Игілік экономикалық категория ретінде. Тауардың мәні және оның қасиеттері
КІРІСПЕ
1. ИГІЛІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ. ТАУАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ
2. ТАУАР ҚҰНЫНЫҢ МӨЛШЕРІ. ҚОҒАМДЫК ҚАЖЕТТІЛІК. ЕҢБЕКТІҢ ШЫҒЫНДАРЫ
3. ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ ЕРЕКШЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИГІЛІК РЕТІНДЕ
4. ЕҢБЕКТІҢ ҚҰНДЫҚ, БАҒАЛЫЛЫҚ ЖӘНЕ ШЕКТІ ПАЙДАЛЫЛЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. ИГІЛІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ. ТАУАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАСИЕТТЕРІ
2. ТАУАР ҚҰНЫНЫҢ МӨЛШЕРІ. ҚОҒАМДЫК ҚАЖЕТТІЛІК. ЕҢБЕКТІҢ ШЫҒЫНДАРЫ
3. ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ ЕРЕКШЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИГІЛІК РЕТІНДЕ
4. ЕҢБЕКТІҢ ҚҰНДЫҚ, БАҒАЛЫЛЫҚ ЖӘНЕ ШЕКТІ ПАЙДАЛЫЛЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
К. Маркс өзініц ғылыми зерттеуін тауарды талдаудан бастайды, себебі ол тауар өндірісінің қарапайым түрі болып табылады. Ол экономикалық қүбылыстар мен процестерді зерттеуді осыдан бастауы кездейсоқ емес. Тауар тым ерте де пайда болды және ол кез-келген экономикалық жүйенің экономикалық клеткасы болып табылады. «Тауар» категориясына дейін тарихта «игілік» ұғымы болған, ол заттардың адамзаттың белгілі қажеттілігін қанағаттандыру кабілеттілігін көрсетеді. Экономикалык әдебиеттерде «игілік» категориясы әртұрлі түсіндіріледі. Мысалы, ағылшын экономисі, Кембридж мектебін қүрушы А. Маршалл (1842-1924 жж.) «Саяси экономия принциптері» (1890 ж.) кітабында игілікгі адамнын барлык кеңілі ауған заттарын түсінген, және ол адамнын кажеттілігін қанағаттандыру қажет. Игіліктің бүл аныкгамасы толық емес, себебі ол затпен және үсақ-түйекпен ғана шектеледі. Игілік коғамдык үдайы өндіріспен байланыстырылатын *6олса сирек кездесетін (шектелген) болып есептелінеді. Адамнын сүранымын қанағаттандыру үшін көп уақыт жүмсалса, шектелілік дәрежесі тым жоғары болады.
Игілік экономикалык және экономикалық емес болып екіге бөлінеді. Экономикалық игіліктер, индивидумдардын әртүрлі игіліктерге суранымдарымен салыстарғанда, әрқашанда шектеулі болған. Алғашкы рет «экономикалық игіліктер» үғымын ғылыми айналымға итальян экономисі А. Пезенти (1910-1973 жж.) ендірді. Табиғатта белгілі игіліктер (ауа, жер, жарық, климат) бар және оларды адамдар күш-қайратын жүмсамай-ақ, колдануына болады. Осы игіліктерді экономикалық емес игіліктер деп атаймыз.
Экономикалық игіліктердің ерекше түріне тауар жатады. Күнделікті өмірде біз «тауар» сөзін колданамыз, оның мағынасына аса мән бермейміз және бүл*үғымды зат, өнім, сездерімен баламалаймыз. Қазақстанда «тауар» ұғымы тым ерте дүниеде пайда болған. Ол көшпелі түрік тайпаларыйан алынған және сезбе-сөз алатын болсак «мүлік», «жақсылык» мағынасын білдіреді. Ал
экономикалық теорияда «тауар» сөзі ерекше мәнге ие болады. Адам ісызметінің нәтижесі бола алатын өнім тауар сөзіне ие бола алады. Ол өзінің ғана емес, басқа адамнын түтынуына арналған, яғни айырбас ұшін немесе сатып алу — сатуға бағытталған.
Коғамдық өндірістің қазіргі құрылымы мен нарықтық қатынастарды ескере отырып, материаддық өнім ғана тауар емес, сондай-ақ материалдық емес сипаттағы қызмет көрсетуде тауар бола алады.
Тауарды калай түсінеміз және оның қандай қасиетгері бар?
Маркстік теориянын пайымдауынша, «тауар» ең алдыменен адам іс-әрекетінін өнімі, ол өзінін касиетімен адамдардың қандайда бір тұтынысын канағаттандырады.' «Өнім тауар болу үшін баска адаімнын колына берілуі кажет және ол айырбастаудың аркасында кейбіреулерге тұгыну қүны регівде кызмет етеді».2 Осьщан байкайтынымыз, кезкелген еңбектің өнімі тауар бола алмайды, тек айырбастау үшін, сатып алу-сату ушін арналалы.
Экономикалык ойдың казіргі өкіпдері «тауар» үғымын баскаша баяндайды. Олар тауарды экономикалык игілік ретінде қарастырады және шектеулі мелшерде барлығын, айырбас үшін арналғандығын айтады, сөйтіп одан төлем кабілеттілігі сүранымы талап етіледі. Австрия экономисі Карл Менгердін (1840-1921 жж.) есептеуінше, экономикалык игіліктердін тауар болуы оның қозғалу кабілетіне тәуелсіз, оны сатуды үсынатын адамға, оның материалдығына және еңбектің өнімі ретінде сипатына тәуелсіз. Себебі ол міндетті түрде айналым үшін арналған.1
Игілік экономикалык және экономикалық емес болып екіге бөлінеді. Экономикалық игіліктер, индивидумдардын әртүрлі игіліктерге суранымдарымен салыстарғанда, әрқашанда шектеулі болған. Алғашкы рет «экономикалық игіліктер» үғымын ғылыми айналымға итальян экономисі А. Пезенти (1910-1973 жж.) ендірді. Табиғатта белгілі игіліктер (ауа, жер, жарық, климат) бар және оларды адамдар күш-қайратын жүмсамай-ақ, колдануына болады. Осы игіліктерді экономикалық емес игіліктер деп атаймыз.
Экономикалық игіліктердің ерекше түріне тауар жатады. Күнделікті өмірде біз «тауар» сөзін колданамыз, оның мағынасына аса мән бермейміз және бүл*үғымды зат, өнім, сездерімен баламалаймыз. Қазақстанда «тауар» ұғымы тым ерте дүниеде пайда болған. Ол көшпелі түрік тайпаларыйан алынған және сезбе-сөз алатын болсак «мүлік», «жақсылык» мағынасын білдіреді. Ал
экономикалық теорияда «тауар» сөзі ерекше мәнге ие болады. Адам ісызметінің нәтижесі бола алатын өнім тауар сөзіне ие бола алады. Ол өзінің ғана емес, басқа адамнын түтынуына арналған, яғни айырбас ұшін немесе сатып алу — сатуға бағытталған.
Коғамдық өндірістің қазіргі құрылымы мен нарықтық қатынастарды ескере отырып, материаддық өнім ғана тауар емес, сондай-ақ материалдық емес сипаттағы қызмет көрсетуде тауар бола алады.
Тауарды калай түсінеміз және оның қандай қасиетгері бар?
Маркстік теориянын пайымдауынша, «тауар» ең алдыменен адам іс-әрекетінін өнімі, ол өзінін касиетімен адамдардың қандайда бір тұтынысын канағаттандырады.' «Өнім тауар болу үшін баска адаімнын колына берілуі кажет және ол айырбастаудың аркасында кейбіреулерге тұгыну қүны регівде кызмет етеді».2 Осьщан байкайтынымыз, кезкелген еңбектің өнімі тауар бола алмайды, тек айырбастау үшін, сатып алу-сату ушін арналалы.
Экономикалык ойдың казіргі өкіпдері «тауар» үғымын баскаша баяндайды. Олар тауарды экономикалык игілік ретінде қарастырады және шектеулі мелшерде барлығын, айырбас үшін арналғандығын айтады, сөйтіп одан төлем кабілеттілігі сүранымы талап етіледі. Австрия экономисі Карл Менгердін (1840-1921 жж.) есептеуінше, экономикалык игіліктердін тауар болуы оның қозғалу кабілетіне тәуелсіз, оны сатуды үсынатын адамға, оның материалдығына және еңбектің өнімі ретінде сипатына тәуелсіз. Себебі ол міндетті түрде айналым үшін арналған.1
1. Әубәкіров Я.Ә. «Экономикалық теория негіздері».
2. С.А. Бартенев «История экономических учений» .
3. Никитин С.М. «Теории стоимости и их эволюция».
4. Шеденов Ө.К. «Жалпы экономикалық теория».
5. Макконнелл Р., С. Брю. «Экономикс».
6. Самуэльсон. «Экономика».
7. Т. М. Тимошина. «Экономическая история России».
8. МГИМО МИД РФ. «Курс экономической теории».
9. Л.Л.Любимов, И.В.Липсиц "Основы экономики", Москва 1994 г.
10. Кэмпбелл Р.Макконнелл, Стэнли Л.Брю "Экономикс" Баку, 1992 г.
11. Максимова В.Ф., Шишов А.Л. "Теория рыночной экономики", 1992г.
12. "Деньги и кредит" 12/1995г. Изд. "Финансы и статистика".
13. Эдвин Дж.долан "Деньги, банки и денежно-кредитная политика". Санкт-Петербург "Санкт-Петербург Оркестр" 1994г.
14. "Деньги, кредит, банки". Справочное пособие. Под редакцией Г.И.Кравцовой, 1994г.
15. ФИНАНСЫ ДЕНЕЖНОЕ ОБРАЩЕНИЕ КРЕДИТ под. ред. проф. чл.-корр. РАЕН Л.А. Дробозиной 1997г.
16. ОСНОВЫ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ТЕОРИИ
/пособие для системы экономического образования/
под. общ. ред. Э.И.Лобковича, М. И. Плотницкою 1998г.
Российская Экономическая Академия I ;им. Плеханова
17. Б. Мәдешев. «Нарықтық экономика теориясына кіріспе».
2. С.А. Бартенев «История экономических учений» .
3. Никитин С.М. «Теории стоимости и их эволюция».
4. Шеденов Ө.К. «Жалпы экономикалық теория».
5. Макконнелл Р., С. Брю. «Экономикс».
6. Самуэльсон. «Экономика».
7. Т. М. Тимошина. «Экономическая история России».
8. МГИМО МИД РФ. «Курс экономической теории».
9. Л.Л.Любимов, И.В.Липсиц "Основы экономики", Москва 1994 г.
10. Кэмпбелл Р.Макконнелл, Стэнли Л.Брю "Экономикс" Баку, 1992 г.
11. Максимова В.Ф., Шишов А.Л. "Теория рыночной экономики", 1992г.
12. "Деньги и кредит" 12/1995г. Изд. "Финансы и статистика".
13. Эдвин Дж.долан "Деньги, банки и денежно-кредитная политика". Санкт-Петербург "Санкт-Петербург Оркестр" 1994г.
14. "Деньги, кредит, банки". Справочное пособие. Под редакцией Г.И.Кравцовой, 1994г.
15. ФИНАНСЫ ДЕНЕЖНОЕ ОБРАЩЕНИЕ КРЕДИТ под. ред. проф. чл.-корр. РАЕН Л.А. Дробозиной 1997г.
16. ОСНОВЫ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ТЕОРИИ
/пособие для системы экономического образования/
под. общ. ред. Э.И.Лобковича, М. И. Плотницкою 1998г.
Российская Экономическая Академия I ;им. Плеханова
17. Б. Мәдешев. «Нарықтық экономика теориясына кіріспе».
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ Ошибка! Закладка не определена.
1. ИГІЛІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ. ТАУАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАСИЕТТЕРІ 3
2. ТАУАР ҚҰНЫНЫҢ МӨЛШЕРІ. ҚОҒАМДЫК ҚАЖЕТТІЛІК. ЕҢБЕКТІҢ ШЫҒЫНДАРЫ 5
3. ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ ЕРЕКШЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИГІЛІК РЕТІНДЕ 6
4. ЕҢБЕКТІҢ ҚҰНДЫҚ, БАҒАЛЫЛЫҚ ЖӘНЕ ШЕКТІ ПАЙДАЛЫЛЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ 7
ҚОРЫТЫНДЫ Ошибка! Закладка не определена.
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР Ошибка! Закладка не определена.
1. ИГІЛІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ. ТАУАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАСИЕТТЕРІ
К. Маркс өзініц ғылыми зерттеуін тауарды талдаудан бастайды, себебі ол
тауар өндірісінің қарапайым түрі болып табылады. Ол экономикалық қүбылыстар
мен процестерді зерттеуді осыдан бастауы кездейсоқ емес. Тауар тым ерте де
пайда болды және ол кез-келген экономикалық жүйенің экономикалық клеткасы
болып табылады. Тауар категориясына дейін тарихта игілік ұғымы болған,
ол заттардың адамзаттың белгілі қажеттілігін қанағаттандыру кабілеттілігін
көрсетеді. Экономикалык әдебиеттерде игілік категориясы әртұрлі
түсіндіріледі. Мысалы, ағылшын экономисі, Кембридж мектебін қүрушы А.
Маршалл (1842-1924 жж.) Саяси экономия принциптері (1890 ж.) кітабында
игілікгі адамнын барлык кеңілі ауған заттарын түсінген, және ол адамнын
кажеттілігін қанағаттандыру қажет. Игіліктің бүл аныкгамасы толық емес,
себебі ол затпен және үсақ-түйекпен ғана шектеледі. Игілік коғамдык үдайы
өндіріспен байланыстырылатын *6олса сирек кездесетін (шектелген) болып
есептелінеді. Адамнын сүранымын қанағаттандыру үшін көп уақыт жүмсалса,
шектелілік дәрежесі тым жоғары болады.
Игілік экономикалык және экономикалық емес болып екіге бөлінеді.
Экономикалық игіліктер, индивидумдардын әртүрлі игіліктерге суранымдарымен
салыстарғанда, әрқашанда шектеулі болған. Алғашкы рет экономикалық
игіліктер үғымын ғылыми айналымға итальян экономисі А. Пезенти (1910-1973
жж.) ендірді. Табиғатта белгілі игіліктер (ауа, жер, жарық, климат) бар
және оларды адамдар күш-қайратын жүмсамай-ақ, колдануына болады. Осы
игіліктерді экономикалық емес игіліктер деп атаймыз.
Экономикалық игіліктердің ерекше түріне тауар жатады. Күнделікті
өмірде біз тауар сөзін колданамыз, оның мағынасына аса мән бермейміз және
бүл*үғымды зат, өнім, сездерімен баламалаймыз. Қазақстанда тауар ұғымы
тым ерте дүниеде пайда болған. Ол көшпелі түрік тайпаларыйан алынған және
сезбе-сөз алатын болсак мүлік, жақсылык мағынасын білдіреді. Ал
экономикалық теорияда тауар сөзі ерекше мәнге ие болады. Адам
ісызметінің нәтижесі бола алатын өнім тауар сөзіне ие бола алады. Ол өзінің
ғана емес, басқа адамнын түтынуына арналған, яғни айырбас ұшін немесе сатып
алу — сатуға бағытталған.
Коғамдық өндірістің қазіргі құрылымы мен нарықтық қатынастарды ескере
отырып, материаддық өнім ғана тауар емес, сондай-ақ материалдық емес
сипаттағы қызмет көрсетуде тауар бола алады.
Тауарды калай түсінеміз және оның қандай қасиетгері бар?
Маркстік теориянын пайымдауынша, тауар ең алдыменен адам іс-
әрекетінін өнімі, ол өзінін касиетімен адамдардың қандайда бір тұтынысын
канағаттандырады.' Өнім тауар болу үшін баска адаімнын колына берілуі
кажет және ол айырбастаудың аркасында кейбіреулерге тұгыну қүны регівде
кызмет етеді.2 Осьщан байкайтынымыз, кезкелген еңбектің өнімі тауар бола
алмайды, тек айырбастау үшін, сатып алу-сату ушін арналалы.
Экономикалык ойдың казіргі өкіпдері тауар үғымын баскаша баяндайды.
Олар тауарды экономикалык игілік ретінде қарастырады және шектеулі мелшерде
барлығын, айырбас үшін арналғандығын айтады, сөйтіп одан төлем
кабілеттілігі сүранымы талап етіледі. Австрия экономисі Карл Менгердін
(1840-1921 жж.) есептеуінше, экономикалык игіліктердін тауар болуы оның
қозғалу кабілетіне тәуелсіз, оны сатуды үсынатын адамға, оның
материалдығына және еңбектің өнімі ретінде сипатына тәуелсіз. Себебі ол
міндетті түрде айналым үшін арналған.1 [1]
Маркстің ойынша, тауар екі қасиетті иеленеді: біріншіден, каңцайда бір
адамның сүранымын қанағаттандыруы (онсыз ешкім оны сатып алмайды),
екіншіден, зат бола отырып, басқа затқа айырбасталу кабілеттілігі.
Заттың пайдалылығы, оның адамның анау-мынау сүранымын канағаттандыру
касиеті - түтыну қүны деп аталады. Кейбір тұтыну қүны адам сүранымын
тікелей қанағаттандырса (тамақ енімі, киім, түрғын-үй, кітап және т.б.),
басқалары - жанама (машина, қүрал-сайман, шикізат, өндірістік ғимараттар)
қанағаттандырады.
Түтыну қүнына ие болған тауар, қүнға да ие бола алады. Құн - бүл
тауарға сіңген қоғамдык еңбек пен айырбас аркылы байқалады. К. Маркс қүнды
адамдар арасындағы қатынастармен қатар, оны заттык қабығының қатынасы деп
толыктырды.
Құн айырбас қүнымен тығыз байланысты. Қүн тауардын ішкі касиеті болып
табылса, айырбас кұны бүл қүнның сыртқы көрінісі. Тауар өндірушілердің
тауарға сіңген еңбегі тек жанама жолмен керінуі мүмкін - бір тауардьщ басқа
тауарларға айырбасталуы арісылы.
Айырбас қүны сандык арақатынасты немесе пропорцияны байқатады, соның
негізінде әртүрлі тауарлар айырбасталады.
Мысал:
1 балта
20 кг астық
Бір балтаны өндіру үшін жүмсалатын еңбек мөлшері
20 кг астақты ендіру үшін жұмсалатын еңбек мелшері
Тауар табиғатының екі жактығы (түтыну күны және күны) еңбек сипатының
екі жақтығынан туындайды. Кезкелген тауар өндірушінің еңбегі екі жақты
сипатка ие болады: біржағынан бүл белгілі тұтыну қүнын жасайтын пайдалы
еңбек, екінші жағынан - бүл адамның жұмыс күші шығындары, оның накты түріне
гәуелсіз жалпы еңбегі.
Тұтыну құньш жасайтын еңбек накты еңбек деп аталады. Ағаш ұстасының
накты еңбегінің нәтижесі — стол, тігіншінікі — костюм және т.б. болып
табылады. Бірақ ағаш ұстасыда, тігіншіде накты еңбектүріне тәуелсіз дене,
нерві және энергиясын шығындайды. Адамньщ жұмыс күші шығындары түрғысывда
барлык еңбек біркелкі және оныц нақты түріне тәуелсіз. Мүндай еңбек
абстрактры енбек деп аталады, оның накты түріне абстрактыланған
(дерексізденген). Демек, нақты және абстрактылы еңбек - бүл тауарды
жасайтын сол бір еңбектің екі жағы.
Сол немесе басқа накты еңбекті тандау - әрбір тауар өндірушінің жеке
ісі. Сондай-ақ қоғамдық еңбек белісі тауар ендірушілердің бір-біріне
тәуелсіздііін камтамасыз етеді, себебі жеке еңбек жиынтык коғамдық еңбектің
белшегі б^лып табылады. Тауар өндірушілер иакты өнімді өндірген кезінде.
олардын енбегінің коғамдык. Сипаты касырын болып тұрады. Нақты еңбекті
коғамдык мойындау тек 'іар"ыкта ғана жүзеге асады. Егер нақты еңбектін
өнімі өз сатьш іушысьш таппаса, онда накты еңбек коғамдық еңбектің
бөлшегінде мойындалмағаны. Басқаша айтсак, нақты еңбектің (жеке) мі қоғам
үшін кажетсіз болғаны. Еңбекке кеткен шығындар бекер сейтіп бұл тауар
өндірушілерді күйретуте алып келеді. кезде накты және қоғамдық енбектің,
абстрактылы еңбектін жұмсында кайшылықтар байкалады. Құбылыстың жоғарғы
келбетінде тауарлардың тұтыну кұны мен күны арасынлағы
ніылыктарын байкатады.
2. ТАУАР ҚҰНЫНЫҢ МӨЛШЕРІ. ҚОҒАМДЫК ҚАЖЕТТІЛІК. ЕҢБЕКТІҢ ШЫҒЫНДАРЫ
Тауар қүны — бүл тауарға сіңген абстрактылы еңбек. Әртүрлі тауар
өндірушілер абстрактылы еңбектің әртүрлі мөлшерін шығындайды және жеке
жүмыс уақытында біркелкі болмайды.
Нарыкта тауарды коғамдык түрғыда мойындау мынаны куәландырады:,тауар
қүнының мөлшері жеке емес, коғамдық кджетгі еңбек шығьшымен, коғамға
кажетті жумыс күшімен анықталады.
Коғамдык кажетті жүмыс уакыты — бүл өндірістің қалыпты
жағдайындағы және еңбек онділігіме(н еңбек интенсивтілігінің орташа
денгейінде бүйымды дайындауға кеткен уақыт. Бүл орташа уақыт.
Бұл иарықта стихиялы — негізінен нарыкқа әкелінген тауар массасы
бойынша анықталады.
Мысалы, нарықта N тауарьшың 60 мындай бұйымына сүраным бар. Осы
тауарды үш тауар ендіруші дайындаған: А - 20 мың бұйымды дайындаған,
әрбір бүйымға 4 сағат жүмсаған, В —25 мың бүйым, әрқайсысына 5 сағат
жұмсаған, С — 15 мың бүйым, әрбір бүйымға 6 сағаттан жүмсаған.
А — 20 мың бұйым 4 сағат х 1 ақша бірлігі = 4 акша бірлігі = +1 ақша
бірлігі.
В — 25 мың бүйым 5 сағат х 1 ақша бірліғі = " акіиа бірлігі = 0
С — 15 мың бүйым 6 сағат х 1 ақша бірлігі - 6 акіил бірлгі = -I ақша
бірлігі.
Осы тауардың негізгі массасын В тауар өндірушісі дайындаған және 25
мың бүйымды қүрайды. Сондықтан, ол нарыктағы қоғамға қажетті (орташа)
уақытты, демек осы тауарлардың 5 акша бірлігіңе тең қүнында анықтайды.
Бүл жағдайда А тауар өндірушісінеде өзінің бүйымын 5 ақша бірлігі
бойынша сату пайдалы. Сонда осы тауардың негізгі массасы нарыкта екі
еселенеді, ол 45 мың бүйымды құрайды. Осыдан С тауар өндірушісінің іс-
әрекетін анықтау қиын емес Өзінің шығындарын толық болмасада қайтару үшін,
сондай-ак ол өзінің бүымдарын 5 ақша бірлігі бойынша сатуға мәжбүр болады.
Егер осы жағдай езгермесе, онда А тауар өндірушісі болады, ал С болса
күйрейді.
Қоғамға қажетті жүмыс уақыты және тауар қүнынын, мөлшері енбек
өнімділігінін әсерінен түрақты өзгереді, яғни уақыі бірлігіндегі
өндірілетін бұйымның мөлшері (саны) мына формуламен аныкталады:
Q (бүйымдар саны) еңбек өнімділігі = -------Т (уакыт)------
Еңбек өнімділігінен еңбек интенсивтнлігін айыра білу керек. Енбек
интенсивтілігі деп уакыт бірлігіндегі жұмыс күшінін шығындарын
түсінеміз. Еңбек өнімділігінің артуы кезінде уақыт бірлігіндеп
бүйымдар мелшері артады, ал бұйымдар бірлігінің құны төмендейді. Еңбек
интенсивтілігінін артуы кезінде бұйымдар мелшері адамнын дене шығындарына
пропорционалды болып, нәтижесінде бұйым бірлігінің құны өзгермейді. Сөйтіп,
тауардың коғамдык (нарыктык,) кұны еңбектің жеке шығынымен, жеке жұмыс
уақытымен емес, ол қоғамға қажетті жұмыс уақытымен (бұл коғамға кажетті
орташа жүмыс уақытының шығыны) анықталады. Қүн заңынын байқалуын міне
осыдан қорытындылаймыз.
Тауар өндірушілердің өзінің жұмыс уақытындағы жеке шығындары қоғамға
қажетті орташа жұмыс уақытынан аз болса — онда үтады, баиды; ал егер көп
болса, онда ұтылады, яғни күйрейді.
Тауар өндірісі жағдайындағы қүн заңы өндірісті реттеудін, негізі болып
табылады. Ол өзін тауардың қүн бойынша айырбасталу пронесінде көрсетеді.
Онда тауардын коғамға кажетті еңбегінің мазмүнымен өлшенеді. Тауарды құн
бойынша, эквивалент бойынша сатып алу — сату, зан ретінде күшіне енеді. Құн
өзінің нақты келбетін тауар бағасында көрсетеді. Құн занының әлеуметтік-
экономикалык салдарларының іс-әрекеті бұл тауар өндірушілердің жіктелінуі.
Нарықта күн заңынан баска, сүраным және үсыным заңы іс-әрекет жасайды.
Оныіі әсерінен тауар күны шеңберінде бағаның ауытқуы жүзеге асады. Ал,
тауар күньшың оның бағасына тепе-теңдігі сүраным мен үсынымының теае-
тендігінде жүзеге асады.
3. ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ ЕРЕКШЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИГІЛІК РЕТІНДЕ
Қызмет көрсету тауар ретінде күшіие енеді, сөйтіп түтыну қүнының
ерекше түрі больш табылады. Ол пайдалы қызмет түрінде өмір сүріп, коғамдык
түтыныстарды канағаттандырады. Барлык жиынтық кызмет көрсету олардың
жүмсалуын^і байланысты — өндірістік және түтынушылық (тұрғындарға көмек
көрсету) кызметтер болып екіге бөлінеді. Өндірістік кызмет көрсету
өндірістік кажеттіліктерді канағаттандыруға және ол кәсіпорын, үйым
мекемелеріне үсынылады. Бүған жүк тасу көлігіде, байланысыда, ендіріске
қызмет жасау, затты өткізуге қызмет жасау мев жабдықтауға және т.б. кызмет
көрсету жатады.
Тугыііушылык кызмет көрсету халыктын түтыну тауарлары сиякты
түрғындардын кажеттіліктерін канағаттандыруға кызмет жасайды және
сондықтанда соңғысынан өте ерекше емес.
Еңбек шығындарына байланысты түрғындарға кызмет көрсету материалдык
және материалдык емес (таза) деп шектейміз. (Эндірістегі еңбектін
түтынушыларға материалдык игіліктерді (мүндағы жағдайда ~ түрғындарға)
немесе түрғындар колындағы гауардын күнын және түтыну құнын калпына
келтірумен байланыстарын материалдықка кызмет көрсетуге жаткызамыз.
Осы қызметті көрсетуге жұмсалған еңбек бір жағынан тікелей жана құн
мен түтыну кұнын (мысалы, үй-жиһаздары, киім және г.б. дайындауға көмек
көрсету) жасауға катысады, немесе тауардың тұтыну (жендеу жүргізу) күны
касиетін қалпына келтіреді.
Материалдык емеске кызметке - заттық, материалдық түрге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ Ошибка! Закладка не определена.
1. ИГІЛІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ. ТАУАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАСИЕТТЕРІ 3
2. ТАУАР ҚҰНЫНЫҢ МӨЛШЕРІ. ҚОҒАМДЫК ҚАЖЕТТІЛІК. ЕҢБЕКТІҢ ШЫҒЫНДАРЫ 5
3. ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ ЕРЕКШЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИГІЛІК РЕТІНДЕ 6
4. ЕҢБЕКТІҢ ҚҰНДЫҚ, БАҒАЛЫЛЫҚ ЖӘНЕ ШЕКТІ ПАЙДАЛЫЛЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ 7
ҚОРЫТЫНДЫ Ошибка! Закладка не определена.
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР Ошибка! Закладка не определена.
1. ИГІЛІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ. ТАУАРДЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ҚАСИЕТТЕРІ
К. Маркс өзініц ғылыми зерттеуін тауарды талдаудан бастайды, себебі ол
тауар өндірісінің қарапайым түрі болып табылады. Ол экономикалық қүбылыстар
мен процестерді зерттеуді осыдан бастауы кездейсоқ емес. Тауар тым ерте де
пайда болды және ол кез-келген экономикалық жүйенің экономикалық клеткасы
болып табылады. Тауар категориясына дейін тарихта игілік ұғымы болған,
ол заттардың адамзаттың белгілі қажеттілігін қанағаттандыру кабілеттілігін
көрсетеді. Экономикалык әдебиеттерде игілік категориясы әртұрлі
түсіндіріледі. Мысалы, ағылшын экономисі, Кембридж мектебін қүрушы А.
Маршалл (1842-1924 жж.) Саяси экономия принциптері (1890 ж.) кітабында
игілікгі адамнын барлык кеңілі ауған заттарын түсінген, және ол адамнын
кажеттілігін қанағаттандыру қажет. Игіліктің бүл аныкгамасы толық емес,
себебі ол затпен және үсақ-түйекпен ғана шектеледі. Игілік коғамдык үдайы
өндіріспен байланыстырылатын *6олса сирек кездесетін (шектелген) болып
есептелінеді. Адамнын сүранымын қанағаттандыру үшін көп уақыт жүмсалса,
шектелілік дәрежесі тым жоғары болады.
Игілік экономикалык және экономикалық емес болып екіге бөлінеді.
Экономикалық игіліктер, индивидумдардын әртүрлі игіліктерге суранымдарымен
салыстарғанда, әрқашанда шектеулі болған. Алғашкы рет экономикалық
игіліктер үғымын ғылыми айналымға итальян экономисі А. Пезенти (1910-1973
жж.) ендірді. Табиғатта белгілі игіліктер (ауа, жер, жарық, климат) бар
және оларды адамдар күш-қайратын жүмсамай-ақ, колдануына болады. Осы
игіліктерді экономикалық емес игіліктер деп атаймыз.
Экономикалық игіліктердің ерекше түріне тауар жатады. Күнделікті
өмірде біз тауар сөзін колданамыз, оның мағынасына аса мән бермейміз және
бүл*үғымды зат, өнім, сездерімен баламалаймыз. Қазақстанда тауар ұғымы
тым ерте дүниеде пайда болған. Ол көшпелі түрік тайпаларыйан алынған және
сезбе-сөз алатын болсак мүлік, жақсылык мағынасын білдіреді. Ал
экономикалық теорияда тауар сөзі ерекше мәнге ие болады. Адам
ісызметінің нәтижесі бола алатын өнім тауар сөзіне ие бола алады. Ол өзінің
ғана емес, басқа адамнын түтынуына арналған, яғни айырбас ұшін немесе сатып
алу — сатуға бағытталған.
Коғамдық өндірістің қазіргі құрылымы мен нарықтық қатынастарды ескере
отырып, материаддық өнім ғана тауар емес, сондай-ақ материалдық емес
сипаттағы қызмет көрсетуде тауар бола алады.
Тауарды калай түсінеміз және оның қандай қасиетгері бар?
Маркстік теориянын пайымдауынша, тауар ең алдыменен адам іс-
әрекетінін өнімі, ол өзінін касиетімен адамдардың қандайда бір тұтынысын
канағаттандырады.' Өнім тауар болу үшін баска адаімнын колына берілуі
кажет және ол айырбастаудың аркасында кейбіреулерге тұгыну қүны регівде
кызмет етеді.2 Осьщан байкайтынымыз, кезкелген еңбектің өнімі тауар бола
алмайды, тек айырбастау үшін, сатып алу-сату ушін арналалы.
Экономикалык ойдың казіргі өкіпдері тауар үғымын баскаша баяндайды.
Олар тауарды экономикалык игілік ретінде қарастырады және шектеулі мелшерде
барлығын, айырбас үшін арналғандығын айтады, сөйтіп одан төлем
кабілеттілігі сүранымы талап етіледі. Австрия экономисі Карл Менгердін
(1840-1921 жж.) есептеуінше, экономикалык игіліктердін тауар болуы оның
қозғалу кабілетіне тәуелсіз, оны сатуды үсынатын адамға, оның
материалдығына және еңбектің өнімі ретінде сипатына тәуелсіз. Себебі ол
міндетті түрде айналым үшін арналған.1 [1]
Маркстің ойынша, тауар екі қасиетті иеленеді: біріншіден, каңцайда бір
адамның сүранымын қанағаттандыруы (онсыз ешкім оны сатып алмайды),
екіншіден, зат бола отырып, басқа затқа айырбасталу кабілеттілігі.
Заттың пайдалылығы, оның адамның анау-мынау сүранымын канағаттандыру
касиеті - түтыну қүны деп аталады. Кейбір тұтыну қүны адам сүранымын
тікелей қанағаттандырса (тамақ енімі, киім, түрғын-үй, кітап және т.б.),
басқалары - жанама (машина, қүрал-сайман, шикізат, өндірістік ғимараттар)
қанағаттандырады.
Түтыну қүнына ие болған тауар, қүнға да ие бола алады. Құн - бүл
тауарға сіңген қоғамдык еңбек пен айырбас аркылы байқалады. К. Маркс қүнды
адамдар арасындағы қатынастармен қатар, оны заттык қабығының қатынасы деп
толыктырды.
Құн айырбас қүнымен тығыз байланысты. Қүн тауардын ішкі касиеті болып
табылса, айырбас кұны бүл қүнның сыртқы көрінісі. Тауар өндірушілердің
тауарға сіңген еңбегі тек жанама жолмен керінуі мүмкін - бір тауардьщ басқа
тауарларға айырбасталуы арісылы.
Айырбас қүны сандык арақатынасты немесе пропорцияны байқатады, соның
негізінде әртүрлі тауарлар айырбасталады.
Мысал:
1 балта
20 кг астық
Бір балтаны өндіру үшін жүмсалатын еңбек мөлшері
20 кг астақты ендіру үшін жұмсалатын еңбек мелшері
Тауар табиғатының екі жактығы (түтыну күны және күны) еңбек сипатының
екі жақтығынан туындайды. Кезкелген тауар өндірушінің еңбегі екі жақты
сипатка ие болады: біржағынан бүл белгілі тұтыну қүнын жасайтын пайдалы
еңбек, екінші жағынан - бүл адамның жұмыс күші шығындары, оның накты түріне
гәуелсіз жалпы еңбегі.
Тұтыну құньш жасайтын еңбек накты еңбек деп аталады. Ағаш ұстасының
накты еңбегінің нәтижесі — стол, тігіншінікі — костюм және т.б. болып
табылады. Бірақ ағаш ұстасыда, тігіншіде накты еңбектүріне тәуелсіз дене,
нерві және энергиясын шығындайды. Адамньщ жұмыс күші шығындары түрғысывда
барлык еңбек біркелкі және оныц нақты түріне тәуелсіз. Мүндай еңбек
абстрактры енбек деп аталады, оның накты түріне абстрактыланған
(дерексізденген). Демек, нақты және абстрактылы еңбек - бүл тауарды
жасайтын сол бір еңбектің екі жағы.
Сол немесе басқа накты еңбекті тандау - әрбір тауар өндірушінің жеке
ісі. Сондай-ақ қоғамдық еңбек белісі тауар ендірушілердің бір-біріне
тәуелсіздііін камтамасыз етеді, себебі жеке еңбек жиынтык коғамдық еңбектің
белшегі б^лып табылады. Тауар өндірушілер иакты өнімді өндірген кезінде.
олардын енбегінің коғамдык. Сипаты касырын болып тұрады. Нақты еңбекті
коғамдык мойындау тек 'іар"ыкта ғана жүзеге асады. Егер нақты еңбектін
өнімі өз сатьш іушысьш таппаса, онда накты еңбек коғамдық еңбектің
бөлшегінде мойындалмағаны. Басқаша айтсак, нақты еңбектің (жеке) мі қоғам
үшін кажетсіз болғаны. Еңбекке кеткен шығындар бекер сейтіп бұл тауар
өндірушілерді күйретуте алып келеді. кезде накты және қоғамдық енбектің,
абстрактылы еңбектін жұмсында кайшылықтар байкалады. Құбылыстың жоғарғы
келбетінде тауарлардың тұтыну кұны мен күны арасынлағы
ніылыктарын байкатады.
2. ТАУАР ҚҰНЫНЫҢ МӨЛШЕРІ. ҚОҒАМДЫК ҚАЖЕТТІЛІК. ЕҢБЕКТІҢ ШЫҒЫНДАРЫ
Тауар қүны — бүл тауарға сіңген абстрактылы еңбек. Әртүрлі тауар
өндірушілер абстрактылы еңбектің әртүрлі мөлшерін шығындайды және жеке
жүмыс уақытында біркелкі болмайды.
Нарыкта тауарды коғамдык түрғыда мойындау мынаны куәландырады:,тауар
қүнының мөлшері жеке емес, коғамдық кджетгі еңбек шығьшымен, коғамға
кажетті жумыс күшімен анықталады.
Коғамдык кажетті жүмыс уакыты — бүл өндірістің қалыпты
жағдайындағы және еңбек онділігіме(н еңбек интенсивтілігінің орташа
денгейінде бүйымды дайындауға кеткен уақыт. Бүл орташа уақыт.
Бұл иарықта стихиялы — негізінен нарыкқа әкелінген тауар массасы
бойынша анықталады.
Мысалы, нарықта N тауарьшың 60 мындай бұйымына сүраным бар. Осы
тауарды үш тауар ендіруші дайындаған: А - 20 мың бұйымды дайындаған,
әрбір бүйымға 4 сағат жүмсаған, В —25 мың бүйым, әрқайсысына 5 сағат
жұмсаған, С — 15 мың бүйым, әрбір бүйымға 6 сағаттан жүмсаған.
А — 20 мың бұйым 4 сағат х 1 ақша бірлігі = 4 акша бірлігі = +1 ақша
бірлігі.
В — 25 мың бүйым 5 сағат х 1 ақша бірліғі = " акіиа бірлігі = 0
С — 15 мың бүйым 6 сағат х 1 ақша бірлігі - 6 акіил бірлгі = -I ақша
бірлігі.
Осы тауардың негізгі массасын В тауар өндірушісі дайындаған және 25
мың бүйымды қүрайды. Сондықтан, ол нарыктағы қоғамға қажетті (орташа)
уақытты, демек осы тауарлардың 5 акша бірлігіңе тең қүнында анықтайды.
Бүл жағдайда А тауар өндірушісінеде өзінің бүйымын 5 ақша бірлігі
бойынша сату пайдалы. Сонда осы тауардың негізгі массасы нарыкта екі
еселенеді, ол 45 мың бүйымды құрайды. Осыдан С тауар өндірушісінің іс-
әрекетін анықтау қиын емес Өзінің шығындарын толық болмасада қайтару үшін,
сондай-ак ол өзінің бүымдарын 5 ақша бірлігі бойынша сатуға мәжбүр болады.
Егер осы жағдай езгермесе, онда А тауар өндірушісі болады, ал С болса
күйрейді.
Қоғамға қажетті жүмыс уақыты және тауар қүнынын, мөлшері енбек
өнімділігінін әсерінен түрақты өзгереді, яғни уақыі бірлігіндегі
өндірілетін бұйымның мөлшері (саны) мына формуламен аныкталады:
Q (бүйымдар саны) еңбек өнімділігі = -------Т (уакыт)------
Еңбек өнімділігінен еңбек интенсивтнлігін айыра білу керек. Енбек
интенсивтілігі деп уакыт бірлігіндегі жұмыс күшінін шығындарын
түсінеміз. Еңбек өнімділігінің артуы кезінде уақыт бірлігіндеп
бүйымдар мелшері артады, ал бұйымдар бірлігінің құны төмендейді. Еңбек
интенсивтілігінін артуы кезінде бұйымдар мелшері адамнын дене шығындарына
пропорционалды болып, нәтижесінде бұйым бірлігінің құны өзгермейді. Сөйтіп,
тауардың коғамдык (нарыктык,) кұны еңбектің жеке шығынымен, жеке жұмыс
уақытымен емес, ол қоғамға қажетті жұмыс уақытымен (бұл коғамға кажетті
орташа жүмыс уақытының шығыны) анықталады. Қүн заңынын байқалуын міне
осыдан қорытындылаймыз.
Тауар өндірушілердің өзінің жұмыс уақытындағы жеке шығындары қоғамға
қажетті орташа жұмыс уақытынан аз болса — онда үтады, баиды; ал егер көп
болса, онда ұтылады, яғни күйрейді.
Тауар өндірісі жағдайындағы қүн заңы өндірісті реттеудін, негізі болып
табылады. Ол өзін тауардың қүн бойынша айырбасталу пронесінде көрсетеді.
Онда тауардын коғамға кажетті еңбегінің мазмүнымен өлшенеді. Тауарды құн
бойынша, эквивалент бойынша сатып алу — сату, зан ретінде күшіне енеді. Құн
өзінің нақты келбетін тауар бағасында көрсетеді. Құн занының әлеуметтік-
экономикалык салдарларының іс-әрекеті бұл тауар өндірушілердің жіктелінуі.
Нарықта күн заңынан баска, сүраным және үсыным заңы іс-әрекет жасайды.
Оныіі әсерінен тауар күны шеңберінде бағаның ауытқуы жүзеге асады. Ал,
тауар күньшың оның бағасына тепе-теңдігі сүраным мен үсынымының теае-
тендігінде жүзеге асады.
3. ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ ЕРЕКШЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ИГІЛІК РЕТІНДЕ
Қызмет көрсету тауар ретінде күшіие енеді, сөйтіп түтыну қүнының
ерекше түрі больш табылады. Ол пайдалы қызмет түрінде өмір сүріп, коғамдык
түтыныстарды канағаттандырады. Барлык жиынтық кызмет көрсету олардың
жүмсалуын^і байланысты — өндірістік және түтынушылық (тұрғындарға көмек
көрсету) кызметтер болып екіге бөлінеді. Өндірістік кызмет көрсету
өндірістік кажеттіліктерді канағаттандыруға және ол кәсіпорын, үйым
мекемелеріне үсынылады. Бүған жүк тасу көлігіде, байланысыда, ендіріске
қызмет жасау, затты өткізуге қызмет жасау мев жабдықтауға және т.б. кызмет
көрсету жатады.
Тугыііушылык кызмет көрсету халыктын түтыну тауарлары сиякты
түрғындардын кажеттіліктерін канағаттандыруға кызмет жасайды және
сондықтанда соңғысынан өте ерекше емес.
Еңбек шығындарына байланысты түрғындарға кызмет көрсету материалдык
және материалдык емес (таза) деп шектейміз. (Эндірістегі еңбектін
түтынушыларға материалдык игіліктерді (мүндағы жағдайда ~ түрғындарға)
немесе түрғындар колындағы гауардын күнын және түтыну құнын калпына
келтірумен байланыстарын материалдықка кызмет көрсетуге жаткызамыз.
Осы қызметті көрсетуге жұмсалған еңбек бір жағынан тікелей жана құн
мен түтыну кұнын (мысалы, үй-жиһаздары, киім және г.б. дайындауға көмек
көрсету) жасауға катысады, немесе тауардың тұтыну (жендеу жүргізу) күны
касиетін қалпына келтіреді.
Материалдык емеске кызметке - заттық, материалдық түрге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz