Нақты бір ұйымдағы өнім өндірісі шығындарының есебін, оған әсер ететін факторларды анықтап, талдау жүргізу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Өндірісте жұмсалған шығындар есеп объектілерi ретінде ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Өндірістік шығындар және оларды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ұйымның технико . экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Ұйымдағы бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Өнім өндірісінiң шығындарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1Материалдық шығындар есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2Еңбек ақы шығындарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Үстеме шығындарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3. Өндірістiк шығындарының талдауы және ұйымда ішкі аудитті ұйымдастыру ... 44
3.1 Талдаудың мақсаты мен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.2 Нан өнімдері өндірісіне жұмсалған шығындарды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.2 Ұйымда ішкі аудитті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Пайдалынған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
1. Өндірісте жұмсалған шығындар есеп объектілерi ретінде ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Өндірістік шығындар және оларды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ұйымның технико . экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Ұйымдағы бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Өнім өндірісінiң шығындарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1Материалдық шығындар есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2Еңбек ақы шығындарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Үстеме шығындарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3. Өндірістiк шығындарының талдауы және ұйымда ішкі аудитті ұйымдастыру ... 44
3.1 Талдаудың мақсаты мен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.2 Нан өнімдері өндірісіне жұмсалған шығындарды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.2 Ұйымда ішкі аудитті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Пайдалынған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Нарықтық экономиканың қалыптасуы мемлекетіміздегі бухгалтерлік есеп жүйесіне елеулі өзгерістер енгізді.
Елімізде мемлекеттік меншікке негізделген кәсіпорынды жекешелендіру бағдарламасының жүзеге асырылуы, жаңадан қалыптасқан ұйымдардың табысты қызмет ету мақсатында тиісті экономикалық және құқықтық инфрақұрылымның құрылуы, республиканың кең шеңберлі халықаралық байланыстары, қаржы нарығына шығуы, шетелдік инвестициялардың көптеген таратылуы бухгалтерлік есеп жүйесін реформалауды талап етті.
Қазіргі кезде бухгалтерлік есепті нарықтық қатынастардың талабына сай жетілдіру үрдісі одан әрі жалғасуда.Халықаралық стандарттарға бар мүмкіндігінше сәйкестендіруді қамтамасыз ету мақсатында қазіргі кезде басшылыққа алынып жүрген бухгалтерлік есеп стандарттары қайта қарастырылд және стандарттар жасалынды.
Бухгалтерік есеп кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап, басқару шешімдерін қабылдау үшін негіз бола отырып, өндіріс үрдісін тұтынуды, өткізуді, айналымды және басқа да шынайы көрсетіп береді.
Қазіргі кезеңінде жеке өндірушінің бейімделу күрделілігін анықтайтын, өндіріс пен өнімді өткізу көлемінің ауытқуына бір жағынан, оның жалпы көлеміндегі тұрақты шығындардың үлесінің жоғарылауына, екінші жағынан бір мезетте әсер ететін нарықтық процестер өнімнің өзіндік құнының құбылуына, сәйкесінше табыстың құбылуына да елеулі ықпал етеді. Осы беталыстың (тенденция) күшеюіне сәйкес өндірістің кез келген көлемінде шығарылатын өнім бірлігіне шаққанда салыстырмалы түрде өзгермеген, жанама, үстеме шығындарды бөлу нәтижесінде бұрмаланбаған өнімді дайындау мен өткізу шығындары жайлы ақпараттарға мұқтаждықтың де өсуі байқалады.Сондықтан шығындардың бухгалтерлік есебі оңтайлы ұйымдастырылмайынша шаруашылық қызметті тиімді жүргізу мүмкін емес. Жүйелік бухгалтерлік есепте ұйымның қаржы–шаруашылық қызметін жан–жақты сипаттауға, жұмсалатын шығындар үшін жауапкершілікті анықтауға мүмкіндік беретін әрбір шаруашылық операцияларының құжаттармен рәсімделуінің арқасында сенімді болып табылатын ақпараттар жинақталады, әрі көрсетіледі.
Елімізде мемлекеттік меншікке негізделген кәсіпорынды жекешелендіру бағдарламасының жүзеге асырылуы, жаңадан қалыптасқан ұйымдардың табысты қызмет ету мақсатында тиісті экономикалық және құқықтық инфрақұрылымның құрылуы, республиканың кең шеңберлі халықаралық байланыстары, қаржы нарығына шығуы, шетелдік инвестициялардың көптеген таратылуы бухгалтерлік есеп жүйесін реформалауды талап етті.
Қазіргі кезде бухгалтерлік есепті нарықтық қатынастардың талабына сай жетілдіру үрдісі одан әрі жалғасуда.Халықаралық стандарттарға бар мүмкіндігінше сәйкестендіруді қамтамасыз ету мақсатында қазіргі кезде басшылыққа алынып жүрген бухгалтерлік есеп стандарттары қайта қарастырылд және стандарттар жасалынды.
Бухгалтерік есеп кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап, басқару шешімдерін қабылдау үшін негіз бола отырып, өндіріс үрдісін тұтынуды, өткізуді, айналымды және басқа да шынайы көрсетіп береді.
Қазіргі кезеңінде жеке өндірушінің бейімделу күрделілігін анықтайтын, өндіріс пен өнімді өткізу көлемінің ауытқуына бір жағынан, оның жалпы көлеміндегі тұрақты шығындардың үлесінің жоғарылауына, екінші жағынан бір мезетте әсер ететін нарықтық процестер өнімнің өзіндік құнының құбылуына, сәйкесінше табыстың құбылуына да елеулі ықпал етеді. Осы беталыстың (тенденция) күшеюіне сәйкес өндірістің кез келген көлемінде шығарылатын өнім бірлігіне шаққанда салыстырмалы түрде өзгермеген, жанама, үстеме шығындарды бөлу нәтижесінде бұрмаланбаған өнімді дайындау мен өткізу шығындары жайлы ақпараттарға мұқтаждықтың де өсуі байқалады.Сондықтан шығындардың бухгалтерлік есебі оңтайлы ұйымдастырылмайынша шаруашылық қызметті тиімді жүргізу мүмкін емес. Жүйелік бухгалтерлік есепте ұйымның қаржы–шаруашылық қызметін жан–жақты сипаттауға, жұмсалатын шығындар үшін жауапкершілікті анықтауға мүмкіндік беретін әрбір шаруашылық операцияларының құжаттармен рәсімделуінің арқасында сенімді болып табылатын ақпараттар жинақталады, әрі көрсетіледі.
1. “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы” 2007- жылдың 28-ші ақпанындағы № 234-III Қазақстан Республикасының Заңы
2. “Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы” Заңы 1998 жылғы 20-қараша (2006 ж. 5-мамырдағы өзгерт. мен толықт. № 139- I)
3. Бухгалтерлік есеп стандарттары және әдістемелік ұсынымдар Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі Ұлттық комиссиясы бекіткен 13.11.1996 №3 (өзгерістер мен толықтырулармен)
4. Қазақстан Республикасының “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Салық Кодексі 12.06.2001 жыл №209-11 (өзгерістер мен толықтырулармен)
5. Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары 18.09.2002 ж. №438 (№372 21.10.2003 ж. өзгертулермен)
6. Андреев В.Д. Практически аудит, М. Экономика 1994г-500с.
7. З.Н.Ажибаев , Аудит.Учебник, Алматы, Экономика, 2005.
8. Әбдіқалықов Т.Ә, Сәтмурзаев А.А Шағын кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті ұйымдастыру, А.,ҚазМБА. 1996.
9. З.Н. Әжібаева, Н.Ә. Байболтаева, Ж.Ғ. Жұмағалиева Аудит, Оқулық, А. 2006.
10. Байдәулетов М, Байдәулетов С.М. Аудит, А., Қазақ университеті.2004-226 бет.
11. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп, Маркет, А. 2005,
12. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами,А., Экономика. 2000ж-320 бет.
13. Дюсембаев К.Ш ,Егембердиев С.К, Дюсембаев З.К, Аудит и анализ финансовой Отчетности, А, Каржы – каражат. 1998ж.
14. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау, А., Экономика. 2001ж-378 бет.
15. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаев З.Н., Құдайбергенов Н.А. Жантаева Қаржылық есеп, А., Экономика. 2001ж-400 бет.
16. Ержанов М.С., Аудит-1. (Базовый учебник). Алматы, Бастау. 2005г.
17. Коволев В.В, Волкова О.Н, Анализ хозяиственной деятельности предпрятия, М., Сервис. 2000г-450с.
18. Козлова Г.Н, Бухгалтерский учет в организациях, М., Дело. 1999г-520
19. Кондраков Н. П, Краснова Л.П, Принципы бухгалтерского учета,ФБК-Пресс.1997г-450 с.
20. Кутер М.П, Краснова Л.П, Принципы бухгалтерского учета , М., Финансы и статистика. 2000г-543 с.
21. Назарова В.Л, Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.
22. Родостовец В.К, Ғабдулин Т.Ғ, Родостовец В.В, Шмидт О.И, Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп, Қазақстан- орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы А., 2003ж-410 б.
23. Родостовец В.К, Шмидт О.Н, Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета А., Центр аудит Казахстан. 2000г-310 с.
24. Сатмурзаев А.А, Укашев Б.Е, Аудиттің теориясы, А., Ұлағат университеті. 1998ж
25. Төлегенов Э.Т, Бухгалтерлік ақпарат жүйелері, А., Экономика. 2001ж-200 б.
26. Тасмағамбетов Т.А, Омаров А.Ш, Әлібеков Б.А, Рабатов О. Ж, Байболтаев Н.Ә, Родостовец В. К, Қаржы есебі, А., Дәуір 1998ж-390 б.
27. Укашев Б.Е, Әжібаев З.Н, Бухгалтерлік есеп теориясы А., Ұлағат университеті 1999ж-220 б.
28. Хорнгрен Ч.Т, Фостер Дж.Бухгалтерский учет: управленческий аспект: Пер. с англ. Под. Ред. Я.В. Соколова, М.,Финансы и статистика. 2000г-416 с.
29. Бюллетень бухгалтера.№18(196), 2005г7
30. Библиотека бухгалтера и предпринимаетеля № 14 (139), январь 2005г.
31. Бухгалтер бюллетені, №10,12,15, қаңтар, 2005ж БИКО.
32. Экономика и жизнь №12,14,15- 2005г.
2. “Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы” Заңы 1998 жылғы 20-қараша (2006 ж. 5-мамырдағы өзгерт. мен толықт. № 139- I)
3. Бухгалтерлік есеп стандарттары және әдістемелік ұсынымдар Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі Ұлттық комиссиясы бекіткен 13.11.1996 №3 (өзгерістер мен толықтырулармен)
4. Қазақстан Республикасының “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Салық Кодексі 12.06.2001 жыл №209-11 (өзгерістер мен толықтырулармен)
5. Бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспары 18.09.2002 ж. №438 (№372 21.10.2003 ж. өзгертулермен)
6. Андреев В.Д. Практически аудит, М. Экономика 1994г-500с.
7. З.Н.Ажибаев , Аудит.Учебник, Алматы, Экономика, 2005.
8. Әбдіқалықов Т.Ә, Сәтмурзаев А.А Шағын кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті ұйымдастыру, А.,ҚазМБА. 1996.
9. З.Н. Әжібаева, Н.Ә. Байболтаева, Ж.Ғ. Жұмағалиева Аудит, Оқулық, А. 2006.
10. Байдәулетов М, Байдәулетов С.М. Аудит, А., Қазақ университеті.2004-226 бет.
11. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп, Маркет, А. 2005,
12. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами,А., Экономика. 2000ж-320 бет.
13. Дюсембаев К.Ш ,Егембердиев С.К, Дюсембаев З.К, Аудит и анализ финансовой Отчетности, А, Каржы – каражат. 1998ж.
14. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау, А., Экономика. 2001ж-378 бет.
15. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаев З.Н., Құдайбергенов Н.А. Жантаева Қаржылық есеп, А., Экономика. 2001ж-400 бет.
16. Ержанов М.С., Аудит-1. (Базовый учебник). Алматы, Бастау. 2005г.
17. Коволев В.В, Волкова О.Н, Анализ хозяиственной деятельности предпрятия, М., Сервис. 2000г-450с.
18. Козлова Г.Н, Бухгалтерский учет в организациях, М., Дело. 1999г-520
19. Кондраков Н. П, Краснова Л.П, Принципы бухгалтерского учета,ФБК-Пресс.1997г-450 с.
20. Кутер М.П, Краснова Л.П, Принципы бухгалтерского учета , М., Финансы и статистика. 2000г-543 с.
21. Назарова В.Л, Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. Алматы. Экономика 2005ж.
22. Родостовец В.К, Ғабдулин Т.Ғ, Родостовец В.В, Шмидт О.И, Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп, Қазақстан- орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы А., 2003ж-410 б.
23. Родостовец В.К, Шмидт О.Н, Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета А., Центр аудит Казахстан. 2000г-310 с.
24. Сатмурзаев А.А, Укашев Б.Е, Аудиттің теориясы, А., Ұлағат университеті. 1998ж
25. Төлегенов Э.Т, Бухгалтерлік ақпарат жүйелері, А., Экономика. 2001ж-200 б.
26. Тасмағамбетов Т.А, Омаров А.Ш, Әлібеков Б.А, Рабатов О. Ж, Байболтаев Н.Ә, Родостовец В. К, Қаржы есебі, А., Дәуір 1998ж-390 б.
27. Укашев Б.Е, Әжібаев З.Н, Бухгалтерлік есеп теориясы А., Ұлағат университеті 1999ж-220 б.
28. Хорнгрен Ч.Т, Фостер Дж.Бухгалтерский учет: управленческий аспект: Пер. с англ. Под. Ред. Я.В. Соколова, М.,Финансы и статистика. 2000г-416 с.
29. Бюллетень бухгалтера.№18(196), 2005г7
30. Библиотека бухгалтера и предпринимаетеля № 14 (139), январь 2005г.
31. Бухгалтер бюллетені, №10,12,15, қаңтар, 2005ж БИКО.
32. Экономика и жизнь №12,14,15- 2005г.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..3
1. Өндірісте жұмсалған шығындар есеп объектілерi ретінде ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Өндірістік шығындар және оларды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ұйымның технико – экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Ұйымдағы бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Өнім өндірісінiң шығындарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1Материалдық шығындар
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..25
2.2Еңбек ақы шығындарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .32
2.3Үстеме шығындарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...39
3. Өндірістiк шығындарының талдауы және ұйымда ішкі аудитті
ұйымдастыру ... 44
1. Талдаудың мақсаты мен
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...44
2. Нан өнімдері өндірісіне жұмсалған шығындарды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..48
3.2 Ұйымда ішкі аудитті
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Пайдалынған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 70
Кіріспе
Нарықтық экономиканың қалыптасуы мемлекетіміздегі бухгалтерлік есеп
жүйесіне елеулі өзгерістер енгізді.
Елімізде мемлекеттік меншікке негізделген кәсіпорынды жекешелендіру
бағдарламасының жүзеге асырылуы, жаңадан қалыптасқан ұйымдардың табысты
қызмет ету мақсатында тиісті экономикалық және құқықтық инфрақұрылымның
құрылуы, республиканың кең шеңберлі халықаралық байланыстары, қаржы
нарығына шығуы, шетелдік инвестициялардың көптеген таратылуы бухгалтерлік
есеп жүйесін реформалауды талап етті.
Қазіргі кезде бухгалтерлік есепті нарықтық қатынастардың талабына сай
жетілдіру үрдісі одан әрі жалғасуда.Халықаралық стандарттарға бар
мүмкіндігінше сәйкестендіруді қамтамасыз ету мақсатында қазіргі кезде
басшылыққа алынып жүрген бухгалтерлік есеп стандарттары қайта қарастырылд
және стандарттар жасалынды.
Бухгалтерік есеп кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап, басқару
шешімдерін қабылдау үшін негіз бола отырып, өндіріс үрдісін тұтынуды,
өткізуді, айналымды және басқа да шынайы көрсетіп береді.
Қазіргі кезеңінде жеке өндірушінің бейімделу күрделілігін анықтайтын,
өндіріс пен өнімді өткізу көлемінің ауытқуына бір жағынан, оның жалпы
көлеміндегі тұрақты шығындардың үлесінің жоғарылауына, екінші жағынан бір
мезетте әсер ететін нарықтық процестер өнімнің өзіндік құнының құбылуына,
сәйкесінше табыстың құбылуына да елеулі ықпал етеді. Осы беталыстың
(тенденция) күшеюіне сәйкес өндірістің кез келген көлемінде шығарылатын
өнім бірлігіне шаққанда салыстырмалы түрде өзгермеген, жанама, үстеме
шығындарды бөлу нәтижесінде бұрмаланбаған өнімді дайындау мен өткізу
шығындары жайлы ақпараттарға мұқтаждықтың де өсуі байқалады.Сондықтан
шығындардың бухгалтерлік есебі оңтайлы ұйымдастырылмайынша шаруашылық
қызметті тиімді жүргізу мүмкін емес. Жүйелік бухгалтерлік есепте ұйымның
қаржы–шаруашылық қызметін жан–жақты сипаттауға, жұмсалатын шығындар үшін
жауапкершілікті анықтауға мүмкіндік беретін әрбір шаруашылық
операцияларының құжаттармен рәсімделуінің арқасында сенімді болып
табылатын ақпараттар жинақталады, әрі көрсетіледі.
Экономикалық жұмыста калькуляциялау процесінің нәтижелерін пайдалану
үшін шығындардың тек жалпы сомасын ғана біліп қоймай, оны өнімдердің
жекелеген түрлері және өндірістік процестің сатылары бойынша бөліп көрсету,
оның құрамдас бөліктерін оларды қалыптастырушы факторлармен ұштастыру,
жеке орындаушылар арасында шығындар деңгейі үшін жауапкершілікті анықтап
айыру, өзіндік құнды құрайтын шығындардың құрылымын айқындау қажет.
Бухгалтерлік есеп жүйесі әкімшіліктің басқарма мәселелерін шешуге
қажетті ақпараттарға мұқтаждығын қанағаттандыруы тиіс. Ауқымды түсінікте
бухгалтерлік есеп ұйымның шаруашылық қызметін басқару және бақылау құралы
болып табылады. Кез келген ұйымның менеджерлері басқарманың стратегиясы мен
саясатын жасау кезінде шығындар есебінің мәліметтерін жетекшілікке алады.
Өндірістік шығындар есебінің басқару жүйесіндегі мәнін, ең алдымен,
ұйымның менеджерлерін өндірістік қызметті бақылауға және оның нәтижелері
бойынша шешім қабылдауға қажетті неғұрлым толық және сенімді ақпараттармен
қамтамасыз етумен айқындалатын оның мақсатын және негізгі міндеттерін
анықтау кезеңінде білуге болады.
Диплом жұмысының мақсаты нақты бір ұйымдағы өнім өндірісі шығындарының
есебін, оған әсер ететін факторларды анықтап, талдау жүргізу. Жоғарыда
аталған мәселелер диплом жұмысының тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
• Өнімнің өзіндік құны ұғымын танып білу және мәнін ашу;
• Өндіріс шығындары сыныптамасын қарастыру;
• Өндіріс шығындарының ұйымда есепке алынуын, сондай–ақ
бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетілуін қарастыру;
• Өндіріс шығындарын талдау және шығындарды аудиторлық
тексеру әдістемесін жасау.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін АлКер1 ЖШС-нің 2005-2006
жылдардағы есеп мәліметтері, сондай–ақ Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп саласындағы нормативтік–құқықтық ақпараттары, арнайы
әдебиеттер пайдаланылды.
1. Өндірісте жұмсалған шығындар есеп объектілерi ретінде
1.1 Өндірістік шығындар және оларды жіктеу
Шығын деген ұғымды түсіну үшін, алдымен оның пайда болу себептерін,
табиғатын, олардың бағыттарын, мақсатын, негізгі шешетін
мәселелерін,шаруашылық үрдістерінің сатыларындағы атқаратын қызметімен,
рөлін анықтап алудың маңызы зор.
Шығындар – шаруашылық іс – әрекет барысында (еңбек,өнім өндірісі
құралдары мен керек – жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың
және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі ретінде көрсетілетін құн.
Көбіне экономикалық әдебиеттерде шығындар жөнінде көзқарастың
біріңғай тұтастығының жоқтығынан, отандық тәжірибеде шығындар,
шығыстар, жұмсалған қаражат ұғымдары бірдей деп теңестіріліп
қаралып, сонымен қатар өндіріс шығындары, өндіріске жұмсалған
шығындар терминдері де қолданылады. Біздің пікірімізше шығындарды
атқаратын қызыметіне қарай, пайда болу табиғатының, әрекет өрісін
және қалыптасу көзінің негізін (тамырын) іздей отырып, шығындардың
қолдану өрісінде шектеулі шеңберлерге жіктелу қағидаларын айқындай
түсуді және жоғарыда аталған ерекшеліктерін ескере отырып шаруашылық
үрдісінде сыныптауды талап ететін кең түсінік.
Өндіріске жұмсалған шығындар (Затраты на производства) өнім өндіру,
жұмыс орындау және қызмет көрсету шығындарын қамтыса Өндіріс шығындары
(Издержки производства) сату шығындарын қоса қамтиды. Бұдан туатын тұжырым
алдымен өндіріске жұмсалған шығындар материалдандырып актив ретінде нақты
өзіндік құны бойынша тіркеліп, дайын өнім (қызмет, жұмыс) түрінде болашақта
табыс әкелу қасиетіне ие болады. Өндіріске жұмсалған шығындардың табыс
әкелу қасиеті шығынның жұмсалу мақсатынан туындайды. Жұмсалған кез келген
шығынның бағытына қарай белгілі бір түпкілікті мүддені көздейтіні,
мақсаттың болатыны белгілі. Ал өндіріске жұмсалған шығындардың түпкілікті
мақсаты ұйымға табыс әкелу. Бұл жерде дайын өнім (қызмет, жұмыс) өндіру
мен қатар оның сапалы болып өндірілу мақсаты қоса көзделеді. Өйткені
өндіріске жұмсалған шығындарды өтеп үстінен табыс түсіру үшін өнімнің
сапалы болуы басты мақсат болса, табыстың көлеміне тікелей байланысты
өндіріске жұмсалған шығынның нормаланған мөлшердегі көлемінің сақталуы
негізгі мақсаттардың бірі болып табылады.Яғни өндіріске жұмсалған шығындар
көзделген мүдделермен мақсаттарға жеткізетін жиынтық көрсеткіш ретінде,
шаруашылық үрдісінің өндіріс үрдісін қамтитын табыс әкелудің бастапқы
сатысы.Түпкілікті мақсатқа жету үшін бұл жеткіліксіз болғандықтан
Өндіріс шығындары құрамындағы, өндіріске өнім (жұмыс, қызмет) сату
шығындарының маңыздылығы арта түседі. Демек мақсатқа жеткізудегі ықпалды
күштердің біріне айналады. Өндіріс шығындары, өндіріске жұмсалған
шығындармен сату шығындарының жиынтығын білдіретін түпкілікті мақсатқа
жетелейтін өндіріс және сату үрдісінің шығындарының жиынтық көрсеткішіне
айналып, сатылатын өнімнің (қызметтің, жұмыстың) құны қалыптасады. Өндіріс
шығындары, өндіріске жұмсалған шығын мен сату шығындарын қамтитын өнім
(жұмыс, қызмет) сату кезінде сатылатын өнімнің (жұмыстың, қызметтің) ең
төменгі сатылу бағасын белгілейтін құралына айналады. Сатушы мен сатып
алушының арасында жасалатын шартта сатылатын өнімнің (қызметтің, жұмыстың)
келісім (көтерме, дара) бағасын белгілеуде басты рөл атқаратын бастапқы
серпіліс алуға негіз болатын құны мен өндіріс шығындарының қиылысу
нүктесі. Шаруашылық үрдісінде өнім (жұмыс, қызмет) өндіру оны сату
шығындарынан басқа жалпы табысқа елеулі ықпал ететін басқада шығындарын
шығыстар тобына жатқызған болатынбыз.Шығыстарға, үйымның негізгі
қызметінде, активтерді пайдалану және есептен шығаруға байланысты табыстың
кемуінің нәтижесінде капиталдың азаюына және міндеттеменің артуына, зиян
шегуге, әкелетін және табыс әкелуге қабілетсіз басқа да есепті кезең
шығындары жататындығы жөнінде білдірген пікірімізді қуатай отырып,
шығыстар, ұйымды басқару, ұйымдастыру да орын алған кемшіліктермен
олқылықтардың нәтижесінде шеккен зиянды, орынсыз шығындарды болашақта
оларды болдырмау, алдын алу шараларын қарастыруда маңызды рөл атқаратын
талдау, шара қолдану және шешім қабылдау құралы. Шығыстар, өнімнің өзіндік
құны мен сату шығындарын қоса құнын анықтауға қатыспағанымен жалпы
шаруашылық бойынша шығында үлесі бар жеке бабқа топталып кезеңдік
шығындарды құрайды. Біздің ойымызша, шығындардың мәнін түсіну үшін
жоғарыда аталған жіктеулерді мынадай үш топқа бөліп қарастырудың маңызы
зор:
а) табыс алу мақсатында жұмсалған шектеулі шығындарға;
ә) өнімнің (жұмыстың, қызметтің) сату бағасын белгілеуге негіз
болатын үдемелі шығындарға;
б) жалпы табысқа елеулі ықпал ететін үдемелі шығындарға .
Оқулықтарында нормативтік құжаттары және бухгалтерлік есепте ауыл
шаруашылығы, оның ішінде мал шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнын есептеу
(анықтау) үшін өндіріс шығындарын мына төмендегідей топтау қаралған:
- экономикалық мазмұны бойынша экономикалық біртекті элементтері және
калькуляциялық баптары;
- жеке өнім түрлерінің өзіндік құнына жатқызу әдісіне қарай тікелей
және жанамаға;
- технологиялық үрдіске қатысы бойынша – негізгі және үстеме
- өндіріске қатысы бойынша - өндірістік және өндірістік емес;
- құрамы бойынша – бір элементті және кешенді;
- өндіріс көлемін қатысы бойынша – тұрақты және айнымалы;
-жоспарда қамтылу дәрежесі бойынша – жоспарланатын және
жоспарланбайтын;
- пайда болу кезендері бойынша – ағымдағы және бір жолғы.
Келтірілген топтауларға қысқаша тоқтала кетуді талап етеді:
Экономикалық мазмұны бойынша шығындарды экономикалық біртекті
элементтерге және калькуляциялық баптарға жіктейді.
Экономикалық біртекті элементтеріне, шаруашылықтың денгейінде құрамдас
бөліктерге жатқызу мүмкін емес, өнім өндіруге және сатуға байланысты
бастапқы біртекті шығындар түрі жатады. Мысалы сатып алынған электр
қуатының құнын жұмысшыладың және затқа айналдырылған еңбек шығындары сияқты
құрамдас бөліктерге жатқызуға келмейді.
Калькуляциялық баптарына және өнім түрлерінің, сондай –ақ ұйымның бүкіл
өнімнің өзіндік құнын құрайтын белгілі бір шығындар түрлері жатады.
Шығындарды - өнімнің (жұмыстың,қызметтің) өзіндік құнына жатқызу әдістеріне
байланысты шығындар тікелей және жанамаға бөлінеді .Тікелей деп өнімнің
нақты түрлерін өндіру мен байланысты шығындарды және оларды өнімнің өзіндік
құнына ешқандай тарату әдістерін қолданбай-ақ тікелей енгізуге (бастапқы
құжаттарының, жиынтық ведомостерінің мәліметтері бойынша) болатын
шығындарды айтамыз. Жанама шығындарға бірнеше өнім түрлерін өндіру үшін
жалпы сипатта болатын және олар өнімнің өзіндік құнына тарту әдістерінің
көмегімен таратылатын шығындар (үстеме шығындар,құрал жабдықтарды пайдалану
және ұстап күту шығындары) жатады.
Шығындарды тікелей және жанама шығындарға сыныптау өндіріс шығындарының
толық және ішінара (толық емес ) есеп жүйесін ұйымдастыруда маңызы зор.
Жанама шығындардың басты ерекшелігі, олардың кейбір элементтерінің
белгіленген базаның шеңберіне өзгермейтіндігі мен тұрақтылығы болып
табылады.
Тікелей және жанама шығындарының жиынтығы өнімнің (жұмыстың, қызметтің)
өзіндік құнының көрнісі десек, оның ішінде негізгі және үстеме шығындарының
үлесін және олардың сипатын анықтаудың қажеттілігі туындайды. Негізгі
дегеніміз өнім өндіру мен тікелей байланысты шығындар.
Үстеме шығындарының табиғаты жанама шығындармен тамырлас. Осы тұрғыдан
алып қарағанда үстеме шығындарына, жалпы өндірістік шығындары мен кезендік
шығындарын жатқызуға болады. Жалпы өндірістік шығындарға, негізгі
құралдардың тозуы мен матеиалдық емес активтердің амортизациясы, негізгі
құралдары жөндеу, сақтандыру шығындарын, кезендік шығындарына жалпы және
әкімшілік өнім сатуға байланысты, сиақы бойынша төлеуге тиісті шығыстарды
топтаудың тиімділігі жоғары.Жоғарыда келтірілген шығындарды топтаулар
дербес өндірістік қызметті жүзеге асырумен байланысты болғандықтан оған тек
өндірістік шығындар енеді. Оларға халықаралық бухгалтерлік есптілік
стандартында Өндірістік өнім қорларын бағалау үшін тек өндірістік
шығындар ғана өнімнің өзіндік құнына енуі керек [79,80] делінген.Сондықтан
шығындарды өнімнің өзіндік құнына енетін (өндірістік) және өндірістік емес
деп топтаған .
Өндірістік шығындар бұл түгендеу объектісі болып саналатын өнімнің
өзіндік құнына енетін материалданған шығындар . Олар үш элементтен тұрады :
- тікелей материалдық шығындар;
- тікелей еңбек ақы шығындары , аударымдарымен;
- жалпы өндірістік шығындар (жанама шығындар).
Бұл аталған элементтердің жиынтығы, өнім өндіру мақсатында өндіріске
жұмсалған шығындардың , дайын өнім аяқталмаған өндіріс шығындары түріндегі
таратылған көрінісі .
Өндірістік емес шығындарға, қорларды бағалауға қатыспайтын , өнім
сатуға байланысты және әкімшілік шығыстары жатады . Өндірістік емес
шығыстар негізінен өнімнің көлеміне емес, кезеңнің ұзақтығына байланысты.
Өндіріске жұмсалған шығындарды біртекті (бір элементі) және кешенді
(бірнеше элементі) деп топтау қабылданған.Бір элементі (бір текті )
дегеніміз - өндіріске жұмсалған бір текті шығындар.Өнімнің өзіндік құнын
қалыптастыратын шығындарды осы белгісі бойынша мынандай элементтер бойынша
топтайды [78]:
- материалдық шығындар;
- еңбек ақы төлеу шығындары;
- әлеуметтік салыққа аударым;
- амортизациялық аударым;
- басқа да шығындар.
Жоғарыда айтылғандай кешенді шығындар бірнеше экономикалық
элементтерден тұрады . Бұндай шығындарға үстеме шығындар мен жалпы
өндірістік шығындармысал бола алады.
Айнымалы шығындарына, сомасы өндіріс көлеміне тікелей байланыста
өзгеретін, яғни олар ұйымның іскерлік деңгейіне де байланысты шығындар
жатады. Тұрақты деп өндірістің көлемінің өзгеруіне де, яғни ұйымның
іскерлік белсенділік деңгейіне де тәуелді емес шығындарды айтамыз.
Тәжірибеде тұрақты шығындар мен айнымалы шығындардың шекарасын дәл
анықтау мүмкін емес, өйткені олардың кейбіреуі жартылай тұрақты немесе
жартылай айнымалы болып табылады. Сондықтан оларды шартты-тұрақты немесе
шартты-айнымалы деп жиі атайды. Шығындарын тұрақты және айнымалы деп бөлу
өндіріс көлемінің қауіпті нүктесін есптеудің, рентабельдік пен
бәсекелстікке қабілеттілік табылдырығын, шығарылатын өнімнің түр-түрін
талдаудың негізінде жатыр.
Жоспарланған – бұл нормаларға, нормативтерге , шектеулерге сәйкес
белгіленген өндіріс көлеміне есептеліп өнімнің жоспарланған өзіндік құнына
енетін шығындар .Жоспарланбайтын – тек қана өнімнің нақты өзіндік құнында
көрсетілетін шығындар.
Ағымдағы – бұл күнделікті өндіріс үрдісінің барысын қамтамасыз ету
шығындары . Яғни ағымдағы шығындарға, есепті кезеңдегі өнім өндіру мен өнім
сатуға байланысты шығындар жатады.
Бір жолы – бұл өндіріс үрдісінің барысын ұзақ уақыт бойы қамтамасыз
ететін бір реттік шығындары.
Қабылданған, өндіріс шығындарын сыныптау өнімді калькуляциялау
жүйесінде белгілі бір қызмет атқарғанымен басқару есебінің талаптарына
жауап бермейді.
Басқару есебінің негізгі міндеттеріне жататындар:
- өндірістік өзіндік құнды есептеп шығару және алынған табыстың көлемін
анықтау;
- басқару шешімін қабылдау және жоспарлау;
- өндірістік қызметті жауапкершілік орталықтары бойынша бақылау және
реттеу.
Нарықтық экономиканың талаптарынан туындайтын аталған міндеттердің,
мәселелерді шешу үшін ішкі ақпаратты тұтынушылардан шығындарды нақты
жағдайларға байланысты тиісті сыныптауларды қолдануды талап етеді .
Жоғарыда аталған міндеттері бойынша шығындардың сыныптауларын жеке
қарастыру керек.
Өзіндік құнды және алынған табысты анықтау үшін шығындар былай
сыныпталады:
- кіретін (енетін) және аяқталған (сарқылған );
- тікелей және қосымша;
- негізгі және үстеме;
- өнімнің өзіндік құнына енетін және өндірістік емес;
- бір элементі және кешенді.
Кіретін (енетін) шығындар – бұл сатып алынған және бұрыннан нақты қолда
бар болашақта табыс әкелу күтілген ресурстар. Кіретін шығындар баланстың
активінде өндірістік қорлар , аяқталмаған өндіріс , дайын өнім, тауар
түрінде көрсетіледі .
Аяқталған шығындарға қазір табыс алу үшін жұмсалған және болашақта
табыс әкелу қабілетін жоғалтқан ресурстар жатады . Аяқталған шығындар
сатылатын өнімді өндіруге жұмсалған шығындар құрамында көрсетіліп, яғни
кіретін шығындардың аяқталғанға өтуі (айналуы).
Біздің пікірімізше аяқталған шығындар, өндіріс үрдісіне кірген шығындар
баптарының өнімінің (жұмыстың, қызметтің ) нақты өзіндік құнына айналған
жиынтығының көрнісі. Шығындарды кіретін және аяқталған деп дұрыс бөлу
ұйымының табысы мен зиянын есептеген, активтерін бағалаған кезде маңызды
рөл атқарады.
Қаралған сыныптаулардың мақсаты негізгі екі бағыт бойынша ақпараттарды
жинақтау:
- өнімнің жеке түрлері бойынша (қордың құнын бағалау үшін );
- жауапкершілік орталығы бойынша (шығындар деңгейін бақылау үшін);
Өнімнің өзіндік құны және алынған табысты анықтау үшін шығындардың
сыныпталуын, басқару шешімін қабылдау үшін шығындарды сыныптауға негіз
етіп алады .Басқару шешімі негізінен болашаққа бағытталған. Демек
басшыларға күтілген шығыстар және табыстар туралы егжей- тегжейлі
ақпарат керек. Бұндай ақпарат алу мақсатында шығындар түрін былайша
жіктейді:
- айнымалы және тұрақты;
- шешім қабылдаған кезде есепке алынатын және алынбайтын
шығындар;
- қайтарылмайтын шығындар;
- жүктелген (вмененные ) шығындар;
- маржиналды шығындар және табыстар;
- жоспарланатын және жоспарланбайтын.
Басқару шешімін қабылдау үшін шығындарының бұлай сыныпталуы нарықтық
экономиканың талаптарының жемісі . Олай дейтініміз нарықтық экономикаға
өткенше елестетілген (вмененные ) ,икрементік , маржиналды шығындар және
табыстар деген жіктеу түгіл ұғымның өзіде кездеспейтін . Осы тұрғыдан алып
қарағанда жоғарыда түсініктеме берілген шығындардан басқа сыныптауларынан
жеке-жеке, қысқаша тоқталып , түсініктеме бере кетуді талап етеді .
Шешім қабылдаған кезде есепке алынатын және есепке алынбайтын шығындар
дегеніміз шешім қабылдаған кезде ескеруді қажет ететіндігіне және қажет
етпейтіндігіне байланысты шығындарды айтамыз.
Қайтарылмайтын шығындар – бұл бұрынырақ қабылданған шешімінің
нәтижесінде туындаған және оларды болашақта өзгерту мүмкін емес өткен
кезеңдер шығындары. Қайтарылмайтын шығыстар шешім қабылданған кезде есепке
алынбайды, яғни есепке алынбайтын қайтарылмайтын шығындар мен шығыстар
түсінігін ажырата білу керек.
Жүктелгенген (вмененные ) шығындар – бұл ресурстардың шектеулі
жағдайында шешім қабылдаған кезде қосылатын, болашақта олардың болмауы да
мүмкін шығыстар. Жүктелген шығындар ресурстардың шектелуі болған жағдайында
туындайды да ; егер ресурстар шектеусіз болса, онда ол нөлге тең болады.
Маржиналды шығындар және табыстар - бұл жалпы шығарылған өнімге емес,
өнім бірлігіне есептелген қосымша шығындар және табыстар.
Өндірістік қызметтің жауапкершілік ортлықтары бойынша бақылау және
реттеу мақсатында шығындарды былай сыныптайды :
- реттелетін және реттелмейтін;
- тиімді және тиімсіз;
- норманың көлеміндегі және нормадан ауытқыған;
- бақыланатын және бақыланбайтын.
Реттелетін – сомасы менеджерлердің тарапынан болған ықпалға тәуелді,
жауапкершілік ортлықтары бойынша тіркелген шығындар.
Ұйым бойынша жалпы алғанда барлық шығындар реттелетіндігіне қарамастан
, менеджерлердің, барлық шығынға ықпал етуі мүмкін емес. Ұйымның
әкімшілігіне өндірістік қорларды сатып алу, жұмыскерлерді жалдау және т.б.
реттеу құқығы берілсе, өндірістік бөлімшелердің жетекшілері ықпал ете
алмайды.Төменгі буын жетекшілері ықпал ете алмайтын шығындар осы
менеджерлердің тарапынан реттелмейтін шығындар болып табылады .Шығындарын
реттелетін және реттелмейтін деп жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша
бюджеттеудің (сметаның ) орындалуы туралы есеп беруде қаралған. Шығындарды
бұндай жіктеу әрбір менеджердің жауапкершілік аясын оның ұйымның
бөлімшелеріндегі шығындарға бақылау жасау жұмысын жеклеп бағалауға
мүмкіндік берелі.
Басқару қызметін бағалау шығындарды тиімді және тиімсіз деп сыныптауға
құрылған.
Тиімді – сатудың нәтижесінде табыс әкелген өнімдер түрлерін шығаруға
жұмсалған шығындар.
Тиімсіз – шығындарға, нәтижесінде табыс алынбайтын және өнім
өндірілмейтін, бағыттағы өндірістік емес шығындар жатады.Тиімсіз шығындар –
бұл өндіріс ысыраптары. Оларға өндірістік ақаудан, кідірістен, аяқталмаған
өндіріс және қоймадағы матерйалдық құндылықтардың жетіспеушілігінен,
бүлінуінен болған ысыраптарды жатқызады. Тиімсіз шығындарды, жоспарлау мен
нормаларға еніп кетуге жол бермеу үшін міндетті түрде бөліп көрсету керек.
Шығындарды, норманың көлемінде және нормадан ауытқыған шығыстарға
жіктеу өндірісте тек ағымдағы есеп жүргізу үшін қолданылады. Ол бөлімшенің
жұмысының тиімділігін нақты шығындарының нормаланғанмен (жоспарлануымен)
немесе нақты өзіндік құнның оның нормада (жоспарда) көрсетілген деңгеймен
сәйкесілігін бағалау арқылы анықтау үшін қызмет етеді.
Шығындарды бақылау жүйесінің пәрменділігін қамтамасыз ету үшін, оларды
бақыланатын және бақыланбайтын шығындарға топтастырады.
Бақыланатын шығындарға,ұйым тарапынан жұмыс істейтін қызметкер,
мамандар арқылы бақылауға болатын шығындар жатады. Әсіресе көп салалы
ұйымдық құрылымдағы ұйымдарда бақыланатын шығындарды бөліп көрсетудің
маңызы зор. Олар өзінің құрамы бойынша реттелінетінен өзгеше болады.
Өйткені ол мақсаты сипатқа ие және қандай да бір жекелеген шығыстармен
шектелінуі мүмкін. Бақыланбайтын шығындар – бұл ұйымның басқару
қызметімен байланысты емес шығындар.Бақыланбайтын шығындарға, негізгі
құралдарды қайта бағалау, отын энергетикалық ресурстарға бағаның өзгеруі
және басқа да осыған ұқсас шығыстар жатады.
Біздің пікірімізше ұйымның өндірістік қызметі өзінің құрамына,
өндірістің жекелеген бөлімшелерінің арасында шығындарын таратуға
негізделген өндірістік шығындар есеп жүйесін ұйымдастырудың қажеттігін
туындататын көптеген технологиялық операцияларды (үрдістерді) қамтитын
негізгі және көмекші, жаңа өнім түрлерін игеру, жаңа технологияларды
дайындау сияқты бірнеше саланы біріктірген жағдайда, өзіндік құнды есептеу
үшін, шығындарды топтастыру қағидалары ұйымның шығыстарын бақылау және
реттеуді қамтамасыз ету тиімсіз болғандықтан, өндірістік ресурстарды,
олрдың пайда болу орындары бойынша бақылау тиімді.Яғни есеп, тиісті
ресурстардың жұмсалуына жауапты бөлімшелердің басшыларының әрекеттерімен,
шығындар мен табыстардың өзара байланыстарын ұштастыра отырып қарастырылуы
керек.
Басқа жүйесінде сыныптаудың негізгі мақсаты, өндіріс шығындарын бақылау
және реттеу жүйесін ақпараттармен қамтамасыз ету. Ал, бақылау жүйесі, бұл -
өндірістік қызметті тұтастай, шығындарын жеке – дарын басқару тетігін
қамтамасыз етудің кешенді құралы. Ол өндіріс шығындарын төмендетуге және
тиімділігін арттыруға, өндірістің ырғақты толық жұмыс істеуіне қабылданған
басқару шешімдерінінң тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
1.2 Ұйымның техникалық-экономикалық сипаттамасы
АлКер 1 жауапкершілігі шектеулі серіктестігі алғаш рет 2001 жылдың 25
қарашасында жеке тұлғаның меншігіндегі қаражаттары негізінде өз қызметін
бастады.
АлКер 1 жауапкершілігі шектеулі серіктестігі өзінің қызметін
Қазақстан Республикасының заңдылықтарына және Ұйымның жарғысына сүйене
отырып атқарады. Ұйымның жеке балансы, банкте есеп айырысу шоты, өзінің
толық атауы жазылған мөрі бар.
Қазіргі уақыттағы серіктестіктің атқаратын қызметтерін төмендегіше
көрсетуге болады:
• нан өнімдерін өндіру
• қоғамдық тамақтандыру, қонақ үй, сауна қызметтерін көрсету
• автокөліктерге май құю бекетінің қызметі
• коммерциялық мақсатта тауарларды сатып алу–сату
Ұйым жоғарыда аталған қызметтерден бөлек өз жарғысында көрсетілген өзге
де қызмет түрлерімен де айналысуға құқылы:
• ауылшаруашылығы өнімін өндіру
• көлік қызметтерін көрсету
• заңда қарастырылған өзге де қызметтерді жүзеге асыру
АлКер 1 жауапкершілігі шектеулі серіктестігі алғаш тіркеуден өткен
кезден бастап нан пісіру цехын іске қосты, цех бір қабатты ЗФТЛ–2 пешімен
жабдықталған ғимаратта орналасқан. Бұл цехта стандартқа сай келетін жоғары
сортты арнайы формадағы нан, сондай–ақ тоқаш, печенье, торт және макарон
өнімдері өндіріледі.
Ұйымның негізгі шикізат көзі болып саналатын жоғары сортты ұнды
Қазақстан Республикасы ұн зауыттарынан сатып алады.
АлКер 1 жауапкершілігі шектеулі серіктестігі облыста нан өнімдерін
өндіретін ұйымдар арасында өткізілетін тендерге қатысып, қаладағы аурухана,
бала–бақша, мектептерді нан өнімдерімен қамтамасыз етумен қатар, ұйымдарға
келісім-шартқа сәйкес нан жеткізіп отырады.
Ұйымның ресурстық әлеуетпен толық қамтамасыз етілуі өнім өндіру және
қызмет көрсету процесіне көмегін тигізетіні сөзсіз.
Сондықтан, ең алдымен, ұйымның ресурстық әлеуетін талдауға тоқтала
кеткен жөн.
АлКер 1 ЖШС өткен жылдары 127 жұмысшы болып бірқалыпты тұрған. Бірақ
2004 жылдың соңына қарай Ақ-ниет ресторанының ашылуы қосымша жұмыс күшін
қажет етті. Осылайша, жұмысшылар саны 146 адамды ғана құрап отыр. Еңбек
ресурстарының осы мөлшері ұйымның толыққанды жұмыс атқаруына жеткілікті.
Материалдық ресурс ұйымның өндірістік қызметі барысында ерекше орын
алады. Материалдық айналым құралдары мен негізгі құрал жабдықтар
серіктестің материалдық ресурстарын құрайды.Ұйым бойынша негізгі
құралдардың басым бөлігін пассивті құралдар, ғимараттар мен құрылыстыр
алады. Бұл оның қызметтік ерекшелігімен түсіндіріледі. Ұйымның негізгі
қорларының орташа жылдық құны 2006 жылы өткен жылға қарағанда 81.9 мың
теңгеге азайған. Бұған есепті жылы автокөліктерге май құю бекетінің есептен
шығарылуы әсер етті.
Серіктестікте жоғары білікті инженерлік–техникалық қызметкерлер,
кәсіпқой мамандар жұмыс істейді, олар қазіргі талаптарға сай сапалы
бұйымдар шығаруға мүмкіндік береді.
АлКер 1 ЖШС-нің өндірістік қызметінің нәтижесі оның бөлімшелерінің
қызметімен анықталады. Ұйымның жұмысының тиімділігі жұмыс процесінің дұрыс
ұйымдастырылуына, технологиялық құрал–жабдықтардың пайдаланылу деңгейіне
байланысты. Серіктестіктің қарамағында нан өнімдерін өндіру цехы, АлКер 1
кешені, жөндеу шеберханасы, өндіріске техникалық қызмет көрсету бөлімі мен
өнімнің сапасын тексеру бөлімі, материалдық–жабдықтау қызметі, есеп-қисап
және кадрлар бөлімі жұмыс істейді (кесте–1 қараңыз).
Кесте-1. Серіктестіктің ұйымдық - өндірістік құрылымы.
АлКер 1 ЖШС-де негізгі бөлім - нан өнімдерін өндіру цехы. Онда
әртүрлі пішіндегі нан, тоқаш, печенье және макарон өнімдері өндіріліп, қала
халқын нан өнімдерімен қамтамасыз етіп отырады. Цехта орта есеппен жылына
215703 мың теңгенің өнімі өндіріледі. Серіктестікте бұдан басқа АлКер 1
кешені ресторан, қонақ үй және сауна қызметтерін ұсынып, жоғары сапалы
тұрмыстық қызмет көрсетеді.
Жөндеу шеберханасында шаруашылыққа қажетті қызметтерді көрсету, атап
айтқанда темірді кесу, дәнекерлеу, құралдарды жөндеу жұмыстары орындалады.
Серіктестіктің жабдықтау-өткізу бөлімі мүліктердің сақталуына, өндіріс
барысында материалдық қорлардың жеткілікті мөлшерде болуына, дайын
бұйымдардың қордаланып қалмай, жылдам өткізілуіне және олардың сапасының
дұрыс анықталып отыруына жауап береді.
Есеп-қисап бөлімі серіктестікке бөлінген мүліктердің және олардың
құралу көздерінің есебін жүргізеді, жұмыс күшін жинау, кадрларды дайындау
және қайта даярлау бойынша жұмыстар атқарылады.
АлКер 1 ЖШС қызметін басқаруды тікелей серіктестік төрағасы жүзеге
асырады. Төраға серіктестік жарғысымен заңдылықтар талаптарына сәйкес
мүлкіне иелік жасайды, жұмысшылардың құрылымын, еңбек ақы жүйесін бекітеді,
серіктестіктің қаржылық жағдайына, оның мүлкінің сақталуына жауап береді.
Нан өнімдерін өндіру цехының меңгерушісі өндіріс жұмысшыларына (қамыр
илеушілер, наубайшылар) жетекшілік етіп, өндіріс процесінің ырғақты жүруіне
жауап береді. Ол сондай–ақ дайын өнімнің сапасын тексеру, барлық
технологиялық процестің дұрыс жүруін қадағалау жұмыстарын атқарады.
АлКер 1 кешенінің меңгерушісі осы кешен жұмысын ақсатпай алып жүруге,
құрал–жабдықтарының жағдайына, осы сала бойынша еңбек және қаржылық
тәртіпке жауап береді.
Материалдық жабдықтау бөлімінің бастығы жанар–жағар майдың үздіксіз
болып тұруын қадағалау, уақытылы жеткізіп отыру жұмыстарын, өрт
қауіпсіздігін сақтау, күнделікті отынның қозғалысын есепке алып отыру
жұмыстарын жүзеге асырады.
Шаруашылық бөлімінің бастығы жөндеу және энергетикалық қамтамасыз ету,
құралдардың үздіксіз жұмыс істеуіне, нан пісіретін пештердің берілістік
құрылғылардың, т.б мезгілінде және сапалы жөнделуіне, күзет бөлімінің
ауланы тазарту жұмыстарына жауап береді.
Кез келген ұйым үшін бүкіл шаруашылық операцияларын анықтауға, талдауға
және жалпылама сипаттауға мүмкіндік беретін көрсеткіштер жиынтығы – негізгі
экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізу аса маңызды. Ұйымның өндірістік
қызметінің жалпы сипаттамасын алу үшін негізгі технико–экономикалық
жағдайын бейнелейтін көрсеткіштер жүйесіне кешенді баға беру қажет, олардың
қатарына - өткізілген өнім және орындалған жұмыс көлемі, өткізілген өнімнің
(жұмыстың) өзіндік құны, өндірістік әлеуетті қамтамасыз етілу деңгейі,
пайдаланылу тиімділігі, еңбек ақы қоры, орташа айлық жалақы, табыс көлемі,
табыстылық деңгейі, тағы басқа көрсеткіштерді жатқызуға болады. (2 кесте)
Кесте - 2 Серіктестіктің технико–экономикалық
көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2006 2007 Ауытқу Өткен
+,- жылға
%
1 2 3 4 5
Негізгі құралдардың орташа жылдық 212446 212364.1 -81.9 -2.6
құны, мың теңге
Өнімдерді (жұмыс, қызмет) өткізуден285708 243226.5 -42481.5-14.9
түскен табыс, мың теңге
1 2 3 4 5
Өндірілген өнім көлемі, тонна:
- Нан өнімдері 6316 5463 -853 -13.6
- Кондитер өнімдері 286 259.5 -26.6 9.3
- Макарон өнімдері 926 553.6 -372.4 -16.7
Өткізілген өнімдердің (жұмыс, 254757 215703 -39054 -15.4
қызмет) өзіндік құны, мың теңге
Орташа тізімдік жұмысшылар саны, 127 146 +19 +15.9
адам
Таза табыс (залал), мың теңге -5700 +4072.5 - -
Қор қайтарымдылығы, теңге 1.34 1.2 -0.14 -10.5
Қор сыйымдылығы, теңге 0.74 0.87 +0.13 +17.6
Сату табыстылығы (рентабельділігі) - 1.9 - -
%
Екінші кестенің мәліметтеріне сүйенсек, негізгі қорлардың орташа
жылддық құны 2007 жылы 2006 жылмен салыстырғанда 81.9 мың теңгеге азайды.
Ұйым нан өнімдерін өндіру, сонымен қатар тауарларды сатып алып үстеме
бағаны қосып қайта сатумен айналысады. Алғаш қызмет ете бастаған жылдары
қаланы түгелге жуық дерлік нан өнімдерімен қамтамасыз отыратын. Бірақ
тапсырыс берушілердің қарыздарын дер мерзімінде өтемеуіне байланысты өнімді
тек мекемелермен тікелей келісім шарт негізінде өткізе бастады. Осының
нәтижесінде өткізу көлемі де, сәйкесінше табыс мөлшері де азайып кетті.
Өнімді өткізуден түскен табыс 2007 жылы 2006 жылға қарағанда 42481,5 мың
теңгеге кеміп отыр. Осыған сәйкес өткізілген өнімнің өзіндік құны да
сәйкесінше 39054 мың теңгеге азайды.
Ұйымның дебиторлық қарыздары 2007 жылы өткен 2006 жылмен салыстырғанда
біршама жоғарылаған. Бұған тапсырыс берушілермен өтемеген қарыздарының 69.9
мың теңгеге көбеюі ықпал еткен.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығына әсер ететін көрсеткіш – ағымдағы
міндеттемелер, басқаша айтқанда, кредиторлық қарыздар. Бұл көрсеткіш екі
жылға қарағанда да 2652.7 мың теңгеге және 1133.8 мың теңгеге жоғары. Бұған
жеткізушілер қарызының 1046.0 мың теңгеге, салық қарыздарының 88.2 мың
теңгеге, басқалай кредиторлық қарыздардың 20.9 мың теңгеге көтерілуі
ықпалын тигізіп отыр.
Сонымен ұйымның қаржы–шаруашылық қызметінің қорытындылаушы көрсеткіші
- соңғы қаржылық нәтиже ұйымның 2005 жылды 5700 мың теңге залалмен, ал
зерттеу жүргізіліп отырған 2006 жылды 4072.5 мың теңге таза табыспен
қорытындылағанын байқатады.
Қор қайтарымы өткізілген өнім көлемінің мөлшеріне қарай, оның шамасы
2006 жылы 1.34 теңгені, 2007 жылы 1.2 теңгені көрсетіп отыр. Қорыта
келгенде, рентабельділік деңгейі 2007 жылы 1.9 пайызды құрап, ұйымның
қаржы–шаруашылық қызметінің тиімділігін байқатып отыр.
1.3 Ұйымның есеп саясаты
Есеп саясаты – бұл ұйымның есептік нұсқасын, нұсқалар рұқсат еткен есеп
объектілерін бағалаудың, сондай–ақ белгіленген нормалардың талаптарына және
ұйым қызметінің ерекшеліктеріне орай бухгалтерлік есепті жүргізу мен
ұйымдастырудың техникасының нысандарын таңдау.
Ұйымның есеп саясаты жалпылама қабылданған, белгілі бір қағидалар
жиынына негізделеді. Ол бас бухгалтермен жасалынып, ұйым басшысымен
бекітіледі.
Есеп саясатының басты міндеттері:
• Ұйымның қаржы–шаруашылық қызметін объективті көрсету;
• Ұйым қызметін тиімді басқару мақсатында ұйым қызметі туралы толық
және шынайы ақпараттарды қалыптастыру;
Есеп саясатын қалыптастыру кезеңдері: бухгалтерлік есептің объектілерін
анықтау; бухгалтерлік есепті жүргізу тәсілдерін таңдауға әсер ететін
факторларды табу, талдау және бағалау; есеп саясатын құрудың бастапқы
ережесін таңдау және негіздеу; нақты ұйым үшін бухгалтерлік есепті жүргізу
тәсілдерін таңдау; таңдап алынған есеп саясатын рәсімдеу.
АлКер 1 серіктестігінде бухгалтерлік есеп толық компьютерленген.
Серіктестікте негізгі құралдар есебі Негізгі құралдар есебі
бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес жүргізіледі. Барлық негізгі құралдар
типтік формадағы бланкілерде жүргізіледі. Негізгі құралдар кірістелген
сәтінде стандартқа сәйкес бастапқы құнымен бағаланады. Нысаналы бағыты мен
орындайтын қызметіне байланысты, сондай-ақ шоттардың типтік жоспарына
сәйкес серіктестіктің негізгі құралдары жіктеледі.
Негізгі құралдарды есептен шығару серіктестік төрағасымен бекітілген
Негізгі құралдарды есептен шығару тәртібі туралы нұсқауға сәйкес
жүргізіледі. Негізгі құралдарды түгендеу АлКер 1 серіктестігі
төрағасының өкімімен жылына бір рет өткізіледі.
Зауытта негізгі құралдардың амортизациясы бірқалыпты (түзу сызықт)
әдіспен жүргізіледі. Салықтық есеп үшін серіктестік активтердің (негізгі
құралдар және матераиалдық емес актив) амортизациясын есептейді.
Серіктестікте құралдарды күрделі жөндеуге арналған жөндеу қоры
құрылмаған.Күрделі жөндеу бойынша нақты шығыстар олар пайла болған сәтте
шығындардың сәйкесінше шоттарына апарылады.
Күрделі салымдар, қайта конструкциялау мен модернизациялау
серіктестікте негізгі құралдардың есептелген амортизациясына, таза табыс
немесе ұзақ мерзімді несиелер есебінен жүзеге асырылады.
Материалдық емес активтер бастапқы құны бойынша бағаланады:
• Сатып алу бағасы;
• Бағдарламалық өнімді орнату және реттеу бойынша шығындар.
Материалдық емес активтер бойынша тозу ай сайын бекітілген нормаға сай
есептеледі. Материалдық емес активтердің пайдалы қызмет мерзімі олардың
түрлеріне байланысты (лицензия, патент, пайдалану құқығы), арадағы мәміледе
қарастырылған жағдайлармен анықталады.
№2 Қаржылық есептіліктің ұлттық стандарттарының 12 Қорлар
бөліміне сәйкес жүзеге асырылады. Олардың есебі қойма карточкаларында және
машинограммалардың типтік құжаттарында жүргізіледі.Тауарлы-материалдық
қорлардың өзіндік құны оларды сатып алу, транспорттық –дайындау
шығындарынан құралады. ТМҚ орташа құн әдісімен бағаланады.
2006 жылғы 1 қаңтардан бастап, Қазақстан Республикасының ұйымдары
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшіп, соған сәйкесті
қаржылық есептілікті тапсыруға міндетті. Бір жағынан алып қарағанда, бұл
ұйымдардың есепке алу жүйелері мен саясаттарын өзгерту жөніндегі үлкен
міндет болса, екінші жағынан, бұл инвесторлармен қарым – қатынастың жаңа
деңгейін жасаудың мүмкіндігі болып табылады.
Ұйымдарда бұл жүйеге көшудің қиыншылықтары сол, олар уақытпен шектеліп
қана қоймай, салықтық бухгалтерлік және басқарушылық есептен басқа төртінші
есеп жүйесі болып табылады.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшумен қатар қосымша
міндеттер туындайды. 2004 жылы ҚЕХС жөніндегі комитет активтер мен
міндеттемелерді нарықтық бағалауды көбірек пайдалануға, сондай – ақ есеп
стандарттарын US GAAP – пен үйлестіруге бағытталған бірқатар өзгерістерді
іске асырды. Нәтижесінде ұйымдардың бірқатар шаруашылық шарттарын,
материалдық емес активтерді тану жөніндегі ҚЕХС бойынша есеп саясатын қайта
қараулары тиіс.
Ұйым есеп саясатын қайта қараған кезде ҚЕХС №8 Есеп саясаты, есептік
бағалаулардың өзгерістері және қателіктері IAS есеп саясатын басшылыққа
алып, ондағы таңдау және өзгерту критерилерін, сондай – ақ есептік
бағалаулар мен қателіктердің есеп мәліметтеріне ықпалы туралы ақпараттарды
ашып көрсету жөніндегі талаптарды белгілейді.
Есеп саясаты туралы ақпаратты ашып көрсету жөніндегі талаптар 1-Қаржы
есептілігін ұсыну IAS–та белгіленген. Оны қолдану аясы мыналарды қамтиды:
• Есеп саясатын таңдау немесе оны өзгерту;
• Есептік бағалауларды өзгерту;
• Алдыңғы есептік кезеңдерде жіберілген қателіктерді түзету.
Есеп саясаты өз құрылымы мен мазмұндық нысаны бойынша үш дәстүрлі
бөлімнен тұрады: жалпы бөлім, ұйымдастыру бөлімі, әдістемелік бөлім.
Жалпы ережелер бөліміне мыналарды енгізген жөн:
• ұйым туралы жалпы мәліметтер;
• қаржылық жағдайлар, қызмет нәтижелері және ұйымның қаржылық
жағдайындағы өзгерістер туралы шынайы ақпаратты қалыптастырудың
қамтамасыз етілуі оның есеп саясатының негізгі мақсаты;
• таңдап алынған есеп саясаты арқылы қаржы есептілігінің
халықаралық қаржы есептілігінің барлық талаптары мен
түсіндірмелер жөніндегі тұрақты комитеттің түсіндермелеріне
жекелей, сондай – ақ жиынтық түрінде сәйкесітігін қамтамасыз
етуге тырысуды көрсету.
Әдістемелік бөлім ақпаратты қаржы есептілігінде көрсетудің ҚЕХС
ұсынатын таңдаулы баламаларға орай нақты тәсілдерін қамтуға тиіс. Мніңше,
егер басқаша жасаудың ерекше негіздемелері болмаса, есеп саясатын ҚЕХС
бойынша бірінші рет қалыптастыратын ұйымдарға негізгі (ұсынылатын) жол
бойынша жүргені дұрыс. ҚЕХС көшумен қатар әртүрлі қиыншылықтыр кездесетіні
сөзсіз, мәселен, материалдық емсе активтердің, зерттеу, әзірлеу, өндірісті
игеру және т.б. шығындарының әлі бола қоймаған амортизациясын есептеу
нормалары мен тәсілдерін анықтау барынша күрделі болып келуі мүмкін, мұндай
қиыншылықтар таяу болашақта да болатыны түсінікті. Сондықтан біріншіден,
есеп саясатында оқиғалардың барлық өрбу жағдайларын және бухгалтерлік
қадағалау объектілерін алдын – ала болжап білуге тырысудың керегі жоқ. ҚЕХС
егжей – тегжейлі рәсімдерге емес принциптерге сүйенеді, ал екіншіден,
жаңадан пайда болған бухгалтерлік қадағалау объектісін есепке алудың нақты
тәсілін есепке қабылдау сәтінде тек 1 қаңтардағы жағдайды емес, жыл
ортасында да анықтай беруге болады. Бұл факті есеп саясатының өзгерісі
емсе, толықтырулары ретінде танылады, сондықтан халықаралық стандарттарға
қайшы келмейді.
Өзгерістерге қатысты келетін болсақ, онда ҚЕХС ұйым операцияларының
немесе ҚЕХС өзі мен оларға түсіндірмелердегі өзгерістердің сипатындағы
елеулі өзгерістер болған жағдайда ғана жол береді.
Сондай–ақ есеп саясаты – бұл алдағы жылға әрекет жасауда ұсталатын
жалпы басшылық екенін және ол түсіндірме жазбаларда ашылуға тиіс
әдістемелік сипаттағы мәліметтерді алмастыра алмайтынын ескеру керек.
Ұйымдастыру бөлімі бухгалтерлік есепті жүргізуге, бухгалтерия
құрылымын ұйымдастыруға және оның қызметкерлерінің лауазымдық міндеттерін
бөлуге, бухгалтерлік есепті жүргізудің қолданылатын нысандарын, шоттардың
жұмысшы жоспарын және басқаларды сипаттауға жауапты тұлғаларды анықтайтын
елеулі мәселелерді қамтиды. Мұның барлығы бухгалтерияның жұмысын ретке
келтіруге, ақпарат келіп түскен кезде оны дәл бірегейлендіруге, бағалауға,
жіктеуге және жүйелендіруге мүмкіндік беріп, есептілікті жасаған кезде
жұмысты едәуір оңайландырады.
2 Өнім өндірісінiн шығындарының есебі
2.1 Материалдық шығындар есебі
Нан өнімдері өндірісі шығындарының маңызды элементтерінің бірі
материалдық шығындар болып саналады. Материалдық шығындар - өндіріс
процесінде еңбек бұйымдары ретінде пайдалануға алынған заттық элементтер.
Олардың еңбек заттарынан айырмашылығы өндірістік циклде толықтай
тұтынылып, өзінің құнын өнімнің құнына толықтай аударады.
Нан пісіретін ұйымдарда материалдық шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру
үшін ең алдыменен олардың жүйелі топтастырылуын қарастыру қажет. Нан
өнімдерін өндіретін ұйымдарда материалдардың алатын орнына қарай оларды
негізгі материалдарға; сатып алынған жартылай фабрикаттар; көмекші
материалдар: отын, ыдыс, қосалқы бөлшектер; басқа да материалдар деп
бөледі.
Негізгі материалдар – нан өнімдерін пісіру кезінде өнімнің заттай
материалдық негізін құрайтын материалдар.
Нан пісіру кәсіпорындарында негізгі материалдарға бидай және қара бидай
ұны, ашытқы, тұз және тағы басқадай компоненттер жатады. Қосымша
шикізаттарға май, қант, сары май, жұмыртқа, сүт, жаңғақ, мейіз және әртүрлі
дәмдеуіштер мен тағамдық бояулар, хош иістер кіреді.
Көмекші материалдар деп нан пісіретін кәсіпорындарда өндірістік
процесті жүзеге асыруға ықпал ететін еңбек заттарын түсіну керек: отын,
электр қуаты, су, ыдыс және ыдыс материалдары және т.б.
Ұн, әдетте, стандартты салмақтағы қапта жеткізіледі: бидай ұны үшін –
70 кг; қара бидай ұны үшін – 65 кг.
Сатып алынған жартылай фабрикаттарға белгілі бір өңдеу сатысынан өткен,
бірақ нан өндірісінің дайын өнімі болып саналмайтын заттар жатады.
Қазіргі уақытта нан пісіретін ұйымдар үшін материалдарды тиімді әрі
ұтымды пайдалану алдыменен олардың есебін дұрыс ұйымдастырудан басталады.
Өйткені бұлар нарықтық экономикадағы бәсекелестіктің тұрақтануында нан
өнімдерінің өзіндік құндарын төмендетудің негізгі көздерінің бірі болып
саналады. Ұйымдарда шығындар есебін жүргізу кезінде материалдардың дұрыс
сақталуын бақылау, олардың құжатқа сәйкестілігін анықтау, пайдалану
нормаларын сақтау, кейбір материалдарды өндірістің өзінде дайындау
шығындарын анықтау қажет.
Соған байланысты материалдық шығындар есебінің негізгі міндеттері
материалдық қорлардың түсуін, ішкі орын алмасуын, жұмсалуын дер кезінде
құжатпен рәсімдеу, белгіленген тәртіпке сәйкес олардың сақталуын қамтмасыз
ету; материалдарды дайындау, қабылдау және жіберу бойынша операцияларды
құжаттарда уақытында көрсету; барлық материалдық құндылықтардың бір жерден
екінші жерге ауысуы мен пайдаланылуын бақылауды қамтамасыз ету; материалдақ
қорлардың нормаға (сметаға) сәйкес жұмсалуын бақылау; ұйымның қоймадағы
немесе басқадай сақтаудағы материалдардың қалдығы жөніндегі нақты
мәліметтерді алу болып табылады.
Материалдық шығындар есебі, біріншіден, әртүрлі өнімдерге жұмсалған
шығындар деңгейін анықтап, материалдық құндылықтарды бағалау мен өнімнің
өзіндік құнын есептеу үшін қажет болса, екіншіден, басқару шешімдерін
қабылдау мен өнімге бағаны тағайындау мақсатында жоспарлау (бюджеттеу) және
болашақ уақытқа материалдық шығындарды есептеу үшін қажет. Сондықтан
ұйымдарда материалдық шығындар есебінің дұрыс ұйымдастырылу негіздерінің
бірі олардың дұрыс бағалануы болып саналады.
Нан өнімдерін пісіру барысында материалдар белгілі бір тәртіппен
рәсімделген, алғашқы құжаттар негізінде бекітілген норма шегінде жұмсалады.
Материалдық қорлар есебін дұрыс ұйымдастырудың негізгі міндеттерінің бірі –
бұл олардың дұрыс бағалануы. Себебі материалдардың дұрыс бағалануы өнімнің,
жұмыс пен қызметтің өзіндік құн деңгейіне және табыс көлеміне әсерін
тигізеді.
Материалдық құндылықтар бухгалтерлік есепте нақты өзіндік құнымен
қабылданады. Материалдық құндылықтардың нақты өзіндік құнына оларды сатып
алуға, тасу-тасымалдауға, қайта өңдеуге кеткен шығындары қосылады.
Материалдық құндылықтарды сатып алуға кеткен нақты шығындарға келісім
шарт бойынша жабдықтаушыларға төленген сомалар, сырттан әкелуге алынған баж
салығы, материалдарды сатып алу бойынша делдалдық ұйымдарға төленген
сыйақылар, пайдалану жеріне дейін материалдарды дайындау және жеткізу
шығындары, сатып алуға тікелей байланысты басқа да шығындар кіреді.
№2 Қаржылық есеп берудің ұлттық стандарттарының 12 “Қорлар” бөлімі
бойынша қорлардың өзіндік құнына материалдарды сатып алуға, қайта өңдеуге
және нақты тұрған жерлеріне дейін жеткізуге жұмсалған шығындар қосылады .
Материалдарды қайта өңдеу шығындары өнім бірлігіне тікелей қатысты
еңбек ақы шығындарымен қатар, тұрақты және айнымалы өндірістік үстеме
шығындардан тұрады. Тұрақты өндірістік үстеме шығындар қандай да бір
өндіріс көлемінде өзгеріссіз қалатын негізгі құралдардың тозу сомаларының,
ғимараттар мен құрылыс жайларға қызмет көрсету шығындрының және әкімшілік-
асқару шығындарының негізінде қалыптасады. Ал айнымалы өндірістік үстеме
шығындары өндіріс көлеміне айланысты тікелей өзгеретін жанама материалдар
мен жанама еңекақы шығындарынан құралады.
Материалдардың нақты өзіндік құнына сонымен бірге дайындау–қойма
шығындары, яғни ұйымдағы дайындау аппараттарын, қоймалар мен басқа да
сақтау орындарын күтіп-ұстау шығындары, материалдарды күзету шығындары,
материалдардың түсуі туралы хабарламалар үшін төлемдер, сондай-ақ табиғи
жойылу нормасы шегінде қоймадағы және жолдағы материалдардың жойылу
сомалары да қосылады.
Басқа мекемелерден тегін алынған метериалдық ресурстардың нақты өзіндік
құны кірістелген мерзімдегі нарықтық баға шегінде анықталады.
Егер жыл ішінде материалдардың бағасы төмендесе немесе олар табиғи
жағдайға байланысты бастапқы сапалылығын жойса, онда олардың құны есепті
жылдың аяғында бухгалтерлік баланста сатылуы мүмкін бағасы бойынша
көрсетіледі.
Ұйымдарда материалдық шығындардың құрамына өнім өндіруге жұмсалатын
шикізаттар мен материалдардың, көмекші материалдардың, отын және басқадай
материалдардың құны, сондай - ақ өзге ұйымдармен көрсетілген өндірістік
бағыттағы қызметтер, меншікті көмекші өндірістің көрсеткен қызметтері
есепке алынады. Материалдық шығындар нақты өзіндік құны бойынша
көрсетіледі:
• материалдарды сатып алу құны немесе көмекші өндірістің өнімі болып
табылатын материалдардың өзіндік құны;
• тиеу–түсіру жұмыстарына жұмсалған шығындарды қоса алғандағы
көліктік–дайындау шығындары;
• материалдарды қоймаға дейін жеткізу шығындары;
Өнімнің өзіндік құнын дәл анықтау және материалдарды тиімді
пайдаланудың басты шарты - материалдарды бағалау әдісін дұрыс таңдау.
Материалдар есебін ұйымдастыру әдістемелігіне сүйенсек, бірнеше бағалау
әдістерінің ішінен біреуін таңдап, оны есеп саясатында көрсетуді ұсынады.
Ұйымда өндіріс процесінде пайдаланылатын материалдар мен шикізаттар,
жартылай фабрикаттар, көбіне, орташа құн әдісімен бағаланады. Орташа құн
материалдардың жалпы құнын осы материалдардың санына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..3
1. Өндірісте жұмсалған шығындар есеп объектілерi ретінде ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Өндірістік шығындар және оларды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ұйымның технико – экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Ұйымдағы бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Өнім өндірісінiң шығындарының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.1Материалдық шығындар
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..25
2.2Еңбек ақы шығындарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .32
2.3Үстеме шығындарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...39
3. Өндірістiк шығындарының талдауы және ұйымда ішкі аудитті
ұйымдастыру ... 44
1. Талдаудың мақсаты мен
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...44
2. Нан өнімдері өндірісіне жұмсалған шығындарды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..48
3.2 Ұйымда ішкі аудитті
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Пайдалынған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 70
Кіріспе
Нарықтық экономиканың қалыптасуы мемлекетіміздегі бухгалтерлік есеп
жүйесіне елеулі өзгерістер енгізді.
Елімізде мемлекеттік меншікке негізделген кәсіпорынды жекешелендіру
бағдарламасының жүзеге асырылуы, жаңадан қалыптасқан ұйымдардың табысты
қызмет ету мақсатында тиісті экономикалық және құқықтық инфрақұрылымның
құрылуы, республиканың кең шеңберлі халықаралық байланыстары, қаржы
нарығына шығуы, шетелдік инвестициялардың көптеген таратылуы бухгалтерлік
есеп жүйесін реформалауды талап етті.
Қазіргі кезде бухгалтерлік есепті нарықтық қатынастардың талабына сай
жетілдіру үрдісі одан әрі жалғасуда.Халықаралық стандарттарға бар
мүмкіндігінше сәйкестендіруді қамтамасыз ету мақсатында қазіргі кезде
басшылыққа алынып жүрген бухгалтерлік есеп стандарттары қайта қарастырылд
және стандарттар жасалынды.
Бухгалтерік есеп кәсіпорынның қаржылық жағдайын сипаттап, басқару
шешімдерін қабылдау үшін негіз бола отырып, өндіріс үрдісін тұтынуды,
өткізуді, айналымды және басқа да шынайы көрсетіп береді.
Қазіргі кезеңінде жеке өндірушінің бейімделу күрделілігін анықтайтын,
өндіріс пен өнімді өткізу көлемінің ауытқуына бір жағынан, оның жалпы
көлеміндегі тұрақты шығындардың үлесінің жоғарылауына, екінші жағынан бір
мезетте әсер ететін нарықтық процестер өнімнің өзіндік құнының құбылуына,
сәйкесінше табыстың құбылуына да елеулі ықпал етеді. Осы беталыстың
(тенденция) күшеюіне сәйкес өндірістің кез келген көлемінде шығарылатын
өнім бірлігіне шаққанда салыстырмалы түрде өзгермеген, жанама, үстеме
шығындарды бөлу нәтижесінде бұрмаланбаған өнімді дайындау мен өткізу
шығындары жайлы ақпараттарға мұқтаждықтың де өсуі байқалады.Сондықтан
шығындардың бухгалтерлік есебі оңтайлы ұйымдастырылмайынша шаруашылық
қызметті тиімді жүргізу мүмкін емес. Жүйелік бухгалтерлік есепте ұйымның
қаржы–шаруашылық қызметін жан–жақты сипаттауға, жұмсалатын шығындар үшін
жауапкершілікті анықтауға мүмкіндік беретін әрбір шаруашылық
операцияларының құжаттармен рәсімделуінің арқасында сенімді болып
табылатын ақпараттар жинақталады, әрі көрсетіледі.
Экономикалық жұмыста калькуляциялау процесінің нәтижелерін пайдалану
үшін шығындардың тек жалпы сомасын ғана біліп қоймай, оны өнімдердің
жекелеген түрлері және өндірістік процестің сатылары бойынша бөліп көрсету,
оның құрамдас бөліктерін оларды қалыптастырушы факторлармен ұштастыру,
жеке орындаушылар арасында шығындар деңгейі үшін жауапкершілікті анықтап
айыру, өзіндік құнды құрайтын шығындардың құрылымын айқындау қажет.
Бухгалтерлік есеп жүйесі әкімшіліктің басқарма мәселелерін шешуге
қажетті ақпараттарға мұқтаждығын қанағаттандыруы тиіс. Ауқымды түсінікте
бухгалтерлік есеп ұйымның шаруашылық қызметін басқару және бақылау құралы
болып табылады. Кез келген ұйымның менеджерлері басқарманың стратегиясы мен
саясатын жасау кезінде шығындар есебінің мәліметтерін жетекшілікке алады.
Өндірістік шығындар есебінің басқару жүйесіндегі мәнін, ең алдымен,
ұйымның менеджерлерін өндірістік қызметті бақылауға және оның нәтижелері
бойынша шешім қабылдауға қажетті неғұрлым толық және сенімді ақпараттармен
қамтамасыз етумен айқындалатын оның мақсатын және негізгі міндеттерін
анықтау кезеңінде білуге болады.
Диплом жұмысының мақсаты нақты бір ұйымдағы өнім өндірісі шығындарының
есебін, оған әсер ететін факторларды анықтап, талдау жүргізу. Жоғарыда
аталған мәселелер диплом жұмысының тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді орындау қажет:
• Өнімнің өзіндік құны ұғымын танып білу және мәнін ашу;
• Өндіріс шығындары сыныптамасын қарастыру;
• Өндіріс шығындарының ұйымда есепке алынуын, сондай–ақ
бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетілуін қарастыру;
• Өндіріс шығындарын талдау және шығындарды аудиторлық
тексеру әдістемесін жасау.
Алға қойылған міндеттерді шешу үшін АлКер1 ЖШС-нің 2005-2006
жылдардағы есеп мәліметтері, сондай–ақ Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есеп саласындағы нормативтік–құқықтық ақпараттары, арнайы
әдебиеттер пайдаланылды.
1. Өндірісте жұмсалған шығындар есеп объектілерi ретінде
1.1 Өндірістік шығындар және оларды жіктеу
Шығын деген ұғымды түсіну үшін, алдымен оның пайда болу себептерін,
табиғатын, олардың бағыттарын, мақсатын, негізгі шешетін
мәселелерін,шаруашылық үрдістерінің сатыларындағы атқаратын қызметімен,
рөлін анықтап алудың маңызы зор.
Шығындар – шаруашылық іс – әрекет барысында (еңбек,өнім өндірісі
құралдары мен керек – жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың
және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі ретінде көрсетілетін құн.
Көбіне экономикалық әдебиеттерде шығындар жөнінде көзқарастың
біріңғай тұтастығының жоқтығынан, отандық тәжірибеде шығындар,
шығыстар, жұмсалған қаражат ұғымдары бірдей деп теңестіріліп
қаралып, сонымен қатар өндіріс шығындары, өндіріске жұмсалған
шығындар терминдері де қолданылады. Біздің пікірімізше шығындарды
атқаратын қызыметіне қарай, пайда болу табиғатының, әрекет өрісін
және қалыптасу көзінің негізін (тамырын) іздей отырып, шығындардың
қолдану өрісінде шектеулі шеңберлерге жіктелу қағидаларын айқындай
түсуді және жоғарыда аталған ерекшеліктерін ескере отырып шаруашылық
үрдісінде сыныптауды талап ететін кең түсінік.
Өндіріске жұмсалған шығындар (Затраты на производства) өнім өндіру,
жұмыс орындау және қызмет көрсету шығындарын қамтыса Өндіріс шығындары
(Издержки производства) сату шығындарын қоса қамтиды. Бұдан туатын тұжырым
алдымен өндіріске жұмсалған шығындар материалдандырып актив ретінде нақты
өзіндік құны бойынша тіркеліп, дайын өнім (қызмет, жұмыс) түрінде болашақта
табыс әкелу қасиетіне ие болады. Өндіріске жұмсалған шығындардың табыс
әкелу қасиеті шығынның жұмсалу мақсатынан туындайды. Жұмсалған кез келген
шығынның бағытына қарай белгілі бір түпкілікті мүддені көздейтіні,
мақсаттың болатыны белгілі. Ал өндіріске жұмсалған шығындардың түпкілікті
мақсаты ұйымға табыс әкелу. Бұл жерде дайын өнім (қызмет, жұмыс) өндіру
мен қатар оның сапалы болып өндірілу мақсаты қоса көзделеді. Өйткені
өндіріске жұмсалған шығындарды өтеп үстінен табыс түсіру үшін өнімнің
сапалы болуы басты мақсат болса, табыстың көлеміне тікелей байланысты
өндіріске жұмсалған шығынның нормаланған мөлшердегі көлемінің сақталуы
негізгі мақсаттардың бірі болып табылады.Яғни өндіріске жұмсалған шығындар
көзделген мүдделермен мақсаттарға жеткізетін жиынтық көрсеткіш ретінде,
шаруашылық үрдісінің өндіріс үрдісін қамтитын табыс әкелудің бастапқы
сатысы.Түпкілікті мақсатқа жету үшін бұл жеткіліксіз болғандықтан
Өндіріс шығындары құрамындағы, өндіріске өнім (жұмыс, қызмет) сату
шығындарының маңыздылығы арта түседі. Демек мақсатқа жеткізудегі ықпалды
күштердің біріне айналады. Өндіріс шығындары, өндіріске жұмсалған
шығындармен сату шығындарының жиынтығын білдіретін түпкілікті мақсатқа
жетелейтін өндіріс және сату үрдісінің шығындарының жиынтық көрсеткішіне
айналып, сатылатын өнімнің (қызметтің, жұмыстың) құны қалыптасады. Өндіріс
шығындары, өндіріске жұмсалған шығын мен сату шығындарын қамтитын өнім
(жұмыс, қызмет) сату кезінде сатылатын өнімнің (жұмыстың, қызметтің) ең
төменгі сатылу бағасын белгілейтін құралына айналады. Сатушы мен сатып
алушының арасында жасалатын шартта сатылатын өнімнің (қызметтің, жұмыстың)
келісім (көтерме, дара) бағасын белгілеуде басты рөл атқаратын бастапқы
серпіліс алуға негіз болатын құны мен өндіріс шығындарының қиылысу
нүктесі. Шаруашылық үрдісінде өнім (жұмыс, қызмет) өндіру оны сату
шығындарынан басқа жалпы табысқа елеулі ықпал ететін басқада шығындарын
шығыстар тобына жатқызған болатынбыз.Шығыстарға, үйымның негізгі
қызметінде, активтерді пайдалану және есептен шығаруға байланысты табыстың
кемуінің нәтижесінде капиталдың азаюына және міндеттеменің артуына, зиян
шегуге, әкелетін және табыс әкелуге қабілетсіз басқа да есепті кезең
шығындары жататындығы жөнінде білдірген пікірімізді қуатай отырып,
шығыстар, ұйымды басқару, ұйымдастыру да орын алған кемшіліктермен
олқылықтардың нәтижесінде шеккен зиянды, орынсыз шығындарды болашақта
оларды болдырмау, алдын алу шараларын қарастыруда маңызды рөл атқаратын
талдау, шара қолдану және шешім қабылдау құралы. Шығыстар, өнімнің өзіндік
құны мен сату шығындарын қоса құнын анықтауға қатыспағанымен жалпы
шаруашылық бойынша шығында үлесі бар жеке бабқа топталып кезеңдік
шығындарды құрайды. Біздің ойымызша, шығындардың мәнін түсіну үшін
жоғарыда аталған жіктеулерді мынадай үш топқа бөліп қарастырудың маңызы
зор:
а) табыс алу мақсатында жұмсалған шектеулі шығындарға;
ә) өнімнің (жұмыстың, қызметтің) сату бағасын белгілеуге негіз
болатын үдемелі шығындарға;
б) жалпы табысқа елеулі ықпал ететін үдемелі шығындарға .
Оқулықтарында нормативтік құжаттары және бухгалтерлік есепте ауыл
шаруашылығы, оның ішінде мал шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнын есептеу
(анықтау) үшін өндіріс шығындарын мына төмендегідей топтау қаралған:
- экономикалық мазмұны бойынша экономикалық біртекті элементтері және
калькуляциялық баптары;
- жеке өнім түрлерінің өзіндік құнына жатқызу әдісіне қарай тікелей
және жанамаға;
- технологиялық үрдіске қатысы бойынша – негізгі және үстеме
- өндіріске қатысы бойынша - өндірістік және өндірістік емес;
- құрамы бойынша – бір элементті және кешенді;
- өндіріс көлемін қатысы бойынша – тұрақты және айнымалы;
-жоспарда қамтылу дәрежесі бойынша – жоспарланатын және
жоспарланбайтын;
- пайда болу кезендері бойынша – ағымдағы және бір жолғы.
Келтірілген топтауларға қысқаша тоқтала кетуді талап етеді:
Экономикалық мазмұны бойынша шығындарды экономикалық біртекті
элементтерге және калькуляциялық баптарға жіктейді.
Экономикалық біртекті элементтеріне, шаруашылықтың денгейінде құрамдас
бөліктерге жатқызу мүмкін емес, өнім өндіруге және сатуға байланысты
бастапқы біртекті шығындар түрі жатады. Мысалы сатып алынған электр
қуатының құнын жұмысшыладың және затқа айналдырылған еңбек шығындары сияқты
құрамдас бөліктерге жатқызуға келмейді.
Калькуляциялық баптарына және өнім түрлерінің, сондай –ақ ұйымның бүкіл
өнімнің өзіндік құнын құрайтын белгілі бір шығындар түрлері жатады.
Шығындарды - өнімнің (жұмыстың,қызметтің) өзіндік құнына жатқызу әдістеріне
байланысты шығындар тікелей және жанамаға бөлінеді .Тікелей деп өнімнің
нақты түрлерін өндіру мен байланысты шығындарды және оларды өнімнің өзіндік
құнына ешқандай тарату әдістерін қолданбай-ақ тікелей енгізуге (бастапқы
құжаттарының, жиынтық ведомостерінің мәліметтері бойынша) болатын
шығындарды айтамыз. Жанама шығындарға бірнеше өнім түрлерін өндіру үшін
жалпы сипатта болатын және олар өнімнің өзіндік құнына тарту әдістерінің
көмегімен таратылатын шығындар (үстеме шығындар,құрал жабдықтарды пайдалану
және ұстап күту шығындары) жатады.
Шығындарды тікелей және жанама шығындарға сыныптау өндіріс шығындарының
толық және ішінара (толық емес ) есеп жүйесін ұйымдастыруда маңызы зор.
Жанама шығындардың басты ерекшелігі, олардың кейбір элементтерінің
белгіленген базаның шеңберіне өзгермейтіндігі мен тұрақтылығы болып
табылады.
Тікелей және жанама шығындарының жиынтығы өнімнің (жұмыстың, қызметтің)
өзіндік құнының көрнісі десек, оның ішінде негізгі және үстеме шығындарының
үлесін және олардың сипатын анықтаудың қажеттілігі туындайды. Негізгі
дегеніміз өнім өндіру мен тікелей байланысты шығындар.
Үстеме шығындарының табиғаты жанама шығындармен тамырлас. Осы тұрғыдан
алып қарағанда үстеме шығындарына, жалпы өндірістік шығындары мен кезендік
шығындарын жатқызуға болады. Жалпы өндірістік шығындарға, негізгі
құралдардың тозуы мен матеиалдық емес активтердің амортизациясы, негізгі
құралдары жөндеу, сақтандыру шығындарын, кезендік шығындарына жалпы және
әкімшілік өнім сатуға байланысты, сиақы бойынша төлеуге тиісті шығыстарды
топтаудың тиімділігі жоғары.Жоғарыда келтірілген шығындарды топтаулар
дербес өндірістік қызметті жүзеге асырумен байланысты болғандықтан оған тек
өндірістік шығындар енеді. Оларға халықаралық бухгалтерлік есптілік
стандартында Өндірістік өнім қорларын бағалау үшін тек өндірістік
шығындар ғана өнімнің өзіндік құнына енуі керек [79,80] делінген.Сондықтан
шығындарды өнімнің өзіндік құнына енетін (өндірістік) және өндірістік емес
деп топтаған .
Өндірістік шығындар бұл түгендеу объектісі болып саналатын өнімнің
өзіндік құнына енетін материалданған шығындар . Олар үш элементтен тұрады :
- тікелей материалдық шығындар;
- тікелей еңбек ақы шығындары , аударымдарымен;
- жалпы өндірістік шығындар (жанама шығындар).
Бұл аталған элементтердің жиынтығы, өнім өндіру мақсатында өндіріске
жұмсалған шығындардың , дайын өнім аяқталмаған өндіріс шығындары түріндегі
таратылған көрінісі .
Өндірістік емес шығындарға, қорларды бағалауға қатыспайтын , өнім
сатуға байланысты және әкімшілік шығыстары жатады . Өндірістік емес
шығыстар негізінен өнімнің көлеміне емес, кезеңнің ұзақтығына байланысты.
Өндіріске жұмсалған шығындарды біртекті (бір элементі) және кешенді
(бірнеше элементі) деп топтау қабылданған.Бір элементі (бір текті )
дегеніміз - өндіріске жұмсалған бір текті шығындар.Өнімнің өзіндік құнын
қалыптастыратын шығындарды осы белгісі бойынша мынандай элементтер бойынша
топтайды [78]:
- материалдық шығындар;
- еңбек ақы төлеу шығындары;
- әлеуметтік салыққа аударым;
- амортизациялық аударым;
- басқа да шығындар.
Жоғарыда айтылғандай кешенді шығындар бірнеше экономикалық
элементтерден тұрады . Бұндай шығындарға үстеме шығындар мен жалпы
өндірістік шығындармысал бола алады.
Айнымалы шығындарына, сомасы өндіріс көлеміне тікелей байланыста
өзгеретін, яғни олар ұйымның іскерлік деңгейіне де байланысты шығындар
жатады. Тұрақты деп өндірістің көлемінің өзгеруіне де, яғни ұйымның
іскерлік белсенділік деңгейіне де тәуелді емес шығындарды айтамыз.
Тәжірибеде тұрақты шығындар мен айнымалы шығындардың шекарасын дәл
анықтау мүмкін емес, өйткені олардың кейбіреуі жартылай тұрақты немесе
жартылай айнымалы болып табылады. Сондықтан оларды шартты-тұрақты немесе
шартты-айнымалы деп жиі атайды. Шығындарын тұрақты және айнымалы деп бөлу
өндіріс көлемінің қауіпті нүктесін есптеудің, рентабельдік пен
бәсекелстікке қабілеттілік табылдырығын, шығарылатын өнімнің түр-түрін
талдаудың негізінде жатыр.
Жоспарланған – бұл нормаларға, нормативтерге , шектеулерге сәйкес
белгіленген өндіріс көлеміне есептеліп өнімнің жоспарланған өзіндік құнына
енетін шығындар .Жоспарланбайтын – тек қана өнімнің нақты өзіндік құнында
көрсетілетін шығындар.
Ағымдағы – бұл күнделікті өндіріс үрдісінің барысын қамтамасыз ету
шығындары . Яғни ағымдағы шығындарға, есепті кезеңдегі өнім өндіру мен өнім
сатуға байланысты шығындар жатады.
Бір жолы – бұл өндіріс үрдісінің барысын ұзақ уақыт бойы қамтамасыз
ететін бір реттік шығындары.
Қабылданған, өндіріс шығындарын сыныптау өнімді калькуляциялау
жүйесінде белгілі бір қызмет атқарғанымен басқару есебінің талаптарына
жауап бермейді.
Басқару есебінің негізгі міндеттеріне жататындар:
- өндірістік өзіндік құнды есептеп шығару және алынған табыстың көлемін
анықтау;
- басқару шешімін қабылдау және жоспарлау;
- өндірістік қызметті жауапкершілік орталықтары бойынша бақылау және
реттеу.
Нарықтық экономиканың талаптарынан туындайтын аталған міндеттердің,
мәселелерді шешу үшін ішкі ақпаратты тұтынушылардан шығындарды нақты
жағдайларға байланысты тиісті сыныптауларды қолдануды талап етеді .
Жоғарыда аталған міндеттері бойынша шығындардың сыныптауларын жеке
қарастыру керек.
Өзіндік құнды және алынған табысты анықтау үшін шығындар былай
сыныпталады:
- кіретін (енетін) және аяқталған (сарқылған );
- тікелей және қосымша;
- негізгі және үстеме;
- өнімнің өзіндік құнына енетін және өндірістік емес;
- бір элементі және кешенді.
Кіретін (енетін) шығындар – бұл сатып алынған және бұрыннан нақты қолда
бар болашақта табыс әкелу күтілген ресурстар. Кіретін шығындар баланстың
активінде өндірістік қорлар , аяқталмаған өндіріс , дайын өнім, тауар
түрінде көрсетіледі .
Аяқталған шығындарға қазір табыс алу үшін жұмсалған және болашақта
табыс әкелу қабілетін жоғалтқан ресурстар жатады . Аяқталған шығындар
сатылатын өнімді өндіруге жұмсалған шығындар құрамында көрсетіліп, яғни
кіретін шығындардың аяқталғанға өтуі (айналуы).
Біздің пікірімізше аяқталған шығындар, өндіріс үрдісіне кірген шығындар
баптарының өнімінің (жұмыстың, қызметтің ) нақты өзіндік құнына айналған
жиынтығының көрнісі. Шығындарды кіретін және аяқталған деп дұрыс бөлу
ұйымының табысы мен зиянын есептеген, активтерін бағалаған кезде маңызды
рөл атқарады.
Қаралған сыныптаулардың мақсаты негізгі екі бағыт бойынша ақпараттарды
жинақтау:
- өнімнің жеке түрлері бойынша (қордың құнын бағалау үшін );
- жауапкершілік орталығы бойынша (шығындар деңгейін бақылау үшін);
Өнімнің өзіндік құны және алынған табысты анықтау үшін шығындардың
сыныпталуын, басқару шешімін қабылдау үшін шығындарды сыныптауға негіз
етіп алады .Басқару шешімі негізінен болашаққа бағытталған. Демек
басшыларға күтілген шығыстар және табыстар туралы егжей- тегжейлі
ақпарат керек. Бұндай ақпарат алу мақсатында шығындар түрін былайша
жіктейді:
- айнымалы және тұрақты;
- шешім қабылдаған кезде есепке алынатын және алынбайтын
шығындар;
- қайтарылмайтын шығындар;
- жүктелген (вмененные ) шығындар;
- маржиналды шығындар және табыстар;
- жоспарланатын және жоспарланбайтын.
Басқару шешімін қабылдау үшін шығындарының бұлай сыныпталуы нарықтық
экономиканың талаптарының жемісі . Олай дейтініміз нарықтық экономикаға
өткенше елестетілген (вмененные ) ,икрементік , маржиналды шығындар және
табыстар деген жіктеу түгіл ұғымның өзіде кездеспейтін . Осы тұрғыдан алып
қарағанда жоғарыда түсініктеме берілген шығындардан басқа сыныптауларынан
жеке-жеке, қысқаша тоқталып , түсініктеме бере кетуді талап етеді .
Шешім қабылдаған кезде есепке алынатын және есепке алынбайтын шығындар
дегеніміз шешім қабылдаған кезде ескеруді қажет ететіндігіне және қажет
етпейтіндігіне байланысты шығындарды айтамыз.
Қайтарылмайтын шығындар – бұл бұрынырақ қабылданған шешімінің
нәтижесінде туындаған және оларды болашақта өзгерту мүмкін емес өткен
кезеңдер шығындары. Қайтарылмайтын шығыстар шешім қабылданған кезде есепке
алынбайды, яғни есепке алынбайтын қайтарылмайтын шығындар мен шығыстар
түсінігін ажырата білу керек.
Жүктелгенген (вмененные ) шығындар – бұл ресурстардың шектеулі
жағдайында шешім қабылдаған кезде қосылатын, болашақта олардың болмауы да
мүмкін шығыстар. Жүктелген шығындар ресурстардың шектелуі болған жағдайында
туындайды да ; егер ресурстар шектеусіз болса, онда ол нөлге тең болады.
Маржиналды шығындар және табыстар - бұл жалпы шығарылған өнімге емес,
өнім бірлігіне есептелген қосымша шығындар және табыстар.
Өндірістік қызметтің жауапкершілік ортлықтары бойынша бақылау және
реттеу мақсатында шығындарды былай сыныптайды :
- реттелетін және реттелмейтін;
- тиімді және тиімсіз;
- норманың көлеміндегі және нормадан ауытқыған;
- бақыланатын және бақыланбайтын.
Реттелетін – сомасы менеджерлердің тарапынан болған ықпалға тәуелді,
жауапкершілік ортлықтары бойынша тіркелген шығындар.
Ұйым бойынша жалпы алғанда барлық шығындар реттелетіндігіне қарамастан
, менеджерлердің, барлық шығынға ықпал етуі мүмкін емес. Ұйымның
әкімшілігіне өндірістік қорларды сатып алу, жұмыскерлерді жалдау және т.б.
реттеу құқығы берілсе, өндірістік бөлімшелердің жетекшілері ықпал ете
алмайды.Төменгі буын жетекшілері ықпал ете алмайтын шығындар осы
менеджерлердің тарапынан реттелмейтін шығындар болып табылады .Шығындарын
реттелетін және реттелмейтін деп жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша
бюджеттеудің (сметаның ) орындалуы туралы есеп беруде қаралған. Шығындарды
бұндай жіктеу әрбір менеджердің жауапкершілік аясын оның ұйымның
бөлімшелеріндегі шығындарға бақылау жасау жұмысын жеклеп бағалауға
мүмкіндік берелі.
Басқару қызметін бағалау шығындарды тиімді және тиімсіз деп сыныптауға
құрылған.
Тиімді – сатудың нәтижесінде табыс әкелген өнімдер түрлерін шығаруға
жұмсалған шығындар.
Тиімсіз – шығындарға, нәтижесінде табыс алынбайтын және өнім
өндірілмейтін, бағыттағы өндірістік емес шығындар жатады.Тиімсіз шығындар –
бұл өндіріс ысыраптары. Оларға өндірістік ақаудан, кідірістен, аяқталмаған
өндіріс және қоймадағы матерйалдық құндылықтардың жетіспеушілігінен,
бүлінуінен болған ысыраптарды жатқызады. Тиімсіз шығындарды, жоспарлау мен
нормаларға еніп кетуге жол бермеу үшін міндетті түрде бөліп көрсету керек.
Шығындарды, норманың көлемінде және нормадан ауытқыған шығыстарға
жіктеу өндірісте тек ағымдағы есеп жүргізу үшін қолданылады. Ол бөлімшенің
жұмысының тиімділігін нақты шығындарының нормаланғанмен (жоспарлануымен)
немесе нақты өзіндік құнның оның нормада (жоспарда) көрсетілген деңгеймен
сәйкесілігін бағалау арқылы анықтау үшін қызмет етеді.
Шығындарды бақылау жүйесінің пәрменділігін қамтамасыз ету үшін, оларды
бақыланатын және бақыланбайтын шығындарға топтастырады.
Бақыланатын шығындарға,ұйым тарапынан жұмыс істейтін қызметкер,
мамандар арқылы бақылауға болатын шығындар жатады. Әсіресе көп салалы
ұйымдық құрылымдағы ұйымдарда бақыланатын шығындарды бөліп көрсетудің
маңызы зор. Олар өзінің құрамы бойынша реттелінетінен өзгеше болады.
Өйткені ол мақсаты сипатқа ие және қандай да бір жекелеген шығыстармен
шектелінуі мүмкін. Бақыланбайтын шығындар – бұл ұйымның басқару
қызметімен байланысты емес шығындар.Бақыланбайтын шығындарға, негізгі
құралдарды қайта бағалау, отын энергетикалық ресурстарға бағаның өзгеруі
және басқа да осыған ұқсас шығыстар жатады.
Біздің пікірімізше ұйымның өндірістік қызметі өзінің құрамына,
өндірістің жекелеген бөлімшелерінің арасында шығындарын таратуға
негізделген өндірістік шығындар есеп жүйесін ұйымдастырудың қажеттігін
туындататын көптеген технологиялық операцияларды (үрдістерді) қамтитын
негізгі және көмекші, жаңа өнім түрлерін игеру, жаңа технологияларды
дайындау сияқты бірнеше саланы біріктірген жағдайда, өзіндік құнды есептеу
үшін, шығындарды топтастыру қағидалары ұйымның шығыстарын бақылау және
реттеуді қамтамасыз ету тиімсіз болғандықтан, өндірістік ресурстарды,
олрдың пайда болу орындары бойынша бақылау тиімді.Яғни есеп, тиісті
ресурстардың жұмсалуына жауапты бөлімшелердің басшыларының әрекеттерімен,
шығындар мен табыстардың өзара байланыстарын ұштастыра отырып қарастырылуы
керек.
Басқа жүйесінде сыныптаудың негізгі мақсаты, өндіріс шығындарын бақылау
және реттеу жүйесін ақпараттармен қамтамасыз ету. Ал, бақылау жүйесі, бұл -
өндірістік қызметті тұтастай, шығындарын жеке – дарын басқару тетігін
қамтамасыз етудің кешенді құралы. Ол өндіріс шығындарын төмендетуге және
тиімділігін арттыруға, өндірістің ырғақты толық жұмыс істеуіне қабылданған
басқару шешімдерінінң тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
1.2 Ұйымның техникалық-экономикалық сипаттамасы
АлКер 1 жауапкершілігі шектеулі серіктестігі алғаш рет 2001 жылдың 25
қарашасында жеке тұлғаның меншігіндегі қаражаттары негізінде өз қызметін
бастады.
АлКер 1 жауапкершілігі шектеулі серіктестігі өзінің қызметін
Қазақстан Республикасының заңдылықтарына және Ұйымның жарғысына сүйене
отырып атқарады. Ұйымның жеке балансы, банкте есеп айырысу шоты, өзінің
толық атауы жазылған мөрі бар.
Қазіргі уақыттағы серіктестіктің атқаратын қызметтерін төмендегіше
көрсетуге болады:
• нан өнімдерін өндіру
• қоғамдық тамақтандыру, қонақ үй, сауна қызметтерін көрсету
• автокөліктерге май құю бекетінің қызметі
• коммерциялық мақсатта тауарларды сатып алу–сату
Ұйым жоғарыда аталған қызметтерден бөлек өз жарғысында көрсетілген өзге
де қызмет түрлерімен де айналысуға құқылы:
• ауылшаруашылығы өнімін өндіру
• көлік қызметтерін көрсету
• заңда қарастырылған өзге де қызметтерді жүзеге асыру
АлКер 1 жауапкершілігі шектеулі серіктестігі алғаш тіркеуден өткен
кезден бастап нан пісіру цехын іске қосты, цех бір қабатты ЗФТЛ–2 пешімен
жабдықталған ғимаратта орналасқан. Бұл цехта стандартқа сай келетін жоғары
сортты арнайы формадағы нан, сондай–ақ тоқаш, печенье, торт және макарон
өнімдері өндіріледі.
Ұйымның негізгі шикізат көзі болып саналатын жоғары сортты ұнды
Қазақстан Республикасы ұн зауыттарынан сатып алады.
АлКер 1 жауапкершілігі шектеулі серіктестігі облыста нан өнімдерін
өндіретін ұйымдар арасында өткізілетін тендерге қатысып, қаладағы аурухана,
бала–бақша, мектептерді нан өнімдерімен қамтамасыз етумен қатар, ұйымдарға
келісім-шартқа сәйкес нан жеткізіп отырады.
Ұйымның ресурстық әлеуетпен толық қамтамасыз етілуі өнім өндіру және
қызмет көрсету процесіне көмегін тигізетіні сөзсіз.
Сондықтан, ең алдымен, ұйымның ресурстық әлеуетін талдауға тоқтала
кеткен жөн.
АлКер 1 ЖШС өткен жылдары 127 жұмысшы болып бірқалыпты тұрған. Бірақ
2004 жылдың соңына қарай Ақ-ниет ресторанының ашылуы қосымша жұмыс күшін
қажет етті. Осылайша, жұмысшылар саны 146 адамды ғана құрап отыр. Еңбек
ресурстарының осы мөлшері ұйымның толыққанды жұмыс атқаруына жеткілікті.
Материалдық ресурс ұйымның өндірістік қызметі барысында ерекше орын
алады. Материалдық айналым құралдары мен негізгі құрал жабдықтар
серіктестің материалдық ресурстарын құрайды.Ұйым бойынша негізгі
құралдардың басым бөлігін пассивті құралдар, ғимараттар мен құрылыстыр
алады. Бұл оның қызметтік ерекшелігімен түсіндіріледі. Ұйымның негізгі
қорларының орташа жылдық құны 2006 жылы өткен жылға қарағанда 81.9 мың
теңгеге азайған. Бұған есепті жылы автокөліктерге май құю бекетінің есептен
шығарылуы әсер етті.
Серіктестікте жоғары білікті инженерлік–техникалық қызметкерлер,
кәсіпқой мамандар жұмыс істейді, олар қазіргі талаптарға сай сапалы
бұйымдар шығаруға мүмкіндік береді.
АлКер 1 ЖШС-нің өндірістік қызметінің нәтижесі оның бөлімшелерінің
қызметімен анықталады. Ұйымның жұмысының тиімділігі жұмыс процесінің дұрыс
ұйымдастырылуына, технологиялық құрал–жабдықтардың пайдаланылу деңгейіне
байланысты. Серіктестіктің қарамағында нан өнімдерін өндіру цехы, АлКер 1
кешені, жөндеу шеберханасы, өндіріске техникалық қызмет көрсету бөлімі мен
өнімнің сапасын тексеру бөлімі, материалдық–жабдықтау қызметі, есеп-қисап
және кадрлар бөлімі жұмыс істейді (кесте–1 қараңыз).
Кесте-1. Серіктестіктің ұйымдық - өндірістік құрылымы.
АлКер 1 ЖШС-де негізгі бөлім - нан өнімдерін өндіру цехы. Онда
әртүрлі пішіндегі нан, тоқаш, печенье және макарон өнімдері өндіріліп, қала
халқын нан өнімдерімен қамтамасыз етіп отырады. Цехта орта есеппен жылына
215703 мың теңгенің өнімі өндіріледі. Серіктестікте бұдан басқа АлКер 1
кешені ресторан, қонақ үй және сауна қызметтерін ұсынып, жоғары сапалы
тұрмыстық қызмет көрсетеді.
Жөндеу шеберханасында шаруашылыққа қажетті қызметтерді көрсету, атап
айтқанда темірді кесу, дәнекерлеу, құралдарды жөндеу жұмыстары орындалады.
Серіктестіктің жабдықтау-өткізу бөлімі мүліктердің сақталуына, өндіріс
барысында материалдық қорлардың жеткілікті мөлшерде болуына, дайын
бұйымдардың қордаланып қалмай, жылдам өткізілуіне және олардың сапасының
дұрыс анықталып отыруына жауап береді.
Есеп-қисап бөлімі серіктестікке бөлінген мүліктердің және олардың
құралу көздерінің есебін жүргізеді, жұмыс күшін жинау, кадрларды дайындау
және қайта даярлау бойынша жұмыстар атқарылады.
АлКер 1 ЖШС қызметін басқаруды тікелей серіктестік төрағасы жүзеге
асырады. Төраға серіктестік жарғысымен заңдылықтар талаптарына сәйкес
мүлкіне иелік жасайды, жұмысшылардың құрылымын, еңбек ақы жүйесін бекітеді,
серіктестіктің қаржылық жағдайына, оның мүлкінің сақталуына жауап береді.
Нан өнімдерін өндіру цехының меңгерушісі өндіріс жұмысшыларына (қамыр
илеушілер, наубайшылар) жетекшілік етіп, өндіріс процесінің ырғақты жүруіне
жауап береді. Ол сондай–ақ дайын өнімнің сапасын тексеру, барлық
технологиялық процестің дұрыс жүруін қадағалау жұмыстарын атқарады.
АлКер 1 кешенінің меңгерушісі осы кешен жұмысын ақсатпай алып жүруге,
құрал–жабдықтарының жағдайына, осы сала бойынша еңбек және қаржылық
тәртіпке жауап береді.
Материалдық жабдықтау бөлімінің бастығы жанар–жағар майдың үздіксіз
болып тұруын қадағалау, уақытылы жеткізіп отыру жұмыстарын, өрт
қауіпсіздігін сақтау, күнделікті отынның қозғалысын есепке алып отыру
жұмыстарын жүзеге асырады.
Шаруашылық бөлімінің бастығы жөндеу және энергетикалық қамтамасыз ету,
құралдардың үздіксіз жұмыс істеуіне, нан пісіретін пештердің берілістік
құрылғылардың, т.б мезгілінде және сапалы жөнделуіне, күзет бөлімінің
ауланы тазарту жұмыстарына жауап береді.
Кез келген ұйым үшін бүкіл шаруашылық операцияларын анықтауға, талдауға
және жалпылама сипаттауға мүмкіндік беретін көрсеткіштер жиынтығы – негізгі
экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізу аса маңызды. Ұйымның өндірістік
қызметінің жалпы сипаттамасын алу үшін негізгі технико–экономикалық
жағдайын бейнелейтін көрсеткіштер жүйесіне кешенді баға беру қажет, олардың
қатарына - өткізілген өнім және орындалған жұмыс көлемі, өткізілген өнімнің
(жұмыстың) өзіндік құны, өндірістік әлеуетті қамтамасыз етілу деңгейі,
пайдаланылу тиімділігі, еңбек ақы қоры, орташа айлық жалақы, табыс көлемі,
табыстылық деңгейі, тағы басқа көрсеткіштерді жатқызуға болады. (2 кесте)
Кесте - 2 Серіктестіктің технико–экономикалық
көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2006 2007 Ауытқу Өткен
+,- жылға
%
1 2 3 4 5
Негізгі құралдардың орташа жылдық 212446 212364.1 -81.9 -2.6
құны, мың теңге
Өнімдерді (жұмыс, қызмет) өткізуден285708 243226.5 -42481.5-14.9
түскен табыс, мың теңге
1 2 3 4 5
Өндірілген өнім көлемі, тонна:
- Нан өнімдері 6316 5463 -853 -13.6
- Кондитер өнімдері 286 259.5 -26.6 9.3
- Макарон өнімдері 926 553.6 -372.4 -16.7
Өткізілген өнімдердің (жұмыс, 254757 215703 -39054 -15.4
қызмет) өзіндік құны, мың теңге
Орташа тізімдік жұмысшылар саны, 127 146 +19 +15.9
адам
Таза табыс (залал), мың теңге -5700 +4072.5 - -
Қор қайтарымдылығы, теңге 1.34 1.2 -0.14 -10.5
Қор сыйымдылығы, теңге 0.74 0.87 +0.13 +17.6
Сату табыстылығы (рентабельділігі) - 1.9 - -
%
Екінші кестенің мәліметтеріне сүйенсек, негізгі қорлардың орташа
жылддық құны 2007 жылы 2006 жылмен салыстырғанда 81.9 мың теңгеге азайды.
Ұйым нан өнімдерін өндіру, сонымен қатар тауарларды сатып алып үстеме
бағаны қосып қайта сатумен айналысады. Алғаш қызмет ете бастаған жылдары
қаланы түгелге жуық дерлік нан өнімдерімен қамтамасыз отыратын. Бірақ
тапсырыс берушілердің қарыздарын дер мерзімінде өтемеуіне байланысты өнімді
тек мекемелермен тікелей келісім шарт негізінде өткізе бастады. Осының
нәтижесінде өткізу көлемі де, сәйкесінше табыс мөлшері де азайып кетті.
Өнімді өткізуден түскен табыс 2007 жылы 2006 жылға қарағанда 42481,5 мың
теңгеге кеміп отыр. Осыған сәйкес өткізілген өнімнің өзіндік құны да
сәйкесінше 39054 мың теңгеге азайды.
Ұйымның дебиторлық қарыздары 2007 жылы өткен 2006 жылмен салыстырғанда
біршама жоғарылаған. Бұған тапсырыс берушілермен өтемеген қарыздарының 69.9
мың теңгеге көбеюі ықпал еткен.
Ұйымның қаржылық тұрақтылығына әсер ететін көрсеткіш – ағымдағы
міндеттемелер, басқаша айтқанда, кредиторлық қарыздар. Бұл көрсеткіш екі
жылға қарағанда да 2652.7 мың теңгеге және 1133.8 мың теңгеге жоғары. Бұған
жеткізушілер қарызының 1046.0 мың теңгеге, салық қарыздарының 88.2 мың
теңгеге, басқалай кредиторлық қарыздардың 20.9 мың теңгеге көтерілуі
ықпалын тигізіп отыр.
Сонымен ұйымның қаржы–шаруашылық қызметінің қорытындылаушы көрсеткіші
- соңғы қаржылық нәтиже ұйымның 2005 жылды 5700 мың теңге залалмен, ал
зерттеу жүргізіліп отырған 2006 жылды 4072.5 мың теңге таза табыспен
қорытындылағанын байқатады.
Қор қайтарымы өткізілген өнім көлемінің мөлшеріне қарай, оның шамасы
2006 жылы 1.34 теңгені, 2007 жылы 1.2 теңгені көрсетіп отыр. Қорыта
келгенде, рентабельділік деңгейі 2007 жылы 1.9 пайызды құрап, ұйымның
қаржы–шаруашылық қызметінің тиімділігін байқатып отыр.
1.3 Ұйымның есеп саясаты
Есеп саясаты – бұл ұйымның есептік нұсқасын, нұсқалар рұқсат еткен есеп
объектілерін бағалаудың, сондай–ақ белгіленген нормалардың талаптарына және
ұйым қызметінің ерекшеліктеріне орай бухгалтерлік есепті жүргізу мен
ұйымдастырудың техникасының нысандарын таңдау.
Ұйымның есеп саясаты жалпылама қабылданған, белгілі бір қағидалар
жиынына негізделеді. Ол бас бухгалтермен жасалынып, ұйым басшысымен
бекітіледі.
Есеп саясатының басты міндеттері:
• Ұйымның қаржы–шаруашылық қызметін объективті көрсету;
• Ұйым қызметін тиімді басқару мақсатында ұйым қызметі туралы толық
және шынайы ақпараттарды қалыптастыру;
Есеп саясатын қалыптастыру кезеңдері: бухгалтерлік есептің объектілерін
анықтау; бухгалтерлік есепті жүргізу тәсілдерін таңдауға әсер ететін
факторларды табу, талдау және бағалау; есеп саясатын құрудың бастапқы
ережесін таңдау және негіздеу; нақты ұйым үшін бухгалтерлік есепті жүргізу
тәсілдерін таңдау; таңдап алынған есеп саясатын рәсімдеу.
АлКер 1 серіктестігінде бухгалтерлік есеп толық компьютерленген.
Серіктестікте негізгі құралдар есебі Негізгі құралдар есебі
бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес жүргізіледі. Барлық негізгі құралдар
типтік формадағы бланкілерде жүргізіледі. Негізгі құралдар кірістелген
сәтінде стандартқа сәйкес бастапқы құнымен бағаланады. Нысаналы бағыты мен
орындайтын қызметіне байланысты, сондай-ақ шоттардың типтік жоспарына
сәйкес серіктестіктің негізгі құралдары жіктеледі.
Негізгі құралдарды есептен шығару серіктестік төрағасымен бекітілген
Негізгі құралдарды есептен шығару тәртібі туралы нұсқауға сәйкес
жүргізіледі. Негізгі құралдарды түгендеу АлКер 1 серіктестігі
төрағасының өкімімен жылына бір рет өткізіледі.
Зауытта негізгі құралдардың амортизациясы бірқалыпты (түзу сызықт)
әдіспен жүргізіледі. Салықтық есеп үшін серіктестік активтердің (негізгі
құралдар және матераиалдық емес актив) амортизациясын есептейді.
Серіктестікте құралдарды күрделі жөндеуге арналған жөндеу қоры
құрылмаған.Күрделі жөндеу бойынша нақты шығыстар олар пайла болған сәтте
шығындардың сәйкесінше шоттарына апарылады.
Күрделі салымдар, қайта конструкциялау мен модернизациялау
серіктестікте негізгі құралдардың есептелген амортизациясына, таза табыс
немесе ұзақ мерзімді несиелер есебінен жүзеге асырылады.
Материалдық емес активтер бастапқы құны бойынша бағаланады:
• Сатып алу бағасы;
• Бағдарламалық өнімді орнату және реттеу бойынша шығындар.
Материалдық емес активтер бойынша тозу ай сайын бекітілген нормаға сай
есептеледі. Материалдық емес активтердің пайдалы қызмет мерзімі олардың
түрлеріне байланысты (лицензия, патент, пайдалану құқығы), арадағы мәміледе
қарастырылған жағдайлармен анықталады.
№2 Қаржылық есептіліктің ұлттық стандарттарының 12 Қорлар
бөліміне сәйкес жүзеге асырылады. Олардың есебі қойма карточкаларында және
машинограммалардың типтік құжаттарында жүргізіледі.Тауарлы-материалдық
қорлардың өзіндік құны оларды сатып алу, транспорттық –дайындау
шығындарынан құралады. ТМҚ орташа құн әдісімен бағаланады.
2006 жылғы 1 қаңтардан бастап, Қазақстан Республикасының ұйымдары
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшіп, соған сәйкесті
қаржылық есептілікті тапсыруға міндетті. Бір жағынан алып қарағанда, бұл
ұйымдардың есепке алу жүйелері мен саясаттарын өзгерту жөніндегі үлкен
міндет болса, екінші жағынан, бұл инвесторлармен қарым – қатынастың жаңа
деңгейін жасаудың мүмкіндігі болып табылады.
Ұйымдарда бұл жүйеге көшудің қиыншылықтары сол, олар уақытпен шектеліп
қана қоймай, салықтық бухгалтерлік және басқарушылық есептен басқа төртінші
есеп жүйесі болып табылады.
Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшумен қатар қосымша
міндеттер туындайды. 2004 жылы ҚЕХС жөніндегі комитет активтер мен
міндеттемелерді нарықтық бағалауды көбірек пайдалануға, сондай – ақ есеп
стандарттарын US GAAP – пен үйлестіруге бағытталған бірқатар өзгерістерді
іске асырды. Нәтижесінде ұйымдардың бірқатар шаруашылық шарттарын,
материалдық емес активтерді тану жөніндегі ҚЕХС бойынша есеп саясатын қайта
қараулары тиіс.
Ұйым есеп саясатын қайта қараған кезде ҚЕХС №8 Есеп саясаты, есептік
бағалаулардың өзгерістері және қателіктері IAS есеп саясатын басшылыққа
алып, ондағы таңдау және өзгерту критерилерін, сондай – ақ есептік
бағалаулар мен қателіктердің есеп мәліметтеріне ықпалы туралы ақпараттарды
ашып көрсету жөніндегі талаптарды белгілейді.
Есеп саясаты туралы ақпаратты ашып көрсету жөніндегі талаптар 1-Қаржы
есептілігін ұсыну IAS–та белгіленген. Оны қолдану аясы мыналарды қамтиды:
• Есеп саясатын таңдау немесе оны өзгерту;
• Есептік бағалауларды өзгерту;
• Алдыңғы есептік кезеңдерде жіберілген қателіктерді түзету.
Есеп саясаты өз құрылымы мен мазмұндық нысаны бойынша үш дәстүрлі
бөлімнен тұрады: жалпы бөлім, ұйымдастыру бөлімі, әдістемелік бөлім.
Жалпы ережелер бөліміне мыналарды енгізген жөн:
• ұйым туралы жалпы мәліметтер;
• қаржылық жағдайлар, қызмет нәтижелері және ұйымның қаржылық
жағдайындағы өзгерістер туралы шынайы ақпаратты қалыптастырудың
қамтамасыз етілуі оның есеп саясатының негізгі мақсаты;
• таңдап алынған есеп саясаты арқылы қаржы есептілігінің
халықаралық қаржы есептілігінің барлық талаптары мен
түсіндірмелер жөніндегі тұрақты комитеттің түсіндермелеріне
жекелей, сондай – ақ жиынтық түрінде сәйкесітігін қамтамасыз
етуге тырысуды көрсету.
Әдістемелік бөлім ақпаратты қаржы есептілігінде көрсетудің ҚЕХС
ұсынатын таңдаулы баламаларға орай нақты тәсілдерін қамтуға тиіс. Мніңше,
егер басқаша жасаудың ерекше негіздемелері болмаса, есеп саясатын ҚЕХС
бойынша бірінші рет қалыптастыратын ұйымдарға негізгі (ұсынылатын) жол
бойынша жүргені дұрыс. ҚЕХС көшумен қатар әртүрлі қиыншылықтыр кездесетіні
сөзсіз, мәселен, материалдық емсе активтердің, зерттеу, әзірлеу, өндірісті
игеру және т.б. шығындарының әлі бола қоймаған амортизациясын есептеу
нормалары мен тәсілдерін анықтау барынша күрделі болып келуі мүмкін, мұндай
қиыншылықтар таяу болашақта да болатыны түсінікті. Сондықтан біріншіден,
есеп саясатында оқиғалардың барлық өрбу жағдайларын және бухгалтерлік
қадағалау объектілерін алдын – ала болжап білуге тырысудың керегі жоқ. ҚЕХС
егжей – тегжейлі рәсімдерге емес принциптерге сүйенеді, ал екіншіден,
жаңадан пайда болған бухгалтерлік қадағалау объектісін есепке алудың нақты
тәсілін есепке қабылдау сәтінде тек 1 қаңтардағы жағдайды емес, жыл
ортасында да анықтай беруге болады. Бұл факті есеп саясатының өзгерісі
емсе, толықтырулары ретінде танылады, сондықтан халықаралық стандарттарға
қайшы келмейді.
Өзгерістерге қатысты келетін болсақ, онда ҚЕХС ұйым операцияларының
немесе ҚЕХС өзі мен оларға түсіндірмелердегі өзгерістердің сипатындағы
елеулі өзгерістер болған жағдайда ғана жол береді.
Сондай–ақ есеп саясаты – бұл алдағы жылға әрекет жасауда ұсталатын
жалпы басшылық екенін және ол түсіндірме жазбаларда ашылуға тиіс
әдістемелік сипаттағы мәліметтерді алмастыра алмайтынын ескеру керек.
Ұйымдастыру бөлімі бухгалтерлік есепті жүргізуге, бухгалтерия
құрылымын ұйымдастыруға және оның қызметкерлерінің лауазымдық міндеттерін
бөлуге, бухгалтерлік есепті жүргізудің қолданылатын нысандарын, шоттардың
жұмысшы жоспарын және басқаларды сипаттауға жауапты тұлғаларды анықтайтын
елеулі мәселелерді қамтиды. Мұның барлығы бухгалтерияның жұмысын ретке
келтіруге, ақпарат келіп түскен кезде оны дәл бірегейлендіруге, бағалауға,
жіктеуге және жүйелендіруге мүмкіндік беріп, есептілікті жасаған кезде
жұмысты едәуір оңайландырады.
2 Өнім өндірісінiн шығындарының есебі
2.1 Материалдық шығындар есебі
Нан өнімдері өндірісі шығындарының маңызды элементтерінің бірі
материалдық шығындар болып саналады. Материалдық шығындар - өндіріс
процесінде еңбек бұйымдары ретінде пайдалануға алынған заттық элементтер.
Олардың еңбек заттарынан айырмашылығы өндірістік циклде толықтай
тұтынылып, өзінің құнын өнімнің құнына толықтай аударады.
Нан пісіретін ұйымдарда материалдық шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру
үшін ең алдыменен олардың жүйелі топтастырылуын қарастыру қажет. Нан
өнімдерін өндіретін ұйымдарда материалдардың алатын орнына қарай оларды
негізгі материалдарға; сатып алынған жартылай фабрикаттар; көмекші
материалдар: отын, ыдыс, қосалқы бөлшектер; басқа да материалдар деп
бөледі.
Негізгі материалдар – нан өнімдерін пісіру кезінде өнімнің заттай
материалдық негізін құрайтын материалдар.
Нан пісіру кәсіпорындарында негізгі материалдарға бидай және қара бидай
ұны, ашытқы, тұз және тағы басқадай компоненттер жатады. Қосымша
шикізаттарға май, қант, сары май, жұмыртқа, сүт, жаңғақ, мейіз және әртүрлі
дәмдеуіштер мен тағамдық бояулар, хош иістер кіреді.
Көмекші материалдар деп нан пісіретін кәсіпорындарда өндірістік
процесті жүзеге асыруға ықпал ететін еңбек заттарын түсіну керек: отын,
электр қуаты, су, ыдыс және ыдыс материалдары және т.б.
Ұн, әдетте, стандартты салмақтағы қапта жеткізіледі: бидай ұны үшін –
70 кг; қара бидай ұны үшін – 65 кг.
Сатып алынған жартылай фабрикаттарға белгілі бір өңдеу сатысынан өткен,
бірақ нан өндірісінің дайын өнімі болып саналмайтын заттар жатады.
Қазіргі уақытта нан пісіретін ұйымдар үшін материалдарды тиімді әрі
ұтымды пайдалану алдыменен олардың есебін дұрыс ұйымдастырудан басталады.
Өйткені бұлар нарықтық экономикадағы бәсекелестіктің тұрақтануында нан
өнімдерінің өзіндік құндарын төмендетудің негізгі көздерінің бірі болып
саналады. Ұйымдарда шығындар есебін жүргізу кезінде материалдардың дұрыс
сақталуын бақылау, олардың құжатқа сәйкестілігін анықтау, пайдалану
нормаларын сақтау, кейбір материалдарды өндірістің өзінде дайындау
шығындарын анықтау қажет.
Соған байланысты материалдық шығындар есебінің негізгі міндеттері
материалдық қорлардың түсуін, ішкі орын алмасуын, жұмсалуын дер кезінде
құжатпен рәсімдеу, белгіленген тәртіпке сәйкес олардың сақталуын қамтмасыз
ету; материалдарды дайындау, қабылдау және жіберу бойынша операцияларды
құжаттарда уақытында көрсету; барлық материалдық құндылықтардың бір жерден
екінші жерге ауысуы мен пайдаланылуын бақылауды қамтамасыз ету; материалдақ
қорлардың нормаға (сметаға) сәйкес жұмсалуын бақылау; ұйымның қоймадағы
немесе басқадай сақтаудағы материалдардың қалдығы жөніндегі нақты
мәліметтерді алу болып табылады.
Материалдық шығындар есебі, біріншіден, әртүрлі өнімдерге жұмсалған
шығындар деңгейін анықтап, материалдық құндылықтарды бағалау мен өнімнің
өзіндік құнын есептеу үшін қажет болса, екіншіден, басқару шешімдерін
қабылдау мен өнімге бағаны тағайындау мақсатында жоспарлау (бюджеттеу) және
болашақ уақытқа материалдық шығындарды есептеу үшін қажет. Сондықтан
ұйымдарда материалдық шығындар есебінің дұрыс ұйымдастырылу негіздерінің
бірі олардың дұрыс бағалануы болып саналады.
Нан өнімдерін пісіру барысында материалдар белгілі бір тәртіппен
рәсімделген, алғашқы құжаттар негізінде бекітілген норма шегінде жұмсалады.
Материалдық қорлар есебін дұрыс ұйымдастырудың негізгі міндеттерінің бірі –
бұл олардың дұрыс бағалануы. Себебі материалдардың дұрыс бағалануы өнімнің,
жұмыс пен қызметтің өзіндік құн деңгейіне және табыс көлеміне әсерін
тигізеді.
Материалдық құндылықтар бухгалтерлік есепте нақты өзіндік құнымен
қабылданады. Материалдық құндылықтардың нақты өзіндік құнына оларды сатып
алуға, тасу-тасымалдауға, қайта өңдеуге кеткен шығындары қосылады.
Материалдық құндылықтарды сатып алуға кеткен нақты шығындарға келісім
шарт бойынша жабдықтаушыларға төленген сомалар, сырттан әкелуге алынған баж
салығы, материалдарды сатып алу бойынша делдалдық ұйымдарға төленген
сыйақылар, пайдалану жеріне дейін материалдарды дайындау және жеткізу
шығындары, сатып алуға тікелей байланысты басқа да шығындар кіреді.
№2 Қаржылық есеп берудің ұлттық стандарттарының 12 “Қорлар” бөлімі
бойынша қорлардың өзіндік құнына материалдарды сатып алуға, қайта өңдеуге
және нақты тұрған жерлеріне дейін жеткізуге жұмсалған шығындар қосылады .
Материалдарды қайта өңдеу шығындары өнім бірлігіне тікелей қатысты
еңбек ақы шығындарымен қатар, тұрақты және айнымалы өндірістік үстеме
шығындардан тұрады. Тұрақты өндірістік үстеме шығындар қандай да бір
өндіріс көлемінде өзгеріссіз қалатын негізгі құралдардың тозу сомаларының,
ғимараттар мен құрылыс жайларға қызмет көрсету шығындрының және әкімшілік-
асқару шығындарының негізінде қалыптасады. Ал айнымалы өндірістік үстеме
шығындары өндіріс көлеміне айланысты тікелей өзгеретін жанама материалдар
мен жанама еңекақы шығындарынан құралады.
Материалдардың нақты өзіндік құнына сонымен бірге дайындау–қойма
шығындары, яғни ұйымдағы дайындау аппараттарын, қоймалар мен басқа да
сақтау орындарын күтіп-ұстау шығындары, материалдарды күзету шығындары,
материалдардың түсуі туралы хабарламалар үшін төлемдер, сондай-ақ табиғи
жойылу нормасы шегінде қоймадағы және жолдағы материалдардың жойылу
сомалары да қосылады.
Басқа мекемелерден тегін алынған метериалдық ресурстардың нақты өзіндік
құны кірістелген мерзімдегі нарықтық баға шегінде анықталады.
Егер жыл ішінде материалдардың бағасы төмендесе немесе олар табиғи
жағдайға байланысты бастапқы сапалылығын жойса, онда олардың құны есепті
жылдың аяғында бухгалтерлік баланста сатылуы мүмкін бағасы бойынша
көрсетіледі.
Ұйымдарда материалдық шығындардың құрамына өнім өндіруге жұмсалатын
шикізаттар мен материалдардың, көмекші материалдардың, отын және басқадай
материалдардың құны, сондай - ақ өзге ұйымдармен көрсетілген өндірістік
бағыттағы қызметтер, меншікті көмекші өндірістің көрсеткен қызметтері
есепке алынады. Материалдық шығындар нақты өзіндік құны бойынша
көрсетіледі:
• материалдарды сатып алу құны немесе көмекші өндірістің өнімі болып
табылатын материалдардың өзіндік құны;
• тиеу–түсіру жұмыстарына жұмсалған шығындарды қоса алғандағы
көліктік–дайындау шығындары;
• материалдарды қоймаға дейін жеткізу шығындары;
Өнімнің өзіндік құнын дәл анықтау және материалдарды тиімді
пайдаланудың басты шарты - материалдарды бағалау әдісін дұрыс таңдау.
Материалдар есебін ұйымдастыру әдістемелігіне сүйенсек, бірнеше бағалау
әдістерінің ішінен біреуін таңдап, оны есеп саясатында көрсетуді ұсынады.
Ұйымда өндіріс процесінде пайдаланылатын материалдар мен шикізаттар,
жартылай фабрикаттар, көбіне, орташа құн әдісімен бағаланады. Орташа құн
материалдардың жалпы құнын осы материалдардың санына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz