Кәсіпорынның өндірс шығындары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРС ШЫҒЫНДАРЫ
1.1 Кәсіпорынның өндіріс шығындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Өндіріс шығындарының төмендеуінің негізгі бағыттары ... ... ... ... 10
1.3 Өндіріс шығындары туралы концепциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 "АДАЛ " АҚ.НЫҢ ӨНДІРІСТІК.ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ МЕН ӨНІМДІ ӨТКІЗУДІ ТӨМЕНДЕТУ ФАКТОРЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 "Адал " АҚ.ның өндірістік.шаруашылық қызметіне сипаттама ... .13
2.2 Кәсіпорынның өнімді өткізу төмендету факторларын талдау ... ... 17
3. ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРДЫ ТӨМЕНДЕТУДІ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Өндірістік шығындарды төмендетуге шетелдік тәжірибелері ... ... .26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРС ШЫҒЫНДАРЫ
1.1 Кәсіпорынның өндіріс шығындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Өндіріс шығындарының төмендеуінің негізгі бағыттары ... ... ... ... 10
1.3 Өндіріс шығындары туралы концепциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 "АДАЛ " АҚ.НЫҢ ӨНДІРІСТІК.ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ МЕН ӨНІМДІ ӨТКІЗУДІ ТӨМЕНДЕТУ ФАКТОРЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 "Адал " АҚ.ның өндірістік.шаруашылық қызметіне сипаттама ... .13
2.2 Кәсіпорынның өнімді өткізу төмендету факторларын талдау ... ... 17
3. ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРДЫ ТӨМЕНДЕТУДІ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Өндірістік шығындарды төмендетуге шетелдік тәжірибелері ... ... .26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Кәсіпорындар өз өнімдерін нарыққа шағару ұмтылысы мен қабілетін анықтайтын маңызды факторлар - өндіріс шығындары болып табылады. Кез–келген тауарды өндіру–шығындарды талап етеді, ал бұл шығындардың да өздерінің белгілі бір бағалар болады.
Фирманың нарыққа ұсынғысы келетін өнімінің саны бір жағынан, сол өнімдерді өндіргендегі шығындар мен ресурстарды тиімді пайда алуға байланысты болса, екінші жағынан тауардың нарықта өндірілетін бағасына байланысты болады. Жетілген бәсекелестік жағдайында фирмалар өздері өндірген өнімдердің бағасына әсер ете алмайды. Сондықтан нарықтық экономикадығы фирманың тиімді жұмыс істеуі үшін, өндіріс шығындарын азайту керек.
“Кәсіпорын шығындарын басқару” атты тақырыбы оның қажеттілігіне байланысты таңдалды. Бүгінгі таңда Қазақстанның нарықтық экономикаға өту жағдайында кәсіпорынның шығындары және оны азайту туралы мәселелер әкімшіл - әміршіл жүйедегіге қарағанда аса маңызды болып отыр, нарықтық экономика әр кәсіпорынның пайда табу мақсатында өзінің мүмкіндіктерін өте тиімді пайдалануына түрткі болады. Қазіргі кезде кәсіпорын қаржылық тәуелсіздікке, өнімді өткізуден түскен ақшаны тиімді бөлуге, түскен пайданы тиімді жұмсауға иелік етеді пайданы алмастан бұрын шығындардың барлық түрін және азайту жолдарын талдауы керек. Тек осындай жағдайда ғана пайда алдық деп нақты айтуға болады.
Шығындар қалыптасу сферасы мен айналымы бойынша ерекшеленеді. Өндірістік шығындар сауда, транспорт, сақтау шығындары, ал құнға қосылуы бойынша толық және бөлшек болып жіктеледі. Өндірістік шығындарды өндіріс деңгейінде өзіндік құн деп те атайды. Сондай – ақ фирманың табысқа жетуі өзіндік құнның бірнеше себептер бойынша қалыптасуына байланысты.
1. Өнімді өткізу және өндірістік шығындар сату бағасын, бәсекелестік бағаны анықтаудағы басты элемент болып табылады.
2. Өзіндік құн туралы ақпараттар өндірісті және шығындарды басқару мен болжау кезінде пайда болады.
3. Өзіндік құн есепті кезеңнің аяғында материалды есептеулар жүргізгенте сальдоны анықтауда қажет болады.
Өзіндік құн өндірістік шығындардың қосындысын және өнімді өткізуді білдіреді.
Кез келген фирманың негізгі мақсаты («Адал» АҚ-қосқан)–кірістерді максималдау.
Бұл стартегиялық мақсатты жүзеге асырудағы барлық мүмкіндіктер өндіріс шығындары және өндірілген өнімге деген сұраныспен шектелген.
Экономикалық шығындар – фирмамен жүзеге асырылатын жабдықтаушыға төленетін төлем. Сондай – ақ нақты бір фирма немес басқа өндіріс орнын қолдануға тиісті, ресурстарға деген ішкі шығындар. Жалпы ішкі және сыртқы шығындар бар. Фирманың жұмысшыларға, отынға, өзі өндірмейтін, бірақ өндіретін өніміне қажетті қосымша заттарға төлемдер, сыртқы шығындарға жатады. Ішкі – осы фирманың иесі белгілі бір табыс алады. Ал кері жағдайда, ол бұл іспен айналыспайды (егер табыс таппаса). Сол табысты шығынның элементі құрайды. Ал таза пайда түскен кірістен ішкі және сыртқы шығындарды алғанға тең. Бухгалтерлік кіріс жалпы пайдадан сыртқы шығындарды алғанға тең.
Фирманың нарыққа ұсынғысы келетін өнімінің саны бір жағынан, сол өнімдерді өндіргендегі шығындар мен ресурстарды тиімді пайда алуға байланысты болса, екінші жағынан тауардың нарықта өндірілетін бағасына байланысты болады. Жетілген бәсекелестік жағдайында фирмалар өздері өндірген өнімдердің бағасына әсер ете алмайды. Сондықтан нарықтық экономикадығы фирманың тиімді жұмыс істеуі үшін, өндіріс шығындарын азайту керек.
“Кәсіпорын шығындарын басқару” атты тақырыбы оның қажеттілігіне байланысты таңдалды. Бүгінгі таңда Қазақстанның нарықтық экономикаға өту жағдайында кәсіпорынның шығындары және оны азайту туралы мәселелер әкімшіл - әміршіл жүйедегіге қарағанда аса маңызды болып отыр, нарықтық экономика әр кәсіпорынның пайда табу мақсатында өзінің мүмкіндіктерін өте тиімді пайдалануына түрткі болады. Қазіргі кезде кәсіпорын қаржылық тәуелсіздікке, өнімді өткізуден түскен ақшаны тиімді бөлуге, түскен пайданы тиімді жұмсауға иелік етеді пайданы алмастан бұрын шығындардың барлық түрін және азайту жолдарын талдауы керек. Тек осындай жағдайда ғана пайда алдық деп нақты айтуға болады.
Шығындар қалыптасу сферасы мен айналымы бойынша ерекшеленеді. Өндірістік шығындар сауда, транспорт, сақтау шығындары, ал құнға қосылуы бойынша толық және бөлшек болып жіктеледі. Өндірістік шығындарды өндіріс деңгейінде өзіндік құн деп те атайды. Сондай – ақ фирманың табысқа жетуі өзіндік құнның бірнеше себептер бойынша қалыптасуына байланысты.
1. Өнімді өткізу және өндірістік шығындар сату бағасын, бәсекелестік бағаны анықтаудағы басты элемент болып табылады.
2. Өзіндік құн туралы ақпараттар өндірісті және шығындарды басқару мен болжау кезінде пайда болады.
3. Өзіндік құн есепті кезеңнің аяғында материалды есептеулар жүргізгенте сальдоны анықтауда қажет болады.
Өзіндік құн өндірістік шығындардың қосындысын және өнімді өткізуді білдіреді.
Кез келген фирманың негізгі мақсаты («Адал» АҚ-қосқан)–кірістерді максималдау.
Бұл стартегиялық мақсатты жүзеге асырудағы барлық мүмкіндіктер өндіріс шығындары және өндірілген өнімге деген сұраныспен шектелген.
Экономикалық шығындар – фирмамен жүзеге асырылатын жабдықтаушыға төленетін төлем. Сондай – ақ нақты бір фирма немес басқа өндіріс орнын қолдануға тиісті, ресурстарға деген ішкі шығындар. Жалпы ішкі және сыртқы шығындар бар. Фирманың жұмысшыларға, отынға, өзі өндірмейтін, бірақ өндіретін өніміне қажетті қосымша заттарға төлемдер, сыртқы шығындарға жатады. Ішкі – осы фирманың иесі белгілі бір табыс алады. Ал кері жағдайда, ол бұл іспен айналыспайды (егер табыс таппаса). Сол табысты шығынның элементі құрайды. Ал таза пайда түскен кірістен ішкі және сыртқы шығындарды алғанға тең. Бухгалтерлік кіріс жалпы пайдадан сыртқы шығындарды алғанға тең.
1) «Кәсіпорын экономикасы», оқу құралы. А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбеков. Алматы 2003 ж
2) «Кәсіпорын экономикасы», оқу құралы . Қабылбеков М. Т
3) Павлова Л. П. «Корпоративные финансы»
4) Бочаров К. «Корпоративные финансы»
5) «Қаржы есебін талдау» , оқу құралы. Алматы 2002 ж
6) «Экономикалық теория», оқу құралы. Әкімбеков. Баймұханбетова. Астана 2002 ж
7) Финансы предприятий. Москва 1995г. - Е.И.Бородина, Ю.С.Голикова, Н.В.Колчина, З.М.Смирнова.
8) Финансы предприятий: учебник для вузов. /Под редакцией Колченой Н.В - М.: ЮНИТИ, 1999г. – 521с.
9) Волков О.И., Скляренко В.К. Экономика предприятия: Курс лекций. -М.: Финансы и статистика, 2001 – 280с.
10) Финансы предприятий. Москва 1995г. - Е.И.Бородина, Ю.С.Голикова, Н.В.Колчина, З.М.Смирнова.
2) «Кәсіпорын экономикасы», оқу құралы . Қабылбеков М. Т
3) Павлова Л. П. «Корпоративные финансы»
4) Бочаров К. «Корпоративные финансы»
5) «Қаржы есебін талдау» , оқу құралы. Алматы 2002 ж
6) «Экономикалық теория», оқу құралы. Әкімбеков. Баймұханбетова. Астана 2002 ж
7) Финансы предприятий. Москва 1995г. - Е.И.Бородина, Ю.С.Голикова, Н.В.Колчина, З.М.Смирнова.
8) Финансы предприятий: учебник для вузов. /Под редакцией Колченой Н.В - М.: ЮНИТИ, 1999г. – 521с.
9) Волков О.И., Скляренко В.К. Экономика предприятия: Курс лекций. -М.: Финансы и статистика, 2001 – 280с.
10) Финансы предприятий. Москва 1995г. - Е.И.Бородина, Ю.С.Голикова, Н.В.Колчина, З.М.Смирнова.
ЖОСПАРЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Кәсіпорынның ӨНДІРС шығындары
1.1 Кәсіпорынның өндіріс
шығындары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Өндіріс шығындарының төмендеуінің негізгі бағыттары
... ... ... ... 10
1.3 Өндіріс шығындары туралы концепциялар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2 "Адал " АҚ-ның өндірістік-шаруашылық қызметі мен өнімді өткізуДІ
ТӨМЕНДЕТУ ФАКТОРЛАРЫН талдау
2.1 "Адал " АҚ-ның өндірістік-шаруашылық қызметіне сипаттама ... .13
2.2 Кәсіпорынның өнімді өткізу төмендету факторларын талдау ... ... 17
3. Өндірістік шығындарды төмендетудІ жетілдіру
3.1 Өндірістік шығындарды төмендетуге шетелдік тәжірибелері ... ... .26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...33
Кіріспе
Кәсіпорындар өз өнімдерін нарыққа шағару ұмтылысы мен қабілетін
анықтайтын маңызды факторлар - өндіріс шығындары болып табылады. Кез–келген
тауарды өндіру–шығындарды талап етеді, ал бұл шығындардың да өздерінің
белгілі бір бағалар болады.
Фирманың нарыққа ұсынғысы келетін өнімінің саны бір жағынан, сол
өнімдерді өндіргендегі шығындар мен ресурстарды тиімді пайда алуға
байланысты болса, екінші жағынан тауардың нарықта өндірілетін бағасына
байланысты болады. Жетілген бәсекелестік жағдайында фирмалар өздері
өндірген өнімдердің бағасына әсер ете алмайды. Сондықтан нарықтық
экономикадығы фирманың тиімді жұмыс істеуі үшін, өндіріс шығындарын азайту
керек.
“Кәсіпорын шығындарын басқару” атты тақырыбы оның қажеттілігіне
байланысты таңдалды. Бүгінгі таңда Қазақстанның нарықтық экономикаға өту
жағдайында кәсіпорынның шығындары және оны азайту туралы мәселелер әкімшіл
- әміршіл жүйедегіге қарағанда аса маңызды болып отыр, нарықтық экономика
әр кәсіпорынның пайда табу мақсатында өзінің мүмкіндіктерін өте тиімді
пайдалануына түрткі болады. Қазіргі кезде кәсіпорын қаржылық тәуелсіздікке,
өнімді өткізуден түскен ақшаны тиімді бөлуге, түскен пайданы тиімді
жұмсауға иелік етеді пайданы алмастан бұрын шығындардың барлық түрін және
азайту жолдарын талдауы керек. Тек осындай жағдайда ғана пайда алдық деп
нақты айтуға болады.
Шығындар қалыптасу сферасы мен айналымы бойынша ерекшеленеді.
Өндірістік шығындар сауда, транспорт, сақтау шығындары, ал құнға қосылуы
бойынша толық және бөлшек болып жіктеледі. Өндірістік шығындарды өндіріс
деңгейінде өзіндік құн деп те атайды. Сондай – ақ фирманың табысқа жетуі
өзіндік құнның бірнеше себептер бойынша қалыптасуына байланысты.
1. Өнімді өткізу және өндірістік шығындар сату бағасын, бәсекелестік
бағаны анықтаудағы басты элемент болып табылады.
2. Өзіндік құн туралы ақпараттар өндірісті және шығындарды басқару мен
болжау кезінде пайда болады.
3. Өзіндік құн есепті кезеңнің аяғында материалды есептеулар
жүргізгенте сальдоны анықтауда қажет болады.
Өзіндік құн өндірістік шығындардың қосындысын және өнімді өткізуді
білдіреді.
Кез келген фирманың негізгі мақсаты (Адал АҚ-қосқан)–кірістерді
максималдау.
Бұл стартегиялық мақсатты жүзеге асырудағы барлық мүмкіндіктер
өндіріс шығындары және өндірілген өнімге деген сұраныспен шектелген.
Экономикалық шығындар – фирмамен жүзеге асырылатын жабдықтаушыға
төленетін төлем. Сондай – ақ нақты бір фирма немес басқа өндіріс орнын
қолдануға тиісті, ресурстарға деген ішкі шығындар. Жалпы ішкі және сыртқы
шығындар бар. Фирманың жұмысшыларға, отынға, өзі өндірмейтін, бірақ
өндіретін өніміне қажетті қосымша заттарға төлемдер, сыртқы шығындарға
жатады. Ішкі – осы фирманың иесі белгілі бір табыс алады. Ал кері жағдайда,
ол бұл іспен айналыспайды (егер табыс таппаса). Сол табысты шығынның
элементі құрайды. Ал таза пайда түскен кірістен ішкі және сыртқы
шығындарды алғанға тең. Бухгалтерлік кіріс жалпы пайдадан сыртқы шығындарды
алғанға тең.
1 Кәсіпорынның ӨНДІРС шығындары
1.1 Кәсіпорынның өндіріс шығындары
Шығындар деп тек жабайы шығындар емес, нарықта құн формасын алған
ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп
өткізілетін өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі.
Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары болады.
Біріншіден, әлеуметтік – экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар
қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағытынан
шығындарға дайын өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған
еңбек шығындары жатады.
Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процессінің нәтижесі болып табылады.
Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен жалақы
төлемдерінің шығындарын көрсетеді.
Екіншіден, өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып
бөлінеді.
Бухгалтерлікке - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған
өндіріс факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар сатып
алынған бағамен бағаланады. Кәсіпорын шығындары бугалтерлік және
статистикалық есеп беруде өнімнің өзіндік құны түрін алады.
Енді өнімнің өзіндік құнына қысқаша тоқталып кетсек. Кәсіпорынның іс-
әрекетіндегі басты көрсеткіштерінің бірі - өнімнің өзіндік құны. Бұл өнімді
өндіруге және оны сатудағы ақшалай нысанында көрсетілетін шығындардың
жиынтығы.Сөйтіп, жалпы өндірістік тиімділігін анықтайды.
Өзіндік құнның экономикалық мазмұны – жұмсалған шығындардың орнын
толтыру және соның есебінен өндірілетін барлық элементтердегі жай ұдайы
өндірісті, өндірістік қорларды және жұмыс күштерін қамтамасыз ету. Осы
арада, кәсіпорынның өзіндік құнының маңызды элементтері: амортизмция,
жұмсалған материалдық ресурстардың құны, еңбекақы – бұл шығындардың басты
статиялары.
Сонымен қатар, кәсіпорын бір уақытта басқа да шығындарды іске
асырады: өздерінің қызметтеріне сыйлық, банктік несиеге процент төлеу,
әлеуметтік обьектілерді ұстау, бюджеттен тыс қорларға аударым жарналарын
жасау – бұл шығындар кәсіпорынның қосымша шығындарын құрайды.
Өзіндік құн тиімділіктің мынадай маңызды көрсеткіштері: пайда және
пайдалылығының деңгейі мен серпінін анықтайды. Өзіндік құның маңызы оның
орындалу функцияларымен анықталады.
1.Өзіндік құн өнім құнының кең бөлігі болып табылады. Мұның мәнісі,
өнімнің өзіндік құны арқылы өндіріс қаражаттарын жұмсауды қамтамасыз етеді.
2.Өзіндік құн көтерме сауда бағасын қалыптастырудың негізі болып
табылады, оның есепсіз жүргізілуі бағаның құрылуына негіздеме бола алмайды.
3.Өзіндік құнның негізінде пайданы, кейбір бұйымдардың пайдалылығын,
яғни оларды шығарудың мақсатқа сай екендігін есептеу.
Бұл айтылғандардан өнімнің өзіндік құнына деген көзқарасты
төмендетуге болмайтындығын көруге болмайды. Өзінік құның деңгейіне
кәсіпорынға қатысы бар және қатысы жоқ факторлар ықпал етеді. Мысалы,
кәсіпорынға табиғи жағдайлар, оның ішінде шикізат көздерін және өнім
тұтынушыларда территориялық қашқтығы, шикізатқа баға деңгейі, отын,
жабдықтар, электроэнергия, көлік тарифтері және т.б.
Сатылған тауарлардың, қызметтердің, жұмыстардың өзіндік құны
1 Шаруашылық субьектісінің басқа заңды және жеке 801 221, 920
тұлғалаларға сатқан тауарларының, көрсеткен
қызметтерінің өзіндік құны
2 Субьектінің сату үшін сатып алып, басқа заңды 802 222
немесе жеке тұлғаларға сатқан тауарларының
өзіндік құны
3 Шаруашылық субьектісінің негізгі қызметі болып 803 900
саналатьын құрылыс-монтаж, жобалау – зерттеу,
ғылыми-зерттеу және геологиялық барлау
жұмыстарының өзіндік құны
4 Субьектінің жолаушылар мен жүктерді тасымалдау 804 900
боынша қызметтің өзіндік құны
5 Шаруашылық субьектісінің ұзақ мерзімге жалға 805 221-226
берген негізгі құралдардың өзіндік құны
6 Шаруашылық субьектісінің басқа заңды және жеке 806 900
тұлғаларға көрсеткен байланыстық қызметінің
өзіндік құны
7 Заңды және жеке тұлғаларды сақтандыруы барысында807 431, 432,
шаруашылық субьектінің жұмсалған шығындарының 441, 451,
сомасы. Оларға: төлеген сақтандыру сомасы, 452, 687
сақтандыру келісім-шартын мерзімінен бұрын
тоқтатқан кездегі сақтандырушыларға төлеген
төлемдер сомасы жатады.
8 Есепті жылдың соғында сатылған тауарлардың, 571 801-808
көрсетілген қызмттерінің өзіндік құны бөлімше
шоттары жиынтық табыс немесе зиян шотымен
жабылады.
Өндіріс шығындарының экономикалық түсінігі ресурстардың сиректігінде
және оларды балама пайдалану мүмкіндігіне негізделеді. Тауар өндіру үшін
алынған ресурстардың экономикалық шығындары, оларды өте қолайлы пайдаланып
өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын және айқын емес шығындарға бөлінеді.
Айқын шығындар деп өндіріс факторлары мен жабдықтаушыларға айқын
ақшаа формасындағы төлем түрін алатын балама шығындар аталады. Бұлардың
болуы ресурстарды тыстан алумен байланысты. Мысалы, жұмысшыларға,
менеджерлерге жалақы төлеу, көлік шығындарын төлеу т.б.
Айқын емес шығындар деп өндірісте пайдаланылған фирманың өз
иелігіндегі ресурстардың құнын атайды. Мысалы, ғимараттарды жалға
бермегендіктен түспеген пайда. Бухгалтерлік статистикада айқын емес
шығындар көрсетілмейді.
Өндіріс шығындарын түр-түрге бөлудің көп классификациялық белгілері
болады.
Өндіріс шығындарының классификациясы
Классификациялау түрлері шығындардың бөлімшелері
Экономикалық элементтер Шығындардың экономикалық элементтері
Өзіндік құнның баптары Калькуляциялық өзіндік құнның баптары
Технологиялық процеске Негізгілер, үстемелер
қатынасы Бір элементтік, кешендік
Құрамы тікелей, жанама
Өнімнің өзіндік құнына Тікелей, жанама
жатқызу тәсілі Өндірістік, өндірістен тыс
Өндіріс процессіндегі ролі Өнімділік, өнімділік емес
Шығын жасаудың мақсатқа Жоспарланған, жоспарланбаған
сай келетіндігі Тұрақты, өзгермелі
Жоспарға енгізу мүмкіндігі Ағымды, бір жолғылық
Өндіріс көлеміне қатынасы Аяталмаған өндіріс шығындары ,
Пайда болудың дүркінділігі дайын өнім шығындары
Дайын өнімге қатынасы
Практикада көбінесе шығындарды тұрақтыға және өзгермеліге бөледі.
Тұрақты шығындарға – осы мерзімде өндіріс пен өткізудің көлемімен
құрамына байланысты емес шығындар. Тұрақты шығындардың графикалық бейнесін
абсцисса бөлігіне параллельді түзу сызық көрсетеді.
Әдетте тұрақтыға жататын шығындар: облигациялық заем міндеттемелеріне
сәйкес төлемдер, ренталық төлемдер, ғимараттар мен жабдықтардың
амортизациялық төлемінің бір бөлшегі, сақтандыру жарналары, фирманың жоғары
дәрежелі басқарушылары мен болашақта еңбек ететін мамандардың еңбекақысы.
Тұрақты шығындардың бастапқы және қалдық шығындар деп екі топқа
бөлуге болады. Қалдық шығындарға өндіріс пен өткізу белгілі бір уақытқа
толық тоқтатылғанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорынның тұрақты
шығындарының бір бөлшегі жатады. Старттық шығындарға өндіріс пен өткізудің
қайта басталуымен байланысты жұмсалатын, тұрақты шығындардың бір бөлшегі
жатады.
Өзгермелі шығындарға осы берілген мерзімде өнімді өндіру мен өткізу
мөлшерімен жалпы көлемі тікелей байланысты шығындар жатады: жалақыға,
шикізатқа, отынға, қуатқа, көлік қызметтеріне жұмсалатын шығындар. Өнім
тіпті өндірілмесе де тұрақты шығындар өтелуі қажет. Ал өзгермелі шығындарды
кәсіпкер өндіріс мөлшерін өзгерте отырып, болжап, басқара алады.
Өндіріс пен сату өзгергендегі өзгермелі шығындар динамикасымен
танысайық. Мұнда үш жағдай болуы мүмкін:
1.Өзгермелі шығындар пропорционалды болады, егер олар салыстырмалы
өзгеруі, өндірістің көлемі мен жүктемесінің салыстырмалы өзгеруіне тең
болады.
2. Егер шығындардың салыстырмалы өсуі, өндіріс көлемінің салыстырмалы
көбеюінен аз болса, онда дегрессивтік өзгермелі шығындардың болғаны.
3. Шығындар прогрессивтік өзгермелі болады,егер өзгермелі шығындардың
өсуі өндірістің көлемінен артық болса.
Кәсіпорынның жалпы шығындары деп ТС – оның тұрақты және өзгермелі
шығындарының сомасы түсіндіріледі.
Өнімнің жаңа бірлігімен бірге, жалпы шығындар өзгермелі шығындардың
сомасындай шамаға өсіп отырады.
Өндіріс көлемі өзгергенде жиынтық шығындардың шамасын белгілейтін
шығындардың көлемі көп болады, мысалы, шикізатқа негізгі және көмекші
материалдарға шығындар, көлік шығындары, қуатқа, табыстың жекелеген
түрлеріне шығындар, т.с.с.
Өзгермелі шығыстардың жауап ретіндегі коэффициенті өндіріс көлемін
өсіру немесе төмендету шешімдерін белгілейтін болғандықтан, осындай
шығыстарды Батыстың есеп жүйесінде шешуші шығындар деп атайды. Шығыстардың
басқа түрлері өндіріс көлеміне тәуелді болмайды. Мысалы, кәсіпорынның
әкімшілігінің және қорғаушыларының жалақысы, арендаға алынған негізгі
құралдар үшін төлемдер және т.б. өйткені бұлар өндірісті қандай көлемде
жүргізу туралы шешімдерге әсер етпейді, Олар кәсіпорынның тек қызмет ету
шарты болып табылады. Бұларды шешім қабылдайды белгілемейтін шығыстар деп
атайды.
Әдетте уақыт мерзімі қысқа және ұзақ мерзім болып бөлінеді. Ұзақ
мерзімде шығындардың барлығы өзгермелі болады. Мысалы, егер жұмыстан босату
мерзімі жұмыскерлер үшін 1апта болса, онда жалақыға жұмсалатын шығындар
жұмыскерлер үшін 1апта және одан артық. Егер уақыт мерзімін 1жыл деп алсақ,
онда еңбек үшін төлем шығындарының барлығы өзгермелі болады.
Тұрақты шығындар шарттық қарым-қатынастар нәтижесінде пайда болады.
Шығындарды мән жағынан тұрақты және өзгермелі деп бөлуден пайда жоқ.
Шығындардың Батыстағы классификациясында олардың тәртібінің сипаты шешім
қабылданған ситуатциядан тәуелді деп тұжырымдалады.
Бірақ барлық өзгермелі шығындар өндіріс көлемі туралы шешімдерге әсер
етеді, ал барлық тұрақты шығындар әсер етпейді деген дұрыс емес. Бір түрге
жататын шығындардың өздері әр түрлі болып көрінеді. Шешімдер қабылдаудың
белгілі ситуациясында өзгермелі көп, ал басқа ситуацияда тұрақты шығындар
көп болуы мүмкін. Осы шығындар тұрақтыға немесе өзгермеліге жата ма деген
сұрақтың жауабы екі факторға тәуелді болады: Кезең мерзімінің ұзақтығынан
және өндірістік факторлардың бөлінісінен.
Кәсіпкер үшін өнімнің бірлігін шығару үшін жұмсалған шығындар, яғни
орташа шығындар туралы информация, өте маңызды.
Орташа шығындар АТС – бұл шығарылған өнімнің бірлігіне жұмсалатын
жалпы шығындар.
Ұзақ мерзімде кәсіпорынның масштабының және оның өндіріс көлемінің
орташа шығындар динамикасына ықпалы оң шамада немесе теріс шамада болуы
мүмкін. Әдетте, ұзақ мерзім кезеңінде шығындар, кәсіпорынның кеңеюіне
сәйкес, алғашында төмендеп минимумға жетеді, осыдан кейін қайтадан өседі.
Бұл жағдай қайтарымның кему заңымен емес, өндіріс масштадының өсуінің оң
немесе теріс эффектісімен дәлелденеді.
Ауқымының оң нәтижесі шығарылым өсуіне сәйкес фирманың ұзақ мерзімдік
орташа шығындары кеміегнде орын алады.
Ауқымның теріс нәтижесін шығарылатын өнімнің көлімінің өсуіне
байланысты ұзақ мерзімдік орташа шығындар өскен жағдайда өндірісті
ұйымдастыру мәселелері құрады. Мұның басты себебі – фирманың әртүрлі
буындарының қызметін реттеуге бақылау жүргізудің бәсеңдеп кетуі. Басқарушы
аппарат өсіп кетеді, жоғары дәрежелі басқарушылар өндірістік проценттен
алшақтанады. Бұл басқарудың жеделдігінің айқындығын төмендетеді, өндіріс
тікелей және үстеме шығыстарын өсіреді.
Дағдарыс кезінде, бәсекелік сайыста ірі фирмалардың өміршеңдігінің
мүмкіндігі жоғары болады. Ауқымының теріс нәтижесінен аулақ болуы үшін
бұлардың қолданатын мүмкіндіктері мол болады.
Егер ұзақ мерзімдік орташа шығындар шығарылым көлемінен тәуелді
болмаса, онда ауқым нәтижесінің қайтарымы тұрақты болады.
Кәсіпорынның тиімділігінің барынша төмен көлемі, фирмаға өзінің ұзақ
мерзімдік орташа шығышдардың барынша төмендетуге мүмкіндік беретін,
өндірістің ең аз көлемі.
Өндіріс көлемі туралы сұрақ қаралғанда тек орташа шығындармен ғана
емес, шекті шығындармен есептеу қажет.
Шекті шығындар МС – бұл өнімнің қошымша бірлігін өндіру үшін қажетті
қосымша шығындар.
Егер өнімнің қосымша бірлігі оның сату бағасынан арзан түссе, онда
шекті шығындар өнімнің бағасымен теңдескенше, фирма өндірісті кеңейте
береді.Бастапқыда шекті шығындар азаюы мүмкін, бұл өндіріс масштабының өсуі
табыстылықты өсіретін
1.2 Өндіріс шығындары төмендеуінің негізгі бағыттары.
Шығындарды жүйелі түрде төмендету – кәсіпорындардың жұмыс істеу
тиімдлігін арттырудың негізгі құралы болып табылады. Нарықтық экономика
жағдайында залалды кәсіпорындарды қаржылай қолдау қағидаға жатпайды.
Ұлттық экономиканың барлық салаларында өндіріс шығындарын
төмендетудің мына төмендегі негізгі бағыттарын айтуға болады:
• ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану ;
• өндіріс және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
• экономикалық процестерді мемлекет тарапынан реттеу.
Ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін іске асыру – бұл бір
жағынан өндіріс қуатын, шикізат және материалдар, оның ішінде отын-энергия
ресурстарын көптен-көп пайдалану, ал екінші жағынан тиімді жаңа
машиналарды, жаңа технологиялық процестерді іске асыру
Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімді ету – шаруашылықты
жүргізудің әр түрлі мәселелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр.
Тек қанша өнім өндіргенін ғана емес, оны өндіруге қанша еңбек
жұмсалғандығының да маңызы зор. Мәселенің бұлайша қойылуы мынаны аңғартады:
шикізат пен материалды жұмсай отырып немесе машиналар мен механизмдерді
пайдалана отырып, шикізаттың әрбір бөлігін неғұрлым көп өнім алуға, әрбір
станок пен технологиялық процестердің түсімін өсіруге, шығындарын
бұйымдардың өзіндік құнын төмендетіп, кәсіпорындардың пайдасын көбейтуге,
өндірістің тиімділігін арттыруға жету керек.
Егер кәсіпорын ұжымдарының ішкі шаруашылық резервтерін тауып
пйдаланудың негізгі бағыттарын қорытындылауға таппыныс жасалса, онда оларды
үш топқа бөлуге болады. Өндіріс тиімділігі, біріншіден, негізгі өндіріс
қорлардың пайдалануын жақсартудың, екіншіден, айнымалы өндіріс қорларды
неғұрлім тиімді пайдаланудың және үшіншіден, қазіргі еңбек шығындарының
нәтижелігін жақсартудың есебінен арттыру.
Өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіруге келсек, онда бұл
процесс ысырапты қысқарту есебімен шығындарды үнемдеумен қатар барлығы да
тәжірибе жүзіндегідей болады, яғни нақты еңбектің шығынын үнемдеу. Қазіргі
кезеңде нақты еңбекті үнемдеудің экономикалық дамуы қоғамдық еңбекті
үнемдеумен салыстырғанда едәуір салмақты нәтиже береді. Қазіргі таңда
өндірісті ұйымдастыруды жетілдірудің екі негізгі мектебі бар: америкалық
және жапонық. Бұл өндірісті материалдық-техникалық жабдықтармен қамтамасыз
ету, оларды экономикалық жағынан ынталандыру және т.б. көптеген жүйелер.
Өндіріс шығындарын төмендетуде мемлекеттік ғылыми-техникалық прогресс
жөніндегі бағдарламалары мен мемлекеттік стандарттар елеулі орын алады.
Өнімнің өзіндік құнын арзандату – еңбек өнімділігін арттырудың
шарттқа айналған обьективті бейнесі, экономикалық заң әрекетінің нақты
нысаны, осыған сәйкес өндіріс шығын үнемі кеміп, жанды еңбек үнемі
өнімдірек болып отырады. Өзіндік құнның арзандау көрсеткіштері өндіргіш
күштердің дамуына сәйкес өткен және қазіргі еңбектің үнемделу дәрежесін
бейнелейді.
Өзіндік құнды кемітудің басты факторлары:
• өндірістің техникалық деңгейін көтеру;
• өндірістің материал, отын, энергия және еңбек сиымдылықтарын
төмендету;
• басқару және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
• технологиялық процестерді қуаттылықпен негізгі қорларды
пайдалануды жақсарту, т.б.
1.3 Өндірістік шығындар туралы концепциялар.
Шығындарды зертеумен саяси экономия классиктері де айналысқан. А.
Смит абсолюттік шығындар деген түсінік енгізген, ал Д.Рикардосалыстырмалы
шығындар теориясының авторы. Шығындар деген терминді олар, бірлікке
жұмсаған орташа қоғамдық шығындар деп түсінген, немесе, өнімнің жеке
бірлігі орташа кәсіпорын үшін не тұрады, немесе, саладағы кәсіпорындардың
барлығына бірдей орташа шығындар көлемі қандай шамада болады. Классиктер
шығындарды ренталық төлемдермен есептескендегі өндіріс бағасы деп те
дәлелдеді.
Марксистік концепция бойынша өндіріс шығындары капиталиске тауардың
не тұратыны көрсетеді: өндіріс құралдары мен жұмысшы күшіне жұмсалған
шығындардың сомасы болады. К.Маркс ерекше капиталистік шығындардан,
тауардың құнын құрайтын еңбек шығындарын – ақиқат өндіріс шығындарын –
ажыратып зерттейді. Өндіріс шығындарын осылай бөлу еңбек шығындарына және
капитал шығындарына – бұл капиталистік ұдайы өндіріс процессіне марксистік
талдау жүргізудің бастапқы принціптерінің біреуі болып табылады.
XIX ғ. соңында бірнеше жаңа концепцилар пайда болды. Маржиналистер
(Менгер, Визер) бойынша, шығындар шекті пайдалылыққа негізделген
психолгиялық құбылыс болып табылады. Олардың шекті пайдалылығымен
белгіленетін, өндіріс факторлары үшін фирмалар төленетін соманың шамасы
белгіленеді. Маржинаналистік экономикалық теорияда шығындар түсінігі тек
жеке кәсіпорынға тән жағдай деп есептеледі. Осы кәсіпорынның табысы мен
шығындары өндіріс масштабының функциясы түсініледі.
Австралиялық теоретик Ф. Визер балама мүмкіндіктер шығындарының
субьективтік теориясының авторы. Осы тауардың нақты өндіріс шығындары,
өндірісресурстарын басқаша пйдаланғанда өндірілген өнімдерден қоғамға
түсетін барынша жоғары пайдалылыққа тең болады. Австралиялық мектептің
өкілдерінің маржиналистік көзқарастарын математикалық негізге көшірумен
байланысты, шығындарды барынша төмендету (минималзация) теориялары пайда
болды.
Шығындардың институционалистік теориясының көрнекті өкілдері
Дж.К.Кларк және Джон А.Гобсон. Кларк қосымша шығындар әр қилы типтерін
индивидуалдық, қоғамдық, абсолюттік, үстеме, қаржылық, өндірістік, ұзақ
мерзімді және қысқа мерзімді жан-жақты зеттеген. Гобсон адамға жасалатын
шығындар деген ұғым енгізді. Бұған еңбек амалының сапасы мен сипаты, оның
қабілеттілігі және қоғамдағы еңбек бөлінісінің тиімділігі жтады.
Өндіріс шығындарының неокласикалық концепциясы, оны өндіріс
факторларына жұмсалатын шығындар сомасы дейді.
Соңғы жылдары неоинституционалистік транакциодық шығындар теориясы
пайда болды. Бұған көбінесе айналыс шығындары жатады – тауарды өткізу
шығындары (жарнамаға, нарықтық жағдайды ұстап тұру үшін т.б.).
Транакциондық шығындар деген түсінікті американдық экономист Р.Коуз
енгізді. К.Эрроу бойынша экономикадағы трансакциондық шығындар физикадағы
үйкеліспен ұқсас дейді. Неоинституционалистер нарықтық функциясы
трансакцтондық шығындарды үнемдеу болып табылады дейді. Ал оның
артықшылығына айырбас мүшелерінің әрқайсысының информация алуға жұмсалатын
шығындардың барынша төмендеу тенденциясы жатады дейді.
2 "Адал " АҚ-ның өндірістік-шаруашылық қызметі мен өнімді өткізуДІ
ТӨМЕНДЕТУ ФАКТОРЛАРЫН талдау
2.1 "Адал " АҚ-ның өндірістік-шаруашылық қызметіне сипаттама
Адал АҚ-ның 2000жылдың 8 қаңтарында Октябрск совхозы негізінде
құрылған. Бұл кәсіпорын Қазақстан Республикасының 1998 жылдың 10 –
шілдесіндегі Акционерлік қоғам туралы Заңына сәйкес, құқықтық – ұйым
негізінде Акционерлік Қоғам деп құрылды. келесі мәтіндерде АҚ деп
беріледі.
Кәсіпорынның толық аты: Адал Агроөнеркәсіп компаниясы Ашық
Акционерлік Қоғам, қысқартылған атауы Адал АҚ. Қоғам ашық болып табылады,
яғни басқа акционерлердің келісімінсіз акционерлік қоғамның мүшелері өз
акцияларын сата алады.
АҚ №6045- 1907 2000 жылдың 08 қаңтарындағы Алматы облысының Әділет
басқаруында жабық акционерлік қоғам Адал болып, сосын ашық акционерлік
қоғам Адал деп қайта тіркелді. Акционерлік қоғам шектелмеген мерзімге
бекітілген.
Адал АҚ орналасқан жері. Қазақстан Республикасы, Алматы облысы,
Еңбекшіқазақ ауданы, Космос ауылы, Ленин көшесі 32.
Қоғамның өзі балансы және басқа да банк есептері бар, өз атауымен
қазақ және орыс тілінде берілген мөрі бар. Өзінің тауарлық және
символикалық белгілері, олардың үлгілері жарғылық тәртіпте тіркеліп
бекітілген.Қазақстан Республикасының заң актілеріне қайшы келмейтін
әрекеттерді істей алады. Мысалы: қоғам өз атынан мүліктік және мүліктік
емес құралдар мен жабдықтарды алуға, жауапкершілікті арттыруға және заң
алдында жауапты болуға мүмкіндігі бар. Сонымен қатар қоғам меншік түріне
қарамастан заңдық тұлғалардың барлық түрімен біріге алады, басқа шаруашылық
компаниялардың құрамы бола алады, ол тек Қазақстан Республикасының
ауқымында ғана емес, сонымен қатар оның шетінде де.максималды пайда тауып,
акционерлер қызығушылығын қолданып, ұйымның әлеуметтік мәселерін шешіп,
өндірісті дамыту қоғамның басты міндетін орындайды.
Қазіргі кезде Адал АҚ мыңдаған сату нүктелерімен сауда жүргізеді,
екі делдалмен және бірнеше корпоративті сатып алушылармен жұмыс жасайды.
(мысалы, Рахат кондитерлік фабрикасының асханасы Адалдың нарықтағы
үлесі 15% құрайды, негізгі бәсекелесі ФудМастер компаниясымен
салыстырғандағы нарықтағы үлесі 35%, екінші жақын бәсекелесі Винн Биль
Дамм салыстырғанда нарықтағы үлесі 10%, және басқа Смак, Қайсар,
Агропродукт, Камони нарықтағы қатысушылармен салыстырғандағы оның үлесі
8%.
Қоғамның негізгі қызметіне келесілер жатады:
- Ауылшаруашылық өндірісі;
- Барлық түрдегі және жағдайдағы бағалы металдарды сату және
өндірістік құрылыс;
- Авто жолдары және ауылшаруашылығына арналған объектілерді салу және
оларды жөндеу;
- Құрылыс материалдарын өңдіру және өткізу;
- Құрылыс және жөндеу жұмыстары;
- Экономикалық және табиғатты қорғау қызметі;
- Қонақ үй ашу;
- Сыртқы экономикалық қызмет;
- Делдалдық қызмет;
- Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу және өндіру;
- Өндірістік тауарларды өндіру;
- Ақысы заңгерлік қызмет көрсету, адвокат қызметімен байланыссыз;
- Франчайзинг;
- Коммерциялық қызмет;
- Халыққа қызмет көрсету.
Қоғамның акционерлері дивидент алуға,қоғамның қызметі жайлы
ақпарат алуға сонымен қатар, қоғамның қаржылық есебімен танысуға,
акционерлер қоғам мүшелерінің кезексіз жиналысын өткізуге, қоғам мүшесіне
кандидатура ұсынуына, акционерлер қоғамының жалпы жиналысында белгіленген,
акционерлер қоғамының тізімінің көшірмесін алуға, акционерлер заңға және
берілген жарғыға сәйкес келетін тағы басқа құқықтары бар.
Сонымен бірге қоғамның акционерлері келесі талаптарды орындауға
міндетті қоғам он күн ішінде номиналды акция ұстайтын адам болған
өзгерістер жайлы хабарлау; коммерциялық құпияны сақтауға құқы бар.
Басқа міндеттерді қоғам акционерге жүктей алмайды. Қоғам акционерге
акцияларын сатуға кедергі жасай алмайды. Кәсіпорынның мүлігін негізгі және
айналым капиталдар құрамы, олардың құны кәсіпорын балансында көрсетілген.
Ол мүліктер, кәсіпорынның меншігі ретінде белгіленген. Мүліктің
қалыптасуының негізіне акционерлердің акцияны сатып алуға салған салымдар,
кәсіпорынның өзінің қызметінен тапқан табысы, Қазақстан Республикасының
заңына қайшы келмейтін басқа да табыстар.
Кәсіпорынның қызметін қамтамасыз ету үшін жарғылық капиталының
көлемі, шығаруға жарияланған барлық акциялардың номиналды құнының
соммасына тең.
Кәсіпорынның белгіленген жарғылық капиталы үш жүз миллион теңге және
олар 30000 жай акцияға бөлінген оның біреуінің номиналды құны 10000 теңге.
Акцияны төлеуге ақша, мүліктік құқ, жерді қолдану құқы және интелектуальды
қызметтің нәтижесіне құқ немесе тағы басқа мүліктер. Бағалы қағаздарды
ұйымдастыру нарығында белгіленген соңғы бағамен ғана акцияларды бағалы
қағаздармен сатып алуға болады.
Кәсіпорындағы акционерлердің шешімі бойынша, ақшадан, мүліктен,
акцияға салынатын төлемдерден басқа, ағымдағы нарық бағасына сәйкес ақшамен
де белгіленеді. Кәсіпорын бағасын белгіленгені туралы қоғам негіздеме жасау
керек. Акцияны сатып алғаны туралы және оның бағасы аудиторлармен растауы
қажет.
Толық құны төленбеген акциялардың өз дауысы жоқ және де оларға
дивидендтер төленбейді. Қоғам белгіленген жарғылық капиталдың көлемін
өзгерте алады. Белгіленген жарғылық капиталды ұлғайту үшін, шығаруға
жарияланған барлық акциялардың құны төленіп, жалпы акционерлер жиналысының
шешімі болып, және де егер, ол сол кездің заңында белгіленбесе, ал
жарияланған жарғылық капиталды азайтқанда, жарияяланған және шығарылған
капиталдың арасындағы соммаға кемітуге болады. Азайту туралы шешімді
қабылдағанда, ол тура көбейту туралы жүйеде өтеді. Жарғылық капиталды
азайтқанда, ол сол кездің Қазақстан Республикасының заңында келтірілген
минималды мөлшерден кем болмауы керек.
Бағалы қағаздарды шығару, тіркеу, орналастыру, солар арқылы есеп
айырысу, тек Қазақстан Республикасының Заңымен және кәсіпорынның жарғысымен
белгіленеді. Кәсіпорын акциялары, облигациялары, және тағы басқа бағалы
қағаздар шығарады. Акционерлік қоғам пайда болып, ол - жәй акция шығарады.
Жай акциялар өзінің иегеріне; дивидент алуға, кәсіпорынды басқаруға
қатысуға, кәсіпорын экономикасынан келіп, оның мүлігінің жартысына иеленуге
мүмкіндік береді.
Кейінірек барып қоғам таратылған акцияларды шығаруға болады. Ол
акциялардың шарты, шығару реті Қазақстан Республикасының Заңына және
акционер жиналысының шешіміне, заңды актілерге сәйкес болуы керек.
Кәсіпорын жарғылық капиталдардың он бес пайыз мөлшеріндегі күйреуін
жабу үшін құрады. Жарғылық капитал, өндірісті дамытуға, әлеуметтік дамуға,
жұмыскерлерді марапаттау үшін қолданылады. Ол кәсіпорынның мемлекттік
тіркелуінің 2 жыл ішінде құрылуы керек. Жарғылық капитал кәсіпорынның әр
жылғы таза табысынан алынады.Әр жыл сайынғы жарғылық капиталға салық жалпы
акционерлер қоғамының жиналысында белгіленеді. Егер, кейбір жағдайлар үйсін
қоғамның жарлық үшін қоғамның жарлық капиталының соммасы жарияланған
жарғысың капиталдан 15% кемісе, онда қоғам оны толық белгіленген тегіне
дейін толтыруы керек.
Салықты төлегеннен кейінгі түскен түсім, кәсіпорынның қорын құруға
және акциялардың дивидентін төлеуге қолданылады. Жалпы акционерлер
жиналысының шешіміне сәйкес дивиденд, акциялары бар акционерлерге төленетін
сыйақы болып табылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Кәсіпорынның ӨНДІРС шығындары
1.1 Кәсіпорынның өндіріс
шығындары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Өндіріс шығындарының төмендеуінің негізгі бағыттары
... ... ... ... 10
1.3 Өндіріс шығындары туралы концепциялар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2 "Адал " АҚ-ның өндірістік-шаруашылық қызметі мен өнімді өткізуДІ
ТӨМЕНДЕТУ ФАКТОРЛАРЫН талдау
2.1 "Адал " АҚ-ның өндірістік-шаруашылық қызметіне сипаттама ... .13
2.2 Кәсіпорынның өнімді өткізу төмендету факторларын талдау ... ... 17
3. Өндірістік шығындарды төмендетудІ жетілдіру
3.1 Өндірістік шығындарды төмендетуге шетелдік тәжірибелері ... ... .26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...33
Кіріспе
Кәсіпорындар өз өнімдерін нарыққа шағару ұмтылысы мен қабілетін
анықтайтын маңызды факторлар - өндіріс шығындары болып табылады. Кез–келген
тауарды өндіру–шығындарды талап етеді, ал бұл шығындардың да өздерінің
белгілі бір бағалар болады.
Фирманың нарыққа ұсынғысы келетін өнімінің саны бір жағынан, сол
өнімдерді өндіргендегі шығындар мен ресурстарды тиімді пайда алуға
байланысты болса, екінші жағынан тауардың нарықта өндірілетін бағасына
байланысты болады. Жетілген бәсекелестік жағдайында фирмалар өздері
өндірген өнімдердің бағасына әсер ете алмайды. Сондықтан нарықтық
экономикадығы фирманың тиімді жұмыс істеуі үшін, өндіріс шығындарын азайту
керек.
“Кәсіпорын шығындарын басқару” атты тақырыбы оның қажеттілігіне
байланысты таңдалды. Бүгінгі таңда Қазақстанның нарықтық экономикаға өту
жағдайында кәсіпорынның шығындары және оны азайту туралы мәселелер әкімшіл
- әміршіл жүйедегіге қарағанда аса маңызды болып отыр, нарықтық экономика
әр кәсіпорынның пайда табу мақсатында өзінің мүмкіндіктерін өте тиімді
пайдалануына түрткі болады. Қазіргі кезде кәсіпорын қаржылық тәуелсіздікке,
өнімді өткізуден түскен ақшаны тиімді бөлуге, түскен пайданы тиімді
жұмсауға иелік етеді пайданы алмастан бұрын шығындардың барлық түрін және
азайту жолдарын талдауы керек. Тек осындай жағдайда ғана пайда алдық деп
нақты айтуға болады.
Шығындар қалыптасу сферасы мен айналымы бойынша ерекшеленеді.
Өндірістік шығындар сауда, транспорт, сақтау шығындары, ал құнға қосылуы
бойынша толық және бөлшек болып жіктеледі. Өндірістік шығындарды өндіріс
деңгейінде өзіндік құн деп те атайды. Сондай – ақ фирманың табысқа жетуі
өзіндік құнның бірнеше себептер бойынша қалыптасуына байланысты.
1. Өнімді өткізу және өндірістік шығындар сату бағасын, бәсекелестік
бағаны анықтаудағы басты элемент болып табылады.
2. Өзіндік құн туралы ақпараттар өндірісті және шығындарды басқару мен
болжау кезінде пайда болады.
3. Өзіндік құн есепті кезеңнің аяғында материалды есептеулар
жүргізгенте сальдоны анықтауда қажет болады.
Өзіндік құн өндірістік шығындардың қосындысын және өнімді өткізуді
білдіреді.
Кез келген фирманың негізгі мақсаты (Адал АҚ-қосқан)–кірістерді
максималдау.
Бұл стартегиялық мақсатты жүзеге асырудағы барлық мүмкіндіктер
өндіріс шығындары және өндірілген өнімге деген сұраныспен шектелген.
Экономикалық шығындар – фирмамен жүзеге асырылатын жабдықтаушыға
төленетін төлем. Сондай – ақ нақты бір фирма немес басқа өндіріс орнын
қолдануға тиісті, ресурстарға деген ішкі шығындар. Жалпы ішкі және сыртқы
шығындар бар. Фирманың жұмысшыларға, отынға, өзі өндірмейтін, бірақ
өндіретін өніміне қажетті қосымша заттарға төлемдер, сыртқы шығындарға
жатады. Ішкі – осы фирманың иесі белгілі бір табыс алады. Ал кері жағдайда,
ол бұл іспен айналыспайды (егер табыс таппаса). Сол табысты шығынның
элементі құрайды. Ал таза пайда түскен кірістен ішкі және сыртқы
шығындарды алғанға тең. Бухгалтерлік кіріс жалпы пайдадан сыртқы шығындарды
алғанға тең.
1 Кәсіпорынның ӨНДІРС шығындары
1.1 Кәсіпорынның өндіріс шығындары
Шығындар деп тек жабайы шығындар емес, нарықта құн формасын алған
ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп
өткізілетін өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі.
Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары болады.
Біріншіден, әлеуметтік – экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар
қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағытынан
шығындарға дайын өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған
еңбек шығындары жатады.
Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процессінің нәтижесі болып табылады.
Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен жалақы
төлемдерінің шығындарын көрсетеді.
Екіншіден, өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып
бөлінеді.
Бухгалтерлікке - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған
өндіріс факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар сатып
алынған бағамен бағаланады. Кәсіпорын шығындары бугалтерлік және
статистикалық есеп беруде өнімнің өзіндік құны түрін алады.
Енді өнімнің өзіндік құнына қысқаша тоқталып кетсек. Кәсіпорынның іс-
әрекетіндегі басты көрсеткіштерінің бірі - өнімнің өзіндік құны. Бұл өнімді
өндіруге және оны сатудағы ақшалай нысанында көрсетілетін шығындардың
жиынтығы.Сөйтіп, жалпы өндірістік тиімділігін анықтайды.
Өзіндік құнның экономикалық мазмұны – жұмсалған шығындардың орнын
толтыру және соның есебінен өндірілетін барлық элементтердегі жай ұдайы
өндірісті, өндірістік қорларды және жұмыс күштерін қамтамасыз ету. Осы
арада, кәсіпорынның өзіндік құнының маңызды элементтері: амортизмция,
жұмсалған материалдық ресурстардың құны, еңбекақы – бұл шығындардың басты
статиялары.
Сонымен қатар, кәсіпорын бір уақытта басқа да шығындарды іске
асырады: өздерінің қызметтеріне сыйлық, банктік несиеге процент төлеу,
әлеуметтік обьектілерді ұстау, бюджеттен тыс қорларға аударым жарналарын
жасау – бұл шығындар кәсіпорынның қосымша шығындарын құрайды.
Өзіндік құн тиімділіктің мынадай маңызды көрсеткіштері: пайда және
пайдалылығының деңгейі мен серпінін анықтайды. Өзіндік құның маңызы оның
орындалу функцияларымен анықталады.
1.Өзіндік құн өнім құнының кең бөлігі болып табылады. Мұның мәнісі,
өнімнің өзіндік құны арқылы өндіріс қаражаттарын жұмсауды қамтамасыз етеді.
2.Өзіндік құн көтерме сауда бағасын қалыптастырудың негізі болып
табылады, оның есепсіз жүргізілуі бағаның құрылуына негіздеме бола алмайды.
3.Өзіндік құнның негізінде пайданы, кейбір бұйымдардың пайдалылығын,
яғни оларды шығарудың мақсатқа сай екендігін есептеу.
Бұл айтылғандардан өнімнің өзіндік құнына деген көзқарасты
төмендетуге болмайтындығын көруге болмайды. Өзінік құның деңгейіне
кәсіпорынға қатысы бар және қатысы жоқ факторлар ықпал етеді. Мысалы,
кәсіпорынға табиғи жағдайлар, оның ішінде шикізат көздерін және өнім
тұтынушыларда территориялық қашқтығы, шикізатқа баға деңгейі, отын,
жабдықтар, электроэнергия, көлік тарифтері және т.б.
Сатылған тауарлардың, қызметтердің, жұмыстардың өзіндік құны
1 Шаруашылық субьектісінің басқа заңды және жеке 801 221, 920
тұлғалаларға сатқан тауарларының, көрсеткен
қызметтерінің өзіндік құны
2 Субьектінің сату үшін сатып алып, басқа заңды 802 222
немесе жеке тұлғаларға сатқан тауарларының
өзіндік құны
3 Шаруашылық субьектісінің негізгі қызметі болып 803 900
саналатьын құрылыс-монтаж, жобалау – зерттеу,
ғылыми-зерттеу және геологиялық барлау
жұмыстарының өзіндік құны
4 Субьектінің жолаушылар мен жүктерді тасымалдау 804 900
боынша қызметтің өзіндік құны
5 Шаруашылық субьектісінің ұзақ мерзімге жалға 805 221-226
берген негізгі құралдардың өзіндік құны
6 Шаруашылық субьектісінің басқа заңды және жеке 806 900
тұлғаларға көрсеткен байланыстық қызметінің
өзіндік құны
7 Заңды және жеке тұлғаларды сақтандыруы барысында807 431, 432,
шаруашылық субьектінің жұмсалған шығындарының 441, 451,
сомасы. Оларға: төлеген сақтандыру сомасы, 452, 687
сақтандыру келісім-шартын мерзімінен бұрын
тоқтатқан кездегі сақтандырушыларға төлеген
төлемдер сомасы жатады.
8 Есепті жылдың соғында сатылған тауарлардың, 571 801-808
көрсетілген қызмттерінің өзіндік құны бөлімше
шоттары жиынтық табыс немесе зиян шотымен
жабылады.
Өндіріс шығындарының экономикалық түсінігі ресурстардың сиректігінде
және оларды балама пайдалану мүмкіндігіне негізделеді. Тауар өндіру үшін
алынған ресурстардың экономикалық шығындары, оларды өте қолайлы пайдаланып
өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын және айқын емес шығындарға бөлінеді.
Айқын шығындар деп өндіріс факторлары мен жабдықтаушыларға айқын
ақшаа формасындағы төлем түрін алатын балама шығындар аталады. Бұлардың
болуы ресурстарды тыстан алумен байланысты. Мысалы, жұмысшыларға,
менеджерлерге жалақы төлеу, көлік шығындарын төлеу т.б.
Айқын емес шығындар деп өндірісте пайдаланылған фирманың өз
иелігіндегі ресурстардың құнын атайды. Мысалы, ғимараттарды жалға
бермегендіктен түспеген пайда. Бухгалтерлік статистикада айқын емес
шығындар көрсетілмейді.
Өндіріс шығындарын түр-түрге бөлудің көп классификациялық белгілері
болады.
Өндіріс шығындарының классификациясы
Классификациялау түрлері шығындардың бөлімшелері
Экономикалық элементтер Шығындардың экономикалық элементтері
Өзіндік құнның баптары Калькуляциялық өзіндік құнның баптары
Технологиялық процеске Негізгілер, үстемелер
қатынасы Бір элементтік, кешендік
Құрамы тікелей, жанама
Өнімнің өзіндік құнына Тікелей, жанама
жатқызу тәсілі Өндірістік, өндірістен тыс
Өндіріс процессіндегі ролі Өнімділік, өнімділік емес
Шығын жасаудың мақсатқа Жоспарланған, жоспарланбаған
сай келетіндігі Тұрақты, өзгермелі
Жоспарға енгізу мүмкіндігі Ағымды, бір жолғылық
Өндіріс көлеміне қатынасы Аяталмаған өндіріс шығындары ,
Пайда болудың дүркінділігі дайын өнім шығындары
Дайын өнімге қатынасы
Практикада көбінесе шығындарды тұрақтыға және өзгермеліге бөледі.
Тұрақты шығындарға – осы мерзімде өндіріс пен өткізудің көлемімен
құрамына байланысты емес шығындар. Тұрақты шығындардың графикалық бейнесін
абсцисса бөлігіне параллельді түзу сызық көрсетеді.
Әдетте тұрақтыға жататын шығындар: облигациялық заем міндеттемелеріне
сәйкес төлемдер, ренталық төлемдер, ғимараттар мен жабдықтардың
амортизациялық төлемінің бір бөлшегі, сақтандыру жарналары, фирманың жоғары
дәрежелі басқарушылары мен болашақта еңбек ететін мамандардың еңбекақысы.
Тұрақты шығындардың бастапқы және қалдық шығындар деп екі топқа
бөлуге болады. Қалдық шығындарға өндіріс пен өткізу белгілі бір уақытқа
толық тоқтатылғанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорынның тұрақты
шығындарының бір бөлшегі жатады. Старттық шығындарға өндіріс пен өткізудің
қайта басталуымен байланысты жұмсалатын, тұрақты шығындардың бір бөлшегі
жатады.
Өзгермелі шығындарға осы берілген мерзімде өнімді өндіру мен өткізу
мөлшерімен жалпы көлемі тікелей байланысты шығындар жатады: жалақыға,
шикізатқа, отынға, қуатқа, көлік қызметтеріне жұмсалатын шығындар. Өнім
тіпті өндірілмесе де тұрақты шығындар өтелуі қажет. Ал өзгермелі шығындарды
кәсіпкер өндіріс мөлшерін өзгерте отырып, болжап, басқара алады.
Өндіріс пен сату өзгергендегі өзгермелі шығындар динамикасымен
танысайық. Мұнда үш жағдай болуы мүмкін:
1.Өзгермелі шығындар пропорционалды болады, егер олар салыстырмалы
өзгеруі, өндірістің көлемі мен жүктемесінің салыстырмалы өзгеруіне тең
болады.
2. Егер шығындардың салыстырмалы өсуі, өндіріс көлемінің салыстырмалы
көбеюінен аз болса, онда дегрессивтік өзгермелі шығындардың болғаны.
3. Шығындар прогрессивтік өзгермелі болады,егер өзгермелі шығындардың
өсуі өндірістің көлемінен артық болса.
Кәсіпорынның жалпы шығындары деп ТС – оның тұрақты және өзгермелі
шығындарының сомасы түсіндіріледі.
Өнімнің жаңа бірлігімен бірге, жалпы шығындар өзгермелі шығындардың
сомасындай шамаға өсіп отырады.
Өндіріс көлемі өзгергенде жиынтық шығындардың шамасын белгілейтін
шығындардың көлемі көп болады, мысалы, шикізатқа негізгі және көмекші
материалдарға шығындар, көлік шығындары, қуатқа, табыстың жекелеген
түрлеріне шығындар, т.с.с.
Өзгермелі шығыстардың жауап ретіндегі коэффициенті өндіріс көлемін
өсіру немесе төмендету шешімдерін белгілейтін болғандықтан, осындай
шығыстарды Батыстың есеп жүйесінде шешуші шығындар деп атайды. Шығыстардың
басқа түрлері өндіріс көлеміне тәуелді болмайды. Мысалы, кәсіпорынның
әкімшілігінің және қорғаушыларының жалақысы, арендаға алынған негізгі
құралдар үшін төлемдер және т.б. өйткені бұлар өндірісті қандай көлемде
жүргізу туралы шешімдерге әсер етпейді, Олар кәсіпорынның тек қызмет ету
шарты болып табылады. Бұларды шешім қабылдайды белгілемейтін шығыстар деп
атайды.
Әдетте уақыт мерзімі қысқа және ұзақ мерзім болып бөлінеді. Ұзақ
мерзімде шығындардың барлығы өзгермелі болады. Мысалы, егер жұмыстан босату
мерзімі жұмыскерлер үшін 1апта болса, онда жалақыға жұмсалатын шығындар
жұмыскерлер үшін 1апта және одан артық. Егер уақыт мерзімін 1жыл деп алсақ,
онда еңбек үшін төлем шығындарының барлығы өзгермелі болады.
Тұрақты шығындар шарттық қарым-қатынастар нәтижесінде пайда болады.
Шығындарды мән жағынан тұрақты және өзгермелі деп бөлуден пайда жоқ.
Шығындардың Батыстағы классификациясында олардың тәртібінің сипаты шешім
қабылданған ситуатциядан тәуелді деп тұжырымдалады.
Бірақ барлық өзгермелі шығындар өндіріс көлемі туралы шешімдерге әсер
етеді, ал барлық тұрақты шығындар әсер етпейді деген дұрыс емес. Бір түрге
жататын шығындардың өздері әр түрлі болып көрінеді. Шешімдер қабылдаудың
белгілі ситуациясында өзгермелі көп, ал басқа ситуацияда тұрақты шығындар
көп болуы мүмкін. Осы шығындар тұрақтыға немесе өзгермеліге жата ма деген
сұрақтың жауабы екі факторға тәуелді болады: Кезең мерзімінің ұзақтығынан
және өндірістік факторлардың бөлінісінен.
Кәсіпкер үшін өнімнің бірлігін шығару үшін жұмсалған шығындар, яғни
орташа шығындар туралы информация, өте маңызды.
Орташа шығындар АТС – бұл шығарылған өнімнің бірлігіне жұмсалатын
жалпы шығындар.
Ұзақ мерзімде кәсіпорынның масштабының және оның өндіріс көлемінің
орташа шығындар динамикасына ықпалы оң шамада немесе теріс шамада болуы
мүмкін. Әдетте, ұзақ мерзім кезеңінде шығындар, кәсіпорынның кеңеюіне
сәйкес, алғашында төмендеп минимумға жетеді, осыдан кейін қайтадан өседі.
Бұл жағдай қайтарымның кему заңымен емес, өндіріс масштадының өсуінің оң
немесе теріс эффектісімен дәлелденеді.
Ауқымының оң нәтижесі шығарылым өсуіне сәйкес фирманың ұзақ мерзімдік
орташа шығындары кеміегнде орын алады.
Ауқымның теріс нәтижесін шығарылатын өнімнің көлімінің өсуіне
байланысты ұзақ мерзімдік орташа шығындар өскен жағдайда өндірісті
ұйымдастыру мәселелері құрады. Мұның басты себебі – фирманың әртүрлі
буындарының қызметін реттеуге бақылау жүргізудің бәсеңдеп кетуі. Басқарушы
аппарат өсіп кетеді, жоғары дәрежелі басқарушылар өндірістік проценттен
алшақтанады. Бұл басқарудың жеделдігінің айқындығын төмендетеді, өндіріс
тікелей және үстеме шығыстарын өсіреді.
Дағдарыс кезінде, бәсекелік сайыста ірі фирмалардың өміршеңдігінің
мүмкіндігі жоғары болады. Ауқымының теріс нәтижесінен аулақ болуы үшін
бұлардың қолданатын мүмкіндіктері мол болады.
Егер ұзақ мерзімдік орташа шығындар шығарылым көлемінен тәуелді
болмаса, онда ауқым нәтижесінің қайтарымы тұрақты болады.
Кәсіпорынның тиімділігінің барынша төмен көлемі, фирмаға өзінің ұзақ
мерзімдік орташа шығышдардың барынша төмендетуге мүмкіндік беретін,
өндірістің ең аз көлемі.
Өндіріс көлемі туралы сұрақ қаралғанда тек орташа шығындармен ғана
емес, шекті шығындармен есептеу қажет.
Шекті шығындар МС – бұл өнімнің қошымша бірлігін өндіру үшін қажетті
қосымша шығындар.
Егер өнімнің қосымша бірлігі оның сату бағасынан арзан түссе, онда
шекті шығындар өнімнің бағасымен теңдескенше, фирма өндірісті кеңейте
береді.Бастапқыда шекті шығындар азаюы мүмкін, бұл өндіріс масштабының өсуі
табыстылықты өсіретін
1.2 Өндіріс шығындары төмендеуінің негізгі бағыттары.
Шығындарды жүйелі түрде төмендету – кәсіпорындардың жұмыс істеу
тиімдлігін арттырудың негізгі құралы болып табылады. Нарықтық экономика
жағдайында залалды кәсіпорындарды қаржылай қолдау қағидаға жатпайды.
Ұлттық экономиканың барлық салаларында өндіріс шығындарын
төмендетудің мына төмендегі негізгі бағыттарын айтуға болады:
• ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану ;
• өндіріс және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
• экономикалық процестерді мемлекет тарапынан реттеу.
Ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін іске асыру – бұл бір
жағынан өндіріс қуатын, шикізат және материалдар, оның ішінде отын-энергия
ресурстарын көптен-көп пайдалану, ал екінші жағынан тиімді жаңа
машиналарды, жаңа технологиялық процестерді іске асыру
Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімді ету – шаруашылықты
жүргізудің әр түрлі мәселелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр.
Тек қанша өнім өндіргенін ғана емес, оны өндіруге қанша еңбек
жұмсалғандығының да маңызы зор. Мәселенің бұлайша қойылуы мынаны аңғартады:
шикізат пен материалды жұмсай отырып немесе машиналар мен механизмдерді
пайдалана отырып, шикізаттың әрбір бөлігін неғұрлым көп өнім алуға, әрбір
станок пен технологиялық процестердің түсімін өсіруге, шығындарын
бұйымдардың өзіндік құнын төмендетіп, кәсіпорындардың пайдасын көбейтуге,
өндірістің тиімділігін арттыруға жету керек.
Егер кәсіпорын ұжымдарының ішкі шаруашылық резервтерін тауып
пйдаланудың негізгі бағыттарын қорытындылауға таппыныс жасалса, онда оларды
үш топқа бөлуге болады. Өндіріс тиімділігі, біріншіден, негізгі өндіріс
қорлардың пайдалануын жақсартудың, екіншіден, айнымалы өндіріс қорларды
неғұрлім тиімді пайдаланудың және үшіншіден, қазіргі еңбек шығындарының
нәтижелігін жақсартудың есебінен арттыру.
Өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіруге келсек, онда бұл
процесс ысырапты қысқарту есебімен шығындарды үнемдеумен қатар барлығы да
тәжірибе жүзіндегідей болады, яғни нақты еңбектің шығынын үнемдеу. Қазіргі
кезеңде нақты еңбекті үнемдеудің экономикалық дамуы қоғамдық еңбекті
үнемдеумен салыстырғанда едәуір салмақты нәтиже береді. Қазіргі таңда
өндірісті ұйымдастыруды жетілдірудің екі негізгі мектебі бар: америкалық
және жапонық. Бұл өндірісті материалдық-техникалық жабдықтармен қамтамасыз
ету, оларды экономикалық жағынан ынталандыру және т.б. көптеген жүйелер.
Өндіріс шығындарын төмендетуде мемлекеттік ғылыми-техникалық прогресс
жөніндегі бағдарламалары мен мемлекеттік стандарттар елеулі орын алады.
Өнімнің өзіндік құнын арзандату – еңбек өнімділігін арттырудың
шарттқа айналған обьективті бейнесі, экономикалық заң әрекетінің нақты
нысаны, осыған сәйкес өндіріс шығын үнемі кеміп, жанды еңбек үнемі
өнімдірек болып отырады. Өзіндік құнның арзандау көрсеткіштері өндіргіш
күштердің дамуына сәйкес өткен және қазіргі еңбектің үнемделу дәрежесін
бейнелейді.
Өзіндік құнды кемітудің басты факторлары:
• өндірістің техникалық деңгейін көтеру;
• өндірістің материал, отын, энергия және еңбек сиымдылықтарын
төмендету;
• басқару және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
• технологиялық процестерді қуаттылықпен негізгі қорларды
пайдалануды жақсарту, т.б.
1.3 Өндірістік шығындар туралы концепциялар.
Шығындарды зертеумен саяси экономия классиктері де айналысқан. А.
Смит абсолюттік шығындар деген түсінік енгізген, ал Д.Рикардосалыстырмалы
шығындар теориясының авторы. Шығындар деген терминді олар, бірлікке
жұмсаған орташа қоғамдық шығындар деп түсінген, немесе, өнімнің жеке
бірлігі орташа кәсіпорын үшін не тұрады, немесе, саладағы кәсіпорындардың
барлығына бірдей орташа шығындар көлемі қандай шамада болады. Классиктер
шығындарды ренталық төлемдермен есептескендегі өндіріс бағасы деп те
дәлелдеді.
Марксистік концепция бойынша өндіріс шығындары капиталиске тауардың
не тұратыны көрсетеді: өндіріс құралдары мен жұмысшы күшіне жұмсалған
шығындардың сомасы болады. К.Маркс ерекше капиталистік шығындардан,
тауардың құнын құрайтын еңбек шығындарын – ақиқат өндіріс шығындарын –
ажыратып зерттейді. Өндіріс шығындарын осылай бөлу еңбек шығындарына және
капитал шығындарына – бұл капиталистік ұдайы өндіріс процессіне марксистік
талдау жүргізудің бастапқы принціптерінің біреуі болып табылады.
XIX ғ. соңында бірнеше жаңа концепцилар пайда болды. Маржиналистер
(Менгер, Визер) бойынша, шығындар шекті пайдалылыққа негізделген
психолгиялық құбылыс болып табылады. Олардың шекті пайдалылығымен
белгіленетін, өндіріс факторлары үшін фирмалар төленетін соманың шамасы
белгіленеді. Маржинаналистік экономикалық теорияда шығындар түсінігі тек
жеке кәсіпорынға тән жағдай деп есептеледі. Осы кәсіпорынның табысы мен
шығындары өндіріс масштабының функциясы түсініледі.
Австралиялық теоретик Ф. Визер балама мүмкіндіктер шығындарының
субьективтік теориясының авторы. Осы тауардың нақты өндіріс шығындары,
өндірісресурстарын басқаша пйдаланғанда өндірілген өнімдерден қоғамға
түсетін барынша жоғары пайдалылыққа тең болады. Австралиялық мектептің
өкілдерінің маржиналистік көзқарастарын математикалық негізге көшірумен
байланысты, шығындарды барынша төмендету (минималзация) теориялары пайда
болды.
Шығындардың институционалистік теориясының көрнекті өкілдері
Дж.К.Кларк және Джон А.Гобсон. Кларк қосымша шығындар әр қилы типтерін
индивидуалдық, қоғамдық, абсолюттік, үстеме, қаржылық, өндірістік, ұзақ
мерзімді және қысқа мерзімді жан-жақты зеттеген. Гобсон адамға жасалатын
шығындар деген ұғым енгізді. Бұған еңбек амалының сапасы мен сипаты, оның
қабілеттілігі және қоғамдағы еңбек бөлінісінің тиімділігі жтады.
Өндіріс шығындарының неокласикалық концепциясы, оны өндіріс
факторларына жұмсалатын шығындар сомасы дейді.
Соңғы жылдары неоинституционалистік транакциодық шығындар теориясы
пайда болды. Бұған көбінесе айналыс шығындары жатады – тауарды өткізу
шығындары (жарнамаға, нарықтық жағдайды ұстап тұру үшін т.б.).
Транакциондық шығындар деген түсінікті американдық экономист Р.Коуз
енгізді. К.Эрроу бойынша экономикадағы трансакциондық шығындар физикадағы
үйкеліспен ұқсас дейді. Неоинституционалистер нарықтық функциясы
трансакцтондық шығындарды үнемдеу болып табылады дейді. Ал оның
артықшылығына айырбас мүшелерінің әрқайсысының информация алуға жұмсалатын
шығындардың барынша төмендеу тенденциясы жатады дейді.
2 "Адал " АҚ-ның өндірістік-шаруашылық қызметі мен өнімді өткізуДІ
ТӨМЕНДЕТУ ФАКТОРЛАРЫН талдау
2.1 "Адал " АҚ-ның өндірістік-шаруашылық қызметіне сипаттама
Адал АҚ-ның 2000жылдың 8 қаңтарында Октябрск совхозы негізінде
құрылған. Бұл кәсіпорын Қазақстан Республикасының 1998 жылдың 10 –
шілдесіндегі Акционерлік қоғам туралы Заңына сәйкес, құқықтық – ұйым
негізінде Акционерлік Қоғам деп құрылды. келесі мәтіндерде АҚ деп
беріледі.
Кәсіпорынның толық аты: Адал Агроөнеркәсіп компаниясы Ашық
Акционерлік Қоғам, қысқартылған атауы Адал АҚ. Қоғам ашық болып табылады,
яғни басқа акционерлердің келісімінсіз акционерлік қоғамның мүшелері өз
акцияларын сата алады.
АҚ №6045- 1907 2000 жылдың 08 қаңтарындағы Алматы облысының Әділет
басқаруында жабық акционерлік қоғам Адал болып, сосын ашық акционерлік
қоғам Адал деп қайта тіркелді. Акционерлік қоғам шектелмеген мерзімге
бекітілген.
Адал АҚ орналасқан жері. Қазақстан Республикасы, Алматы облысы,
Еңбекшіқазақ ауданы, Космос ауылы, Ленин көшесі 32.
Қоғамның өзі балансы және басқа да банк есептері бар, өз атауымен
қазақ және орыс тілінде берілген мөрі бар. Өзінің тауарлық және
символикалық белгілері, олардың үлгілері жарғылық тәртіпте тіркеліп
бекітілген.Қазақстан Республикасының заң актілеріне қайшы келмейтін
әрекеттерді істей алады. Мысалы: қоғам өз атынан мүліктік және мүліктік
емес құралдар мен жабдықтарды алуға, жауапкершілікті арттыруға және заң
алдында жауапты болуға мүмкіндігі бар. Сонымен қатар қоғам меншік түріне
қарамастан заңдық тұлғалардың барлық түрімен біріге алады, басқа шаруашылық
компаниялардың құрамы бола алады, ол тек Қазақстан Республикасының
ауқымында ғана емес, сонымен қатар оның шетінде де.максималды пайда тауып,
акционерлер қызығушылығын қолданып, ұйымның әлеуметтік мәселерін шешіп,
өндірісті дамыту қоғамның басты міндетін орындайды.
Қазіргі кезде Адал АҚ мыңдаған сату нүктелерімен сауда жүргізеді,
екі делдалмен және бірнеше корпоративті сатып алушылармен жұмыс жасайды.
(мысалы, Рахат кондитерлік фабрикасының асханасы Адалдың нарықтағы
үлесі 15% құрайды, негізгі бәсекелесі ФудМастер компаниясымен
салыстырғандағы нарықтағы үлесі 35%, екінші жақын бәсекелесі Винн Биль
Дамм салыстырғанда нарықтағы үлесі 10%, және басқа Смак, Қайсар,
Агропродукт, Камони нарықтағы қатысушылармен салыстырғандағы оның үлесі
8%.
Қоғамның негізгі қызметіне келесілер жатады:
- Ауылшаруашылық өндірісі;
- Барлық түрдегі және жағдайдағы бағалы металдарды сату және
өндірістік құрылыс;
- Авто жолдары және ауылшаруашылығына арналған объектілерді салу және
оларды жөндеу;
- Құрылыс материалдарын өңдіру және өткізу;
- Құрылыс және жөндеу жұмыстары;
- Экономикалық және табиғатты қорғау қызметі;
- Қонақ үй ашу;
- Сыртқы экономикалық қызмет;
- Делдалдық қызмет;
- Ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу және өндіру;
- Өндірістік тауарларды өндіру;
- Ақысы заңгерлік қызмет көрсету, адвокат қызметімен байланыссыз;
- Франчайзинг;
- Коммерциялық қызмет;
- Халыққа қызмет көрсету.
Қоғамның акционерлері дивидент алуға,қоғамның қызметі жайлы
ақпарат алуға сонымен қатар, қоғамның қаржылық есебімен танысуға,
акционерлер қоғам мүшелерінің кезексіз жиналысын өткізуге, қоғам мүшесіне
кандидатура ұсынуына, акционерлер қоғамының жалпы жиналысында белгіленген,
акционерлер қоғамының тізімінің көшірмесін алуға, акционерлер заңға және
берілген жарғыға сәйкес келетін тағы басқа құқықтары бар.
Сонымен бірге қоғамның акционерлері келесі талаптарды орындауға
міндетті қоғам он күн ішінде номиналды акция ұстайтын адам болған
өзгерістер жайлы хабарлау; коммерциялық құпияны сақтауға құқы бар.
Басқа міндеттерді қоғам акционерге жүктей алмайды. Қоғам акционерге
акцияларын сатуға кедергі жасай алмайды. Кәсіпорынның мүлігін негізгі және
айналым капиталдар құрамы, олардың құны кәсіпорын балансында көрсетілген.
Ол мүліктер, кәсіпорынның меншігі ретінде белгіленген. Мүліктің
қалыптасуының негізіне акционерлердің акцияны сатып алуға салған салымдар,
кәсіпорынның өзінің қызметінен тапқан табысы, Қазақстан Республикасының
заңына қайшы келмейтін басқа да табыстар.
Кәсіпорынның қызметін қамтамасыз ету үшін жарғылық капиталының
көлемі, шығаруға жарияланған барлық акциялардың номиналды құнының
соммасына тең.
Кәсіпорынның белгіленген жарғылық капиталы үш жүз миллион теңге және
олар 30000 жай акцияға бөлінген оның біреуінің номиналды құны 10000 теңге.
Акцияны төлеуге ақша, мүліктік құқ, жерді қолдану құқы және интелектуальды
қызметтің нәтижесіне құқ немесе тағы басқа мүліктер. Бағалы қағаздарды
ұйымдастыру нарығында белгіленген соңғы бағамен ғана акцияларды бағалы
қағаздармен сатып алуға болады.
Кәсіпорындағы акционерлердің шешімі бойынша, ақшадан, мүліктен,
акцияға салынатын төлемдерден басқа, ағымдағы нарық бағасына сәйкес ақшамен
де белгіленеді. Кәсіпорын бағасын белгіленгені туралы қоғам негіздеме жасау
керек. Акцияны сатып алғаны туралы және оның бағасы аудиторлармен растауы
қажет.
Толық құны төленбеген акциялардың өз дауысы жоқ және де оларға
дивидендтер төленбейді. Қоғам белгіленген жарғылық капиталдың көлемін
өзгерте алады. Белгіленген жарғылық капиталды ұлғайту үшін, шығаруға
жарияланған барлық акциялардың құны төленіп, жалпы акционерлер жиналысының
шешімі болып, және де егер, ол сол кездің заңында белгіленбесе, ал
жарияланған жарғылық капиталды азайтқанда, жарияяланған және шығарылған
капиталдың арасындағы соммаға кемітуге болады. Азайту туралы шешімді
қабылдағанда, ол тура көбейту туралы жүйеде өтеді. Жарғылық капиталды
азайтқанда, ол сол кездің Қазақстан Республикасының заңында келтірілген
минималды мөлшерден кем болмауы керек.
Бағалы қағаздарды шығару, тіркеу, орналастыру, солар арқылы есеп
айырысу, тек Қазақстан Республикасының Заңымен және кәсіпорынның жарғысымен
белгіленеді. Кәсіпорын акциялары, облигациялары, және тағы басқа бағалы
қағаздар шығарады. Акционерлік қоғам пайда болып, ол - жәй акция шығарады.
Жай акциялар өзінің иегеріне; дивидент алуға, кәсіпорынды басқаруға
қатысуға, кәсіпорын экономикасынан келіп, оның мүлігінің жартысына иеленуге
мүмкіндік береді.
Кейінірек барып қоғам таратылған акцияларды шығаруға болады. Ол
акциялардың шарты, шығару реті Қазақстан Республикасының Заңына және
акционер жиналысының шешіміне, заңды актілерге сәйкес болуы керек.
Кәсіпорын жарғылық капиталдардың он бес пайыз мөлшеріндегі күйреуін
жабу үшін құрады. Жарғылық капитал, өндірісті дамытуға, әлеуметтік дамуға,
жұмыскерлерді марапаттау үшін қолданылады. Ол кәсіпорынның мемлекттік
тіркелуінің 2 жыл ішінде құрылуы керек. Жарғылық капитал кәсіпорынның әр
жылғы таза табысынан алынады.Әр жыл сайынғы жарғылық капиталға салық жалпы
акционерлер қоғамының жиналысында белгіленеді. Егер, кейбір жағдайлар үйсін
қоғамның жарлық үшін қоғамның жарлық капиталының соммасы жарияланған
жарғысың капиталдан 15% кемісе, онда қоғам оны толық белгіленген тегіне
дейін толтыруы керек.
Салықты төлегеннен кейінгі түскен түсім, кәсіпорынның қорын құруға
және акциялардың дивидентін төлеуге қолданылады. Жалпы акционерлер
жиналысының шешіміне сәйкес дивиденд, акциялары бар акционерлерге төленетін
сыйақы болып табылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz