Төле би Әлібекұлы



Казіргі Жамбыл облысыңдағы Шу өзенінің жағасында, Жайсаң жайлауында дүниеге келген, 1756 жылы Шымкент облысы, Леңгір ауданының Ақбұрхан ордасында қайтыс болған. Казақтың қоғам қайраткері, атағы жер жарған шешен, Ұлы жүздің бас биі, "Жеті жарғыны" жасаушылардың бірі. Құдайберді әулетінің өкілі болып табылатын Әлібекұлы Төле биге дейін ешкім би де, бай да болмаған. Төле бидің ата-бабалары қарапайым шаруалар екен.
Төле би өз халқының шешендік-поэтикалық өнерінің дәстүрлерін жастайынан бойына сіңіріп өскен, зерделі, сауатты адам болған. 15-20 жасынан билердің бас қосқан жиналысына қатысып, өзінің әділдігі мен шешендік өнері арқасында таныла бастайды.
Ол кезде қазақ пен жоңғар хаңдықтары үнемі жауласып жүретін. Тәуке хан өлімінен кейін Қазақ хандығы ыдырай бастады.Ұлы жүзді басқарып отырған Төле би жоңғар басқыншыларына біраз уақыт кіріптар болады. Оларға салық төлегеніне қарамастан, Төле би саяси басқаруды өз қолына алды. Қазақтардың басын бірікгіріп, оларды жоңгар бұғауынан құтқаруда Төле би маңызды рөл атқарды. Кейбір мәліметтер бойынша, Төле би Абылай сұлтанның өрлеуіне де ықпал еткен. Төле би, Орта жүздің бас биі Қазыбек Келдібекұлы және Кіші жүздің бас биі Әйтеке Байбекұлы үшеуі Әз Тәукенің бас кеңесшісі болған. Төле би Тәуке ханның Түркістаңды Қазақ хандығының астанасы қылу, үш жүзді бір орталыққа бағындыру, бір ғана Қазақ хаңдығын күшейту, туыс қазақ, қарақалпақ, қырғыз және өзбек халықтарының жоңғар-ойрат басқыншыларына қарсы әскери одағын кұру туралы шараларды жүзеге асыруға белсене атсалысты. Сонымен бірге, Төле би Ұлы жүз бен Ресей арасында байланыс орнатып, дамытуға көп еңбек сіңірді. 1749 жылы немере інісі Айтбай бастаған елшілікгі Орынбор губернаторы И.И.Неплюевке жібере отырып, ол Ресей қоластына өтуге дайын екендігін мәлімдеген. Неплюев 1749 жылғы 26 қыркүйектегі жауап хатында Ресейге қосылуға деген ниетін кұптай отырып, екі ел арасындаіы сауда байланыстарын дамытуды қолға

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:   
ТӨЛЕ БИ ӘЛІБЕКҰЛЫ
 (1657-1756 жж.)
Казіргі Жамбыл облысыңдағы Шу өзенінің жағасында, Жайсаң жайлауында дүниеге
келген, 1756 жылы Шымкент облысы, Леңгір ауданының Ақбұрхан ордасында
қайтыс болған. Казақтың қоғам қайраткері, атағы жер жарған шешен, Ұлы
жүздің бас биі, "Жеті жарғыны" жасаушылардың бірі. Құдайберді әулетінің
өкілі болып табылатын Әлібекұлы Төле биге дейін ешкім би де, бай да
болмаған. Төле бидің ата-бабалары қарапайым шаруалар екен.
Төле би өз халқының шешендік-поэтикалық өнерінің дәстүрлерін жастайынан
бойына сіңіріп өскен, зерделі, сауатты адам болған. 15-20 жасынан билердің
бас қосқан жиналысына қатысып, өзінің әділдігі мен шешендік өнері арқасында
таныла бастайды.
Ол кезде қазақ пен жоңғар хаңдықтары үнемі жауласып жүретін. Тәуке хан
өлімінен кейін Қазақ хандығы ыдырай бастады.Ұлы жүзді басқарып отырған Төле
би жоңғар басқыншыларына біраз уақыт кіріптар болады. Оларға салық
төлегеніне қарамастан, Төле би саяси басқаруды өз қолына алды. Қазақтардың
басын бірікгіріп, оларды жоңгар бұғауынан құтқаруда Төле би маңызды рөл
атқарды. Кейбір мәліметтер бойынша, Төле би Абылай сұлтанның өрлеуіне де
ықпал еткен. Төле би, Орта жүздің бас биі Қазыбек Келдібекұлы және Кіші
жүздің бас биі Әйтеке Байбекұлы үшеуі Әз Тәукенің бас кеңесшісі болған.
Төле би Тәуке ханның Түркістаңды Қазақ хандығының астанасы қылу, үш жүзді
бір орталыққа бағындыру, бір ғана Қазақ хаңдығын күшейту, туыс қазақ,
қарақалпақ, қырғыз және өзбек халықтарының жоңғар-ойрат басқыншыларына
қарсы әскери одағын кұру туралы шараларды жүзеге асыруға белсене атсалысты.
Сонымен бірге, Төле би Ұлы жүз бен Ресей арасында байланыс орнатып,
дамытуға көп еңбек сіңірді. 1749 жылы немере інісі Айтбай бастаған
елшілікгі Орынбор губернаторы И.И.Неплюевке жібере отырып, ол Ресей
қоластына өтуге дайын екендігін мәлімдеген. Неплюев 1749 жылғы 26
қыркүйектегі жауап хатында Ресейге қосылуға деген ниетін кұптай отырып, екі
ел арасындаіы сауда байланыстарын дамытуды қолға алуды ұсынған.
Қазақ хандығының ыдырау және жоңғарлардың басқыншылық соғысгары кезеңінде
Төле би басшыға тән қасиетін таныта білді. Жоңғарлар жағдайды пайдаланып,
қазақ халқын жойып жібергісі, ал тірі қалғандарын куғын-сүргінге ұшыратқысы
келді. Төле би Қабанбай, Бөгенбай жөне Жәнібек батырлармен бірге біртұтас
халық майданын кұрып, азаттық жолында күрес жүргізді. Халық ауыз
әдебиетінде Төле би туралы көптеген тарихи аңыздар сақталып қалған. Халық
арасында Төле би айтты деген мақал-мәтелдер, нақыл сөздер кең таралды.
Шымкентте, Түркістанда және Ташкенттте билік басында болған Төле би
сәулетті ғимараттар салуға да белсене атсалысты. Төле би есімі күллі қазақ
тарихына қатысты ірі оқиғалармен тығыз байланысты. Төле би өзі 12 жыл
билік жүргізген Ташкентте, атасы Жүніс ханның қасына жерленген.
ҚАЗЫБЕК БИ КЕЛДіБЕКұЛЫ
                      (1659-1765 жж.)                                      
Қазақтың атақты биі. Қазақ жүздерін басқаруды реттеу ниетімен Тәуке хан Ұлы
жүздің биі етіп Төле биді, Кіші жүзге Әйтеке биді, Орта жүзге Қазыбек биді
тағайындайды. Халық ауыз әдебиетінде сақталып қалған аңыздар мен кейбір
архивтік мәліметтер бойынша, Қазыбек би Келдібекұлы "Тәуке хан заңдарының
жинағын" өндеуге қатысқан. Тәуке, Сәмеке, Әбілмәмбет және Абылай хандар
тұсында мемлекет басқару ісіне белсене араласып жүрген Қазыбек би ішкі және
сыртқы саясат мәселелерінде ықпал ете алатын. Ол — жоңғар басқыншыларына
қарсы азаттық күресті ұйымдастырушылардың бірі. XVIII ғасырдың 40-жыддары
Абылай хан жоңғарлар қолына түсіп қалған шақnа, оны тұтқыннан босатып алуға
белсене атсалысты.
  XVIII ғасырдың 60-жылдары Цинь империясы Қазыбек биді өз жағына шығару
мақсатымен елшілерімен бірге көптеген бағалы сыйлықтар жіберген. Бірақ
Қазыбек би Қытай жағына мүлде қарсы болған. Ол Абылайды Цинь империясымен
қарым-қатынас жасамауға шақырған.
Қазақтың тұтас бір елдігін көксеп, жарғақ құлағы жастыққа тимей, өле-
өлгенше ұзақ та нәтижелі өмір кешкен аты шулы шешен биіміз Қаз дауысты
Қазыбек. Қазақтың үш жүзін бір хандыққа қаратып, оның орта жүзінің тізгінін
берік ұстаған беделді биі, әділ қазы, асқан талант иесі. Тәуке ханның
беделін беркітіп, халқының бірлігін нығайту, қаптаған қалың жоңғарға қарсы
ерлік күрес ашып, ер жүрек қазақ ұлдарын ел  мүддесін, ұлтының ар-намысын
қорғауға үндеп өткен дана басшы, салиқалы сөз, салмақты мінез танытып,
жастайынан ақыл-парасатымен жоғарыдан көрінген, өзіндік жол-жосық
бастаулары бар ұшқыр ойлы, жаны таза кемеңгер. Шешімсіз дау қалдырмай, қиын
түйіннің жігін тауып, бойындағы сөз маржанын жеріне жеткізе, сезіндіре
серігілте сөйлеп, күмәнсіз сендіре білген қызыл тілдің шебері, айтыс-
тартыста озып шыққан жүйелі сөздің жүйрігі, тайынбай, тайсалмай, шындықты,
әділетті жақтаған абзал азамат. Халқымыздың басына қайғылы күн туып,
берекесі кеткен ауыр заманында ел жұртын сақтап қалу үшін өмірін сарп еткен
ардагер асқан ақыл иесі. Қара түнек қаптаған қазақ аспанына өмір сәулесін
шашқан жарық жұлдызы.
Жоңғардың басым кезінде, оның аузынан от шашқан қонтайшыларынан жасқанбай,
ешбір қатерден қорықпай, өзіне төнген найзаның бетін қайтарар қаһарлы
тапқыр, алғыр, батыл қимылдарын, өжет сөздерін қоя білген ер жүрек адам.
Қонтайшылардың үш рет тонап кеткен елінің есесін ол осы бір қасиетті істері
арқылы түгел қайтарған екен. Қара күшке қасқайып қарсы барып жеңіске
жеткен.
Қазыбектің:
"Алтын ұяң — отаның қымбат, Қүт береке — атаң қымбат,
Мейірімді анаң қымбат,  
Асқар тауың, — әкең қымбат,     
Туып өскен елің қымбат,            
 Кіндік кескен жерің қымбат,           
Ұят пен ар қымбат,
Өзің сүйген жар қымбат"—
деген сөздері қазақ жастарының ғасырлар бойы өнегелі өсиет ретінде
естерінде сақталып келеді сақтала бермек.
ӘЙТЕКЕ БИ
(1644 - 1700)
ӘЙТЕКЕ Байбекұлы (23.03. 1644, Өзбекстан, Қазбибі тауы, Қызылша м. — 1700,
Өзбекстан, Нұрата ауд. Сейітқұл қорымы) — казақ халқының бірлігін нығайтуға
үлкен үлес қосқан атақты үш бидің бірі, мемлекет қайраткері. Әлім
тайпасының төртқара руынан шықкан. Әмір Темірдің бас  кеңесшісі  Ораз
қажының   бесінші ұрпағы. Бүкіл парсы, өзбек, кырғыз, қазақ, кұрама жұрты
"Синесоф буа" (жаны пәк жан) атаған Сейітқұл    әулиенің -  үшінші ұрпағы.
Ә. Қоканға (1622 — 35) хан болған  Ақшаның немересі, Самарқан өмірі (1622 —
56)  Жалаңтөс баһадүрдің немерелес туысы. Әйтеке бес жасында ауыл
молдасынан сауатын ашқан. Шешендік касиетінің ерте танылуына әкесі Байбек
пен Қосуақ бидің айрықша ықпалы тиеді. Алайда жеті жасынан бастап аталары
Ақша хан мен Жалаңтөс баһадүр Әйтекені өз тәрбиесіне алады. Ол өуелі
Самарқандағы Ұлықбек медресесінде, кейін Жалаңтөс баһадүр салдырған, сән-
сәулетімен әйгілі "Тіллә-кари" (Алтынмен апталған), "Шердор"  (Арыстанды)
медресесінде  ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
ТӨЛЕ БИ ӘЛІБЕКҰЛЫ (1657-1756 жж.)
Төле би Әлібекұлы өмірібаяны
Төле би өмірі
Қазақ билері туралы
Төле бидің соттық шешімдері және қазақтың әдет - ғұрыптық құқығы
Ұлтымыздың данагөй абызы Әз Төле бидің туғанына биыл 350 жыл толады
Қазақстан тарихындағы қазақ билері мен батырларының ролі
Қазақ даласының ұлы билері
ҚАЗАҚ БИЛЕРІ. Тауке ханның басқару кезінде
Қазақтың алқа билері
Пәндер