымдаудың
жалпы санынан пайымдау типіндегі мәтіндік фрагменттердің 534-і іріктеп
алынды.
Диссертация тақырыбы бойынша зерттеу нәтижелері Хо Ши Мин атындағы
Иркутск мемлекеттік шет ел тілдері педагогтік институтының ғылыми-
теориялық конференцияларында 1984-1987 жылдар аралығында баяндамалар
жасалды. Олар жоғарыда аталған институттың неміс тілі факультетінде ІV
курстағы қазіргі неміс тілінің стилистика лекциялар курсында қолданылды
және үш публикациялық еңбекте көрініс тапты.
Диссертация кіріспеден, үш тараудан, соңғы сөзден, библиография мен
қосымшадан тұрады.
І тарау
Пайымдаудың коммуникативтік- мағыналық статусы
Бұл тараудың мақсаттары төмендегідей:
- пайымдаудың коммуникативтік статусын белгілеу;
- адресаттың белгісіне қарай көркем тестегі пайымдау түрлерін сипаттау;
- көркем текстегі пайымдаудың логикалық және коммуникативттік
құрылысының ерекшеліктерін анықтау.
1. Коммуникация теориясындағы пайымдау статусы.
1. Коммуникациялық единицалардың түрлі жүйелеріндегі пайымдау орны
Кіріспеде көрсетілгендей, тіл білімінде пайымдауға түрлі сипаттама
берілумен қатар, оның статусы бір жақты анықтамаға ие бола алмай отыр.
Пайымдау ұғымына әртүрлі анықтама берудің, оны сипаттағанда әр түрлі
негіздерді айырып, алдыңғы қатарға қоюдың қиындығы, оны тілдік құбылыс
ретінде танудың күрделігі қиыншылық келтіреді. Пайымдауға берілген
анықтамалардың басым көпшілігі шешендік өнерден бастау алатын пайымдау
туралы дәстүрлі көзқарастардан бастау алып отыр. Негізгі мақсаттарының
бірі дұрыс, әрі ықшам сөйлеуге үйрететін шешендік өнер аясында,
пайымдау ғылыми трактаттар мен саяси сөздер мате,риалы тұрғысынан
қарастырылды. Пайымдауды қазіргі кезең зерттеушілерінің көпшілігі
ғылыми және саяси мәтіндер материалы негізінде зерттеу еңбектерінің
мол болуы осыны айғақтайды (Т.М. Цветова, Т.И. Любашина, Л.Д.
Романенко, А.П. Девкин және т.б.)
Стилистикаға арналған зерттеулерде пайымдауды әртүрлі
функциональды стильдер аясыедағы мәтіндер материалдары негізінде,
соның ішінде көркем әдеби мәтін негізінде қарастырады. Сондықтан
пайымдауды стилистикалық тұрғыдан қарастыру оны кеңірек түсінуге
әкеледі. Ойластырылған және логикалық рәсімделген оймен сипатталатын
пайымдаумен қатар, ойлау процесінің қалыптасуы алдыңғы шепке қойылатын
пайымдау түрлері (әр түрлі пайымдаулар, құдайға құлшылық ету, ішкі
монологтар, аутодиалогтар және с.с.) ажыратылды (Брандес, 1983: 70-
71).
Мәтін лингвистикасында пайымдау және басқа да композициялық
сөйлеу формаларының статусын айқындау мәтін классификациясы
мәселесінің шешілуіне қарай жүзеге асырылады. КСФ-на деген екі түрлі:
логикалық-мағыналық және коммуникативті- семантикалық көзқарастар
пайымдаудың психологиялық статусын әр түрлі анықтайды.
Логикалық – мағыналық көзқарас өкілдері пайымдауды басқа КСФ-
мен қатар мәтін типі деп есептейді. Алайда, әр түрлі мәтіндерді
бақылау барысында зерттеушілер коммуникацияда мәтіндер әр түрлі
контаминацияларды құрайды, уақыт пен кеңістік, экспозиция мен
аргументация, әңгіме мен сипаттау мінездемелерін ажырату мүмкін емес.
Тек қана осы немесе басқа типті сәулелендіретін (шағылыстыратын)
белгілі бір фрагменттерді (сөйлем немесе сөйлемдер тізбегін) бөлшектеп
алуға болады (Шендельс, 1985:52-53) деген шешімге әкелеп отыр.
Осыған байланысты коммуникативтік –семантикалық көзқарастағы
зерттеушілер сөйлеу единициларын аяқталған сөйлеу шығармаларын
құрастыратын мәтіндік фрагменттер ретінде қарастырады.
Пайымдау статусын айқындау үшін коммуникация теориясының жалпы
проблемаларына тоқталу керек.
Коммуникативтік –семантикалық көзқарастың негізгі теорияларының
бірі болып табылатын коммуникативтік тәсілдер теориясында, мәтін
біршама аяқталған мағыналық бірлік тұрғында шындық объектіні
білдіретін жазба немесе ауызша сөйлеу бөлшегі (Schmidt, 1979: 694)
ретінде түсіндіріледі.
Мәтінде жүзеге асырылатын коммуникативтік мақсат (Коmmиnі
Kationsabaicht= мәтіннің жалпы интециясы, коммуникативтік тапсырма)
мәтін функциясына сәйкес келеді. Үш түрлі коммуникативтік интеция
немесе мәтін функцияларын ажыратады: ақпарат беру, активтендіру,
түсіндіру (Informieren, Aktivieren, Klazen). Мәтіндік функцияларға
байланысты, мәтіннің үш класын ажыратады (Textklassen)- ақпарат
беруші, активтендіруші, түсіндіруші. Мәтін кластары мәтін типтеріне
бөлінеді (Texttypen), типтер жетекші коммуникативтік тәсілге
байланысты мәтіндік түрлерге (Textarten), ал мәтіндік түрлер- мәтін
сорттарына (Textsorten) бөлінеді (Funtional- Коmmunіkative
Sprachbeschzeibung, 43).
Авторлық интецияны жүзеге асыратын коммуникативтік тәсілдер
коммуникативтік жоспардың құрылымдық элементтері болып табылады.
Оларды қатаң түрде жүйелеу мүмкін емес деп саналады, ал
коммуникативтік тәсіл қатарлары ашық деп есептеледі. Осыған байланысты
коммуникативтік тәсілдер құрамына кейде мәтіндік функцияларға
жатпайтын барлық үш коммуникативтік функцияларды жүзеге асыратын
коммуникативтік тәсілдері қамтымайтын, яғни классификациялау
жүйелеріне қойылатын талаптарға сәйкес келмейтін саны мен сапасы әр
түрлі элементтер де кіреді.
Мәтіндік функцияларға сәйкес коммуникативтік тәсілдлері өзінде
қамтуға тырысатын көптеген классификацияға талдау жасаумен шектелейік.
В.Шмидт классификациясы2
Texttypen
Informieren Aktivieren
Коmmиnіkationsabsichten
Sachbetontes Uberzeugen, Uberreden
Erlebnisbetontes Informieren
Mobilisieren,Interessieren,
Emotionales Bewegen
Subtypen (Коmmиnіkationsverfahren):
1. Mitteilen, Behaupten, Festsellen.
2. Berichten, Berchreiben, Errahlen, Beurteilen, Schildern,
Reterieren.
3. Explizieren, Vergleichen, Zusammenfassen, Verallgemeinern.
Schlibtolgern.
4. Begrunder, Beweisen, Entlarven.
5. Erortern, Argumentieren.
6. Anregen, Bitten, Aufrufen, Appellieren, Fordern, Auffordern,
Anweisen, Befehlen.
7. Fragen.
1. Мысалы, Э.Рольфтың классификациясы коммуникативті тәсілдер мен
сөйлеу актілері типологиясының конституеттерін қамтығанмен,
мақұлдау, хабарлау, растау, келісу, қарсы болу, қарсы аргументтер
келтіру, негіздеу, құптамау, ант беру сияқты активтендіру
мәтіндік функциясын жүзеге асыратын коммуникативтік тәсілдері
қоспайды.
2. Мына мақаланы қараныз: Prutze M., Blei Д., 1977:193.
Бұл классификация ақпарат беру және активтендіру деген екі мәтіндік
функцияны жүзеге асыратын коммуникативтік тәсілдері қамтиды.
Пайымдау (Erortern) және аргументация (Argumentieren) ақпарат
беру мәтіндік типінің элементарлық коммуникативтік тәсілі болып
табылады.
Харнши классификациясы ГДР ғалымдарының ұжымдық еңбегінің нәтижесі
Funktional- Kommиnіkative Sprachbeshreibung монографиясында берілген.
Ойлау мен сөйлеу іс-әрекеті процесінің сәйкесінше үш жағымен тығыз
байланысты ақпараттандыру, активтендіру, түсіндіру деген үш
коммуникативтік ниетті ажырата отырып, монография авторлары мәтін тууы
және мәтін рецепциясы процесінде ең маңызды екі аспектіге баса назар
аударады: интенциональды (не айтылу керек) және операциональды (қалай
айтылу керек). Жоғарыда аталған үш интенция сәйкесінше дескриптивтік
(Deskriptiv-суреттеуші), инцитативтік ( Inzitativ- іс -әрекетке
бағыттаушы, бастаушы) және инвентивтік (Inventiv= problemklarend-das
Sichtbarmachen des Erkenntnisproresses- түсіндіруші) коммуникативтік
тәсілдерде көрініс табады.
Дескриптивтік коммуникативтік тәсілдерге мыналар жатады:1
Mitteilen, Berishten, Berchreiben, referieren, Zitieren, Feststellen,
Behaupten, Errahlen, Schildern.
Инцитативтік қатарды: Angen, Bitten, Auffuren, Appellieren, Fordern,
Anweisen, Befehlen, Fragen, Loven, Tadern, Erlauben, Verbieten құрайды.
___________________________________ _____________________________
1.Терминдер неміс тілінде беріліп отыр. Өйткені аударма кезінде құрам
қатарының қазақ тілінде синонимдік қатар баламасы жоқ, ал сәйкес
терминология астарындағы мағыналық нюанстары жоғалады.
Инвентивті қатар тобына : Vergluchen, Begrunden, Schlubforlgern,
Verallgemeinern, Explizieren, Zusammenfassen, Antworten, Zuruckweisen,
Klassifirieren, Definieren, Beweisen, Widerlegen, Beurteilen, Entlarven
(Harnisch, 1981:37) кіреді.
Бірінші классификацияға қарағанда бұл классификациялық жүйеде
пайымдау мен аргументация жоқ. Авторлар бұл коммуникативтік тәсілдерді
кешенді деп есптейді, олардың құрамына әр топтың коммуникативтік тәсілдері
енеді, және көпшілігі инвентивті қатардан орын алған (Harnisch, 1981:37).
Пайымдауды кешенді түрде айқындаудың алғашқы үлгісі М.Н. Стефанова
(Stefanova, 1981, : 328) еңбегінде берілген. Ол коммуникативтік тәсілдің
тоғыз негізгі түрін бөліп қарастырған, оның бесеуі ақпараттандырушылық
сипатқа ие (Berichten, Beschreiben, Erzahlen, Schildern, Erortern), біреуі
жауап беруге шақырады, бағыттайды (Fragen) және үшеуі іс-әрекет жасауға
шақырады (Bitten, Befehlen, Aufrufen). Пайымдау басқа коммуникативтік
тәсілдерден кешенділігімен айрықшаланады және екінші қатарлы және
элементарлық тәсілдерден құралады. Оны М.Н. Стефанова екі сатылы
иерархиялық құрылым ретінде көрсетеді.
Үш классификацияны салыстыра отырып, мұнда пайымдау әр түрлі
қарастырылғанын көреміз: В.Шмидт классификациясында элементарлы
коммуникативтік тәсіл ретінде, Х.Харнши пен М.Н.Стефанова
классификациясында кешенді коммуникативтік тәсіл ретінде көрсетілген.
Алайда, егер Х. Харнши классификациясында пайымдаудың кешенді сипаты
көрсетілсе, М.Н. Стефанова классификациясында пайымдау Шмидт
классификациясының І класының (Feststellen), 3 класының (Verallgemeinern,
Vergleichen), 4 класының (Beweisen) және 5 класының (Argumentieren)
коммуникативтік тәсілдеріне, ал Х.Харниште- deskriptiv және inventiv
коммуникативтік тәсіл топтарына сәйкес кешен ретінде көрсетіледі.
М.Н. Стефанова классификациясының көзге көрініп тұрған
артықшылықтарына қарамастан, ондағы кемшілігі пайымдаудың коммуникативтік
функциясын ақпараттандыру шегімен тар мағынада түсіндіруіне байланысты
деп ойлаймыз.
Біз М.Пфютце мен Э. Виттмерстің көзқарасына сәйкес пайымдау-
ақпараттандыру (Informieren), сендіру (Uberreugen), жинақтау
(Mobilisieren) және түсіндіру (Klaren) коммуникативтік жоспарының жетекші
құрылымдың элементі болып табылатын кешенді коммуникативтік тәсіл де болып
табылады деген ойын құптаймыз (Pfutze, Wittmers, 1981: 204).
Соңғы фактіні мойындаудан, пайымдау иерархиясына кіретін
коммуникативтік тәсілдер арсеналы жеткілікті көлемде ұлғаюы мүмкін деген
қорытынды шығады. Осылайша, пайымдауға ақпараттандыру коммуникативтік
функциясын жүзеге асыру үшін inventiv1 тобынан басқа deskriptiv тобының
да қосылатының, ал жұмылдыру комуникативтік функциясын жүзеге асыруға
inzitativ коммуникативтік тәсілдер тобының бірге жұмсалатынынын айтуда
(Pfutze, Wittmers, 1981:202- 207).
1. Ғалымдар осы топтың коммуникативтік тәсілдерінің құрылымдық
күрделілігін, жан жақтылық пен полуфункциональдылығымен атай отырып, осы
топ тәсілдері конституэнттерінің жеке әр түрлі аспектіде зерттелетінін
айтады. Бұл туралы Кл.-П.Клейн.
Әр түрлі классификацияларда пайымдау кешеніне ететін көп түрлі
ткоммуникативтік тәсілдерді жүйелеу және жалпылау негізінде, біз
пайымдаудың атқаратын барлық коммуникативтік функцияларын есепке ала
отырып, пайымдаудың неғұрлым толық иерархиясын құруға тырыстық.
2. Пайымдаудың коммуникативтік ұйымдастырылуы.
Пайымдауды ұйымдастыратын барлық коммуникативтік тәсілдерді біз үшке
бөлдік: өзін таныстырушы, аргументативті және активтендіруші.1
Өзін таныстырушы тип ақпарат беру сипатына ие, аргументативті-
түсіндіруші, ал активтендіруші тип ниетті жүзеге асырады.
Типтер екінші сатыда түрлерге ажыратылады: өзін таныстырушы тип екі
түрге – хабарлау және мінездеу, аргументативті тип- аргументацияға,
бағалауға және қорытындыға және активтендіруші тип- сұраққа жауап
беруге және іс-әрекетті орындауға – шақыру, өтініш, тыйым салу.
Үшінші сатыда түрлер көрініске (подвид) бөлінеді: хабарлау- бекіту,
констатация, болжау, цитата келтіру; мінездеу-дефиниция,
иллюстрация, классификация; аргументация –дәлелдеу, негіздеу,
түсіндіру, жалпылау, теріске шығару; бағалау –салыстыру,
теңестіру.
Теріске шығару аргументативті типтің көрінісі ретінде иерархияның
төртінші сатысында – кінәлау, айыбын ашу, және қарсы қоюға
жіктеледі.
Е.Ланг, Г. Кох, Г. Лейтнер, Е.Рудольф, Г. Сандау, Т.Шиппан, В.Киндт,
Г.Хинделанг, П.-Л. Фулцинг, Б.Штекер, К.Бергман, Г.Бертхольд, Г.Штарке
еңбектерін қараныз.
1. Қосымшаның №2 кестесін қараныз.
Пайымдауды ұйымдастыратын коммуникативтік тәсілдерді типтерге,
түрлерге, көріністерге бөлу шартты нәрсе, өйткені кейбір түрлер белгілі
бір типке жататынына қарамастан, пайымдаудың басқа типтерін құраушы
элемент те болуы мүмкіндігін атап айту керек. Мысалы, қарсы қою
аргументативті типтің 4-нші. Сатылы көрініс ретінде өзін таныстырушы
коммуникативтік тәсілмен біріге отырып, мінездеуде көмекші тәсіл қызметін
атқаруы мүмкін. Ал цитат келтіру (өзін таныстырушы тип) –аргументацияда,
бағалау (аргументативті тип) – мінездеме, жазалау (аргументативті тип)-
тыйым салуда, түсіндіру (аргументативті тип)- өтініш айтуда т.с.с.
көмекші тәсілдер болуы мүмкін.
Осылайша, пайымдау иерархиясы диффузды сипатқа ие.
Тұр және көрініс ұғымдары күрделі және қарапайым ұғымдарына
сәйкес келмейді, өйткені ІІ сатының кейбір түрлері- мысалы, сұрақ, өтініш
қарапайым болса, терістеу ІІІ саты элементі ретінде кешенді сипатқа ие
және ІV сатыда тұрған көріністерге жіктеледі.
Пайымдау реальды (модельдеуші) шындық фактісіне байланысты
жүргізілетін болғандықтан, оның құрамында баяндау мен суреттеудің болуы
(өзін таныстырушы типтің түрлері мен көріністерінің болуы) заңды.
Пайымдаудың коммуникативтік құрылымындағы өзін таныстыру
коммуникативтік тәсіл типінің басым болуы оған ақпараттандырушы-
түсіндіруші сипат береді, ал аргументативті типтегі пайымдау
элементерінің басым болуы аргументті сипатқа ие етеді, және де
активтендіруші типтегі коммуникативтік тәсілдердің басым болуы оған үндеу
сипатын басым тән еткізеді.
Осылайша, жоғарыда аталған барлық коммуникативтік тәсілдер біріге
келіп пайымдаудың коммуникативтік құрылымын құрайды, ал олардың
классификациясы коммуникативтік функцияға сәйкес пайымдаудың логикалық-
мағыналық және құрылымдық ұйымдастырылуына және берілген КСФ-ның көркем
мәтінде көріну ерекшілігін зерттеуге негіз болады.
Пайымдаудың типологиялық статусы туралы мәселені ойластыру, сонымен
қатар көркем мәтіндерді талдау кезінде, Пайымдау- мәтін типі ме, әлде
мәтіндік бірлік пе? деген сұрауға бір жақты жауап беруге болмайтынына
көзіміз жетті. Пайымдау кешенді коммуникативтік бірлік (ойлау- сөйлеу
актілерінің жиынтығы) бола отырып, мәтін типі де, мәтіндік бірлік те
болса алады, макро- және микромәтіндік сипаттарды өз бойына сыйыстыра
отырып өте кең функциональды диапазонда көріне алады.
Пайымдауды осылайша түсіндіру бірқатар даулы мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді.
Себеп – салдарлық немесе түсіндіруші мағынасы бар пайымдауды мәтіндік
бірлік ретінде тар мағынада түсіну- таза күйінде сирек кездесетін
композициялық сөйлеу бірліктерінің контаминациясы, қосылу тенденциясы
туралы көзқарастың пайда болуына әкелді (Брандес, 1983: 72-73). Сонда
мынадай сұрақ туындайды: Мәтінде берілген бірліктердің дифференциациясы
мен идентификациясы қалайша жүзеге асады? Оның үстіне контаминация
термині де әрқашан дұрыс түсіндіріле бермейді. Мәселен, М.П. Брандес
типін ажырату өте қиынға түсетін әр түрлі аралас және біріккен формаларды
контаминацияланған форма деп атай отырып, контаминацияның келесі
варианттарын белгілейді:
1) бір композициялық- сөйлеу формасын басқасымен бөліп- жару (мәселен,
экспозиция пайымдау болса, ал ортасы мен соңы- баяндау болса);
2) формалардың шегін бөлу (суреттуді ұғындырумен);
3) басып кіру (экспозиция және аяқтама- бір сөйлеу формасы, ал орта
бөлігі- басқа) (Брандес, 1983: 73).
Берілген жағдайда сөз контаминация туралы болып отырған жоқ, өйткені
олардың аралаы жүзеге аспады, мәселе сөйлеу формаларының
комбинаторикасында болып отыр. Бұл жердегі мәселе мынада, мәтін құрылымы
шегіндегі сөйлеу формаларының сызықтық ұзындығы, оларды мәтіннен бөліп
алу тәсілдері туралы зерттеулер жоқ.
Біздің ойымызша, бір элементтер типіндегі мәтіндік фрагментте (теңбіл-
таңбада) басқа типтің пайда болуы. Мысалы, суреттеуде баяндаудың,
баяндауда- суреттеудің және баяндау мен суреттеуде- пайымдаудың.
(Толық, таза) контаминацияның мысалы ретінде монтажды формаларды
алуға болады. Олар, әдетте, екі немесе үш КСФ элементтері орын алған
макросөйлем болып табылатын фрагменттер. Мысалы, келесі фрагментте
пайымдау, баяндау және суреттеу элементерінің контаминациясы жүзеге
асырылған, олар сәйкесінше түзу, үздік және қосарланған сызықтармен
сызылған.
Пайымдау аргументация, ниеттену, баяндау мен суреттерді өз құрылымына
кіріктіретін келгенді бірлік болғандықтан, контаминация оның тиісті
(имманентті) қасиеті. Коммуникацияда осылайша, контаминация емес,
көбінесе сөйлеу бірліктерінің комбинаторикасы жүзеге асады. Ал,
пайымдауды контаминациялған сөйлеу формасы ретінде түсіну, КСФ-ның
контаминация жасауға бейімдігі тенденциясын көрсетпейді, ол қазіргі
лирикалық – психололгиялық сипаттағы романдар мен повестердің құрылымында
басқа сөйлеу формаларына қарағанда паймыдаудың жетекшілік тенде,нциясына
баса назар аударуды қажет етеді.
КСФ-ын ажыратуда нақты мағыналық және тілдік белгілердің болмауы,
мәтіндерде дәстүрлі негізгі типтерге жатпайтын тілдік құбылыстардың болуы
классификациялық жүйелерде аралық формалардың пайда болуына әкеледі.
Мысалы, негізгі КСФ-ның субъективті варианттары ажыратылды: Bericht-
Erzahlung, Beschzuibung- Schilderung, Erorterung- Betrachtung (W.
Fleischer, N. Besmertnaia, G. Michel, M.N. Stepanova). Бұлар
психологияланған немесе субъективтентедірілген баяндау, динамикалық
суреттерге сәйкес келеді (М.П. Брандес, Т.Д. Похилевич).
Пайымдауды кең мағынада алғанда, сөйлеу формаларының субъективтік
варианттарын ажырату, біздің ойымызша, орынсыз. Өйткені,
субъективтендірілген баяндау мен суреттеу пайымдаудың бір түрі ретінде
қарастырылуы мүмкін.
Тілдік материалды талдаулар көрсеткендей, пайымдауды кең мағынада
ажыратудың мағыналық белгілеріне сөйлеушінің сөйлеу предметіне деген
айрықша қатынасы жатады. Бұл объективті дүниені бейнелейтін субъектінің
позиция белсенділігі теориясына (Павлов, 1968) сәйкес, айтушының жеке
әуестік самантикасы (Малинович, 1987: 3-11) оның әлеуметтік- құндылық
бағытын, эмоциялық- ерік және танымдық қондырғысын қамьтиды.
Пайымдаудың коммуникативті- семантикалық құрылымында пайымдаушы
субъектінің жеке әуестігі жеке ойлардың- сұрақ , терістеу, қорқу немесе
қуануды білдіру, өкіну, түсінбеу, тыйым салу, бағалау, пікір айту,
талқылау, ерік, әр түрлі дәрежедегі сенімділік сенімсіздік және с.с.
болуымен көрінеді. Мысал үшін екі фрагменті салыстырайық:
2
3
Бұл екі фрагменттің бір-бірінен айырмасы бар: біріншісі эмоцианальды-
бағалау маркерлерінің (салыстыру, сөз ретінің бұзылуы және т.с.с.) бар
болуына қарамастан жанама сөзбен берілген суреттеу болып табылады. Екінші
фрагмент пейзаж сияқты суреттеу түріне ұқсас болғанмен, оны суреттеу деп
атауға болмайды. Ол айтушы субъекті семантикалық жеке әуестігімен
(сенімділік, қауіптену) біріктірілген.
Салыстыру, болжау, талдап қорыту коммуникативтік тәсілдерінің
көмегімен құрылған пайымдау болып табылады.
Алдыңғы еңбектерді тұжырымдау және өзіміздің материалымызды талдау
пайымдаудың коммуникативтік статусын төмендегінге айқындауға мүмкіндік
береді: пайымдау кешенді коммуникативтік бірлік болып табылады (ойлау-
сөйлеу актілерінің жиынтығы), жеке сөйлеу шығармасы (мәтіні) ретінде
таныла алады және мәтіннің құрамды бірлігі болып табылады.
2. Пайымдау көркем мәтін композициясының бірлігі ретінде
Композиция ұғымы әдебиеттанудан ауысып келген және ең алдымен көркем
мәтінде қолданыла отырып, ол лингвистикада әр түрлі түсіндіріледі1.
Мысалы, композиция деп мәтін құрылысындағы бірін-бірі ауыстыратын әр
түрлі КСФ-ның шектелуі, жапсарлас болуы және бірігуі (Е.А. Иванчикова,
Н.О. Гучинская). Алайда, композициясына КСФ-ын кезектестіру, көзқарас
нүктелерін, типтер мен формаларын ауыстыру деу тар мағыналы түсіну,
өйткені композиция- толық ашылмаған және тек кей аспектілерде белгіленген
(Протченко, Черемисина, 1986: 139) кешенді сипаттағы көп деңгейлі
құбылыс.
Композициясының ішкі (тақырыптық- мағыналық), сыртқы
(архитектоникалық) және композициялық сөйлеу (мазмұндау тәсілдері)
(Riesel, 1974:36); заттық- логикалық, формальды- композициялық және
коммуникативтік сөйлеу деңгейлерін ажыратады (Хведелидзе, 1982: 25-27).
Мұнда КСФ-нан басқа, композиция бірліктері ретінде (Н.В. Бессмертная,
М.П. Брандес, Э.Виттмерс, А.Ф. Зиновьева, С.Г. Ильенко, О.Н. Черемиссина
және т.б.) сөйлем, период, жалғастырғыш конструкция, эпилог, абзац,
тарау, бөлім, интродукция, синтагманы (Протченко, Черемисина, 1986: 143-
144) атайды. Мәтіннің идеялық –сюжеттік бөлінуі эпилог, интрадукция т.б
арқылы беріледі, композицияның архитектоникалық компоненті мәтінді
бөлім, тарау, тараушы, абзацтарға бөледі; ал КСФ-ның комбинаторикасы,
мазмұндау тәсілдерінің ауысуы (немесе оның болмауы), көркем уақыт пен
кеңістік тегі автор позициясы, айтылған мазмұнға деген авторлық
қатынастың берілу, айтылу формасы, монологтық сөзді диалог және өзіндік
емес тура сөзбен алмастыру, кейіпкер және автор сөзінің өзіндік емес-
авторлық баяндауда берілу мөлшері және т.б. композицияның субъектілі
сөйлеу деңгейін құрайды.
Пайымдау көркем мәтіннің композициялық бірлігі ретінде басқа
функциональды стильдер мәтініндегі пайымдау мен, сонымен қатар мәтін-
пайымдаудан оны бөлектейтін бірқатар ерекшеліктерге не. Бұл оның өмір
сүруінің арнайы жағдайларына байланысты: көркем мәтін жазушы қиялы
жасаған көркем әлем ретінде полифункцинальды, көпқырлы, оны түсінудің
поливариативтігі сипаттары тән, тілге қатысты екінші модельдеуші жүйе
болып табылады.1
1. Адресанттық қатысына қарай пайымдау классификациясы.
Пайымдау типіндегі мәтіндік фрагменттерді көркем мәтінде
талдау
кезінде оларды ажырату үшін адресанттық қатыс факторы маңызды роль
атқаратынын көрсетті. Бұған байланысты барлық пайымдауларды үш топқа
бөлеміз: а) автор сөзі арқылы берілгендер; ә) кейіпкер (кейіпкерлер)
сөзімен;
1. Бұл туралы нақтырақ З.Я. Тураева, 1975, 1986; И.Я. Чернухина, 1984
еңбектерін қараныз.
б) автор мен кейіпкер сөзінің жымдасуы арқылы берілгендер. Осыған
байланысты пайымдаудың берілген түрлері мына атауларға ие болды: авторлық
пайымдаулар, кейіпкерлік және полифонды пайымдаулар. Авторлық пайымдауға
шығарма авторының немесе баяндаушысының І немесе 3 жақта, сонымен бірге
басты немесе екінші қатардағы әрекет етуші баяндаушыға тән пайымдаулар
жатады.2
Мысалы:
4.
Біздің теруіміздегі авторлық пайымдаулар барлық жағдайдың 35,7 %- ын
құрайды. Кейпкерлік пайымдаулар айтылуы және айтылмауы мүмкін, кейіпкердің
ішкі сөзі ішкі монолог, аутодиалог, сана ағыны т.б. түрінде беріледі:
5.
Лингвистикалық әдебиеттерде КСФ-ы тек монологтық құрылыс болып
табылады деген пікір бар (О.А. Нечаева, В.В. Одинцов және т.б.). Алайда,
біз Брандестің диалогтық мәтіндердің ішкі бірлігі принцип бойынша
монологтық сөз (яғни, баяндау, суреттеу, пайымдау) сияқты композициялық
сөйлеу негіздеріне не деген көзқарасын бөлісеміз (Брандес, 1983: 90).
Осыған байланысты кейіпкердің айтқан пайымдау- монолог және пайымдау
диалогқа бөлдік. Өз кезегінде, үш түрлі құбылысты бейнелейтін диалогтық
пайымдаулар үшке бөлінді:
___________________________________ _______________________________
1. Бұл пайымдауларды шартты түрде авторлық пайымдауларға біріктірдік. Автор
бейнесін күрделендіру, авторлық меннің кейіпкерге, кейіпкер туралы
әңгімелеушіге, әңгімеші туралы автор- баяндаушыға т.б. жіктелуі (Степанов,
1985:218), сонымен бірге тұрақсыз баяндалатын перспективалы мәтіндердің
көбеюі (Гончарова, 1984: 18) терминологияда өз көрініс таба алмай отыр.
1) диалогқа қатысушылар арасында бір мәселеге байланысты (пайымдау
объектісіне) әр түрлі ойлар, пайымдаулар айтылатын сөз жарыстыру дау;
2) диалогтың бірінші қатысушысы мәселе қояды, екіншісі аргумент пен
контраргумент келтіреді, ал шешімді оның әріптесі жасайтын, олар бір
пайымдауды талқылайтың диалог- пайымдаулар; 3) пайымдау болып табылмайтын
диалогқа қатысушының сөзіне бір әріптестің жауап қайтаруы болып табылатын
диалог1.
1) Қарулы көтерілістің қажеттілігі және мүмкіндігі талқынатын бірінші
топтың диалог- пайымдаудын қарастырайық:
6
Сөз жарысына қатысушының бірі (ІІ) қарулы көтеріс ұйымдастырғысы
келеді, әрі өз көзқарасын дәлелдеуге тырысады. Диалогтың екінші қатысушысы
(І) бұл көзқарасты терістейді және қарулы көтеріліс идеясының жарамсыздығын
аргументті түрде негіздейді.
2) Пайымдаудың екінші тобына жататын келесі диалог былайша құрылған:
бірінші әріптес пайымдау тезисін қалыптастырған, екінші диалогқа қатысушы
пайымдауға контраргумент келтіреді, біріншісі оған қорытындыны қарсы қояды
және екіншісі мұны құптайды:
7
3) Диалогтық пайымдаудың үшінші тобына жататын фрагмент
коммуникативтік ситуацияны, жағдайды сипаттайтын авторлық мәтінмен
кірістіріледі және әріптес сөзіне пайымдау- реакция болып табылады.
Кейіпкердің айтылған пайымдаулары 30,2 %, оның ішінде 5,6 %-ы пайымдау-
диалогтар, айтылмаған пайымдаулар 19,6 %-ды құрайды.
1. Диалог –пайымдаулардың арасында жетекші орында жауап беруші- пайымдаулар-
52,7%, сөз жарыстыру мен дауласу 31,6%, ал екінші топтағы пайымдау
диалогтары азырақ кездеседі- барлық жағдайдың 15,7 %-ы.
Полифониялық пайымдаулар кейіпкердің айтылған және айтылмаған сөзін
қамтитын, автор сөзі мен кейіпкер сөзінің (өзіндік емес – авторлық сөз,
өзіндік емес- тура сөз) бірігу дәрежесіне қарай орналасқан өзіндік емес-
тура сөздің барлық түрімен айтылған мәтіндік фрагменттермен берілген.
Өзіндік емес – тура сөзбен (НПР) берілген полифониялық пайымдауға
мысал келтірейік:1
9
Екінші фрагментте кейіпкердің ішкі монологияның өзіндік емес-тура
сөзге ауысуынан полифония пайда болды (ВМ НПР);
10
Кейіпкердің өзіндік емес- тура сөзінің және автор сөзінің қорытынды
ретінде үйлесуі үшінші фрагменттің полифониялық негізін құрайды (НПР+РА=
қорытынды);
11
Бір сөйлеушінің айтылған сөзі ішкі сөзге ауысатын және автор сөзі
қорытынды ретінде айтылатын, бөлшектенбеген екі кейіпкер сөзінен құралған
келесі пайымдау полифониялық күрделі сипатқа ие (РП1
ВМ+РП2+РА=қорытынды);
12
Полифониялық пайымдауларды талдай отырып, келесі құрылым типтерін
айқындадық:
НПР ВМ; НПР+РП=қорытынды; ВМ НПР+РА S РП= қорытынды;
ВМ АуД; РА НПР; ВМ РА НПР +РА=
қорытынды; РА (І жақта) НПР ВМ; НПР РА
НПР+РП+НПР; РП1+РП+РП2; РП1+РП2=цитата +РП1; РП1 ВМ+РП2+РА=
қорытынды.
1. Шартты белгілеулер: РА-автор сөзі; РП-кеіпкер сөзі; НПР-өзіндік емес
тура сөз, ВМ- ішкі монолог, АуД-аутодиалог, Д-диалог, +қосу,
ауысу, өзара ауысу, S- бірігу.
Бұл келтірілген полифониялық құрылым көркем мәтінде сөздің бірілетін
түрлі тәсілдерінің барлық мүмкін комбинацияларын түгел қамтыды дей
алмаймыз. Біздің теруіміздің 14,5%-н полифониялық құрылым алды.
3. Көркем мәтінде пайымдауды ұйымдастырудың логикалық мағыналық және
коммуникативтік ерекшеліктері
Лингвистикада пайымдауды логикалық аспедіде зерттеуге пайымдау
негізінде жататын ой формалары мен логикалық қатынас типтерін зерттеу
және пайымдаудың логикалық құрылымын талдау кіреді.
1. Лингвистикадағы пайымдаудың логикалық құрылымы
Пайымдау негізінде жататын логикалық қатынас типі ретінде себеп –
салдарлық қатынас дәстүрлі түрде есептелетін (О.А. Нечаева,
А.Krivonosov, Л.М. Лосева).
Алайда барлық себеп-саладрлық айтылым пайымдау бола бермейді.
Каузальдық байланыстар, белгілі болып отырғандай, шындық өмірдегі
құбылыстар негізінде себеп-саладрлық қатынас орнаған жағдайда
материалды каузация байланыстарына бөлінеді, және сөйлеу-ойлау
операцияларының генетикалық байланысын репрезентациялаушы когнитивтік
каузация байланысына бөлінеді. Тек ойлаудың даму логикасына
негізделген кайзальды байланыстар ғана пайымдауды репрезентациялайды.
Одан басқа, берілген КСФ-ның логикалық негізі ретінде бөлуші,
қарсылықты, контрастылы (салыстыру, қарсы қою, жол берушілік),
түсіндіруші (нақтылау, жалпылау), тізбекті бағыну, біртекті сабақтасу,
санамалау типіндегі логикалық- мағыналық қанынастар болуы мүмкін.1
Пайымдау ойлауға сәйкес деген пікір бар, бірақ тілдік құрылым
мен ой формасы арасындағы байланыс тәулсіз сипатқа ие. Ойлау мен
пайымдау бір емес: пайымдау ойлаудың күрделенген түрі, силлогизм
формуласы бойынша құралып, қима түрінде энтимема болады (А.Т.
Кривоносов, О.А. Нечаева, А.И. Островская, В.В. Одинцов).
Пайымдау бірінен бірі шығатын бірқатар пікірден тұрады деп те
көрсетіледі (Брандес, 1983:68). Осылайша, ойдың негізгі формалары-
сұрақ, талқылау, ойлау, ұғым, іс-әрекетке бағыттау, өтініш, бұйрық-
ішінен тек ойлау мен талқылау ғана пайымдаудың логикалық негіздері
болып саналады, ал сұрақ, іс-әрекетке шақыру, екі немесе бірнеше
талқылауды қарсы қоятын, және пайымдаудағы күтпеген мағыналық бұрылыс
белгісі болып табылатын терістеу зерттеушілер назарынан тыс қалған.
Пайымдаудың логикалық негізін сипаттаудағы қиындық сана іс-
әрекеті формаларының жеткіліксіз зерттелгендігінен, сонымен, бірге,
пайымдау белгілі ойлау формаларының ешқайсысымен нақты қатынаспайды.
(Любашина, 1984:28- астын сызған біз-И.П.).
Пайымдаудың логикалық негізін тар мағынада түсінбес үшін, бұрын
қойылып жүрген: ойлауды білдіретін мәтін қалай ұйымдастырылуы керек?
Деген сұрақтан бас тарту керек. Сұрақты былай қоюға тура келеді:
аргументацияны (кез келген, соның ішінде ойлауға негізделген де)
айтуға жарамды мәтінді қалай ұйымдастыру керек? (Мордвинов, 1978:
28).
Соңғы онжылдықта осы бағытта бірқатар қадамдар жасалды.
Лингвистикалық аспектіде пайымдауды қарастырғанда, оның логикалық
ұйымдастырылуына деген әр түрлі түсініктер пайда бола бастайды.
Пайымдауды дәстүрлі үш бөліктен (тезис –аргумент-қорытынды= Т-А-В)
тұратын құрылым деп түсінуден басқа, оның логикалық құрылысын берудің
тағы екі варианты бар: 1) ол екісатылы ұйым ретінде (Т.И. Любашина,
Т.М. Цветкова, О.Н. Черелисина),2) төрт сатылы ұйым ретінде түсініледі
(Л.А. Будниченко, А.Б. Мордвинов, Т.А. ван Дейк, М.Пфютце,
Э.Виттмерс).
1. Бұл туралы нақты Т.И. Любашина, Т.М. Цветкова, О.Н. Черемисина
еңбектерін қараныз.
Соңғы жылдар зерттеулеріне пайымдауды екі сатылы құбылыс деп
түсіну тән. Мұнда құрылым компоненттері әр түрлі аталады: тезис-
аргумент (О.Н.Черемисина), негізгі бөлім- түсіндіруші бөлім (Т.Н.
Цветкова), бастапқы бөлім- мотивтік бөлім (Г.С. Юдина), тема –рема
(Ц.Д. Хведемидзе). Пайымдау құрылымы пайымдаудың негізгі құрылымының
даму тәсіліне байланысты: ой жалқыдан жалпыға бағытталса-аргументтер
тізбегінен қорытынды шығады (аргумент қорытынды), ал ой
жалпыдан жалқыға бағытталса (ойдың кері бағытталуы) құрылысы мынадай
болады: тезис аргумент. Бұлар пайымдаудың индуктивтік және
дедуктивтік типі деп аталған.2
Пайымдаудың төртсатылы құрылымы блоктардың іліктесуінен
құралады: сұрақ негізі (А)- сұрақ (Х)- жауапе (В)-жауап негізі (М)3.
Мұнда барлық коммуникациялық құрылымдар осы стандартты түрге енеді деп
ұғынылады (Мордвинов, 1978:29).
1. Пайымдауды екі сатылы құрылым деп түсінуге мына схема мысал бола
алады:
Фактіні констанциялау-оның аргументациясы
жіберілгендер қорытынды
(Мецлер, 1987:90)
2. Пайымдаудың индуктивті, дедуктивті типіның логикалық ұйымдастырылуы
туралы Л.Д. Романенко, Г.И. Любашина, Т.М. Цветкова еңбектерін
қараныз.
3. Пайымдаудың логикалық құрылысы туралы М.Прютце, Э. Виттмерс, Т.А. ван
Дейк еңбектерімен салыстырыныз.
А.А. Будниченко аралық позицияны ұстана отырып, төрт сатылы құрылыс
дәстүрлі көзқарастарға қайшы емес, себеп- салдарлық қатынас –пайымдаудың
беткі құрылымы болса, композициялық іліктескен блоктар (Мордвинов
бойынша)- пайымдаудың терең семантикалық құрылым дейді (Будниченко, 1982:
18).
Көптеген авторлар пайымдаудың тезис пен қорытынды, сұрақ және жауап
негізделуі блоктарының тығыз байланыстылығына қарап, оның құрылымдық
ұйымының жабық сипатын көрсетеді (А.А. Будниченко, С.Г. Ильенко, А.Б.
Мордвинов, В.В. Одинцов).
Арнайы жұмыстарды зерттеу –пайымдаудың логикалық құрылымын талдау
негізінен ғылыми (Т.М. Цветкова, Т.А. ван Дейк, Е. Аудольф), саяси (Т.И.
Любашина, Л.Д. Романенко, М.Прютце, Э.Виттмерс) және публистикалық (А.П.
Девкин) мәтін материалдары негізінде жүргізілгенін көрсетті.
Көркем мәтіндегі пайымдаудың логикалық құрылымын зерттеу құрылу
ережесін және классификациясын құру қиындыққа түсетін пайымдаудың
логикалық ұйымдастырылуы күрделі болуы мүмкін (Fleischer6 Michel
1979:289), және де бір, кейде тіпті екі құрылым мүшесі жоқ, толық емес
логикалық құрылымды болуы мүмкіндігін көрсетті (Krivonosov, 1986:430).
Алайда, пайымдаудың логикалық құрылымы негізінен орыс тілінің көркем
мәтіндері материалдары негізінде (Л.М. Лосева, А.Б.Мордвинов, О.А.
Нечаева), және ағылшын тілі (Ц.Д. Хваделидзе, О.Н. Черемисина)
материалдары негізінде талданды. Біздің білуімізше, неміс тілі материалы
негізінде жүргізілген зерттеулер жоқ. Сондықтан осы өзіміздің
талдауымызды өте қажет деп есептейміз.
2. Көркем мәтіндегі пайымдаудың логикалық құрылым ерекшеліктері.
Пайымдау типіндегі мәтіндік фрагменттердің логикалық құрылымына талдау
жасайық:
13
Берілген фрагменттің логикалық ұйымдастырылуы әрқайсысы үш сатыдан
тұратын екі бөліктен құралған.
Бірінші бөлім (І) сұрақпен берілген, мәселені қалыптастыратын тезистен
(Т1), талдау мен критикалық сипатқа не комментарий (А1), сонымен бірге
қорытынды талқылаудан (В1) тұрады.
Екінші бөлімі бірнешеге ұқсас құрылған: екі тезисте күмәндануды
білдіреді. Бірінші бөлімде күмән толық расталады, ал қорытынды жұбайлық
өмірдің тұрашыл өзін қатан сынайтын қорытындысы- неке сәтсіз болды деген
тоқтамы. Екінші өзінің сұрағына (Т2) жауап бере отырып, кейіпкер өзіне
балаларының әкесі ретінде оң баға бергісі келсе де, мұны растау үшін
жеткілікті аргумент таппайды (А2), және қатал қорытындыда әкенің өзі де
шыли жақсы болмағаны имплицитті айтылған.
Бұл логикалық құрылымның екі бөлігі де үш сатылы болғанмен, пайымдау
срңындағы көп нүкте ойдың аяқталмағанын, толық еместігін көрсеткендей
және бұған бір (бірнеше) бөлім тіркеуге болатын сияқты.
Келесі фрагментте әр мүше, дұрыс (қалыпты Т-А-В) құрылымына
жақындығына қарамастан, күрделенген элементтердің болуымен ерекшеленеді:
14
Күрес қажет пе, оның мағынасы бар ма? Деген сұрақпен берілген тезис
(алғашқы үш сөйлем) мәселені кірістіреді және қалыптастырады. Аргументте
айтылған тезис терістеледі (күмәнданудың қажеті жоқ, іске көшу керек)
және саяси күрестің қажеттігі негізделеді. Контртезис болып табылатын
қорытынды ерекше жағдайлармен күрделенген.
Логикалық құрылымның күрделі көп сатылы сипатына ие мына пайымдауда
автор бақытсыз жағдайдың себебін түсіндіруге тырысады:
15
Пайымдаудың бірінші бөлімінде (І) бір гипотеза ұсынылады және
негізділеді (Т-А+В), ал екінші бөлімінде (ІІ) бұл гипотеза аргументті
түрде жоққа шығарылады (А-терістеу). Үшінші, қорытынды бөлім (ІІІ) автор
көзқарасы бойынша дұрыс жаңа гипотеза ұсынады.
Соңғы бөлім берілген қатаң емес сипаттағы пайымдаудың қорытындысы
ретінде қарастырылуы мүмкін (конъюктив пен нүкте осыған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz