Қазақстан Республикасының Конституциясы туралы ақпарат
Кіріспе бөлімі
1. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылдануының алғышарттары, себептері, кемшіліктері, жаңалықтары.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1995 жылғы 30 тамызда қабылдануының алғышарттары, себептері, кемшіліктері, жаңалықтары.
3. Қорытынды
1. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылдануының алғышарттары, себептері, кемшіліктері, жаңалықтары.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1995 жылғы 30 тамызда қабылдануының алғышарттары, себептері, кемшіліктері, жаңалықтары.
3. Қорытынды
Қазақстан Республикасы Конституциясының даму кезеңдерінің өзегін ашпастан бұрын жалпы конституциялардың нысаны (формасы) мен құрылымына тоқталғанымыз дұрыстау шығар. Заң әдебиеттері мен оқулықтарында көрсетілгендей, конституцияның нысаны – бұл конституциялық нормалардың жазылуы мен тұжырымдау тәсілі. Конституцияның нысаны, алдымен оның бір немесе бірнеше нормативтік актілерден тұратындығымен анықталады.
Егер Конституцияда, тұтас жазбалы акті ретінде бүкіл конституциялық мәні бар негізгі мәселелерді қамтыса, онда оны кодификацияландырылған (сұрыпталған) деуімізге болады. Ал, өзге жағдайда, айталық, жоғарыдағы мәселелер бірнеше актілерде өз шешімін тапса, онда оны, керісінше, кодификацияланбаған деп есептейміз.
Кодификацияланған конституциялардың құрылымы белгілі бір қалыптардың түрлеріне сай келуі тиісті. Оның ірге тасы преамбулдан (кіріспеден), негізгі бөлімнен (негізгі мазмұннан), қорытындылардан, өтпелі және қосымша ережелерден қалануы қажет. Әдетте, преамбулаға конституцияның мақсаты жазылады, шығуының тарихи жағдайлары көрсетіледі, кей кездерде құқықтар мен бостандықтар немесе мемлекеттік саясаттың басты бағыттары айқындалады. Негізгі бөліміне азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, қоғамдық құрылыстың негізі, мемлекеттік органдардың жүйелері мен мәртебесі, мемлекет рәміздері, конституцияны өзгерту тәртібі туралы нормалар енеді. Мемлекеттік органдардың мәртебесі туралы нормалар мемлекеттік биліктің бөліну қағидаларына сәйкестендіріліп орнықтырылады: көбінесе, алдымен парламент жөніндегі нормалар, одан кейін мемлекет пен үкімет басшылары, сот билігі және жергілікті мемлекеттік басқару нормалары.
Қорытынды ережелерде әр түрлі нормалар сөз етіледі. Мұнда конституцияның кү.шіне ену тәртібі тағайындалады. Конституцияны өзгерту тәртібі мен мемлекеттің рәміздері туралы нормалар негізгі бөлікке енбеген жағдайда ғана қорытынды ережелерде тұжырымдалуы мүмкін.
Ендігі жерде бұл қағидалардың іске асқандығын мысалы ретінде Қазақстан Республикасының Конституцияларынан көруге болады.
Шындығына келетін болсақ Қазақстан өмірінде еліміздің Ата заңы бес рет қабылданған болатын. Ең біріншісі – Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасының 1926 жылғы 18 ақпанындағы Конституциясы. Конституция ҚАКСР Орталық Атқару Комитетінің қаулысымен бекітіліп, РКФСР Бүкілроссиялық Орталық Атқару Комитетіне бекітуге жіберілген болатын. Бірақ бұл Конституцияның соңғы жобасы онда қаралмады. Сондықтан ол республика аймағында іс жүзінде қолданылмапты. Сөйтіп ол жоба түрінде жабулы қалды. Соған қарамастан біз бұл туралы мәліметті естен шығармауымыз қажет, өйткені, оның бөлімдері мен тарауларындағы тұжырымдар біздің тарихымыз, ғылымымыз үшін өте орасан мәні бар екендігін кең сарайымызбен сенуіміз қажет.
Егер Конституцияда, тұтас жазбалы акті ретінде бүкіл конституциялық мәні бар негізгі мәселелерді қамтыса, онда оны кодификацияландырылған (сұрыпталған) деуімізге болады. Ал, өзге жағдайда, айталық, жоғарыдағы мәселелер бірнеше актілерде өз шешімін тапса, онда оны, керісінше, кодификацияланбаған деп есептейміз.
Кодификацияланған конституциялардың құрылымы белгілі бір қалыптардың түрлеріне сай келуі тиісті. Оның ірге тасы преамбулдан (кіріспеден), негізгі бөлімнен (негізгі мазмұннан), қорытындылардан, өтпелі және қосымша ережелерден қалануы қажет. Әдетте, преамбулаға конституцияның мақсаты жазылады, шығуының тарихи жағдайлары көрсетіледі, кей кездерде құқықтар мен бостандықтар немесе мемлекеттік саясаттың басты бағыттары айқындалады. Негізгі бөліміне азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, қоғамдық құрылыстың негізі, мемлекеттік органдардың жүйелері мен мәртебесі, мемлекет рәміздері, конституцияны өзгерту тәртібі туралы нормалар енеді. Мемлекеттік органдардың мәртебесі туралы нормалар мемлекеттік биліктің бөліну қағидаларына сәйкестендіріліп орнықтырылады: көбінесе, алдымен парламент жөніндегі нормалар, одан кейін мемлекет пен үкімет басшылары, сот билігі және жергілікті мемлекеттік басқару нормалары.
Қорытынды ережелерде әр түрлі нормалар сөз етіледі. Мұнда конституцияның кү.шіне ену тәртібі тағайындалады. Конституцияны өзгерту тәртібі мен мемлекеттің рәміздері туралы нормалар негізгі бөлікке енбеген жағдайда ғана қорытынды ережелерде тұжырымдалуы мүмкін.
Ендігі жерде бұл қағидалардың іске асқандығын мысалы ретінде Қазақстан Республикасының Конституцияларынан көруге болады.
Шындығына келетін болсақ Қазақстан өмірінде еліміздің Ата заңы бес рет қабылданған болатын. Ең біріншісі – Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасының 1926 жылғы 18 ақпанындағы Конституциясы. Конституция ҚАКСР Орталық Атқару Комитетінің қаулысымен бекітіліп, РКФСР Бүкілроссиялық Орталық Атқару Комитетіне бекітуге жіберілген болатын. Бірақ бұл Конституцияның соңғы жобасы онда қаралмады. Сондықтан ол республика аймағында іс жүзінде қолданылмапты. Сөйтіп ол жоба түрінде жабулы қалды. Соған қарамастан біз бұл туралы мәліметті естен шығармауымыз қажет, өйткені, оның бөлімдері мен тарауларындағы тұжырымдар біздің тарихымыз, ғылымымыз үшін өте орасан мәні бар екендігін кең сарайымызбен сенуіміз қажет.
1. Авторы: Опанов Қ.И
Кітап аты: «Құқық негіздері»
2. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. Оқулық, Алматы, 1995 ж.
3. С.Баққұлов /Құқық негіздері/ Оқулық, 2-басылым. Аламаты. 2004.-
248-бет
4. Қазақстан Республикасының мемлекеті менқұқық негіздері. Құрастырған Е.Баянов. Алматы, 2003.
5. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. Алматы,2004 ж.
6. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі. Алматы,2004 ж.
Кітап аты: «Құқық негіздері»
2. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. Оқулық, Алматы, 1995 ж.
3. С.Баққұлов /Құқық негіздері/ Оқулық, 2-басылым. Аламаты. 2004.-
248-бет
4. Қазақстан Республикасының мемлекеті менқұқық негіздері. Құрастырған Е.Баянов. Алматы, 2003.
5. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. Алматы,2004 ж.
6. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі. Алматы,2004 ж.
Жоспар:
Кіріспе бөлімі
1. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1993 жылғы 28 қаңтарда
қабылдануының алғышарттары, себептері, кемшіліктері, жаңалықтары.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1995 жылғы 30 тамызда
қабылдануының алғышарттары, себептері, кемшіліктері, жаңалықтары.
3. Қорытынды
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Конституциясының даму кезеңдерінің өзегін ашпастан
бұрын жалпы конституциялардың нысаны (формасы) мен құрылымына тоқталғанымыз
дұрыстау шығар. Заң әдебиеттері мен оқулықтарында көрсетілгендей,
конституцияның нысаны – бұл конституциялық нормалардың жазылуы мен
тұжырымдау тәсілі. Конституцияның нысаны, алдымен оның бір немесе бірнеше
нормативтік актілерден тұратындығымен анықталады.
Егер Конституцияда, тұтас жазбалы акті ретінде бүкіл конституциялық
мәні бар негізгі мәселелерді қамтыса, онда оны кодификацияландырылған
(сұрыпталған) деуімізге болады. Ал, өзге жағдайда, айталық, жоғарыдағы
мәселелер бірнеше актілерде өз шешімін тапса, онда оны, керісінше,
кодификацияланбаған деп есептейміз.
Кодификацияланған конституциялардың құрылымы белгілі бір қалыптардың
түрлеріне сай келуі тиісті. Оның ірге тасы преамбулдан (кіріспеден),
негізгі бөлімнен (негізгі мазмұннан), қорытындылардан, өтпелі және қосымша
ережелерден қалануы қажет. Әдетте, преамбулаға конституцияның мақсаты
жазылады, шығуының тарихи жағдайлары көрсетіледі, кей кездерде құқықтар мен
бостандықтар немесе мемлекеттік саясаттың басты бағыттары айқындалады.
Негізгі бөліміне азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, қоғамдық
құрылыстың негізі, мемлекеттік органдардың жүйелері мен мәртебесі, мемлекет
рәміздері, конституцияны өзгерту тәртібі туралы нормалар енеді. Мемлекеттік
органдардың мәртебесі туралы нормалар мемлекеттік биліктің бөліну
қағидаларына сәйкестендіріліп орнықтырылады: көбінесе, алдымен парламент
жөніндегі нормалар, одан кейін мемлекет пен үкімет басшылары, сот билігі
және жергілікті мемлекеттік басқару нормалары.
Қорытынды ережелерде әр түрлі нормалар сөз етіледі. Мұнда
конституцияның кү.шіне ену тәртібі тағайындалады. Конституцияны өзгерту
тәртібі мен мемлекеттің рәміздері туралы нормалар негізгі бөлікке енбеген
жағдайда ғана қорытынды ережелерде тұжырымдалуы мүмкін.
Ендігі жерде бұл қағидалардың іске асқандығын мысалы ретінде
Қазақстан Республикасының Конституцияларынан көруге болады.
Шындығына келетін болсақ Қазақстан өмірінде еліміздің Ата заңы бес
рет қабылданған болатын. Ең біріншісі – Қырғыз Кеңестік Социалистік
Республикасының 1926 жылғы 18 ақпанындағы Конституциясы. Конституция ҚАКСР
Орталық Атқару Комитетінің қаулысымен бекітіліп, РКФСР Бүкілроссиялық
Орталық Атқару Комитетіне бекітуге жіберілген болатын. Бірақ бұл
Конституцияның соңғы жобасы онда қаралмады. Сондықтан ол республика
аймағында іс жүзінде қолданылмапты. Сөйтіп ол жоба түрінде жабулы қалды.
Соған қарамастан біз бұл туралы мәліметті естен шығармауымыз қажет,
өйткені, оның бөлімдері мен тарауларындағы тұжырымдар біздің тарихымыз,
ғылымымыз үшін өте орасан мәні бар екендігін кең сарайымызбен сенуіміз
қажет.
Екінші конституционализм кезеңі – бұл 1937 жылғы 26 наурыздағы ҚКС
Республикасының Конституциясы. Ол төтенше Бүкілқазақ съезінің қаулысымен
алғысөзсіз, бөлімдерсіз бекітілген. Тек 11 тараудан және 124 баптан
тұрады. Осы мәліметтерге көңіл аударып қарасақ, азаматтардың негізгі
құқықтары мен міндеттері тек 9 тарауда ғана берілген. Оның 108 бабының 2
бөлігінде Қоғамдық социолистік меншікке қол сұғушы адамдар халық жауы
болып табылады деген сөздер жан түршіктіреді. Қанша адам тек қоғамдық
меншікке қол сұққаны үшін, оның көлемі мен мөлшеріне, сапасы мен құнына
қарамастан атылды.
Үшінші – 1978 жылғы 20 сәуірдегі Қазақ КСР Конституциясының
қабылданып, бекітілуі. Ол 10 бөлімнен, 19 тараудан, 173 баптан тұрды. Бұл
негізгі заңның өзекті мәселелері – жалпыхалықтық мемлекетті, мемлекет
құрылысының принциптерін, қоғамның саяси жүйелерінің бөліктерін немесе
буындарының мыөғымастығын уағыздау, ең бастысы – қоғамдық саяси ұйым
ретінде Коммунистік партияның үстемдігін заңдандыру. 1978 жылғы Қазақ КСР
Конституциясының құрылымындағы төмендегі бөліктерді атап өткенді жөн
көрдік: 1) Қазақ КСР-нің қоғамдық құрылысы мен саясатының негіздері; 2)
мемлекет және жеке адам; 3) Қазақ КСР-нің ұлттық мемлекеттік және әкімшілік-
аумақтық құрылымы; 4) Қазақ КСР-і халық депутаттарының Кеңестері және
оларды сайлау тәртібі; 5) Қазақ КСР-нің мемлекеттік өкіметі мен басқаруының
жоғары органдары; 6) Қазақ КСР-індегі ммелекеттік өкімет пен басқарудың
жергілікті органдары; 7) Қазақ КСР-нің экономикалық және әлеуметтік
дамуының мемлекеттік жоспары. Қазақ КСР-нің мемлекеттік бюджеті; 8) Сот
төрелігі. Арбитраж және прокурорлық қадағалау; 9) Қазақ КСР-нің Елтаңбасы,
Туы, Гимні және астанасы; 10) Қазақ КСР Конституциясының қолданылуы және
оны өзгерту тәртібі.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1993 жылғы 28 қаңтарда
қабылдануының алғышарттары, себептері, кемшіліктері, жаңалықтары.
Жаңа Конституциясы туралы мәселені көтерудің басты себебі ол
еліміздегі болып жатқан қоғамдық және мемлекеттік өмірдегі позитивтік
елеулі өзгерістердің салдарынан республиканың қалыптасуы мен дамуының
стратегиялық мақсаттарын баянды ету. Бәрімізге мәлім болғандай, КСРО-ның
күйреп, саяси аренадан кетуі, сөйтіп, барлық, бұрынғы социалистік
республикалардың орнына енді өз алдына тәуелсіз, егеменді мемлекеттер
келді. Осындай елеулі құбылыстарды Негізгі заңда нақыштап белгілеу - өмір
заңы. 1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің
тоғызыншы сессияның 12 отырысында дүниеге жаңа Конституция келді. Оның
басты желісі – дүниежүзілік қоғамдастықта жалпы адамгершілік принциптерді
дамыту негізінде Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық, әлеуметтік және біртұтас мемлекет ретінде дүние жүзіне хабарлау.
Алғашқы рет жаңа Ата заңның ең жоғарғы заңдық күші бар және оның нормалары
тікелей қолданылды. Сонымен қатар, жаңа Ата заңда мемлекеттік тіл – қазақ
тілі, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі, - деп бекітілген. Басқа елеулі
өзгерістерді бұрынғы Конституцияларды салыстырып тұжырымдағанда ғана
білеміз. Сондықтан біз жаңа Конституциясының құрамдас бөлімдеріне
тоқталғанды жөн көрдік. Ол 4 бөліктен (конституцияның преамбуласы (алғы
сөзі); конституциялық құрылыстың негіздері; Ата заңнаң мәтіні; өтпелі кезең
ережелері), 4 бөлімдерден (азамат, оның құқығы, бостандығы мен міндеттер;
қоғам, оның құрылыс негіздері; мемлекет, оның органдары мен институттары;
конституцияны сақтау кепілдіктері) және 20 тараудан, 126 баптардан
құралған. Мұнда азаматтардың құқықтық жағдайлары жөніндегі мәліметтер
оқшауланып, бірінші бөлімде берілсе, ал мемлекеттер оның аппараттары үшінші
бөлімде қамтылған. Демек, адам және адамның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары мемлекеттің ең қымбат қазынасы деген қағидаттан туындаған
шығар.
Бұл еліміздің Ата заңы көп ұзаққа бармады. Оны жаңартуға тура келді.
Қазақстан Конституциясының жеті жылдығына орай өткізілген салтанатты
жиналыстағы баяндамасында (2002,29 тамыз) Елбасы Н.Назарбаев: ... сайып
келгенде, 1993жылғы жағдайда қабылданған Конституция қоғамның әлеуметтік-
экогомикалық және саяси реформалар жүргізуге қарсы тобы мен Қазақ КСР-ін
демократиялық өркениетті қоғамға айналдыру қажеттігін және одан басқа
жолдың жоқтығын түсінетін тобы арасында ымыраға баруды көздегені де жасырын
емес.
Сонымен қатар, бір қарағанға, қабылдауға тұрарлық қағидаттардың бар
болғанына қарамастан, ол Конституцияның дегенменде социалистік
идеологияның саяси және экономикалық сартабынан ақырына дейін айыға
алмағаны да аян.
Оның кемшіліктері мен нақтылы әлеуметтік-экономикалық және саяси
ахуалдан алшақтығы бірден-ақ қылаң берді. Онда саяси және құқықтық
қатыспаушылықтары еңсеру тетіктерінің болмауы көп ұзамай-ақ атқарушы және
заңнамашы органдардың арасындағы қайшылықтардың ушығуының себебіне айналды.
Олардың арасында қайсымыз жоғарымыз дейтін талас ұзын-сонар дауға ұласқаны
да белгілі.
Бұған кеңестік сот жүйесінің дағдарысы қосылып, мұның бәрі айналып
келгенде, мемлекеттік құрылысты жетілдіру, әлеуметтік-экономикалық
реформаларды дамыта беру жолында кедергі болып көлденең тұрды.
Өтпелі кезеңнің алғашқы лектегі заңдары (1990-1994жылдар)
маңызды болды десек те, олар да мемлекеттің қаржылық қауқарымен
дәйектелмеген, сол себепті де жүзеге асырылуы екіталай көптеген ұраншыл
низамдардың орын алғаны да белгілі жәйт... Міне, осындай жағдайда жаңа
Конституцияның қажеттігі айдан анық еді,- деп тұжырымдаған болатын.
1993 жылғы конституциялық реформаның Назарбаев тапқан негізгі
себептері мен алғышарттарына тоқталайық.
Олар Назарбаевтың Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1992жылғы
1 маусымдағы сессиясындағы Конституцияның жобасы туралы және 1992 жылғы 9
желтоқсанда өткен сессисындағы Республика Конституциясының жобасы және оны
бүкілхалықтық талқылаудың қорытындылары туралы баяндамаларында,
әкімшіліктер басшылары мен жергілікті кеңестер төрағаларының 1992 жылғы
қаршадағы республикалық кеңесіндегі баяндамасында және конституциялық
комиссияның өзінде жасаған баяндамалары сөздерінде айтылады.
1993жылғы Конституцияны қабылдаудың алғышарттарына келсек, ол
терең қоғамдық өзгерістердің тамыр тарта бастаған нышандары 1978 жылғы
Қазақ ССР Конституциясының орнына жаңа конституциялық ресімдеуді талап
еткенін атап көрсетеді. Көнергенде кейінгі ысырып, жаңа қағидаттардың
негізінде жаңғыра бастаған қоғамның қадамдарын конституциялық деңгейде
баянды ететін Ата заң қажет болды.
Казақстан Республикасының 1993жылғы Конституциясы қабылданғанға
дейін де көптеген көнерген конституциялық ережелерді жаңаларымен
алмастырудың қолға алына бастағанын айту керек. Оған жылына бірнеше мәрте
ішінара өзгертулер енгізіліп жүрді. Алайда, қандай да бір өзгертулер енгізу
арқылы Конституцияны жаңа қоғамдық болмысқа сәйкес келтіру қиын еді,
өйткені, 1978 жылғы Конституция тұтас қалпында социалистік қоғамдық және
мемлекеттік жүйені бейнелейтін, ал қоғамдық даму жаңа бағытта жүріп жатты.
Мұндай жағдайда 1978 жылғы Конституция енгізілген өзгертулер мен
толықтыруларға қарамастан, өмірден артта қалып, негізгі Заңның алдында
тұрған міндеттерді орындай алмады. Сондықтан да, Республиканың жаңа
Конституциясын әзірлеу, ендігі жерде ескі Конституцияға толассыз өзгерістер
мен толықтырулар енгізуді тоқтатып, жаңа Конституция қабылдау міндеті күн
тәртібіне қойылды.
Республиканың жаңа Конституциясын әзірлеудің алғышарттары мен
себептерінің ішінде Назарбаевтың мемлекеттің және халықтың егемендігіне қол
жеткізу мен оны қамтамасыз ету қажеттігін алдыңғы қатарға қойғанын атап
көрсету керек. Әкімшіліктер басшылары мен жергілікті кеңестер төрағаларының
1992 жылғы республикалық кеңесінде жасаған Қазақстан Республикасы
Конституциясының жобасы туралы баяндамасында ол Қазақстанның аумақтық
тұтастығының конституциялық кепілдіктері керек екендігін атап көрсетті.
Қалай дегенмен де одақтас республикаларда, соның ішінде
Қазақстанда, ұлттық сана-сезім өсті, мәдени деңгей артты, елді өз күшімен
басқару мүмкіндігін барған сайын терең пайымдау мен одақтас мемлекеттің
өзінің ішінде болса да, шынайы егемендікті орнату мен кеңейту бағытына
қарай қайтадан бөлісуді мақсат ететін осындай қозғалыстар күшейе бастады.
Жаңа одақтық шартты әзірлеу және одақтас республикалардың
өздерінің бастамасымен, былайша айтқанда, орталықтың иесіне қарамастан,
ашық түрде республикалардың әрқайсысының құқығын іс жүзінде кеңейту
процесі, сондай-ақ Республиканың жаңа Конституциясының жобасын әзірлеу
процесі басталды.
1990 жылғы 25 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Қазақ Советтік
Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларация
қабылдады. Декларацияның одақтық шарт жасасудың және Қазақ КСР-інің жаңа
Конституциясын әзірлеудің негізі болып табылатыны танылды.
Кеңес Одағы таратылғаннан кейін 1991 жылғы 16 желтоқсанда
Республиканың Жоғарғы Кеңесі Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы конституциялық Заң қабылдады, оның жобасы да
Президенттің басшылығымен, құрамында бүкіл елімізге танымал ғалым заңгерлер
болған депутаттар корпусының белсене қатысуымен әзірленді. Онда халықтың,
оның Президенті мен депутаттарының мемлекеттің толық әрі нақтылы
тәуелсіздігі туралы және кезінде қазақ ұлтына адам айтқысыз ауыртпалықтар
әкелуімен қоймай, оның өмір сүруінің өзіне қатер төндірген, жат күштер
зорлықпен тартып алған егемендікке ие болу жөніндегі арман-мүддесі айшықты
бейнеленді. Тәуелсіз егемен мемлекет – Қазақстан Республикасының
Конституциясын жасау міндеті алға қойылды. Енді тәуелсіз мемлекеттің
егеменді құқықтарын Республика Конституциясының өзінде баянды етіп, оған
мызғымас сипат беру керек еді. 1993 жылғы Конституцияны қабылдаудың бірінші
себебі, міне, осы.
1993 жылғы Конституцияны қабылдаудың келесі себептерінің бірі адам мен
азаматтың неғұрлым кең құқықтары мен бостагдықтарын конституциялық тұрғыдан
бекемдеу қажеттігі болды. 1978 жылғы Конституцияда дәйектелген құқықтар мен
бостандықтар жүйесінің күллі табиғи құқықтың мазмұнына және жаңа жағдайдағы
адамның жеке басының еркіндігі деңгейіне са келмейтіні, адам құқықтарының
Жалпыға бірдей декларациясындағы әрбір адам онда жария етілген барлық
құқықтар мен барлық бостандықтарға ие болуға тиіс дейтін идеяларға сай
келмейтіні ескерілді. Оларды халықаралық құқықтық құжаттарда дәйектелген
әлемдік стандарттар деңгейіне көтеру қажет еді. Құқықтар мен бостандықтар
туралы тұжырымдаманың шеңберінде бүуіл әлемге танылған құқықтар мен
бостандықтар жүйесін өзгерістер мен толықтырулар енгізу жолымен ғана
бейнелеп беру шынында қолдан келмейтін шаруа болатын.
Республиканың жаңа Конституциясын әзірлеудің келесі бір маңызды себебі
– саяси жүйе мен мемлекеттік тетік құрылымында жүріп жатқан сапалық
өзгерістерді конституциялық жолмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе бөлімі
1. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1993 жылғы 28 қаңтарда
қабылдануының алғышарттары, себептері, кемшіліктері, жаңалықтары.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1995 жылғы 30 тамызда
қабылдануының алғышарттары, себептері, кемшіліктері, жаңалықтары.
3. Қорытынды
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Конституциясының даму кезеңдерінің өзегін ашпастан
бұрын жалпы конституциялардың нысаны (формасы) мен құрылымына тоқталғанымыз
дұрыстау шығар. Заң әдебиеттері мен оқулықтарында көрсетілгендей,
конституцияның нысаны – бұл конституциялық нормалардың жазылуы мен
тұжырымдау тәсілі. Конституцияның нысаны, алдымен оның бір немесе бірнеше
нормативтік актілерден тұратындығымен анықталады.
Егер Конституцияда, тұтас жазбалы акті ретінде бүкіл конституциялық
мәні бар негізгі мәселелерді қамтыса, онда оны кодификацияландырылған
(сұрыпталған) деуімізге болады. Ал, өзге жағдайда, айталық, жоғарыдағы
мәселелер бірнеше актілерде өз шешімін тапса, онда оны, керісінше,
кодификацияланбаған деп есептейміз.
Кодификацияланған конституциялардың құрылымы белгілі бір қалыптардың
түрлеріне сай келуі тиісті. Оның ірге тасы преамбулдан (кіріспеден),
негізгі бөлімнен (негізгі мазмұннан), қорытындылардан, өтпелі және қосымша
ережелерден қалануы қажет. Әдетте, преамбулаға конституцияның мақсаты
жазылады, шығуының тарихи жағдайлары көрсетіледі, кей кездерде құқықтар мен
бостандықтар немесе мемлекеттік саясаттың басты бағыттары айқындалады.
Негізгі бөліміне азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, қоғамдық
құрылыстың негізі, мемлекеттік органдардың жүйелері мен мәртебесі, мемлекет
рәміздері, конституцияны өзгерту тәртібі туралы нормалар енеді. Мемлекеттік
органдардың мәртебесі туралы нормалар мемлекеттік биліктің бөліну
қағидаларына сәйкестендіріліп орнықтырылады: көбінесе, алдымен парламент
жөніндегі нормалар, одан кейін мемлекет пен үкімет басшылары, сот билігі
және жергілікті мемлекеттік басқару нормалары.
Қорытынды ережелерде әр түрлі нормалар сөз етіледі. Мұнда
конституцияның кү.шіне ену тәртібі тағайындалады. Конституцияны өзгерту
тәртібі мен мемлекеттің рәміздері туралы нормалар негізгі бөлікке енбеген
жағдайда ғана қорытынды ережелерде тұжырымдалуы мүмкін.
Ендігі жерде бұл қағидалардың іске асқандығын мысалы ретінде
Қазақстан Республикасының Конституцияларынан көруге болады.
Шындығына келетін болсақ Қазақстан өмірінде еліміздің Ата заңы бес
рет қабылданған болатын. Ең біріншісі – Қырғыз Кеңестік Социалистік
Республикасының 1926 жылғы 18 ақпанындағы Конституциясы. Конституция ҚАКСР
Орталық Атқару Комитетінің қаулысымен бекітіліп, РКФСР Бүкілроссиялық
Орталық Атқару Комитетіне бекітуге жіберілген болатын. Бірақ бұл
Конституцияның соңғы жобасы онда қаралмады. Сондықтан ол республика
аймағында іс жүзінде қолданылмапты. Сөйтіп ол жоба түрінде жабулы қалды.
Соған қарамастан біз бұл туралы мәліметті естен шығармауымыз қажет,
өйткені, оның бөлімдері мен тарауларындағы тұжырымдар біздің тарихымыз,
ғылымымыз үшін өте орасан мәні бар екендігін кең сарайымызбен сенуіміз
қажет.
Екінші конституционализм кезеңі – бұл 1937 жылғы 26 наурыздағы ҚКС
Республикасының Конституциясы. Ол төтенше Бүкілқазақ съезінің қаулысымен
алғысөзсіз, бөлімдерсіз бекітілген. Тек 11 тараудан және 124 баптан
тұрады. Осы мәліметтерге көңіл аударып қарасақ, азаматтардың негізгі
құқықтары мен міндеттері тек 9 тарауда ғана берілген. Оның 108 бабының 2
бөлігінде Қоғамдық социолистік меншікке қол сұғушы адамдар халық жауы
болып табылады деген сөздер жан түршіктіреді. Қанша адам тек қоғамдық
меншікке қол сұққаны үшін, оның көлемі мен мөлшеріне, сапасы мен құнына
қарамастан атылды.
Үшінші – 1978 жылғы 20 сәуірдегі Қазақ КСР Конституциясының
қабылданып, бекітілуі. Ол 10 бөлімнен, 19 тараудан, 173 баптан тұрды. Бұл
негізгі заңның өзекті мәселелері – жалпыхалықтық мемлекетті, мемлекет
құрылысының принциптерін, қоғамның саяси жүйелерінің бөліктерін немесе
буындарының мыөғымастығын уағыздау, ең бастысы – қоғамдық саяси ұйым
ретінде Коммунистік партияның үстемдігін заңдандыру. 1978 жылғы Қазақ КСР
Конституциясының құрылымындағы төмендегі бөліктерді атап өткенді жөн
көрдік: 1) Қазақ КСР-нің қоғамдық құрылысы мен саясатының негіздері; 2)
мемлекет және жеке адам; 3) Қазақ КСР-нің ұлттық мемлекеттік және әкімшілік-
аумақтық құрылымы; 4) Қазақ КСР-і халық депутаттарының Кеңестері және
оларды сайлау тәртібі; 5) Қазақ КСР-нің мемлекеттік өкіметі мен басқаруының
жоғары органдары; 6) Қазақ КСР-індегі ммелекеттік өкімет пен басқарудың
жергілікті органдары; 7) Қазақ КСР-нің экономикалық және әлеуметтік
дамуының мемлекеттік жоспары. Қазақ КСР-нің мемлекеттік бюджеті; 8) Сот
төрелігі. Арбитраж және прокурорлық қадағалау; 9) Қазақ КСР-нің Елтаңбасы,
Туы, Гимні және астанасы; 10) Қазақ КСР Конституциясының қолданылуы және
оны өзгерту тәртібі.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1993 жылғы 28 қаңтарда
қабылдануының алғышарттары, себептері, кемшіліктері, жаңалықтары.
Жаңа Конституциясы туралы мәселені көтерудің басты себебі ол
еліміздегі болып жатқан қоғамдық және мемлекеттік өмірдегі позитивтік
елеулі өзгерістердің салдарынан республиканың қалыптасуы мен дамуының
стратегиялық мақсаттарын баянды ету. Бәрімізге мәлім болғандай, КСРО-ның
күйреп, саяси аренадан кетуі, сөйтіп, барлық, бұрынғы социалистік
республикалардың орнына енді өз алдына тәуелсіз, егеменді мемлекеттер
келді. Осындай елеулі құбылыстарды Негізгі заңда нақыштап белгілеу - өмір
заңы. 1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің
тоғызыншы сессияның 12 отырысында дүниеге жаңа Конституция келді. Оның
басты желісі – дүниежүзілік қоғамдастықта жалпы адамгершілік принциптерді
дамыту негізінде Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық, әлеуметтік және біртұтас мемлекет ретінде дүние жүзіне хабарлау.
Алғашқы рет жаңа Ата заңның ең жоғарғы заңдық күші бар және оның нормалары
тікелей қолданылды. Сонымен қатар, жаңа Ата заңда мемлекеттік тіл – қазақ
тілі, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі, - деп бекітілген. Басқа елеулі
өзгерістерді бұрынғы Конституцияларды салыстырып тұжырымдағанда ғана
білеміз. Сондықтан біз жаңа Конституциясының құрамдас бөлімдеріне
тоқталғанды жөн көрдік. Ол 4 бөліктен (конституцияның преамбуласы (алғы
сөзі); конституциялық құрылыстың негіздері; Ата заңнаң мәтіні; өтпелі кезең
ережелері), 4 бөлімдерден (азамат, оның құқығы, бостандығы мен міндеттер;
қоғам, оның құрылыс негіздері; мемлекет, оның органдары мен институттары;
конституцияны сақтау кепілдіктері) және 20 тараудан, 126 баптардан
құралған. Мұнда азаматтардың құқықтық жағдайлары жөніндегі мәліметтер
оқшауланып, бірінші бөлімде берілсе, ал мемлекеттер оның аппараттары үшінші
бөлімде қамтылған. Демек, адам және адамның өмірі, құқықтары мен
бостандықтары мемлекеттің ең қымбат қазынасы деген қағидаттан туындаған
шығар.
Бұл еліміздің Ата заңы көп ұзаққа бармады. Оны жаңартуға тура келді.
Қазақстан Конституциясының жеті жылдығына орай өткізілген салтанатты
жиналыстағы баяндамасында (2002,29 тамыз) Елбасы Н.Назарбаев: ... сайып
келгенде, 1993жылғы жағдайда қабылданған Конституция қоғамның әлеуметтік-
экогомикалық және саяси реформалар жүргізуге қарсы тобы мен Қазақ КСР-ін
демократиялық өркениетті қоғамға айналдыру қажеттігін және одан басқа
жолдың жоқтығын түсінетін тобы арасында ымыраға баруды көздегені де жасырын
емес.
Сонымен қатар, бір қарағанға, қабылдауға тұрарлық қағидаттардың бар
болғанына қарамастан, ол Конституцияның дегенменде социалистік
идеологияның саяси және экономикалық сартабынан ақырына дейін айыға
алмағаны да аян.
Оның кемшіліктері мен нақтылы әлеуметтік-экономикалық және саяси
ахуалдан алшақтығы бірден-ақ қылаң берді. Онда саяси және құқықтық
қатыспаушылықтары еңсеру тетіктерінің болмауы көп ұзамай-ақ атқарушы және
заңнамашы органдардың арасындағы қайшылықтардың ушығуының себебіне айналды.
Олардың арасында қайсымыз жоғарымыз дейтін талас ұзын-сонар дауға ұласқаны
да белгілі.
Бұған кеңестік сот жүйесінің дағдарысы қосылып, мұның бәрі айналып
келгенде, мемлекеттік құрылысты жетілдіру, әлеуметтік-экономикалық
реформаларды дамыта беру жолында кедергі болып көлденең тұрды.
Өтпелі кезеңнің алғашқы лектегі заңдары (1990-1994жылдар)
маңызды болды десек те, олар да мемлекеттің қаржылық қауқарымен
дәйектелмеген, сол себепті де жүзеге асырылуы екіталай көптеген ұраншыл
низамдардың орын алғаны да белгілі жәйт... Міне, осындай жағдайда жаңа
Конституцияның қажеттігі айдан анық еді,- деп тұжырымдаған болатын.
1993 жылғы конституциялық реформаның Назарбаев тапқан негізгі
себептері мен алғышарттарына тоқталайық.
Олар Назарбаевтың Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1992жылғы
1 маусымдағы сессиясындағы Конституцияның жобасы туралы және 1992 жылғы 9
желтоқсанда өткен сессисындағы Республика Конституциясының жобасы және оны
бүкілхалықтық талқылаудың қорытындылары туралы баяндамаларында,
әкімшіліктер басшылары мен жергілікті кеңестер төрағаларының 1992 жылғы
қаршадағы республикалық кеңесіндегі баяндамасында және конституциялық
комиссияның өзінде жасаған баяндамалары сөздерінде айтылады.
1993жылғы Конституцияны қабылдаудың алғышарттарына келсек, ол
терең қоғамдық өзгерістердің тамыр тарта бастаған нышандары 1978 жылғы
Қазақ ССР Конституциясының орнына жаңа конституциялық ресімдеуді талап
еткенін атап көрсетеді. Көнергенде кейінгі ысырып, жаңа қағидаттардың
негізінде жаңғыра бастаған қоғамның қадамдарын конституциялық деңгейде
баянды ететін Ата заң қажет болды.
Казақстан Республикасының 1993жылғы Конституциясы қабылданғанға
дейін де көптеген көнерген конституциялық ережелерді жаңаларымен
алмастырудың қолға алына бастағанын айту керек. Оған жылына бірнеше мәрте
ішінара өзгертулер енгізіліп жүрді. Алайда, қандай да бір өзгертулер енгізу
арқылы Конституцияны жаңа қоғамдық болмысқа сәйкес келтіру қиын еді,
өйткені, 1978 жылғы Конституция тұтас қалпында социалистік қоғамдық және
мемлекеттік жүйені бейнелейтін, ал қоғамдық даму жаңа бағытта жүріп жатты.
Мұндай жағдайда 1978 жылғы Конституция енгізілген өзгертулер мен
толықтыруларға қарамастан, өмірден артта қалып, негізгі Заңның алдында
тұрған міндеттерді орындай алмады. Сондықтан да, Республиканың жаңа
Конституциясын әзірлеу, ендігі жерде ескі Конституцияға толассыз өзгерістер
мен толықтырулар енгізуді тоқтатып, жаңа Конституция қабылдау міндеті күн
тәртібіне қойылды.
Республиканың жаңа Конституциясын әзірлеудің алғышарттары мен
себептерінің ішінде Назарбаевтың мемлекеттің және халықтың егемендігіне қол
жеткізу мен оны қамтамасыз ету қажеттігін алдыңғы қатарға қойғанын атап
көрсету керек. Әкімшіліктер басшылары мен жергілікті кеңестер төрағаларының
1992 жылғы республикалық кеңесінде жасаған Қазақстан Республикасы
Конституциясының жобасы туралы баяндамасында ол Қазақстанның аумақтық
тұтастығының конституциялық кепілдіктері керек екендігін атап көрсетті.
Қалай дегенмен де одақтас республикаларда, соның ішінде
Қазақстанда, ұлттық сана-сезім өсті, мәдени деңгей артты, елді өз күшімен
басқару мүмкіндігін барған сайын терең пайымдау мен одақтас мемлекеттің
өзінің ішінде болса да, шынайы егемендікті орнату мен кеңейту бағытына
қарай қайтадан бөлісуді мақсат ететін осындай қозғалыстар күшейе бастады.
Жаңа одақтық шартты әзірлеу және одақтас республикалардың
өздерінің бастамасымен, былайша айтқанда, орталықтың иесіне қарамастан,
ашық түрде республикалардың әрқайсысының құқығын іс жүзінде кеңейту
процесі, сондай-ақ Республиканың жаңа Конституциясының жобасын әзірлеу
процесі басталды.
1990 жылғы 25 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Қазақ Советтік
Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларация
қабылдады. Декларацияның одақтық шарт жасасудың және Қазақ КСР-інің жаңа
Конституциясын әзірлеудің негізі болып табылатыны танылды.
Кеңес Одағы таратылғаннан кейін 1991 жылғы 16 желтоқсанда
Республиканың Жоғарғы Кеңесі Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы конституциялық Заң қабылдады, оның жобасы да
Президенттің басшылығымен, құрамында бүкіл елімізге танымал ғалым заңгерлер
болған депутаттар корпусының белсене қатысуымен әзірленді. Онда халықтың,
оның Президенті мен депутаттарының мемлекеттің толық әрі нақтылы
тәуелсіздігі туралы және кезінде қазақ ұлтына адам айтқысыз ауыртпалықтар
әкелуімен қоймай, оның өмір сүруінің өзіне қатер төндірген, жат күштер
зорлықпен тартып алған егемендікке ие болу жөніндегі арман-мүддесі айшықты
бейнеленді. Тәуелсіз егемен мемлекет – Қазақстан Республикасының
Конституциясын жасау міндеті алға қойылды. Енді тәуелсіз мемлекеттің
егеменді құқықтарын Республика Конституциясының өзінде баянды етіп, оған
мызғымас сипат беру керек еді. 1993 жылғы Конституцияны қабылдаудың бірінші
себебі, міне, осы.
1993 жылғы Конституцияны қабылдаудың келесі себептерінің бірі адам мен
азаматтың неғұрлым кең құқықтары мен бостагдықтарын конституциялық тұрғыдан
бекемдеу қажеттігі болды. 1978 жылғы Конституцияда дәйектелген құқықтар мен
бостандықтар жүйесінің күллі табиғи құқықтың мазмұнына және жаңа жағдайдағы
адамның жеке басының еркіндігі деңгейіне са келмейтіні, адам құқықтарының
Жалпыға бірдей декларациясындағы әрбір адам онда жария етілген барлық
құқықтар мен барлық бостандықтарға ие болуға тиіс дейтін идеяларға сай
келмейтіні ескерілді. Оларды халықаралық құқықтық құжаттарда дәйектелген
әлемдік стандарттар деңгейіне көтеру қажет еді. Құқықтар мен бостандықтар
туралы тұжырымдаманың шеңберінде бүуіл әлемге танылған құқықтар мен
бостандықтар жүйесін өзгерістер мен толықтырулар енгізу жолымен ғана
бейнелеп беру шынында қолдан келмейтін шаруа болатын.
Республиканың жаңа Конституциясын әзірлеудің келесі бір маңызды себебі
– саяси жүйе мен мемлекеттік тетік құрылымында жүріп жатқан сапалық
өзгерістерді конституциялық жолмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz