Абылай хан – XVІІІ ғасырдағы тарихымыздың аса ірі тұлғасы

I. Кіріспе.
Абылай хан . XVІІІ ғасырдағы тарихымыздың аса ірі тұлғасы.

II. Негізгі бөлім.
Абылай ханның сыртқы саясаты:
а)Жоңғарлармен сыртқы байланыстары;
ә) Ұлы көршісі Ресеймен жүргізген саясаты;
б) Қытай елімен саясаты.



III. Қорытынды.
Абылай хан кезеңі.тарихтағы ең бір елеулі кезең.

Абылай хан – XVІІІ ғасырдағы тарихымыздың аса ірі тұлғасы. Ол туралы орыс ғалымы А. Левшин былай дейді: «Абылай тәжірибесі, ақыл – айласы жағынан болсын, қол астындағы халқының саны, күші жағынан болсын, сондай-ақ өзінің Ресей патшалығымен, Қытайдың боғда ханымен жүргізген тапқыр, шебер қатынастары жағынан болсын өз тұсындағылардың бәрінен де басым еді. Ол ұстамды, досына мінәйім мінезді, жауына қатал, қаһарлы кісі еді. Сондықтан жұртты өзіне тарта, ерте білетін еді».
Ал Ш.Уәлиханов Абылай жайлы былай деп жазған: «Абылай орыс жылнамаларында Сібірдің ханзадасы деп аталады. Ал шынында Абылай –Орта жүз қазақтарының XVIII ғасырда өмір сүрген ханы. Оның тегі Орта жүз сұлтандарының кенже буынынан тарайды да, үшінші атадан барып Әбілмәмбет ханға қосылады. Онымен Абылай 1739жылы Орынборда Ресейге мәңгі бодан болатыны туралы ант берген. Атасы Түркістанның билеушісі болып тұрған. Батырлығымен, батылдығымен аты шығып, сол үшін қанішер деген қаһарлы да,құрметті атаққа ие болған кісі. Бірақ баласы Уәли әкесінің даңқын асыра алмай, Түркістанда басып алған көрші билеушілердің бірінің қолынан қаза тапты. Қалтқысыз берілген бір құлының арқасында ғана жасар Абылай аман қалған.
Адал төлеңгіт өз түлегін ертіп,қазақ даласына тартты. Ағайын-туғандары сыртқа тепкен жас Абылай қырға келіп,жақсылық руының бір байына малшы болады. Дүрбелеңге толы дүбірлі кезең Абылайдың тапқырлығы мен табандылығын, ақылдылығы мен алғырлығын танытуына жағдай жасайды. XVIII ғасырдың алғашқы он жылдығы қазақ халқының өміріндегі бір алапат кезең еді. Жоңғарлар,Еділ қалмақтары,Жайык казактары мен башқұрттар қазақ руларына жан-жақтан бас салып,қырып-жойып, малын айдап,жанын байлап әкетіп, талай әулетті тұтасымен тұтқынға алып кетіп жүрді. Қытымыр қыс, кесапат жұт пен ашаршылық тәңірден түскен қыспақтай-ақ халықты сансыратып,қайыршыландырып жіберді.
Әсіресе, 1723жылы сұмдық сипатымен қазақтардың есінде өшпестей болып қалды. Қары қалың әрі көктайғақ болған сол бір сұрапыл қыста жоңғар қонтайшысы Қалдан Серен қисапсыз қолмен қазақ қырына басып кіріп, қазақтар мен қырғыздарды бұрынғы шапқыншылығы үшін жазалауға кірісті. Қайда барса да қанқұйлы жоңғарлар қыр соңынан қалмаған қазақтар үріккен киік үйіріндей дүркіреп,жол-жөнекей дүние-мүлкін,бала-шағасын,кемпір-шалын, арық-тұрық малын,үй-мүлкін шашып,түстікке барып қойып кетті. Орта жүз-Самарқанның түбіне,Кіші жүз Хиуа мен Бұқараны барып паналайды. Ал қырғыздар Болордың адам аяғы баспаған құз-жарына жасырынып,үрейі ұшқаны сонша Гиссар алқабына дейін жетеді. Орта Азияның құм белдерінен шүйгін жайлым таба алмай,жаңа көршілермен жауыққан қазақтар құдіретті Ресейдің шекарасына сөз салып, олардан қолдау мен қолғабыс іздейді.

1. Абылай хан «Айқап» шағын баспасы, Алматы-1992жыл. 12-бет;
2. www.massaget.kz
3. www.testent.kz
4. «Егемен Қазақстан» газеті, 2011ж 25 ақпандағы саны, 5-бет;
5. Г.К.Кәдірқұлова, Қазақстан тарихы, 126-127бет.
6. Абылай хан. Өмірі мен қызметіне қатысты құжаттар мен материалдардың жинағы(Құрастырған, қазақшаға аударған,көрсеткіштерін түзеген, түсініктерін жазған З.С.Тайшыбай)-Петропавл. ЖШС «Астана» баспасы, 2005.-477бет