Қазақстан Республикасындағы сайлау жүйесі. ҚР Азаматтық құқығы туралы жалпы ұғым
Кіріспе 3
Негізгі бөлім
Сайлау құқығы қағидаттары. 4
ҚР.дағы сайлау органдары жүйесі. 5
ҚР Азаматтығы: ұғымы, алу және айырылу тәртібі. 10
Қорытынды 13
Қолданылған әдебиеттер тізімі 14
Негізгі бөлім
Сайлау құқығы қағидаттары. 4
ҚР.дағы сайлау органдары жүйесі. 5
ҚР Азаматтығы: ұғымы, алу және айырылу тәртібі. 10
Қорытынды 13
Қолданылған әдебиеттер тізімі 14
Сайлау жүйесі дегеніміз сайлу органдарын құрудың, сайлауды ұйымдастырудың тәртібі қағидаларын қамтитын, сайланбалы мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қалыптастырудың тәртібі.
Президентті, Парламент Сенаты мен Мәжілісі, Мәслихат депутаттарын және жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлауды ұйымдастыру мен өткізу тәртібі принциптері бекітілген заңдық нормалар жиынтығы Қазақстан Республикасының сайлау құқығы болып табылады. Сайлу референдуммен қатар, халықтық биліктің жоғары нысаны бола отырып, демократияның маңызды элементі болып табылады.
Сайлаулар азаматтардың мемлекеттік билік органдары және жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құруға тікелей қатысуын қамтамасыз ете отырып, тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекет ісін басқаруға қатысу құқығын жүзеге асыруға ықпал етеді. Сайлу құқығы Республикадағы коституциялық дамуға байланысты үнемі жетілдіріп отырады.
Сайлау заңдылықтарын реформалау 1993 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясын қабылдаудан және 1993 жылғы 2 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасындағы сайлаулар туралы” Қазақстан Республикасының Кодексінен басталды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституциясы сайлау нормаларын одан әрі өзгертуге себеп болды. Мұндай нормативтік акт ҚР Президентінің “ҚР дағы сайлу туралы” 1995 жылғы 28 қыркүйектегі конституциялық заң күші бар Жарлығы болды. Ол кейін “ҚР-дағы сайлау туралы” ҚР Конституциялық заң деп атауын өзгертті.
ҚР-да өткізілетін сайлаулардың барлығында дерлік дауыс беру нәтижесін анықтаған кезде көпшілік принципі қолданылады. Бұл жүйе халықаралық тілмен айтқанда можаритарлық сайлау жүйесі деп аталады. Мажоритарлық жүйеден басқа ҚР да кейінгі уақытта, Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлаған кезде пропорционалды (тепе-теңдік) сайлау жүйесі қолданылады.
Президентті, Парламент Сенаты мен Мәжілісі, Мәслихат депутаттарын және жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлауды ұйымдастыру мен өткізу тәртібі принциптері бекітілген заңдық нормалар жиынтығы Қазақстан Республикасының сайлау құқығы болып табылады. Сайлу референдуммен қатар, халықтық биліктің жоғары нысаны бола отырып, демократияның маңызды элементі болып табылады.
Сайлаулар азаматтардың мемлекеттік билік органдары және жергілікті өзін-өзі басқару органдарын құруға тікелей қатысуын қамтамасыз ете отырып, тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекет ісін басқаруға қатысу құқығын жүзеге асыруға ықпал етеді. Сайлу құқығы Республикадағы коституциялық дамуға байланысты үнемі жетілдіріп отырады.
Сайлау заңдылықтарын реформалау 1993 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясын қабылдаудан және 1993 жылғы 2 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасындағы сайлаулар туралы” Қазақстан Республикасының Кодексінен басталды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституциясы сайлау нормаларын одан әрі өзгертуге себеп болды. Мұндай нормативтік акт ҚР Президентінің “ҚР дағы сайлу туралы” 1995 жылғы 28 қыркүйектегі конституциялық заң күші бар Жарлығы болды. Ол кейін “ҚР-дағы сайлау туралы” ҚР Конституциялық заң деп атауын өзгертті.
ҚР-да өткізілетін сайлаулардың барлығында дерлік дауыс беру нәтижесін анықтаған кезде көпшілік принципі қолданылады. Бұл жүйе халықаралық тілмен айтқанда можаритарлық сайлау жүйесі деп аталады. Мажоритарлық жүйеден басқа ҚР да кейінгі уақытта, Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлаған кезде пропорционалды (тепе-теңдік) сайлау жүйесі қолданылады.
1. Қ.И. Оспанов «Құқық негіздері », Алматы – Жеті Жарғы 2006жыл
2. З.О. Ашитов, Б.З. Ашитов «ҚР құқық негіздері»,
Алматы – Жеті Жарғы 2003 жыл
3. Е. Баянов «ҚР мемлекеті мен құқығының негіздері», Алматы - 2003 жыл
2. З.О. Ашитов, Б.З. Ашитов «ҚР құқық негіздері»,
Алматы – Жеті Жарғы 2003 жыл
3. Е. Баянов «ҚР мемлекеті мен құқығының негіздері», Алматы - 2003 жыл
Қазақстан Республикасындағы сайлау жүйесі. ҚР Азаматтық туралы жалпы ұғым.
Мазмұны
Кіріспе
3
Негізгі бөлім
Сайлау құқығы қағидаттары.
4
ҚР-дағы сайлау органдары жүйесі.
5
ҚР Азаматтығы: ұғымы, алу және айырылу тәртібі. 10
Қорытынды
13
Қолданылған әдебиеттер тізімі
14
Кіріспе
Сайлау жүйесі дегеніміз сайлу органдарын құрудың, сайлауды
ұйымдастырудың тәртібі қағидаларын қамтитын, сайланбалы мемлекеттік және
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қалыптастырудың тәртібі.
Президентті, Парламент Сенаты мен Мәжілісі, Мәслихат депутаттарын және
жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлауды ұйымдастыру мен
өткізу тәртібі принциптері бекітілген заңдық нормалар жиынтығы Қазақстан
Республикасының сайлау құқығы болып табылады. Сайлу референдуммен қатар,
халықтық биліктің жоғары нысаны бола отырып, демократияның маңызды элементі
болып табылады.
Сайлаулар азаматтардың мемлекеттік билік органдары және жергілікті өзін-
өзі басқару органдарын құруға тікелей қатысуын қамтамасыз ете отырып,
тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекет ісін басқаруға қатысу құқығын
жүзеге асыруға ықпал етеді. Сайлу құқығы Республикадағы коституциялық
дамуға байланысты үнемі жетілдіріп отырады.
Сайлау заңдылықтарын реформалау 1993 жылғы Қазақстан Республикасы
Конституциясын қабылдаудан және 1993 жылғы 2 желтоқсандағы “Қазақстан
Республикасындағы сайлаулар туралы” Қазақстан Республикасының Кодексінен
басталды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституциясы сайлау
нормаларын одан әрі өзгертуге себеп болды. Мұндай нормативтік акт ҚР
Президентінің “ҚР дағы сайлу туралы” 1995 жылғы 28 қыркүйектегі
конституциялық заң күші бар Жарлығы болды. Ол кейін “ҚР-дағы сайлау туралы”
ҚР Конституциялық заң деп атауын өзгертті.
ҚР-да өткізілетін сайлаулардың барлығында дерлік дауыс беру нәтижесін
анықтаған кезде көпшілік принципі қолданылады. Бұл жүйе халықаралық тілмен
айтқанда можаритарлық сайлау жүйесі деп аталады. Мажоритарлық жүйеден басқа
ҚР да кейінгі уақытта, Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлаған кезде
пропорционалды (тепе-теңдік) сайлау жүйесі қолданылады.
Сайлау құқығы қағидаттары.
Жалпыға бірдей белсенді сайлау құқығы – Республиканың 18 жасқа толған
азаматтарының тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына,
жынысына, ұлтына, тіліне, нәсіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты
жеріне кез-келген басқа жағдайларға қарамастан, сайлауда дауыс беруге
қатысу құқығы(Конституциялық заңның 4 бабы).
Бәсең сайлау құқығы – ҚР азаматтарының ҚР Президенттігіне, сондай-ақ ҚР
өкілді органдарына және жергілікті өзін-өзі басқару органына мүше болып
сайлану құқығы. Сайлау құқығын шектеуге сот іс-әрекетке қабілетсіз деп
таныған, сондай-ақ сот үкімімен бас бостандығынан айыру орындарында отырған
азаматтарға қатысты қолданылады.Олардың сайлауға қатысуға құқығы жоқ және
сайланбалы лауазымдарға сайлана алмайды.
Тең сайлау құқығы. Сайлаушылар Республика Президенті, Парламенті
Мәжілісінің және мәслихаттарының депутатары сайлауына тең негіздерде
қатысады әрі олардың әрқайсысының бір сайлау бюллетеніне тиісінше бір
дауысы болады.Әр бір сайлаушы тек бір тізімге ғана енгізіледі және ол өзі
дауыс беруге міндетті. Сайлаушылар Республиканың жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының мүшелерін сайлауға тең негізде қатысады әрі олардың
әрқайсысының тең дауыс саны болады. Кандидаттарды сайлауға тең құқықтармен
және шарттармен қатысуына кепілдік беріледі.(Сайлау туралы Конституциялық
заңның 5- бабы)
Сайлау төте және жанама болуы мүмкін. Жанама сайлау жолымен Парламент
Сенаты депутаттары сайланады. Төте сайлау жолымен Республика Президентін,
Парламент Мәжілісінің және Мәслихаттардың депутаттарын, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының мүшелерін сайлау жүзеге асырылады. (Сайлау туралы
Конституциялық заңның 5- бабы)
Жасырын дауыс беру. Республика Президентін, Парламентінің және
мәслихаттарының депутатарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
мүшелерін сайлауда жасырын дауыс беіледі әрі сайлаушылардың еркін
білдіруіне қандай да болса бақылау жасау мүмкіндігіне жол берілмейді.
Сайлау бостандығы. Республикадағы сайлау Республика азаматының сайлау
және сайлану құқығын еркін жүзеге асыруға негізделеді. Республика
азаматтарының сайлауға қатысуы ерікті болып табылады. Азаматты сайлауға
қатысуға мәжбүрлеуге, сондай-ақ оның еркін білдіруді шектеуге ешкімнің де
құқығы жоқ. Сайлаушылардың сайлаудан, дауыс беруден өз ерікімен бас тартуы
абсентизм деп аталады.
Сайлаудың жариялылығы принципі – демократиялық принциптердің бірі, ол
сайлауды ұйымдастыру мен өткізудің ашықтығы мен жариялылығын, сайлаудың
барша процесін бұқаралық ақпарат құралдарының жан-жақты көрсетуімен
қамтамасыз етіледі. Сайлау органдарының шешімдері баспасөзде жарияланады,
радио-теледидар арқылы хабарланады. Сайлаушылар депутаттыққа кандидаттар
туралы, сондай-ақ сайлау процесі туралы ақпараттар алуға хақылы.
ҚР-дағы сайлау органдары жүйесі.
ҚР-да сайлауды әзірлеу мен өткізуді ұйымдастыратын мемлекеттік сайлау
оргнадары сайлау комиссиялары болып табылады(с.(Сайлау туралы
Конституциялық заңның 10- бабы)
Сайлау органдарының біртұтас жүйесі төмендегідей сайлау комиссияларынан
құралады: 1) Оратлық сайлау комиссиясы; 2) аумақтық сайлау комиссиялары; 3)
округтік сайлау комиссиялары; 4) учаскелік сайлау комиссиялары. Сайлау
комиссияларының өкілеттік мерзімі – бес жыл.
Аумақтық,округтік және учаскелік сайлау комиссияларының мүшелерін саяси
партиялардың ұсыныстарының негізінде тиісті мәслихаттар сайлайды. Әрбір
саяси партия тиісті сайлау комиссиясының құрамына бір кандидатура ұсынады.
Ұсынылған кандидатура ұсынып отырған партияның мүшесі болмауа қажет. Егер,
мәслихат белгелеген, сайлау комиссияларын құру мерзіміне дейін бір айдан
кем болмауға тиіс мерзімде саяси партиялардың ұсыныстары болмаған жағдайда,
мәслихаттар сайлау комиссиясының мүшелерін өзге қоғамдық бірлестіктердің
және жоғар тұрған сайлау комиссияларының ұсынысы бойынша сайлайды.
Сайлау комиссиясының құрамына ұсынылған адамдардың оның жұмысына
қатысуға келісетіні туралы өтініштерін қоса береді. Сайлау комиссиясының
төрағасы, төрағаның орыбасары, хатшысы сайлау комиссиясының алғашқы
отырысында сайланады. Сайлау комиссияларының жаңа құрамын құру сайлау
комиссиясының өкілеттік мерзімі аяқталардан кемінде екі ай бұрын басталады
және өкілеттік мерзімінің бітуіне кемінде үш күн қалғанда аяқталады. Сайлау
комиссиясын құратын органдар сайлау комиссияларының өкілеттік мерзімі
ішінде олардың құрамына өзгерістер енгізуге құқылы.
Сайлау комиссияларын құру туралы шешім, олардың құрамы мен орналасқан
жері туралы бұқаралық ақпарат көздерінде хабарланады. Сайлау
комиссияларының өз құзыретінің шегінде қабылдаған шешімдері тиісті
аумақтағы барлық мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының, сондай-ақ олардың лауазымды адамдарының орындауы
міндетті. Сайлау комиссиялары өз өкілеттерін жүзеге асыру кезінде олардың
қызметіне араласуға жол берілмейді. Сайлау комиссиясының қызметі сайлау
комиссиясын құратын органның шешімі бойынша немесе жоғары тұрған сайлау
комиссиясының өтініші негізінде сот шешімімен тоқтатылуы мүмкін.
Сайлау туралы Конституциялық заңның 11-бабы Орталық сайлау
комиссиясының құрылу тәртібінғ құрамын және қызметін реттейді. Орталық
сайлау комиссиясы Республика сайлау комиссияларының біртұтас жүйесіне
басшылық етеді және тұрақты жұмыс істейтін орган болып табылады.
Орталық сайлау комиссиясы Республика Президентінің ұсынысы бойынша
Парламент Мәжілісі қызметке сайлайтын және қызметтен босататын комиссияның
төрағасынан, төрағаның орынбасарынан, хатшысынан және мүшелерінен тұрады.
Төраға мен хатшының жоғары білімі болуға тиіс.
Конституциялық заңның 12-бабына сәйкес Орталық сайлау комиссиясының
мынадай өкілеттіктері бар:
– Республика аумағында сайлау туралы заңдардың атқарылуына бақылауды
жүзеге асырады; олардың бірыңғай қолданылуын қамтамасыз етед;
– Президент пен Парламент Мәжілісі депутаттарының сайлауын әзірлеу
мен өткізуді ұйымдастырады; Парламент Сенаты депутаттарының
сайлауын ұйымдастыру мен өткізуге басшылық етед;
– Парламен Мәжілісі депутаттарының сайлау жөніндегі сайлау
округтерін құрып бұқаралық ақпарат құралдарына жариялайды;
– Сайлау науқанын өткізуге жұмсалатын шығыстардың мөлшерлі сметасын
жасап, Республика Үкіметіне ұсынады;
– сайлау комиссиясына басшылықты жүзеге асырады;
– Президентке кандидаттарды тіркейді;
– Парламент, Мәслихат депутаттарының сайлауын тағайындайды және т.т.
Сайлау округтері мен учаскелері.
Сайлау округі деп Парламент Мәжілісінің және Мәслихаттардың
депутаттрын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау
үшін сайлаушылардың мөлшермен бірдей саны ескеріліп құралған аумақтық
бірлік ұғынылады. Республика Президентін сайлаған кезде Қазақстан
Республикасының аумағының бүкіл аумағы біртұтас жалпы ұлттық сайлау
округі болып табылады. Округтер бір мандаттық және көп мандаттық болуы
мүмкін. Парламент Мәжілісінің және Мәслихаттардың депутаттрын сайлау
кезінде бір мандаттық аумақтық сайлау округтері құрылады. Көп мандатты
сайлау округтері жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау
кезінде құрылады.
Сайлау округтерінің шекараларын құру мен қайта қарау тәртібі ҚР сайлау
туралы Конституциялық заңның 21, 22баптарымен реттеледі.
Сайлаушылар тізімі.
Сайлаушылардың тізімі туралы мәселелер Сайлау туралы Конституциялық
заңның 24-26 баптарымен реттеледі.
Президент, Парламент Мәжілісі мен Мәслихат депутаттарын, жергілікті
өзін-өіз басқару органдарының мүшелерін сайлаған кезде сайлаушылар тізімі
жасалады. Сенат депутаттарын сайлау кезінде таңдаушылардың тізімі жасалады.
Сайлаушыларды тіркеу үш кезеңнен тұрады: сайлаушылар тізімдерін жасау,
тізімге сайлаушыларды енгізу және сайлаушылардың тізімімен танысу.
Сайлаушылар тізімін уачаскелік сайлау комиссилары әрбір сайлау учаскесі
бойынша жасайды. Нақтылы сайлау учаскесінде азаматты сайлаушылар тізіміне
енгізу үшін оның осы сайлау учаскесінің аумағында тұру фактісі негіз
болады.
Сайлаушылар тізімі әліпби тәртібімен немесе басқа да тәртіптермен
жасалады. Сайлаушылардың тұрғылықты жері бойынша тізімі жергілікті атқарушы
органдар сайлауға тағайындалғаннан немесе жария етілгеннен кейін он күннен
кешіктірмей сайлау комиссиясына беретін сайлаушылар туралы деректер
негізінде жасалады.
Сайлау алдындағы науқан.
Сайлау процесінде сайлау алдындағы үгіт мәселелерін реттеу айрықша
маңызды болып табылады. Сайлау алдындағы үгіт бұқаралық ақпарат құралдары
арқылы: сайлау алдындағы шараларды жария түрде өткізу, баспа, дыбысты-
көріністі және өзге үгіт материалдарын шығару және (немесе) тарату жолымен
жүзеге асырылады. Сайлау алдындағы үгіт жүргізуге мемлекет органдарына,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарына , сондай-ақ қызмет бабындағы
міндеттерін атқару кезінде олардың лауазымды тұлғаларына; әскер
бөлімдеріне, әскери мекемелер мен ұйымдарға; сайлау комиссияларының
мүшелеріне тыйым салынады.
Мемлекет азаматтарға кедергісіз үгіт жүргізу құқығына кепілдік береді.
Сайлау алдындағы науқан шеңберінде әрбір кандидат өзінің сайлау алдындағы
бағдарламаларын үгіттеп, насихаттауға хақылы. Кандидаттың бағдарламасы
Республиканың конституциялы құрылысын күштеп өзгерту, оның тұтастығын бұзу,
мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіру, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік,
ұлттық, діни, тектік-топтық және рушылық астамшылық , сондай-ақ қатыгездік
пен зорлық-зомбылыққа бас ұру идеяларын уағыздамауға тиіс (Сайлау туралы
Конституциялық заңның 29-бабы).
Сайлау алдындағы үгіттерді жүргізу мақсатында азаматтардың бастамашыл
топтары құрылады, оны кандидаттардың өздері құрады және олар тиісті сайлау
комиссияларында тіркеледі. Сонымен қатар кандидаттар сенім білдірген
адамдары болуына хақылы. Олар сайлау науқанын жүргізуге көмектеседі, сайлау
алдындағы үгітті жүргізеді, мемлекеттік органдармен, ұйымдармен, қоғамдық
бірлестіктермен, сайлау комиссияларымен қатынастарда кандидаттың мүдделерін
білдіреді. Сайлау комиссиясы сенім білдірілген адамдарды тіркегеннен кейін
оларған тиісті куәліктер беріледі.
Сайлау алдындағы үгіт, егер аумақтық сайлау комиссиясы басқаша
белгілемесе, кандидаттарды тіркеген күннен басталады, және сайлау
қарсаңындағы күні жергілікті уақыт бойынша нөл сағатта аяқталады.
Сайлауды қаржыландыру мемлекеттік және мемлекеттік емес көздерден
жүзеге асырылады. Президентті, партиялық тізімдер негізінде сайланатын
Парламент Мәжілісінің депутаттарын қоспағанда, Мәслихат депутаттарын,
жергілікті өзін-өіз басқару органдарының мүшелерін сайлау республикалық
бюджет қаражатынан қаржыландырылады. Сайлау туралы Конституциялық заңның 28-
бабының 4және 5 тармақтарына сәйкес тиісті сайлау комиссиялары жария
түрдегі сайлау алдындағы шараларды өткізу үшін, листовкалар, ұрандар мен
басқа да баспа, үгіт материалдарын басып шығару үшін, кандидаттардың
мемлекеттік бұқаралық ақпарат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
3
Негізгі бөлім
Сайлау құқығы қағидаттары.
4
ҚР-дағы сайлау органдары жүйесі.
5
ҚР Азаматтығы: ұғымы, алу және айырылу тәртібі. 10
Қорытынды
13
Қолданылған әдебиеттер тізімі
14
Кіріспе
Сайлау жүйесі дегеніміз сайлу органдарын құрудың, сайлауды
ұйымдастырудың тәртібі қағидаларын қамтитын, сайланбалы мемлекеттік және
жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қалыптастырудың тәртібі.
Президентті, Парламент Сенаты мен Мәжілісі, Мәслихат депутаттарын және
жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлауды ұйымдастыру мен
өткізу тәртібі принциптері бекітілген заңдық нормалар жиынтығы Қазақстан
Республикасының сайлау құқығы болып табылады. Сайлу референдуммен қатар,
халықтық биліктің жоғары нысаны бола отырып, демократияның маңызды элементі
болып табылады.
Сайлаулар азаматтардың мемлекеттік билік органдары және жергілікті өзін-
өзі басқару органдарын құруға тікелей қатысуын қамтамасыз ете отырып,
тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекет ісін басқаруға қатысу құқығын
жүзеге асыруға ықпал етеді. Сайлу құқығы Республикадағы коституциялық
дамуға байланысты үнемі жетілдіріп отырады.
Сайлау заңдылықтарын реформалау 1993 жылғы Қазақстан Республикасы
Конституциясын қабылдаудан және 1993 жылғы 2 желтоқсандағы “Қазақстан
Республикасындағы сайлаулар туралы” Қазақстан Республикасының Кодексінен
басталды. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы жаңа Конституциясы сайлау
нормаларын одан әрі өзгертуге себеп болды. Мұндай нормативтік акт ҚР
Президентінің “ҚР дағы сайлу туралы” 1995 жылғы 28 қыркүйектегі
конституциялық заң күші бар Жарлығы болды. Ол кейін “ҚР-дағы сайлау туралы”
ҚР Конституциялық заң деп атауын өзгертті.
ҚР-да өткізілетін сайлаулардың барлығында дерлік дауыс беру нәтижесін
анықтаған кезде көпшілік принципі қолданылады. Бұл жүйе халықаралық тілмен
айтқанда можаритарлық сайлау жүйесі деп аталады. Мажоритарлық жүйеден басқа
ҚР да кейінгі уақытта, Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлаған кезде
пропорционалды (тепе-теңдік) сайлау жүйесі қолданылады.
Сайлау құқығы қағидаттары.
Жалпыға бірдей белсенді сайлау құқығы – Республиканың 18 жасқа толған
азаматтарының тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына,
жынысына, ұлтына, тіліне, нәсіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты
жеріне кез-келген басқа жағдайларға қарамастан, сайлауда дауыс беруге
қатысу құқығы(Конституциялық заңның 4 бабы).
Бәсең сайлау құқығы – ҚР азаматтарының ҚР Президенттігіне, сондай-ақ ҚР
өкілді органдарына және жергілікті өзін-өзі басқару органына мүше болып
сайлану құқығы. Сайлау құқығын шектеуге сот іс-әрекетке қабілетсіз деп
таныған, сондай-ақ сот үкімімен бас бостандығынан айыру орындарында отырған
азаматтарға қатысты қолданылады.Олардың сайлауға қатысуға құқығы жоқ және
сайланбалы лауазымдарға сайлана алмайды.
Тең сайлау құқығы. Сайлаушылар Республика Президенті, Парламенті
Мәжілісінің және мәслихаттарының депутатары сайлауына тең негіздерде
қатысады әрі олардың әрқайсысының бір сайлау бюллетеніне тиісінше бір
дауысы болады.Әр бір сайлаушы тек бір тізімге ғана енгізіледі және ол өзі
дауыс беруге міндетті. Сайлаушылар Республиканың жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының мүшелерін сайлауға тең негізде қатысады әрі олардың
әрқайсысының тең дауыс саны болады. Кандидаттарды сайлауға тең құқықтармен
және шарттармен қатысуына кепілдік беріледі.(Сайлау туралы Конституциялық
заңның 5- бабы)
Сайлау төте және жанама болуы мүмкін. Жанама сайлау жолымен Парламент
Сенаты депутаттары сайланады. Төте сайлау жолымен Республика Президентін,
Парламент Мәжілісінің және Мәслихаттардың депутаттарын, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының мүшелерін сайлау жүзеге асырылады. (Сайлау туралы
Конституциялық заңның 5- бабы)
Жасырын дауыс беру. Республика Президентін, Парламентінің және
мәслихаттарының депутатарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
мүшелерін сайлауда жасырын дауыс беіледі әрі сайлаушылардың еркін
білдіруіне қандай да болса бақылау жасау мүмкіндігіне жол берілмейді.
Сайлау бостандығы. Республикадағы сайлау Республика азаматының сайлау
және сайлану құқығын еркін жүзеге асыруға негізделеді. Республика
азаматтарының сайлауға қатысуы ерікті болып табылады. Азаматты сайлауға
қатысуға мәжбүрлеуге, сондай-ақ оның еркін білдіруді шектеуге ешкімнің де
құқығы жоқ. Сайлаушылардың сайлаудан, дауыс беруден өз ерікімен бас тартуы
абсентизм деп аталады.
Сайлаудың жариялылығы принципі – демократиялық принциптердің бірі, ол
сайлауды ұйымдастыру мен өткізудің ашықтығы мен жариялылығын, сайлаудың
барша процесін бұқаралық ақпарат құралдарының жан-жақты көрсетуімен
қамтамасыз етіледі. Сайлау органдарының шешімдері баспасөзде жарияланады,
радио-теледидар арқылы хабарланады. Сайлаушылар депутаттыққа кандидаттар
туралы, сондай-ақ сайлау процесі туралы ақпараттар алуға хақылы.
ҚР-дағы сайлау органдары жүйесі.
ҚР-да сайлауды әзірлеу мен өткізуді ұйымдастыратын мемлекеттік сайлау
оргнадары сайлау комиссиялары болып табылады(с.(Сайлау туралы
Конституциялық заңның 10- бабы)
Сайлау органдарының біртұтас жүйесі төмендегідей сайлау комиссияларынан
құралады: 1) Оратлық сайлау комиссиясы; 2) аумақтық сайлау комиссиялары; 3)
округтік сайлау комиссиялары; 4) учаскелік сайлау комиссиялары. Сайлау
комиссияларының өкілеттік мерзімі – бес жыл.
Аумақтық,округтік және учаскелік сайлау комиссияларының мүшелерін саяси
партиялардың ұсыныстарының негізінде тиісті мәслихаттар сайлайды. Әрбір
саяси партия тиісті сайлау комиссиясының құрамына бір кандидатура ұсынады.
Ұсынылған кандидатура ұсынып отырған партияның мүшесі болмауа қажет. Егер,
мәслихат белгелеген, сайлау комиссияларын құру мерзіміне дейін бір айдан
кем болмауға тиіс мерзімде саяси партиялардың ұсыныстары болмаған жағдайда,
мәслихаттар сайлау комиссиясының мүшелерін өзге қоғамдық бірлестіктердің
және жоғар тұрған сайлау комиссияларының ұсынысы бойынша сайлайды.
Сайлау комиссиясының құрамына ұсынылған адамдардың оның жұмысына
қатысуға келісетіні туралы өтініштерін қоса береді. Сайлау комиссиясының
төрағасы, төрағаның орыбасары, хатшысы сайлау комиссиясының алғашқы
отырысында сайланады. Сайлау комиссияларының жаңа құрамын құру сайлау
комиссиясының өкілеттік мерзімі аяқталардан кемінде екі ай бұрын басталады
және өкілеттік мерзімінің бітуіне кемінде үш күн қалғанда аяқталады. Сайлау
комиссиясын құратын органдар сайлау комиссияларының өкілеттік мерзімі
ішінде олардың құрамына өзгерістер енгізуге құқылы.
Сайлау комиссияларын құру туралы шешім, олардың құрамы мен орналасқан
жері туралы бұқаралық ақпарат көздерінде хабарланады. Сайлау
комиссияларының өз құзыретінің шегінде қабылдаған шешімдері тиісті
аумақтағы барлық мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының, сондай-ақ олардың лауазымды адамдарының орындауы
міндетті. Сайлау комиссиялары өз өкілеттерін жүзеге асыру кезінде олардың
қызметіне араласуға жол берілмейді. Сайлау комиссиясының қызметі сайлау
комиссиясын құратын органның шешімі бойынша немесе жоғары тұрған сайлау
комиссиясының өтініші негізінде сот шешімімен тоқтатылуы мүмкін.
Сайлау туралы Конституциялық заңның 11-бабы Орталық сайлау
комиссиясының құрылу тәртібінғ құрамын және қызметін реттейді. Орталық
сайлау комиссиясы Республика сайлау комиссияларының біртұтас жүйесіне
басшылық етеді және тұрақты жұмыс істейтін орган болып табылады.
Орталық сайлау комиссиясы Республика Президентінің ұсынысы бойынша
Парламент Мәжілісі қызметке сайлайтын және қызметтен босататын комиссияның
төрағасынан, төрағаның орынбасарынан, хатшысынан және мүшелерінен тұрады.
Төраға мен хатшының жоғары білімі болуға тиіс.
Конституциялық заңның 12-бабына сәйкес Орталық сайлау комиссиясының
мынадай өкілеттіктері бар:
– Республика аумағында сайлау туралы заңдардың атқарылуына бақылауды
жүзеге асырады; олардың бірыңғай қолданылуын қамтамасыз етед;
– Президент пен Парламент Мәжілісі депутаттарының сайлауын әзірлеу
мен өткізуді ұйымдастырады; Парламент Сенаты депутаттарының
сайлауын ұйымдастыру мен өткізуге басшылық етед;
– Парламен Мәжілісі депутаттарының сайлау жөніндегі сайлау
округтерін құрып бұқаралық ақпарат құралдарына жариялайды;
– Сайлау науқанын өткізуге жұмсалатын шығыстардың мөлшерлі сметасын
жасап, Республика Үкіметіне ұсынады;
– сайлау комиссиясына басшылықты жүзеге асырады;
– Президентке кандидаттарды тіркейді;
– Парламент, Мәслихат депутаттарының сайлауын тағайындайды және т.т.
Сайлау округтері мен учаскелері.
Сайлау округі деп Парламент Мәжілісінің және Мәслихаттардың
депутаттрын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау
үшін сайлаушылардың мөлшермен бірдей саны ескеріліп құралған аумақтық
бірлік ұғынылады. Республика Президентін сайлаған кезде Қазақстан
Республикасының аумағының бүкіл аумағы біртұтас жалпы ұлттық сайлау
округі болып табылады. Округтер бір мандаттық және көп мандаттық болуы
мүмкін. Парламент Мәжілісінің және Мәслихаттардың депутаттрын сайлау
кезінде бір мандаттық аумақтық сайлау округтері құрылады. Көп мандатты
сайлау округтері жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау
кезінде құрылады.
Сайлау округтерінің шекараларын құру мен қайта қарау тәртібі ҚР сайлау
туралы Конституциялық заңның 21, 22баптарымен реттеледі.
Сайлаушылар тізімі.
Сайлаушылардың тізімі туралы мәселелер Сайлау туралы Конституциялық
заңның 24-26 баптарымен реттеледі.
Президент, Парламент Мәжілісі мен Мәслихат депутаттарын, жергілікті
өзін-өіз басқару органдарының мүшелерін сайлаған кезде сайлаушылар тізімі
жасалады. Сенат депутаттарын сайлау кезінде таңдаушылардың тізімі жасалады.
Сайлаушыларды тіркеу үш кезеңнен тұрады: сайлаушылар тізімдерін жасау,
тізімге сайлаушыларды енгізу және сайлаушылардың тізімімен танысу.
Сайлаушылар тізімін уачаскелік сайлау комиссилары әрбір сайлау учаскесі
бойынша жасайды. Нақтылы сайлау учаскесінде азаматты сайлаушылар тізіміне
енгізу үшін оның осы сайлау учаскесінің аумағында тұру фактісі негіз
болады.
Сайлаушылар тізімі әліпби тәртібімен немесе басқа да тәртіптермен
жасалады. Сайлаушылардың тұрғылықты жері бойынша тізімі жергілікті атқарушы
органдар сайлауға тағайындалғаннан немесе жария етілгеннен кейін он күннен
кешіктірмей сайлау комиссиясына беретін сайлаушылар туралы деректер
негізінде жасалады.
Сайлау алдындағы науқан.
Сайлау процесінде сайлау алдындағы үгіт мәселелерін реттеу айрықша
маңызды болып табылады. Сайлау алдындағы үгіт бұқаралық ақпарат құралдары
арқылы: сайлау алдындағы шараларды жария түрде өткізу, баспа, дыбысты-
көріністі және өзге үгіт материалдарын шығару және (немесе) тарату жолымен
жүзеге асырылады. Сайлау алдындағы үгіт жүргізуге мемлекет органдарына,
жергілікті өзін-өзі басқару органдарына , сондай-ақ қызмет бабындағы
міндеттерін атқару кезінде олардың лауазымды тұлғаларына; әскер
бөлімдеріне, әскери мекемелер мен ұйымдарға; сайлау комиссияларының
мүшелеріне тыйым салынады.
Мемлекет азаматтарға кедергісіз үгіт жүргізу құқығына кепілдік береді.
Сайлау алдындағы науқан шеңберінде әрбір кандидат өзінің сайлау алдындағы
бағдарламаларын үгіттеп, насихаттауға хақылы. Кандидаттың бағдарламасы
Республиканың конституциялы құрылысын күштеп өзгерту, оның тұтастығын бұзу,
мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіру, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік,
ұлттық, діни, тектік-топтық және рушылық астамшылық , сондай-ақ қатыгездік
пен зорлық-зомбылыққа бас ұру идеяларын уағыздамауға тиіс (Сайлау туралы
Конституциялық заңның 29-бабы).
Сайлау алдындағы үгіттерді жүргізу мақсатында азаматтардың бастамашыл
топтары құрылады, оны кандидаттардың өздері құрады және олар тиісті сайлау
комиссияларында тіркеледі. Сонымен қатар кандидаттар сенім білдірген
адамдары болуына хақылы. Олар сайлау науқанын жүргізуге көмектеседі, сайлау
алдындағы үгітті жүргізеді, мемлекеттік органдармен, ұйымдармен, қоғамдық
бірлестіктермен, сайлау комиссияларымен қатынастарда кандидаттың мүдделерін
білдіреді. Сайлау комиссиясы сенім білдірілген адамдарды тіркегеннен кейін
оларған тиісті куәліктер беріледі.
Сайлау алдындағы үгіт, егер аумақтық сайлау комиссиясы басқаша
белгілемесе, кандидаттарды тіркеген күннен басталады, және сайлау
қарсаңындағы күні жергілікті уақыт бойынша нөл сағатта аяқталады.
Сайлауды қаржыландыру мемлекеттік және мемлекеттік емес көздерден
жүзеге асырылады. Президентті, партиялық тізімдер негізінде сайланатын
Парламент Мәжілісінің депутаттарын қоспағанда, Мәслихат депутаттарын,
жергілікті өзін-өіз басқару органдарының мүшелерін сайлау республикалық
бюджет қаражатынан қаржыландырылады. Сайлау туралы Конституциялық заңның 28-
бабының 4және 5 тармақтарына сәйкес тиісті сайлау комиссиялары жария
түрдегі сайлау алдындағы шараларды өткізу үшін, листовкалар, ұрандар мен
басқа да баспа, үгіт материалдарын басып шығару үшін, кандидаттардың
мемлекеттік бұқаралық ақпарат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz