Миграциялық процестердің Қазақстан Республикасының демографиялық эволюциялық дамуға әсері

1. Тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Тарихнамасы мен деректік негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Тарихнамасының дамуы, жетістіктері мен олқылықтары ... ... ... ... ... ... .12

2. Мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.1 Қазақстандағы көші.қон саясатының мәнін ашу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Ішкі және сыртқы факторларды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28

Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырдың 1991 жылдары Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанынан бастап, өткен күрделі әлеументтік-экономикалық және саяси процестер халықтың демогафиялық ахуалына өзіндік ықпал жасады. Қазақстан және ТМД елдері шеңберінде 1991 жыл көші –қон үрдістерінің күшейген кезі. Көші-қон бағыттарындағы өзгерістер дәл осы жылдары туындады, бұған саяси жағдайлар, алдымен Кеңес Одағының ыдырауы мен тәуелсіз мемлекеттердің құрылуы аса маңызды себеп болды.
Қазақстанның және басқа бұрынғы Кеңес республикаларының саяси, әлеуметтік экономикалық салаларындағы орасан зор ғаламдық өзгерістер көші-қон проблемаларын төтенше шиеленістіріп жіберді.Көші-қон көлемдері мен оның негізгі бағыттары өзгеріп ғана қойған жоқ. Сондай ақ амалсыз көші-қон,жер ауып келген халықтардың қайта кетуі, экологиялық және басқа себептер бойынша жаңа көші-қон түрлері пайда болды.
ХХ-ғасырдың 91-жылдары Қазақстанда демографиялық жағдайдың күрт нашарлауы, туудың азаюы мен өлімнің артуынәтижесінде табиғи өсім қарқынының төмендеуі, республиканың ел-жұрттың белсенді қоныс аударуы заманымыздың нақты көрінісі алды. Нәтижесінде,соңғы он жылда, Қазақстан халқының саны 1 миллионнан астам адамға азайды. Қауіпті «депопуляция» термині ғылыми және көпшілік әдебиеттерде берік орықты, бұқаралық сана дағдысына айналды.
Қазақстан Республикасының Призидентті Н.Ә.Назарбаев халықа жолдуында ұлттық қауіпсіздікке теріс әсер ететін демографиялық факторлар туралы айта келіп , ендігі мақсат біздің жас мемлекетіміздің қуатты көші-қон саясатын жетекші артықшылықтар қатарына қосуда екендігіне баса көңіл аударуы да кездейсоқ емес.

1.Тынышбаев М. История Казахского народа: Учеб. Пособия.- Алматы: Қазақ университеті,1993. Шонанұлы Т. Жер тағдыры ел тағдыры.-Алматы: Жазушы.1999, Еболұлы М. Түкістанда келімсектерге арналған аудандарда жер мәселесі.-Ташкент:Түкістан,1923. Асфендияров С. История Кзахстана.-Алматы: Қазақ университеті,1993.
2.Донич А. Народонаселение Казахстана // Народное хозяйство.1928-11.
3.Нусупбеков А.Н. Формирование и развития советского рабочего класса в Казахстане.-Алматы:Наука,1996.
4.Гладышева Е.Н. О взаимовлянии миграции национального состава населения. М.: Статистика, 1973.
5.Абылхожин Ж.Б. Козыбаев М.К., Татимов М.Б. Казахстанская трагедия //Вопросы истори, 1989 -7.
6.Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально - демографические процессы в Казахстане. Алматы: Ғылым, 1991.
7.Қойгелдиев М.К., Омарбеков Т. Тарих ғылымы не дейді ? Алматы.: Ана тілі.1993.
8.Алексеенко Н.В. Сельское население Казахстана. Автореф. д.и. н.
-Алматы .:1994.
9. Айымбетов С. 1926-1939 жж. аралығындағы Қазақстан халқының этно- демографиялық және әлеуметтік құрамындағы өзгерістер.т.ғ.к. дисс. –Алматы.:1998.
10. Тулекова М.К. Жетісу өңірі халқының әлеуметтік-демографиялық дамуы. Т.ғ.д. Автореф.-Алматы,2003.
11. Сыдыков М.Н. Население Западного Казахстана.- Алматы,Ғылым.1995.
12. Мендикулова Г.М. Исторические судьбы казахской диаспоры. –Алматы, Ғылым 1997.
13. Құдайбергенова А.И. Қазақстан халқының әлеуметтік және ұлттық құрамындағы өзгерістер. т.ғ.к. Автореф. Алматы:2000
14. Коваьская С.И. Проблемы историографии Миграции населениии Кзахстана (ХVIII-ХХ вв.) Дисс. к.и.н. Алматы: 1997.
15. Асылбеков М.Х., Алтаева А.Ш. Историко демографические исследование в Казахстане .// Отан тарихы,1999.
16. Бугай Н.Ф. ,Иосиф-Сталин Лаврентию Берии. « Их надо депортировать». М:Дружба Народов, 1992.
17. Мусин Н.Р. Монахина О.В. Миграцонные проблемы: анализ,прогнозы, тенденции.// Евразиское сообщество.1998 №1.
18. Тезисы докладов и сообщение Всесоюзной Научной Конференции « демографические процессы на Урале, в Сибири , Средней Азии и Казахстане ХІХ-ХХвв» -Целиноград 1991-11июль.
19. Вишневскии А.Г. Серп и рубль.-Москва ,1998.
20. Садовская Е.Ю. Миграция в Казахстане на рубеже. ХХІ в. –Алматы: Ғалым,2001.
21.Итоги миграции населения в Республике Казахстан за 1997.год. Госкомитет Республики Казахстан по статистике и анализу. -Алматы.:1998г.с 3.
22.Қазақстандағы демографиялық жағдайдың қалыптасуына түрлі этностардың көші-қонының ролі. - Алматы.:2008ж.
23.Найманбаев Б.Р. Қазақстандағы 1970-1999 ж. аралығындағы көші-қон.-Алматы.:2002-131.
24.Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2030 Призиденттің Қазақстан халқына жолдауы». – Егемен Қазақстан. 1997ж. 11-қазан.
25.КОНЦЕПЦИЯ миграционой политики Республики Казахстан на 2007-2015 годы. - Алматы.:2007.
26.Уревень жизни населения в Казахстане. Стат.Сб / Агенство Республики Казахстан по статистике. – Алматы.:1999г.
27.Итоги миграции населения по Республике Казахстан за 1995 год. Госкомитет Республики Казахстан по статистики и анализу. – Алматы.:1996г.
28.Чудиновских О.С; Жумин А. Б. Экономики демографические аспекты челночного бизнеса в России. / Науч. Отчет : Эконом.Ф-т. МГУ им. М.Ломоносова. –Москва .:2000.
29.Нородонаселение. Энциклопедический словарь. Большая Российская энциклопедия. – Москва.:1994. С.349.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

МИГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ
ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ ДАМУҒА ӘСЕРІ.

1.
Тарихнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7

1.1 Тарихнамасы мен деректік
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7

1.2 Тарихнамасының дамуы, жетістіктері мен
олқылықтары ... ... ... ... ... ... .12

2. Мақсаты мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...16

2.1 Қазақстандағы көші-қон саясатының мәнін
ашу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16

2.2 Ішкі және сыртқы факторларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .19

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26

Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .28

Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырдың 1991 жылдары Қазақстан
Республикасының тәуелсіздік алғанынан бастап, өткен күрделі
әлеументтік-экономикалық және саяси процестер халықтың демогафиялық
ахуалына өзіндік ықпал жасады. Қазақстан және ТМД елдері
шеңберінде 1991 жыл көші –қон үрдістерінің күшейген кезі. Көші-
қон бағыттарындағы өзгерістер дәл осы жылдары туындады, бұған
саяси жағдайлар, алдымен Кеңес Одағының ыдырауы мен тәуелсіз
мемлекеттердің құрылуы аса маңызды себеп болды.
Қазақстанның және басқа бұрынғы Кеңес республикаларының
саяси, әлеуметтік экономикалық салаларындағы орасан зор ғаламдық
өзгерістер көші-қон проблемаларын төтенше шиеленістіріп
жіберді.Көші-қон көлемдері мен оның негізгі бағыттары өзгеріп
ғана қойған жоқ. Сондай ақ амалсыз көші-қон,жер ауып келген
халықтардың қайта кетуі, экологиялық және басқа себептер
бойынша жаңа көші-қон түрлері пайда болды.
ХХ-ғасырдың 91-жылдары Қазақстанда демографиялық жағдайдың
күрт нашарлауы, туудың азаюы мен өлімнің артуынәтижесінде табиғи
өсім қарқынының төмендеуі, республиканың ел-жұрттың белсенді
қоныс аударуы заманымыздың нақты көрінісі алды.
Нәтижесінде,соңғы он жылда, Қазақстан халқының саны 1 миллионнан
астам адамға азайды. Қауіпті депопуляция термині ғылыми және
көпшілік әдебиеттерде берік орықты, бұқаралық сана дағдысына
айналды.
Қазақстан Республикасының Призидентті Н.Ә.Назарбаев халықа
жолдуында ұлттық қауіпсіздікке теріс әсер ететін демографиялық
факторлар туралы айта келіп , ендігі мақсат біздің жас
мемлекетіміздің қуатты көші-қон саясатын жетекші артықшылықтар
қатарына қосуда екендігіне баса көңіл аударуы да кездейсоқ
емес.
Көші-қон динамикасындағы сыртқы және ішкі факторлар, оларға
әлеуметтік –экономикалық , демографиялық , мәдени себептері, кейінгі
кездегі құлаш жайған еңбек көші-қондарының ықпалы. Міне
осындай өзекті мәселелер Қазақстанның әрбір даму кезеңінде көші-
қонның өзіндік ерекшеліктерімен сипаттары болғанын
аңғарамыз.Оның үстіне , ел ішінде этносаралық келісімдер нығайып,
әлеуметтік-экономикалық жағдай жақсарған сайын көші-қон
ағымдарының бағыттары көлемдері мен мақсаттары өзгеріп отыр.
Сондай-ақ тақырыптың өзектілігі – зерттеудегі қызықты нысана
ғана болып қоймай, сонымен қатар болашағымыздың, кең байтақ
еліміздің, жеріміздің негізгі факторы болған қазақ халқының
саналы да сапалы санын көбейту болмақ. Халықтың өсіп-өнуі
адамзаттың және қоғамның тағдырында үлкен рол атқарады. БҰҰ-ы бұл
мәселені жаханданудың 13 маңызды проблемасының санатына жатқызады.
Тақырыптың өзектілігі: Көші-қонға байланысты қазіргі нақты
статистикалық деректерді комплексті түрде айналымға қосу,
демографиялық даму динамикасын кешенді түрде сипаттау.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандағы көші-қон процестерінің
тарихына , динамикасына, факторларына, алуан түрлі қырларына қатысты
мазмұны мен ой тұжырымдарына қарай шартты түрде үш топқа
жіктеуге болады:
-Бірінші топқа көші-қонның алуан түрлі қырларын, соның
бірі оның теориясы мен методологиясы мәселелерін зерделеген
еңбектерді жатқызамыз.
-Екінші топқа көші-қон процестерінің құқықтық, экомикалық
және әлеуметтік саяси мәселелерін баяндайтын еңбектермен
мақалалар.
-Үшінші топқа біздің тақырыбымызға неғүрлым жақын келетін
Қазақстандағы демографиялық ахуалды сипаттап ондағы көкейкесті
мәселерді дәл көрсете алған зерттеушілер.
Әрине, Қазақстандағы көші-қон процестерінің тарихына қатысы
бар ойлар мен тұжырымдар басқа да мазмұндағы зерттеліп
отырған тақырыптың тарихнамасына айтулы үлес қоса алмағаны
әбден түсінікті.
Қоныс аударудың алуан түрлі қырларын қарастырған бірінші
топтың өкілдері мәселенің тарихнамасын зерделеуде біраз
істерді тындырғанын атап өтеміз.
Зерттеу барысында көші-қонның түрлі аспектілерін, сыртқы
және ішкі көші-қонның факторларын,көші-қон динамикасының құрылымына
аса көңіл бөлу керек. Демек, проблеманың зерттеу үлкен теориялық
және практикалық қажеттілік туғызада. Көші-қон процестері
салдары, олардың тұтасынан алғанда мемлекет дамуына ықпал етуі, ел-
жұрттың еңбекпен қамтылуына, жұмыссыздық деңгейіне, жұмыс күші
сапасына, демографиялық құрылымға, әр түрлі аймақтардағы және
басқа халыққа әлеументтік өмір қажеттілігінің артуына әсері
бар. Бұларды уқыпты түрде зерттеу мен талдау күн тәртібінде
тұр.
Сонымен бірге көші-қон проблемаларын және оның Қазақстан
халқының дамуына ықпалынзерттеу тұтасынан алғанда қоғам дамуының
дәрежесі туралы айтуға, оның проблемалық мәселелерін
айқындауға және одан әрі даму перспективаларын белгілеуге
мүмкіндік береді
Зерттеу жұмыстың мақсаты: 1991-2008 жылдардағы Көші-қон
процестердің Қазақстан Республикасының демографиялық – эволюциялық
дамуға әсері. Көші-қон процестерінің сыртқы, ішкі факторларын,
бағыттарындағы түбегейлі өзгерістерді, тарихнамасын, қоғамдық-саяси
тұрғыдан жан-жақты қарастыру, талдау. Бұдан шығатын курстық
жұмыстың негізгі міндеттері төмендегідей:
-Көші-қон процесінің тарихнамасына қатысты зерттеу еңбектерін
ғылыми тұрғыдан талдау.
-Жалпы көші-қон ахуалын және демографиялық жағдайға ықпалын
аша көрсету;
-Қазақстан Республикасындағы сыртқы және ішкі көші-қонның
әлеуметтік-экономикалық себептерін анықтау;
-Көші-қонға әсер ететін ішкі және сыртқы факторларына
тоқталу;
-Демографиялық даму динамикасын талдау;
-Егемендік алғанан бергі, көші-қон бағыттарындағы түбегейлі
өзгерістерге тоқталу:
-Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін, көші-қонның сыртқы және ішкі факторларын ретейтін
ұсыныстар тұжырымдарды ұсыну;
-Көші-қон қарым-қатнасын тұрақтандыруды қамтамасыз етудегі
халықаралық тәжрибені талқылау;
-курстық жұмысы көтерген барлық мәселелерін ашу негізінде,
жүргізілген зерттеулер бойынша қорытындылар жасап, жалпы
нәтижелерін көрсеру және осы бағыттың болашағын ынталандыру.
Зерттеудің жұмысының нысаны: Көші-қон процесі, оның
әлеументтік демографиялық өзгерістерге ықпалы , демографиялық өсіп-
өнуіне айрықша әсері.
Түпдерек көздері: Зертеуде әр түрлі деректер
пайданылды,олардың бастылары:
1)Мұрағат құжаттары мен мәліметтері;
2)Бүкілодақтық халық санақтарының мәліметтері;
3)Жарияланған статистикалық жинақтар;
4)Баспа сөз мәліметтері;
5)Демографиялық және көші-қон мәселелеріне арналған
монографиялар, мақалалар және т,б.
Тарихнамалық талдаудың деректік негізі болды.Негізгі
деректердің дені Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік
Мұрағаты мен Қазақстан Республикасы Призенті Мұрағатынан алынды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Кіріспеден, бір тараудан,
қорытындыдан және пайданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Тарихнамасы.
1.1Тарихнамасы мен деректік негізі.
Қазақстан Республикасының егемендік алғаннан кейінгі уақытта,
қазақ елінің өтпелі кезеңдегі жүріп өткен жолы мен
демографиялық тарихына, жаңаша көзқарас тұрғысынан жазу, уақыттың
қойған талабы болды. Тарих ғылымының әр саласы бойынша шынайы
зерттеулер жүргізіле бастады. Осындай тарих ғылымының бір саласы
саналатын тарихи демография бағытында да, республика халқы
жайында зерттеулер жүргізіліп бірқатар еңбектер жарық көрді.
Республикамыздағы демографиялық ахуалдың астары өткен кезеңдер
мен тығыз байланыста жатқандығы жайында, нақты мәліметтер мен
тұжырымдамалар көпшілік назарына ұсыныла бастады.
Тарихи демография саласында одан әрі серпін бере түсу
үшін, ендігі жерде белгілі бір кезеңдер аралығындағы халық
санының динамикасындағы өзгерістерге, көші-қон процестерінің
ауқымына және олардың жекелеген аймақтардағы ерекшеліктеріне
баса назар аударған абзал.Сонымен қатар, бұл мәселелердің
ғылыми әдебиеттерде көрініс табу деңгейіне тарихнамалық талдау
жасау қажет. Өйткені, мұндай талдау тарихи процестердің негізгі
желісін, оның елеулі құбылыстарын ғылыми тұрғыда дұрыс көрсетуге
және көкейкесті проблемаларын белгілеп, зерделеу үшін тарихи
таным тәжрибесін пайдалануға мүмкіндік береді.Тарихи демография
саласында өзекті мәселелердің бірі Кеңестік дәуірде қазақ
жеріндегі көші-қон процестері өзіндік ерекшеліктері мен
дараланған. Ол биліктің жүзеге асырған саяси, әлеуметтік –
экономикалық іс-шаралар мен тығыз байланыста жүрді. 1997 ж. Қазан
төңкерісінен кейін орын алған Азамат соғысы, Жер-су реформасы,
күштеп ұжымдастыру, қуғын-сүргін, күштеп қоныс ауыстыру, Ұлы отан
соғысы кезіндегі мобилизация мен эвакуация, депортатция, соғыстан
кейінгі демобилизация, халық шаруашылығын қалпына келтіру
жолындағы шаралар күштеп қоныс аударғандарды кері қайтару, тың
және тыңайған жерлерді игеру секілді т. б. Оқиғалармен
ахуалдар ішкі және сырқы көші-қон процестеріне тікелей ықпал
етті. Өз кезегінде Кеңестік дәуірдегі көші-қон процестерін
Қазақстан халқының ұлттық құрамындағы арасалмаққа күрделі
өзгерістер ала келді.
Міне, осы мәселе отандық тарих ғылымында ұлттық мүдде
түрғысынан обьективті тұрғыда зерттеуді қажет ететіндігі
ешқандай күман туғызбайды.
Көші-қон процестері бұрында зерттеушілердің назарынан тыс
қалған жоқ, бұл мәселе Кеңес дәуірінде де қазіргі
кезде де және шетелдік ғалымдар тарапынан да әр қилы
бағаланып келді. Әрбір кезеңге тән, тарихи концепсияларды
талдау және ғылыми еңбектердің деректік негізіне баға
беру , отандық мақсаттарының біріне айналды.
Бұл көші-қон процестерінің тарихнамасын арнайы
қарастырудың өзі ғылыми маңызға ие. Осының бәрі біздің
зерттеулеріміздің өзекті, әрі ғылыми сұранысқа сай тақырып
екендігін байқатады. Кеңестік дәуірде алғашқылардың бірі болып
, қазақ халқының саны құрамы орналасуы жайында М.Тынышбаев ,
кейін Қазақстан демографиялық ахуалына байланысты Т. Шонанұлы ,
М. Есболұлы жазды. Сондай-ақ , бұл жөнінде М.Шоқайұлы ,
С.Асфендияров , Т.Рысқұлов , С.Сәдуәқасов 1 сияқты қазақ зиялылары
қалам тартқан . Олардың еңбектерінде ұлттық мүддені қорғау
көзелгені аңғарылады
Қазақстандағы көші-қон қозғалысы мен отарлау саясатына
ашықта батыл көзқарастарын білдіргендер Қазақ ұлтының
зиялылары болды. Мәселен, Мұстафа Шоқайдың пікірінше , Қазақстанды
Кеңестік отарлау шаруашылық өмірді ұйымдастырыудың бір жақтылық
және шикі заттық ұстанымын қалыптастыру арқылы, Ресейге барынша
тәуелді ету бағытынан бастау алады. Мұстафа Шоқайдың Кеңестік
жер саясатының Құлаған Патшалық ескі саясатын еске түсіреді деп
сынағаны белгілі.
Түркістанда Орыс пролетариаттарының диктатурасы орнады дей
келе, жаңа формадағы ұлт саясаты орыс өкіметінің пайдасына
қызмет етуде деген тұжырымға келеді. Демек, М.Шоқайұлы отаршылдық
саясатты сезе де көре білген ұлт зиялысы ретінде күрес
жүргізген. Осы жолда ойларын, пікірлерін ашық айтты. Бірақ
оның сын-пікірлері кеңестік бйлікке ұнамады. Соның нәтижесінде
ұлт зиялысы қуғындалды. Қазақстан халқы үшін күрес жүргізген
қазақ зиялыларының бірі С. Сәдуақасұлы партия басшыларының
жүргізіп отырған солақай саясатына қарсы наразылығын білдіріп,
орынды сынға алды. Оның ұлттық мәселеге байланысты жарық
көрген Большевик журналындағы О национальностях и националах
атты мақаласы болды. Автор өз еңбегінде Қазақстандағы айтыс-
тартыс жағдайларының себептерін дәледеуге тырысқан. Кеңестік
кезеңде халықтың хал-ахуалына назар аударып, ол үшін күрес
жүргізген қазақ зиялыларының бірі М. Есболұлы Түркістан
өлкесінің материалдары бойынша жер мәселесінің ушығыуын сырттан
ағылған көші-қоншылар санының артыуымен тікелей байланыстырады.
Автор нақты деректерге сүйене отырып, Түркістанды отарлау
барысында көші-қон қозғалысына тартылған өзге жұрт өкілдерінің
саны арта түскенін атайды. Келімсек атанған көші-қоншылардың
барлық жері жергілікті халықтардың жерінен 15 есе артық
екендігін дәлелдейді.
1926 жылы Т.Шонанұлының қазақ жер мәселесі тарихы деген
еңбегінде агарлық көші–қон патша үкіметінің отаршылдық
саясатымен тығыз байланыста қарастырылып, қазақ жеріне қоныс
аударылған келімсектерге көңіл аударған. Қоныс саясатының
нәтижесінде Т.Шонанұлының пікрінше Қазақ жерлері отар аймаққа
аударылып, қазақтар жерсіз қаңғырып, өз атамекендерінен
көше бастаған .Қазақтардың өзі де көші –қон процестерінің
иіріміне амалсыздан енгендеріне алғаш көңіл бөлді.
М.Тынышбаев Жетісу обылысындағы қоныс аударушылардың
тым көптігіне назар аударып, келімсектердің келуіне
байланысты әлеуметтік экономикалық жағдайдың күрт
төмендеуін ашып айтты. Аймақтағы шаруашылық құлдырап, құнарлы
жерлер тартып алынған соң, егіс-жайылым көлемі қысқартылып,
халқы кедейленіп, адам таныстай өзгерді деп жазды.

1920-1930ж.ж. Мемлекеттік тапсырыспен А.Н.Донич пен Н.Д.Трублаевичтің
халықтың саны, құрамы, орналасуы жайында еңбектері жарық
көрді. А.Н.Донич зерттеуінде демографиялық шолу жасаса, Н.Д.
Трублаевич Республикадағы халықтың табиғи өсімі мен ұлттық
құрамындағы өзгерістер жайын қарастырды.2
Үкімет тапсырмасын орындап, Қазақстанның демогафиялық
жағдайын А.Донич өз еңбегінде 1926 ж. халық санағының
материалдарын талдап ; 1928 жылға дейінгі кезеңдегі халық
санының өсу динамикасына назар аударды. Оның мәліметтеріне
қарғанда,1928ж. күзіне дейін Республика тұрғындары 6 млн. 507 адам
құраған. 3717094 адамы – 51,1% қазақтар, 1280000 адамы – 19,7 %,
860978 адамы – 13,2% украиндер, 648923 адамы – 10 % басқа ұлт
өкілдері. Республика халқы саны тым аз өсіп, төменгі
үлеске ие болуын автор механикалық өсіммен орынды
байланыстырғанымен, табиғи өсімнің әсерін ашып бере алмаған.
Респубикадағы 1924 -1927жж. ауыл тұрғындарының табиғи
өсіміндегі ерекшеліктерін Д.Н.Трублаевич қарастырды.
Т. Рысқұлов Қазақстан халқы оның ұлттық құрамы мен
орналасу мәселелерін 1927ж. жарық көрген Қазақстан атты
еңбегінде және М.О.Әуезовтың 1930 ж. шыққан Қазақстандағы
ұлттар деген кітабында көрініс тапқан.
Бірақ , авторлар ұлттар арасындағы табиғи өсімнің
біркелкі көрсеткішке ие болу себептерін түсіндермей, тек
мәліметтер келтірумен шектелді. Одан кейінгі уақытта
демография мәселесіне байланысты еңбектер жазылмады. Себебі,
Кеңестік тоталитарлық жүйе оған мүмкіндік бермей, 1937ж.
халық санағының қорытындысын жариялауға тиім салып, оған
қатынасқан адамдарды қудалады.
Демография байланысты зерттеулер тек 1960-жылдары
қайта қолға алына бастады. 1960-1970 ж.ж. Қазақстанның
демографиялық дамуының кейбір аспкетілері қарастырылған, алайда
негізінен еліміздің әлеуметтік даму мәселелеріне
арналған еңбектер шықты. Әсіресе жұмысшы табы, шаруалар мен
интеллигенция тобының қалыптасу мен даму процесі
қарастырылды. Ресми статитиканыт қолданған зерттеушілер әлеуметтік
топтардың демографиялық сипаттамаларына, әсіресе
өнеркәсіптік және аграрлық көші-қон ерекшеліктеріне
тоқталған. Жұмысшы табы мәселесін зерттеген ғалымдар,
нақтылап айтсақ А.Н. Нүсіпбеков, М.Х.Асылбеков, С.Б.Нұрмұхамедов,
Б.Н. Әбішова шаруалар тарихын зерттеген А.Б. Балақаев, Г.Ф.
Дахшлейгер, К.Н. Нүрпейіс интеллигенция тобын зерттеген Ш.Ю.
Тастанов, Х.Ғ. Әбжанов 3 сияқты ғалымдар Қазақстандағы этно -
демографиялық процестерді анықтайтын статистикалық мұрағат
деректерін айналымға еңгізді. 1970-1980 жж. Тарихи
демография саласында арнайы еңбектер шыға бастады.
Соның ішіндегі революцияға дейінгі статитикалық
мәліметтердің негізінде әлеуметтік және ұлттық
демографиялық факторларды өзара байланыспен, өзара шарттылықта
қарастыру әдістері негізделді.
Қазақстанда көші-қонның тарихи мәнін, оның
халықтың әлеуметтік - ұлттық құрамына тигізген әсерін ашқан,
көші-қон мен ұлттық құрылым өзгерістерінің өзара байланысты
тарихи екендігін көрсеткен алғашқы зерттеушілер – Е.Н.
Гладышева, Н.Е. Бекмаханова, В.М. Кабузан мен Н.В. Алексеенко
болды.
Ал, Ф.Н. Базанованың монографиясында көші - қон
қозғалысының Республика халқының көп ұлтты құрамының
қалыптасуына әсер еткен күрделі де көп салалы процес
екендігі көрсетілді. 4
Н.Ф. Базанова еңбегінде көші –қондық процестер Кеңес
өкіметінің қоныс аудару саясаты мен тығыз байланысты
қарастылып, көші –қонның Қазақстан халық санымен ұлттық
құрамындағы өзгерістерге әсері талданған. Алайда, бұл еңбекте
Кеңес дәуірінде тыйым салынған Қазақстандағы көші–қон
процестерінің маңызды беттері: Репрессияланған халықтарды
депортациялау, таптық белгісіне байланысты жер аудару т.б.
мәселелері ашылған жоқ.
1.2. Тарихнаманың дамуы, жетістіктері мен олқылықтары.
1980 жж. аяқ кезінен бастап Қазақстандық ғалымдардың
зерттеулерінде халықтар тағдырындағы саяси фактордың әсерлері
талдана бастады. Әсіресе, М.Қ.Қозыбаевтың, Ж.Б.Абылхожиннің
еңбектерінде Қазақстандағы 1920-1940 жж. тоталитарлық жүйенің
экономикадан тыс , күштеу саясатының дағдарыстарға толы
әлеуметтік - демографиялық нәтижелері анықталды. Қазақстан
жұмысшыларының саны, ұлттық, жасы мен жыныстық құрамы, білім
деңгейі, мамандық түрлері мәселелерін қарастырған екі томнан
тұратын еңбек жарық көрді. Зерттеу дің мерзімдік шеңбері
1917 -1937 және 1938 -1960 жылдарды қамтыды. Ауылдық жерлердегі
интеллигенция қауымының қалыптасуына, сананың өсуіне, ұлттық,
жыныстық құрамына , даярлау жолдарына арналған Х.М.Әбжановтың
зерттеуі шықты.5
Қазақстанның Кеңестік дәуірдегі әлеуметтік-демографиялық
дамуы М.Х.Асылбеков пен Ғ.Б.Ғалиевтің арнайы монографиясында
біртұтас және сан-салалы процесс ретінде алғашқы рет жан-
жақты қарастылды, бұл процестің болашақтағы дамуына ғылыми
тұжырымдамалық болжамдар жасалды.6
1990ж. М.Қ.Қойгелдиев пен Т.Омарбековтың және т.б.
ғалымдардың еңбектерінде ұжымдастыру жылдарын дағы қазақ
халқының демографиялық келбетін айқындайтын, халықтың азаюы мен
апатқа ұшырауы салдарын ашқан тұжырымдары жарияланды. Онда
Қазақстаннан тысқары кеткен қазақтардың саны мен әлеуметтік
құрамы жөнінде құнды мәліметтер берілді7
Қазақстандағы ұжымдастыру науқаны мәселесін қарастырған,
М.Қ.Қойгелдиев пен Т.Омарбековтың зерттеуінде Зұлмат ашаршылық
қазақ тарихында үлкен демографиялық апатқа әкелгендігі
баяндалды. Зерттеушінің қарастыруынша, 1930-1933жылдары негізінен
қазақтардан тұратын ауыл халқының 3 млн.379,5 мың адамға
кемігендігін атайды.Мұның 1 млн.-нан астамы босқындар,- дейді.
А.Н.Алексеенконың , Н.З.Тәжібаеваның ауыл халқының өсуі
қарқыны мен ұлттық құрамы, аймақтарға шоғырлануы, экономикалық
аудандарға топтастырылуы қарастырылған докторлық диссертациялар
қорғалды. Бірақ, бұл зерттеулер тек жарияланған санақ
материалдарына ғана негізделген , мұнда 1939 -1959 жж.
аралығындағы туу, өлім-жетім, көші-қон , халық құрамының ішкі
тенденциялық ерекшеліктеріне аз көңіл бөлінген.8
С.Айымбетовтың кандидаттық диссертациясында Қазақстан
халқының 1926-1939 жж. аралығындағы демографиялық жағдайы
баяндалса, Л.Т.Қожекееваның диссертациясы Ұлы Отан соғысы
жылдарындағы Қазақстан халқының әлеуметтік құрамы және
демографиялық өзгерістерін зерттеді. Кеңестік тоталитарлық жұйенің
мәні мен оның Қазақстандағы демографиялық процестерге
әсері М.Қ.Қозыбаев пен Қ.С.Алдажұманов еңбектерінде ашылды.9
Тарихи демография саласында аймақтар бойынша да зерттеу
жұмыстары жарық көрді. Батыс Қазақстан халқының екі ғасырлық
тарихи дамуы М.Н.Сыдықовтың монографиясында,Шығыс Қазақстан халқы
туралы статистикалық мағлұматқа толы. А.Н.Алексеенконың
еңбегінде табиғи өсімге өлім – жетім көрсеткішінің әсері мен
денсаулық сақтау мәселелері талданды. Орталық Қазақстанның ХІХ-
ХХ ғасырлардағы демографиялық дамуына В.В.Козинаның еңбектері
арналды. Жетісу өлкесі бойынша докторлық диссертацияны М.К.Тулекова
қорғаған еді. Бұл терең зерттелген ғылыми еңбекте 1897-1926
жылдардағы аймақтық әлеуметтік дамуы, этнодемографиялық сипаттамасы,
тарихи демографияның теориялық –методологиялық негізі айқын
көрсетілді. Онда Жетісу халықының саны мен құрамындағы
өзгерістерге, тарихи демографиялық деректерге толығымен шолу
жасалынды.10
Тарихи демография саласында Қазақстанның жекелеген
аймақтары бойынша кандидаттық диссертацияларда қорғалды.Атап
айтсақ, О.Д.Табылдиева – Маңғыстау, ал А.А.Какенова Солтүстік
Қазақстан аймағы халқының демографиялық дамуын зерттеді.11
Кеңестік тоталитарлық кезеңде бұрынғы азаматтар деген
ұымдарды зерттеуге идеологиялық тыйым салғандықтан ,
шетелдік зерттеулерде ғана қарастырылып келген шетелдердегі
қазақтар тарихы алғаш Республикада К.Л.Есмағамбетов,
Г.М.Меңдіқұлова монографияларында зерттелді. Сонымен қатар, қазақ
ириденттері тарихы А.В.Коновалованың 12 т.б ғалымдардың
еңбектерінде талданды. Қазақстанда 1939 -1959 жылдардың аралығында
болған халықтың әлеуметтік және ұлттық құрамындағы өзгерістер
саны , орналасуы , өсіп - өну ерекшеліктері және көші-қон
процестерінің ұлттық құрамға тигізген әсері А.И.Құдайбергенованың
кандидаттық ғылыми еңбегінде талданды.13
Тарихи демография саласындағы жетістіктерді тарихнамалық
талдауға С.И.Ковальскаяның , М.Х.Асылбеков пен Л.Х.Төлешованың
еңбектері арналған. С.И.Ковальскаяның кандидаттық ғылыми
еңбегінде негізінен ХVIII және ХІХ ғасырдағы көші-қон мәселесі
қамтылып, ХХ ғасыр мәселесі толық жазылмаған.Ал, М.Х.Асылбеков
пен Л.Х.Төлешованың монографиясында ХХғасырдағы демографиялық
мәселелерге тарихнамалық талдау беріліп, көші –қон процестеріне
де едәуір көңіл бөлген. Сондай –ақ, Б.Р. Найманбаевтың
кандидаттық диссертациясында 1970 -1989 жж. аралығындағы
Қазақстанға қоныс аударылғандардың азаюы мен олардың кері
көшуі жайында сонымен қатар олардың құқықтық жағдайы
қарастырылған.14
Қазақстанда тарихи демографияның дамуы мен
методологиясы көлемді ғылыми еңбектерде жарық көрді. Мысалы,
М.Х. Асылбеков, А.Ш.Алтаевтың және А.И. Құдайбергенованың
көлемді мақалалары жарияланды.15
Тарихи демография мәселесіне байланысты Ресейлік
ғалымдардың да еңбектері жарық шықты. Олардың қатарына
Н.Ф. Бугай, В.П. Данилов, Н.И.Платунов, Т.М. Реннер, В.Хорев,
В.Чапек, М.П. Малышева, В.С. Познанский, С.И.Брук, Ю.А. Поляков, В.Б.
Жиромская, И.Н. Кисилев және т.б. ғалымдардың еңбектері жатады.
16
1990-жылдардағы көші-қон процестеріне көптеген қазақстандық
ғалымдардың зерттеулері арналған. Олардың ішінде
Н.Р.Мусиннің және С.В.Монахинаның, Г.Т.Айтмағанбетованың,
А.Қуандықовтың, А.Бекжанованың,Н.Аужановтың, Р.Әбсатаровтың т.б.
еңбектерін атап көрсетуге болады.17
Мақалаларда Республикадағы демографиялық жағдай, оның
экономика мен саясатқа, әлеуметтік өмірқызметі мен ұлт аралық
қатнастарға әсері сипатталады, көші-қон роцестері қарастырылады.
1991 жылы Астанада өткен Оралдағы, Сібірдегі Орта Азиядағы,
және Қазақстандағы ХІХ – ХХ-ғы демографиялық процестер - деп
аталатын ғылыми конференция, Қазақстанда демографиялық тақырып
пен шұғылданатын зерттеушілер аз емес екенін көрсетті.18
Қазақстан тарихнамасындағы халықтың көші-қон мәселелері
тарихнамасыныңөзін хронологиялық жағынан 2-топқа бөліп алып
қарастыруға болады.
1) Мұның алғашқысы Қазан төңкерісіне 1917ж. дейінгі қазақ
өлкесіндегі халықтардың қозғалысы , оның шаруашылық -
тұрмыс үрдісіне тигізген ықпалы жөніндегі мәселелерге
талдау жасалған еңбектер болды.
2) Кеңес дәуірі мен қазіргі заманғы көші –қон процесінің
тарихы, демогафиялық қырларын терең зерттеген
ғалымдар еңбектерін құрайды
Кейінгі кездерде басылым беттерінде ел-жұрт
проблемалары бойынша ғылыми мақалалар жарық көруде.
Қазақстаннан көшіп келушілерлермен байланысты қарастырған Рессейлік
ғалымдардың еңбектерін атап өтпеске болмайды. Олардың ішінде
А.Г.Вишневскиидің Современные проблемы миграций деп аталатын
монографиясын көрсетуге болады.19
Е.Ю.Садовскаяның монографиясын бөліп көрсетуге тура
келеді, себебі,ол Кеңестік кезеңнен кейінгі көші-қон формаларын
қарастырған.20

2. Мақсаты мен міндеттері.
2.1. Қазақстандағы көші – қон саясатының мәнін ашу.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанынан бастап, өткен
күрделі әлеуметтік-экономикалық және саяси процестер халықтың
демографиялық ахуалына да өзіндік ықпал жасады. Қазақстан үшін
басқа да ТМД елдері сияқты, 1991 жылы көші-қон процестерінің
күшейген кезі, көші-қон бағыттарындағы өзгерістер дәл осы жылдары
туындады, бұған саяси жағдайлар, алдымен Кеңес Одағының құлауы мен
тәуелсіз мемлекеттердің құрылуы аса маңызды себеп болды.
Қазақстанның және басқа бұрынғы Кеңес республикаларының саяси,
экономикалық әлеуметтік салаларындағы орасан зор ғаламдық өзгерістер
көші-қон проблемаларын төтенше түрде шиеленістіріп жіберді: көші-қон
көлемдері мен оның негізгі бағыттары ғана өзгеріп қана қойған жоқ,
сондай-ақ амалсыз көші-қон, жер ауып келген халықтардың қайта
кетуі, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.