Eciмшe туралы жалпы түсінік
І. Кіріспе.
Eciмшe туралы жалпы түсінік.
II. Heгiзгi бөлім.
1.тарау. .ған, .ген, .қан, .кен, .мақ, .мек, .бақ, .бек, .пақ, .пек формалы есімшелердің жасалуы.
2.тарау. .ар, .ер, .р, .с, .атын, .етін, .йтын, .йтін формалы есімшелердің қолданылуы.
3.тарау. "Қызыл жебе" романындағы есімшелердің формаларына талдау.
III.Қорытынды.
Есімшенің көнеленген формаларының қолданылуы.
Eciмшe туралы жалпы түсінік.
II. Heгiзгi бөлім.
1.тарау. .ған, .ген, .қан, .кен, .мақ, .мек, .бақ, .бек, .пақ, .пек формалы есімшелердің жасалуы.
2.тарау. .ар, .ер, .р, .с, .атын, .етін, .йтын, .йтін формалы есімшелердің қолданылуы.
3.тарау. "Қызыл жебе" романындағы есімшелердің формаларына талдау.
III.Қорытынды.
Есімшенің көнеленген формаларының қолданылуы.
Диплом жұмысының көкейкестілігі: Диплом жұмысында грамматиканың басты объектісі туралы сипаттама беріліп, тілдің сала-сала жүйелерден құралатыны, олардың ұқтастығы, сол жүйелерге тән белгілі заңдылықтардың негізінде болатындығы туралы нақты мысалдар келтірілген. Грамматикалық ұғымдар мен грамматикалық категориялардың бір-бірімен диалектикалық бірлікте болатыны сөз бола отырьп, тілдегі әрбір сөздің лексикалық мағынасымен бірге грамматикалық мағынасы да болатыны дәйекті келтірілген. "Қызыл жебе" романындағы есімшелердің жасалуы, олардың қолданылуы айқын қарастырылған.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті: Жұмыстың негізгі мақсаты романдағы есімшелердің жасалуында есімдерге жақындығын ашып көрсету. Етістікке жақын белгілерін синтетикалық жолмен, есімдерге жақын белгілерін аналитикалық жолмен ашып көрсету. Сонымен қатар есімшенің романдағы -ған, -ген, -қан, -кен формасы мен -ар, -ер, -р, -атын, -етін, -итін формаларының қолдану аясын нақты дәлелдеп көрсету болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері: Романдағы есімшелердің қолдану жүйесіне жан-жақты талдау жасалған. Олардың негізгілері: сипаттама әдісі, компонентті талдау, кұрылымдық (структуралық) әдіс.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні: Диплом жұмысында қазақ тілі морфологиясындағы іргелі ұғымдармен байланысты кейбір міндеттерді талдауға ықпал еткен, ғылыми жүйемен дәлелденген есімшенің есімдер тобына жақындығын романнан нақты дәлелдермен көрсеткендігі. Келешекте осындай нақты талдау үлгілері лицей, колледж, гимназия және қазақ тілін тереңдетіп оқытатын оқулықтарға ендіріп, етістік құрамында қарастыруға дәлелді.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті: Жұмыстың негізгі мақсаты романдағы есімшелердің жасалуында есімдерге жақындығын ашып көрсету. Етістікке жақын белгілерін синтетикалық жолмен, есімдерге жақын белгілерін аналитикалық жолмен ашып көрсету. Сонымен қатар есімшенің романдағы -ған, -ген, -қан, -кен формасы мен -ар, -ер, -р, -атын, -етін, -итін формаларының қолдану аясын нақты дәлелдеп көрсету болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері: Романдағы есімшелердің қолдану жүйесіне жан-жақты талдау жасалған. Олардың негізгілері: сипаттама әдісі, компонентті талдау, кұрылымдық (структуралық) әдіс.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні: Диплом жұмысында қазақ тілі морфологиясындағы іргелі ұғымдармен байланысты кейбір міндеттерді талдауға ықпал еткен, ғылыми жүйемен дәлелденген есімшенің есімдер тобына жақындығын романнан нақты дәлелдермен көрсеткендігі. Келешекте осындай нақты талдау үлгілері лицей, колледж, гимназия және қазақ тілін тереңдетіп оқытатын оқулықтарға ендіріп, етістік құрамында қарастыруға дәлелді.
1. М. Ә. Қараев. "Қазақ тілі" (Фонетика, лексикология, морфология,
синтаксис) "Ана тілі". Алматы. 1993 ж.
2. А. Ысқақов. "Қазіргі қазақ тілі' "Ана тілі". Алматы. 1993 ж.
3. Ш. Бектұров, М Сергалиев."Қазақ тілі. Алматы, "Білім" 1994 ж.
4. "Қазақ тілінің қолданбалы грамматикасы" Астана. 2003 ж.
5. "Қазақ тілінің грамматикасы" Алматы. 1969 ж.
6. "Қазақ грамматикасы" Астана. 2002 ж.
7. М. Оразов. "Етістік" Алматы. 2003 ж.
8. А. Ысқақов. "Қазіргі қазақ тілі" (Морфология) "Ана тілі". Алматы. 1991ж.
9. С.Хасанова. "Қазіргі қазақ тілі морфологиясынан пысықтау
жаттығулар". ьАна тілі. Алматы. 1991 ж.
10. "Қазақ тілінің грамматикасы" (1-бөлім). Морфология. "Ғылым"
баспасы. Алматы. 1967 ж.
11. С. Исаев. "Қазақ тілі" "Рауан". 1996 ж.
12. Т. Аяпова "Қазақ тілі" (Негізгі оқулық) Ғылым баспасы, Алматы. 1998ж.
13. Ә.Ахабаев, Б.Омарова. Қазіргі қазақ тілінен лабораториялық
жұмыстар" (Морфология). Оқу құралы. "Қазақ Университеті". Алматы.1992 ж.
14. К. Аханов. "Тіл білімінің негіздері" (Оқулық) "Санат баспасы. Алматы.1993ж.
15. Ж. Түймебаев "Қазак тілі". "Қазақстан" баспасы, Алматы. 1996 ж.
16. М. Томанов. "Қазақ тілінің тарихи грамматикасы". (Фонетика,
морфология). "Мектеп" баспасы, Алматы. 1981 ж.
17. М. Серғалиев, А. Айғабылов, О.Күлкенова. "Қазіргі қазақ әдеби тілі' (Морфология және синтаксис). Оқу құралы. "Ана тілі" баспасы,
Алматы. 1991 ж.
18 Қ. Әміреұлы. "Көркем шығармалардағы сирек қолданылатын сөздерді түсіндіру". "Рауан" баспасы, Алматы. 1998 ж.
19. К. Аханов "Грамматика теориясының негіздері". Оқу құралы. "Санат"
баспасы, Алматы. 1996 ж.
20. К. Сариева "Қазақ тілі". Білім" баспасы, Алматы. 2000ж.
21. Н. Оралбаева, Н.Әбдіғалиева, Б.Шалабаев Практикалық Қазақ тілі
Ана тілі баспасы, Алматы 1992ж.
22. Н. Оралбаева, Ә. Абылақов. "Қазақ тілі". "Ана тілі баспасы, Алматы.
1992 ж.
23. Б. Мырзаханова. "Қазақ тілі". Оқу құралы. Республикалық баспа кабинеті, Алматы. 1996 ж.
24. И. Маманов. "Қазақ тілі". Оқу-педагог баспасы, Алматы. 1961ж.
25. III. Құрманбайұлы. М.Мамаева, А.Сыбанбаева. Қазақ тілі "Білім"
баспасы, Алматы. 2001 >к.
26. Т. Қордабаев, "Қазақ тіл білімінің мәселелері". "Рауан" баспасы.
Алматы. 1991 жыл.
27. Ш. Мұртаза. Екі томдық шығармалар. II том. "Қызыл жебе' (Роман).
'"Жазушы" баспасы. Алматы. 1982 ж.
28. Т. Қордабаев. "Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі" "Санат" баспасы, Алматы. 1995 ж.
29. В.В. Виноградов. Русский язык. Москва - Ленинград. 1947 г
синтаксис) "Ана тілі". Алматы. 1993 ж.
2. А. Ысқақов. "Қазіргі қазақ тілі' "Ана тілі". Алматы. 1993 ж.
3. Ш. Бектұров, М Сергалиев."Қазақ тілі. Алматы, "Білім" 1994 ж.
4. "Қазақ тілінің қолданбалы грамматикасы" Астана. 2003 ж.
5. "Қазақ тілінің грамматикасы" Алматы. 1969 ж.
6. "Қазақ грамматикасы" Астана. 2002 ж.
7. М. Оразов. "Етістік" Алматы. 2003 ж.
8. А. Ысқақов. "Қазіргі қазақ тілі" (Морфология) "Ана тілі". Алматы. 1991ж.
9. С.Хасанова. "Қазіргі қазақ тілі морфологиясынан пысықтау
жаттығулар". ьАна тілі. Алматы. 1991 ж.
10. "Қазақ тілінің грамматикасы" (1-бөлім). Морфология. "Ғылым"
баспасы. Алматы. 1967 ж.
11. С. Исаев. "Қазақ тілі" "Рауан". 1996 ж.
12. Т. Аяпова "Қазақ тілі" (Негізгі оқулық) Ғылым баспасы, Алматы. 1998ж.
13. Ә.Ахабаев, Б.Омарова. Қазіргі қазақ тілінен лабораториялық
жұмыстар" (Морфология). Оқу құралы. "Қазақ Университеті". Алматы.1992 ж.
14. К. Аханов. "Тіл білімінің негіздері" (Оқулық) "Санат баспасы. Алматы.1993ж.
15. Ж. Түймебаев "Қазак тілі". "Қазақстан" баспасы, Алматы. 1996 ж.
16. М. Томанов. "Қазақ тілінің тарихи грамматикасы". (Фонетика,
морфология). "Мектеп" баспасы, Алматы. 1981 ж.
17. М. Серғалиев, А. Айғабылов, О.Күлкенова. "Қазіргі қазақ әдеби тілі' (Морфология және синтаксис). Оқу құралы. "Ана тілі" баспасы,
Алматы. 1991 ж.
18 Қ. Әміреұлы. "Көркем шығармалардағы сирек қолданылатын сөздерді түсіндіру". "Рауан" баспасы, Алматы. 1998 ж.
19. К. Аханов "Грамматика теориясының негіздері". Оқу құралы. "Санат"
баспасы, Алматы. 1996 ж.
20. К. Сариева "Қазақ тілі". Білім" баспасы, Алматы. 2000ж.
21. Н. Оралбаева, Н.Әбдіғалиева, Б.Шалабаев Практикалық Қазақ тілі
Ана тілі баспасы, Алматы 1992ж.
22. Н. Оралбаева, Ә. Абылақов. "Қазақ тілі". "Ана тілі баспасы, Алматы.
1992 ж.
23. Б. Мырзаханова. "Қазақ тілі". Оқу құралы. Республикалық баспа кабинеті, Алматы. 1996 ж.
24. И. Маманов. "Қазақ тілі". Оқу-педагог баспасы, Алматы. 1961ж.
25. III. Құрманбайұлы. М.Мамаева, А.Сыбанбаева. Қазақ тілі "Білім"
баспасы, Алматы. 2001 >к.
26. Т. Қордабаев, "Қазақ тіл білімінің мәселелері". "Рауан" баспасы.
Алматы. 1991 жыл.
27. Ш. Мұртаза. Екі томдық шығармалар. II том. "Қызыл жебе' (Роман).
'"Жазушы" баспасы. Алматы. 1982 ж.
28. Т. Қордабаев. "Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі" "Санат" баспасы, Алматы. 1995 ж.
29. В.В. Виноградов. Русский язык. Москва - Ленинград. 1947 г
Жоспар:
І. Кіріспе.
Eciмшe туралы жалпы түсінік.
II. Heгiзгi бөлім.
1-тарау. -ған, -ген, -қан, -кен, -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек
формалы есімшелердің жасалуы.
2-тарау. -ар, -ер, -р, -с, -атын, -етін, -йтын, -йтін формалы есімшелердің
қолданылуы.
3-тарау. "Қызыл жебе" романындағы есімшелердің формаларына талдау.
III.Қорытынды.
Есімшенің көнеленген формаларының қолданылуы.
Мазмұны:
Диплом жұмысының көкейкестілігі: Диплом жұмысында грамматиканың басты
объектісі туралы сипаттама беріліп, тілдің сала-сала жүйелерден құралатыны,
олардың ұқтастығы, сол жүйелерге тән белгілі заңдылықтардың негізінде
болатындығы туралы нақты мысалдар келтірілген. Грамматикалық ұғымдар мен
грамматикалық категориялардың бір-бірімен диалектикалық бірлікте болатыны
сөз бола отырьп, тілдегі әрбір сөздің лексикалық мағынасымен бірге
грамматикалық мағынасы да болатыны дәйекті келтірілген. "Қызыл жебе"
романындағы есімшелердің жасалуы, олардың қолданылуы айқын қарастырылған.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті: Жұмыстың негізгі мақсаты
романдағы есімшелердің жасалуында есімдерге жақындығын ашып көрсету.
Етістікке жақын белгілерін синтетикалық жолмен, есімдерге жақын белгілерін
аналитикалық жолмен ашып көрсету. Сонымен қатар есімшенің романдағы -ған,
-ген, -қан, -кен формасы мен -ар, -ер, -р, -атын, -етін, -итін формаларының
қолдану аясын нақты дәлелдеп көрсету болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері: Романдағы есімшелердің қолдану
жүйесіне жан-жақты талдау жасалған. Олардың негізгілері: сипаттама әдісі,
компонентті талдау, кұрылымдық (структуралық) әдіс.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні: Диплом жұмысында
қазақ тілі морфологиясындағы іргелі ұғымдармен байланысты кейбір
міндеттерді талдауға ықпал еткен, ғылыми жүйемен дәлелденген есімшенің
есімдер тобына жақындығын романнан нақты дәлелдермен көрсеткендігі.
Келешекте осындай нақты талдау үлгілері лицей, колледж, гимназия және қазақ
тілін тереңдетіп оқытатын оқулықтарға ендіріп, етістік құрамында
қарастыруға дәлелді.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі: Диплом жұмысында қазіргі қазақ тілі
морфология саласындағы бір тұтас жүйе қарастырылды. Сонымен қатар орыс тілі
біліміндегі, түркітанудағы қағидалар басшылыққа алынды. Әсіресе А. Ысқақов,
М. Оразов, Ш. Бектұров, М. Серғалиев, Б. Мырзаханова, Қалиев, С.Хасанова,
Н.Оралбаева. Б.Қасымова және тағы басқа ғалымдардың монографиялар мен
оқулықтарындағы тұжырымдары негізге алынды.
Диплом жұмысының жаңалығы: Осы күнгі морфологиядағы зерттеулерде есімше
туралы нақты айтылып, арнайы қаралған. Бұл жұмыста романда, әңгімелерде
кездесетін есімшенің көнеленген формасы туралы ауқымды сөз болған. Оның
қолдану ерекшеліктеріне талдаулар жасалған.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, негізгі бөлім және
қорытынды бөлімнен тұрады.
I.Кіріспе.
Есімше туралы жалпы түсінік.
II.Негізгі бөлім.
1-тарау. -ған, -ген, -қан, -кен, -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек
формалы есімшелердің жасалуы.
2-тарау. -ар, -ер, -р, -с, -атын, -етін, -йтін, -йтын формалы
есімшелердің қолданылуы.
3-тарау. "Қызыл жебе" романындағы есімшелердің формаларына талдау. ІІІ.
Қорытынды.
Есімшенің көнеленген формаларының қолданылуы.
Кіріспе.
Есімше туралы жалпы түсінік.
Сөздік қор мен грамматикалық құбылыс тілдің өзара бір-бірімен тығыз
байланысты екі саласы. Сондықтан олар үнемі бірлікте жұмсалады. Сонымен
қатар, бұл екеуі - сөздік пен грамматикалық құрылыс өзді-өзіне тән
ерекшеліктері мен кызметтері бар жеке-жеке сала. Сол себептен тілдің бұл
екі саласын тиісінше тіл ғылымының лексикология және грамматика деп
сараланатын екі тарауы тексереді. Бірақ тіл білімінің осы екі саласы да,
сайып келгенде, тексеру объектісі етіп сөзді алады. Өйткені сөз дегеніміз
тілге негізгі таяныш та, арқау да болып қызмет ететін аса күрделі тұлға.
Оны, демек, сөзді күрделі категория деп атайтын себебіміз оның сыртқы
дыбыстық жағы, ішкі мағыналық жағы, шығу және даму тарихы, жасалу және
қолданылу ерекшелігі, түрлену және өзгерілу жүйесі бар. Осылардың
барлығынан сөздің күрделі категория екендігі байқалады.
Сөздің лексикалық мағынасымен жарыса, қос-қабаттала өмір сүретін
грамматикалық мағыналарын, оларды білдіретін формаларын грамматика ғылымы
тексереді.
Ойдың әрі анық, әрі жатық болып айтылуы үшін сөздер тілдің құзырындағы
әр түрлі грамматикалық амал-тәсілдер арқылы өзара қарым-қатынасқа түседі.
Өйткені адам жеке сөздер арқылы айқын білдіруге болмайтын кейбір
мағыналарды тек грамматикалық амалдар мен тәсілдер арқылы ғана түсіндіреді.
Мысалы: Жаз үлгі жас бер үшін деген жай сөздердің тобы мен Жаздым үлгі
жастарға бермек үшін (Абай) деген тіркесті салыстырсақ, бұдан грамматикалық
тәсілдер де лексикалық тәсілдермен жарыса өмір сүретін, ойдың түсінікті
болуына қызмет ететін аса керекті тілдік құбылыс екені айқын көрінеді.
Тілдегі грамматикалық амалдар мен тәсілдердің жиынтығы әдетте
грамматикалық құрылыс деп аталады. Грамматикалық құрылыстың таянышы да,
тиянағы да сөз бен сез тіркесі болмақ. Олай болатын себебі тілдің
грамматикалық құрылысы қашан да болсын сөзге сүйенеді де, сол сөз арқылы
жарыққа шығып отырады. Тілдің грамматикалық құрылысын грамматика ғылымы
тексереді. Грамматика ғылымы морфология және синтаксис деп аталатын екі
салаға бөлінеді. Морфология сөзді және сөздің формаларын зерттейді. Сөз
үнемі жеке-дара қала. бермей, көбінесе өзге сөздермен қарым-қатынасқа
түсіп, жұмсалады да, қызметі түрленіп, оған орай, форма жағынан да сан
алуан өзгеріске ұшырап отырады. Бірақ ол өзгерістердің бәрі де қалай болса
солай жүйесіз туа салмайды, тілдегі қалыптасқан белгілі жүйе бойынша
жасалады. Морфология сөздердің түрлену, өзгеру жүйесі мен қызметін
анықтағанда, олардың іштей тиісті жүйе-салаларын айқындап алып, әр салаға
лайық грамматикалық мағыналар мен грамматикалық формаларды талдап, тиісті
грамматикалық категориялардың сыр-сипаттарын ашады. Осындай талдаудың
нәтижесінде морфология сөздің жасалу, түрлену, өзгеру жүйесін, бөлшектену,
қолданылу ерекшеліктерін саралайды. [1]
Етістіктің функциялық формаларының бірі - есімше. Есімше мағынасы
жағынан етістіктерше болымды және болымсыз, салт-сабақты болып бөлініп,
жақтық, шақтық мағынаны аңғартады. Бірақ түрленгенде есімдерше көптеледі,
септеледі. тәуелденеді. Осы ерекшелігіне байланысты сөйлемде атрибуттық
және предикаттық мағынаға ие болады да, әрі етістік, әрі сын есім орнына
жүре береді. [2]
Есімшелер - етістіктерден аффикстер арқылы жасалатын категория. Есімше
жұрнақтары тілдегі сөз өзгертуші аффикстер арқылы жасалатын категория.
Бұлар фонетикалық жағынан да, лексикалық мағынасы жағынан да есімше
жасалған түбірге бағынышты болады. Осы аффикстердің фонетикалық вариантының
болуы оның түбірге фонетикалық жағынан бағыныштылығын дәлелдейлі.
Ол сынды белгілі бір шаққа балап көрсетеді. Демек, есімше заттың
құбылмалы, көпшелі сынын бейнелейді. Мысалы: Үй маңы өрбіп келе жатқан
бәйтеректер. (Мүсірепов).
Күндердің күнінде сол екі елдің жарылмаған қауын, шайқалмаған
уызы екі сұлу жасы болыпты. (Әуезов).
Ал, сын есім заттың, нәрсенің шаққа, мезгілге байланыссыз тұрақты
ерекшелігін, қасиетін көрсетеді: жақсы киім, жүйрік ат, қызық кітап, тағы
басқалар. [3]
Сонымен, есім секілді түрленіп, сөйлемде есімнің де, етістіктің де
қызметінде қолданылатын етістіктің түрі есімше деп аталады. Есімше етістік
пен сын есім арасындағы аралық категория. Бірақ есімшеден етістікке тән
негізгі ерекшеліктердін бәрі де табылады. Мысалы: Мәдениет дамыды, дала
гүлденді, тілек орындалды. Отан гүлденді сияқты етістіктер: өркендеген
халық, дамыған мәдениет, гүлденген дала, орындалған тілек, гүлденген Отан
болып қолданылады. Мұнда өркендеген, дамыған, гүлденген, орындалған
дегендердің негізгі етістік болғанымен, қызмет жағынан етістік емес, зат
есімнің сапасы, атрибуты, белгісі болып тұр.
Сөйтіп, есімшенің басқа бір белгісі - мұның атрибуттығы, анығырақ
айтқанда, есімше мағыналық жасалу жағынан етістік категориясы бола тұрып,
зат есімге атрибут (анықтауыштық) сапа болатындығы. Есімше атрибут
мағынасында сын есімге, кейде зат есімге де ұқсас. Бұл ұқсастық тек қызметі
жағынан ғана емес, морфологиялық кұрылымы жағынан да көрінеді. [4]
Сонымен, есімше әрі есімдер, әрі етістік қызметінде жұмсалады. Сонымен
бірге, есімшенің қызметі де әркелкі болып келеді. Мысалы: Ол ертең келер,
саған жолығар дегендегі келер, жолығар сөздері өзінің етістік мағынасында
жұмсалып тұрса, "Ақыл - тозбайтын тон, таусылмайтын кен" дегендегі
тозбайтын, таусылмайтын сөздері сын есім мағынасында жұмсалып, зат есімге
сындық қызмет көрсетіп тұр. Сондай-ақ, "Білмегенің білгендеріңнен үйрен"
дегенде, білмегенің, білгендеріңнен сөздері заттық мағынада жұмсалып,
көптік, септік жалғауларын қабылдап. түрленіп тұр. [5]
Есімше -ған, (-ген, -қан, -кен), -ар, (-ер, -р, -с), -атын, (-етін,
-йтын, -йтін), -ушы, (-уші), -мақ,(-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек)
жұрнақтарының негізгі және туынды түбір етістікке, етістіктің болымды және
болымсыз формаларына, етіс категориясының барлық түрлеріне жалғану арқылы
жасалады. Ал қалау рай, бұйрық рай, шартты рай формаларына есімше
жұрнақтары жалғанбайды. [6]
Бірақ оның бойынан етістікке тән негізгі ерекшеліктердің бәрі де
табылды. Есімшенің болымсыз түрі етістіктерше түбірге -ма -ме, -ба
-бе, -па -пе аффикстерінің қосылуы арқылы жасалады. Сондықган да ол
етістік құрамында қаралып, сол топқа жатқызылады. [7]
Есімшеге анықтама бергенде, оның ең басты, негізгі синтаксистік
қызметін қоса қамту керек Өйткені қандай сөздің болмасын өмірі сөйлемге,
сөздік қоршауға байланысты. Сондықтан, есімшеге мынадай анықтама беру керек
сияқты: "іс-әрекеттік мәнін заттың сапалық белгісіне айналдыра отырып,
бірде етістік, бірде есімдер қызметін атқаратын, есімдерше де, етістіктерше
де түрленетін ерекше форма" [8]
Есімше сөйлемнің барлық мүшелерінің қызметін атқарады. Олар:
1. Есімшелер есімдердің алдынан келіп, анықтауыш қызметін
атқарады. Мысалы: Оқыған кітап, келген кісі, ішетін сүт.
2. Есімшелер жіктік жалғауымен келсе, баяндауыш қызметінде
жұмсалады. Мысалы: Мен алғанмын, сен көргенсің, олар
көрер.
3. Есімшелер зат есім мағынасында жұмсалғанда бастауыш,
толықтауыш және пысықтауыш қызметін атқарады. Мысалы:
Сен білгеніңді үйрет. Көргеннен көрмеген көп.
Шындығында, екі сөз тобына тән белгілері бар бұл форманы қай сөз табына
тән белгілері бар бұл форманы қай сөз табына жатқызуға болады ?
Бұл мәселенің басын ашып, түсінікті болу жағын қарастыру үшін екі сөз
табына тән тұстарын санамалап барып таразыға салу керек деп ойлаймын.
1. Есімшенің есімдерге жақындығы мен өзгешеліктері:
а) Есімше формалары сын есім сияқты заттың белгісін аңғартып, сөйлемде
қандай ? деген сүраққа жауап береді, анықтауыш қызметін атқарады. Бұл
жағынан есімшенің сын есімнен айырмашылығы байқалмайды. Бірақ сын есім мен
есімшенің заттың белгісін білдіруі анықтап аңғарған кісіге бірдей емес.
Мәселен,
көк шөп көгерген шөп
ақ шаш ағарған шаш
қызыл орамал қызарған орамал
деген мысалдардағы бірінші бағандағы көгерген, ағарған, қызарған
есімшелерінің мағынасындағы айырмашылыққа назар аударайық. Сын есімдер
заттың тұрақты (статистикалық) белгісін білдірсе, есімшелер қимыл-әрекет
нәтижесінде пайда болған өзгерісті (динамикалық) аңғарып тұр.
ә) Есімшелер сын есім сияқты көптеліп, тәуелденіп, септеліп заттанады.
Сөйлемде бастауыш, толықтауыш қызметін атқарады. Жіктеліп баяндауыш
қызметін атқарады. Мысалы, "Көрмес түйені де көрмес" дегенде бірінші көрмес
атау септігінде тұрып бастауыш, екінші көрмес сөзі жіктеліп, 3-жақ нөлдік
формада қолданылып баяндауыш қызметін атқарып тұр. "Айтарыңды айтып қал,
Енді айналып келгенше" дегенде айтар есімшесі әрі тәуелденіп, әрі септеліп
толықтауыш болып тұр.
б) Етістіктің болымсыз формасына есімше жұрнағы жалғанғанда да
есімшенің болымсыз мағынасы аңғарылады. Бірақ есім сөздер сияқты есімшелер
де жок, емес сөздері арқылы болымсыз форма жасайды. Мысалы, бармаған -
барған жоқ, барған емес. Демек, есімшелер болымсыздық форманы етістіктерше
синтетикалық жолмен де, есімдерше аналитикалық формамен де жасайды екен.
2. Есімшелердің етістікке жақын белгілері:
а) Есімшенің етістіктің бір түрі болып есептелуіне оның септік
жалғауларындағы сөзді салт және сабақты етістік ретінде меңгеруі себеп
болады. Мысалы: Кітапты алған, қаламды берер (бермес), хатты жазатын, жүкті
тасушы, үйді көрмекші тағы басқалары дегенде табыс септіктегі сөздерді
сабақты етістік ретінде меңгеріп тұр. Ал, балаға қараған, үйге жеткен, үйде
отырған, даладан кірген, бізбен келген дегенде салт етістік ретінде барыс,
жатыс, шығыс, көмектес септіктегі сөздерді меңгеріп тұр.
ә) Есімшелердің шақтық мағынаны беруде қызметі ерекше. -ған қосымшалы
есімше жіктеліп, өткен шақ мағынасын берумен катар атрибуттық қызметте
тұрып та сол өткен шақтық мағынаны сақтайды. Мысалы: Келген қонақ, қайтқан
мал дегенде де атрибуттық мағына болып, өткен қимыл-қозғалысқа байланысты
білдіріп тұр. Дегенмен атри6уттық мағынада тұрған есімшенің бұл түрінің
өткен шақты білдіруі баяндауыш қызметіндегі өткен шақты білдіруіндей анық
та тұрақты емес. Мәселен: Енді келген адам бұл үйге кірмейді дегенде келген
есімшесінің мағынасы келетін, келер есімше формасының мағынасында
қолданылып тұр -ар, (-ер, -р, -с) формалы; есімшелер әркез келер шақ
мағынасын білдіреді.
б) Есімшенің етістікке тән басты белгісі қимыл-қозғалысқа байланысты
мағынадан алыстамайды. Сондықтан да есімше етістіктерше болымды және
болымсыз, салт және сабақты болып бөлінеді.
Аталған үш белгі есімшені етістіктің бір түрі, оның ішінде функционалды
етістік формасы деп есептеуге мүмкіндік береді. [9]
Есімшелерді сын есімнен қашықтатып, етістіктерге жақындастыратын
ерекшеліктердің ішіндегі соңғы екеуі ең маңыздылары, есімшелердің сапалық
мағынасының онан әрі өркендеп, олардың есімдер жағына шығып кетуіне бірден
бір кендергі болатын белгілер. Бұл ерекшеліктер туралы академик
В.В.Виноградов былай дейді: “Глагольность причастия напрягается, когда
приходит в движение присущая соответствующему глаголу система глагольного
управления. В причастиях ... с переходным значением наличие объекта
действие совершенно парализует возможность развития качественных значений”
[10]
Есімшелердің синтаксистік қызметінің кеңдігі, әр жақтылығы оның
семантикалық табиғатына байланысгы. Есімшелер есімдер мен етістіктердің
ерекшеліктерін өз бойына бірдей сіңірген, сондықтан есімдер мен
етістіктердің синтаксистік қызметтерін бірдей атқарады.
Есімшенің синтаксистік қызметі, көбінесе оның сөйлемдегі орнына және
тұлғалық жағынан түрленуіне байланысты. Олардың жіктік, септік жалғауда
тұруы сөйлемдегі басқа сөздердің синтаксистік қызметтеріне байланысты.
Мысалы: "Қар аппақ бүркіт қара, түлкі қызыл, ұқсайды қаса сұлу шомылғанға."
(Абай). [11]
Есімге де, етістікке де телі бұл категорияға тән формалар (есімшелер)
қолданылу ыңғайына қарай көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғауларында
жұмсалып, сөйлемнің барлық мүшелері де бола алады. Мысалы: Біздің
білетіндеріміз - осылар; Құлақ есіткенді көз көреді; Айтылар сөз айтылады;
Біз ертең киноға бармақпыз, Аларманға алтау аз, берерменге бесеу көп деген
сөйлемдерді алсақ, олардағы: біл-етін-дер-іміз бастауыш, есіт-кен-ді
толықтауыш, айтыл-ар - анықгауыш, бар-мақ-пыз - баяндауыш болып тұр. Ал, ал-
ар-ман-ға, бер-ер-мен-ге деген есімшелерге жұрнақ (-ман, -мен), одан кейін
барыс септіктің қосымшасы жалғанып толықтауыш болып тұр. Бұдан есімшелерге
(білетін, есіткен, айтылар, бармақ, аларман, берермен) көптік, тәуелдік,
септік, жіктік жалғаулары мен жұрнақ қосылуы нәтижесінде олардың қолданылу
аясы кеңейіп, синтаксистік кызметтерінің өрісі ұлғаятыны және осы ерекшелік
қазақ тіліндегі есімшелерге үйреншікті екені анық көрінеді. Оның бір
жағында, есімшелердің бұл ерекшелігі олардың (есімшелердің) әуелгі төркіні
қимыл атаулары болып, бұрын осындай қызметтерді атқаратын машықтары кейінгі
кездер де бойларында сақталып қалғанын атай кеткен жөн. Бірақ есімшелер
қимыл атауынан алған әдет-машықтарын бойларында сақталып қалғанын атай
кеткен жөн. Бірақ есімшелер қимыл атауынан алған -әдет-машықтарын
бойларында сақтаумен қатар, етістікке тән қасиеттерін де ұмытпаған. Яғни
есімшелер, амал-әрекет атауы болуымен байланысты, әрі жиі, әрі ұзақ
замандар бойы баяндауыш та болып жұмсалуы нәтижесінде бірте-бірте шақтық
мағынаны білдіру қасиетіне де ие болған. Сөйтіп, бастапқы кимыл атауына тән
формалар, осы айтылғандай, әрі есім қабілетін бойына сақтап, әрі етістіктің
семантикасы мен шақты білдіру қасиетін иеленіп, қазіргідей өз алдына дербес
есімше категориясы болып қалыптасқан.
Сонымен, көптік, септік, тәуелдік, жіктік жалғауларда түрленіп,
сөйлемде барлық мүше бола алатын морфологиялық және синтаксистік сипаттары
бар (бұл жағынан есімдерге ұқсас), амал-әрекеттің атауы болу, семантикасы
мен шақтық ұғымды білдіру қабілеттері де бар (бұл жағынан етістіктерге
ұқсас) телі формалар есімшелер категориясы деп аталады.
Есімшелерге үйреншікті сипат больш қалыптасқан субстантивтік (әрекетті
істеушінің аты болу), атрибуттық (заттың әрекеттену белгісі болу),
предикаттық (баяндауыш болу) қызметтер бұл формалардың жалпы грамматикалық
(категориялық) та, жалқы грамматикалық (шақты білдіруі) та мағыналарынан
туған. Бірақ есімшелер осы функцияларды амал-әрекет түрінде емес, қимылдың
белгісі я сипаты түрінде көрсетеді. Өйткені, әдетте, субъектінің қимылын
білдіретін етістіктер (алды, алады; берді, береді, тағы басқалар) есімшеге
айналғанда (мысалы: алған, алар, алатын; берген, берер, беретін), сол
субъектің қимылына емес, оның белгісіне көшеді.
Дегенмен, сөйлемде кандай қызмет атқарса да, есімшелер өздерінің
негізгі сипатынан - шақтық мәнді білдіру қабілетінен айрылмайды. Осы
сипатына орай, есімшелер категориясы есімдер тобына емес, етістіктер
тобында қаралады. Ендеше, есімшелер етістікке жіктелу сипатына қарап
жатқызылмайды (өйткені казақ тілінде баяндауыш болған сөздердің бәрі де
жіктеледі), шақ сипаты болатындығына қарай жатқызылады және есімшелерді
таптастырғанда, олардың осы сипаты негізге алынады.
Осы айтылған қасиетіне қарай, есімше формалары өткен шақ есімше, осы
шақ есімше, келер шақ есімше болып үш салаға бөлінеді. [12]
Есімше жұрнақтарының қызметі - өзі жалғанған етістіктің аңғартатын
мағынасын өзгертпей, заттың қимыл-әрекет арқылы білдіретін белгісін жасау.
Мысалы, бар қимыл-әрекетті білдіретін етістік, ал б а р ғ а н (адам), б а
р а р (жол), б а р а т ы н (кісі), б а р у ш ы (бала) – заттың қимыл
нәтижесімен аңғартылған белгісі. Есімше жіктеледі, бірақ етісктерше емес,
есімдерше жіктеліп, сөйлемде баяндауыш қызметін атқарады.Есімше формасының
әрі сын есім, әрі етістік ретінде қолданылуына қарай күмәнді пікірдің пайда
болу анық. Қорыта айтқанда, есімше етістіктің өзіндік ерекшеліктерге бай,
ерекше бір түрі.
Негізгі бөлім.
1 тарау.
-ған, -ген, -қан, -кен, -бақ, -бек, -пақ, -пек, -мақ, -мек формалы
есімшелердің жасалуы.
Есімшенің бұл түрі -ған (-ген, -қан, -кен) жұрнағымен жүзеге асады. Бұл
жұрнақ арқылы жасалған есімше формалары мейлі атрибуттық, мейлі предикаттық
қолданыста болсын, өте жиі әрі кеңінен қолданылады.
Есімшенің өткен шақ түрі етістік негізіне -ған, -ген, -қан, -кен
жұрнағы мен -атын, -етіп жүрнағы жалғану арқылы жасалады. -ған, (-ген,
-қан, -кен) қосымшалы формалар қимыл-әрекеттің бұрын болып өткенін
білдіргендіктен өткен шақ есімше деп аталады. Есімшенің бұл түрінің бұрынғы
өткен шақ мағынасын тұрақты аңғартуы жіктеліп, предикаттық мағынада
колданылуы на байланысты.
Мен барғанмын Біз барғанбыз
Сен барғансың Сендер барғансыңдар
Сіз барғансыз Сіздер барғансыздар
Ол барған Олар барған
-ған жұрнақты есімше жіктелгенде 1-жақ жекеше формада барғамын, барғам,
көпше түрінде барғамыз болып, 2-жақта барғасың, барғасыңдар түрінде де
ықшамдалып айтыла береді. [14]
-ған жұрнағы арқылы жасалған форма, сөйлемнің қай орнында қалай
түрлендіріліп жұмсалса да және құрылымы жалаң я күрделі түрде қолданылса
да, дәйім өткен шақ мәнін білдіреді. Мысалы: Мен ол кісіні талай көргенмін,
талай әңгімелескенмін; Жазылған хат, оқылған кітап көп-ақ, бірақ солардың
бәрі де есте қалмаған екен; Көп жасаған білмейді, көп көрген біледі;
Жылтырағанның бәрі алтын бола бермейді. Бұл мысалдарда түрленіп те,
түрленбей де қолданылуына қарай, өткен шақ есімшеден болған бастауыштар да,
анықтауыштар да, баяндауыштар да бар, бірақ солардың бәрінен де өткен шақ
мәні аңғарылады. Бұл форма қосарланып та жұмсала береді. Мысалы: көрген-
білген, келген-кеткен, көрмеген-білмеген тағы басқа.
Өткен шақ есімшеден мынадай жұрнақтары арқылы туынды сөздер жасалады:
-ша, -ше: алғанша, келгенше, айтқанша, кеткенше ...
-дық, -дік (-тық, -тік): оқығандық, білгендік, көргендік,
көрмегендік, жазғандықтан тағы басқалар.
-дай, -дей: айтқандай, білгендей, көргендей ...
-сы, -сі: оқығансы, білгенсі, көргенсі, айтқансы ...
Ескерту:
-аған, -еген қосымшалары казақ тілінде шақтық мәннен айырылып, сын есім
тудыратын жұрнаққа айналып кеткен. Мысалы: алаған, береген, жатаған,
қабаған, сүзеген, тебеген, қашаған және тағы: басқалары. [15]
Әдетте, өткен шақ есімше формасына "екен, еді, бол" көмекші
етістіктері, "білем, шығар" (модаль) сөздері және "тәрізді, сияқты,
секілді'" шылаулары тіркесіп аса жиі қолданылады. Бұл дәнекерлердің
әрқайсысы есімшеге өзінше әрқилы косымша модальдік реңк, шақтық мән
үстейді. Мысалы: Ұйықтаған бола калды; Келген екен, айтқан еді: барған
шығар; естіген білем.
Өткен шақ есімше жұрнағы отыр, тұр, жүр жатыр қалып етістіктеріне
жалғанғанда да өткен шақ мағынасын береді. Дегенмен кейбір қолданыста ол
форма жоқ сөзімен тіркесіп, осы шақ мағынасы аңғартатын кезі болады.
Мысалы:
Сен кімді күтіп тұрсың ?
Мен ешкімді күтіп тұрған жоқпын.
Бұндағы осы шақ мағынасы -ған жұрнағының мағынасымен емес, қалып
етістігінің (тұр) осы шақты білдіретін мағынасына байланысты болуы керек.
Бұлайша осы шақтық мағына сияқты, тәрізді, көрінеді сөздерімен тіркескенде
де байқалады. Сәрсен келе жатқан сияқты. Ол бізді күтіп тұрған тәрізді.
Ескерту. Алаған, жатаған, сүзеген сияқты есімдер де бір кезде - ған,
-ген жұрнағы арқылы жасалған алдыған, жатадыған формалардың ықшамдалуы
арқылы пайда болған. Бірақ бұл сөздер есімше формасынан біржолата сын есім
қатарына ауысқан. Сондай-ақ қапқан (қақпан), туысқан сияқты зат есімдердің
де есімше формасының қолданылу барысында конверсияланған түрі деп білу
қажет. [16]
-мақ, -мек, -пақ, -пек жұрнақтары арқылы жасалатын есімше амал-
әрекеттің алдағы уақытта жүзеге асуы анық, айқын (сенімді) екенін
білдіреді. Мысалы: Тоты құс түсті, көбелек, жаз сайларда гулемек, Бәйшешек
солмақ, күйремек.
-мақ -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек жұрнақтарының негізгі және
туынды түбірлі етістіктерге жалғануы арқылы мақсат мағынасындағы келер
шақты есімше жасалады. Етістік соңындағы буын мен дыбыстардың қасиетіне
қарай бұлар үйлесіп, түрлене жалғанады. Мысалы: Қолдан келе бере ме жұрт
меңгермек, адалдық, арамдықты кім теңгермек (Абай).
Бұл есімшенің басқа есімшелерден ең негізгі айырмашылығы мақсаттық
мәніне байланысты. Бұл оның басты, негізгі айырмашылығы болса, екінші
дәрежелі айырмашылықтары да бар: бұл есімше көптік, тәуелдік жалғауларын
қабылдайды. Септік жалғауын өте сирек қабылдайды. Басқа есімшелердің
болымсыз түрі түбір мен аффикс арасына -ма -ме қосымшаларының қосылуы
арқылы жасалса, яғни синтетикалык жолмен болса, мақсатты есімшенің болымсыз
түрі аналитикалық жолмен, есімшелік түбірге емес сөзінің тіркесуі арқылы
беріледі: алмақ емес, жүрмек емес. көрмек емес. [17]
Етістікке -мақ, (-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек) жұрнағы жалғану арқылы
есімшелер жасалады. Бірақ -мақ, (-мек) жұрнағы жалғанған сөздің барлығынан
мақсат мәнді келер шақ есімше жасала бермейді. Мысалы: Кел демек бар, кет
демек жоқ дегенде мақсат мәні жоқ, қимыл есімін жасап тұр. Есімшенің бұл
түрі есімшенің барлық түрінен де өзгеше. Мәселен, атрибуттық мағынада
қолданбайды. Осы жағынан келіп не көптік, не септік, не тәуелдік жалғауын
қабылдамайды. Тек жіктеліп баяндауыш қызметін атқарады. Бұл ерекшелігі бүл
форманың есімшеге қатысын да жоққа шығаратын сияқты. -мақ формалы есімшеге
қолданылыс барысында -шы, -ші қосымшасы косылып та айтылады. Бірақ бұл
қосымша морфема емес, өйткені есімшеге жалғанғанмен не лексикалық, не
грамматикалық мағына үстемейді. Сондықтан да -мақ формалы есімше мен -мақшы
формалы есімше бір мағынада жарыса колданыла береді.
Мысалы:
Мен бармақпын - Мен бармақшымын
Сен бармақсың - Сен бармақшысың
Сіз бармақсыз - Сіз бармақшысыз
Ол бармақ - Ол бармақ
Сондықтан -мақ жұрнағына қосылып тұрған -шы -ші тұлғасын
(субморф) деп таныған дұрыс. -шы (ші) тұлғасының мағынасы
болмағанымен атқаратын қызметі бар. Ол қызмет -мақ формалы етістіктердің
ішінде тек мақсат мәнді есімшеге жалғанып, оны ерекшелеп тұрады. Мәселен,
"Айналайын әкемдей болмақ қайда жар-жар-ау" дегендегі болмақ сөзіне -шы
тұлғасының жалғап айтуға болмайды. Демек, -шы түлғасының қызметі мақсат
мәнді келер шақ есімшені қимыл есімнен айрықшалап тұрады.
Есімшеге –шы (-ші) формасы қосылып та жұмсала береді. Ондайда есімше
амал-әрекетті білдірмегенімен, жүзеге асу үмітін нығайта, күшейте түседі
(мен айтпақшымын, олар жүрмекші) -мақ (-мек) формалы есімше әредік қана
септеліп, тәуелденіп жұмсалғаны болмаса, негізінде аз түрленеді. (Алмақтың
бермегі болады).
-мақ жұрнағы етістік негізінің болымсыз түріне косылмайды. Сол себептен
есімшеге (емес, жоқ) дәнекерлері тіркесіп қана болымсыздық мағына білдіреді
(келмек емес; кел демек бар, кет демек жок).
Ескерту:
1. -мақ (-мек...) формасы арқылы туған есімшелерден зат есімге
айналып кеткен сөздер аса көп (құймақ, піспек, ілмек, шақпақ, соқпақ,
қыспақ тағы басқалар).
2. Қазіргі қазақ тілінде -у (алу, жазу), -ушы (сөйлеуші, өтінуші),
-аған
(-еген), -ашақ, (келешек, болашақ). -мыс (тұрмыс, болмыс берермен), -ды (-
ді...) формалары ерте кезде есімше жұрнақтары болған. Бірақ бұлардың
ішінен тек -ды (-ді) формасы ғана (бар-ды-м, кел-ді-м, оқы-ды-қ).
-ушы (уші) жұрнағы етістік түбіріне не туынды етістікке жалғанып, осы
шақ есімше түрін жасалды. [18]
Есімшенің бұл түрі де атрибуттық және предикаттық қызметте жұмсалып,
есім және етістік белгілерін анғартады. Мысалы: хабарлаушы жігіт, бақылаушы
кісі, ізденуші қыз, бағалаушы мекеме дегенде атрибуттық қызмет атқарып,
кимыл-әрекет нәтижесінде пайда болған белгіні білдіріп тұр. Ал,
хабарлаушымын, хабарлаушысың, хабарлаушы дегенде үш жақта жіктеліп
предикаттық мағынаны беріп тұр.
Бірақ бұл белгілердің қай-қайсысы болса да есім сөзге тән белгілер.
Сондықтан -ушы жұрнақ арқылы жасалған форманың етістікке (есімшеге) тән
екендігін аңғару үшін салт және сабақты, болымды және болымсыз формалары
бар ма, жоқ па, жағына назар аудару қажет.
Түбір не туынды етістік салт етістік болса, оған -ушы жұрнағы
жалғанғанда сол күйінде өзгеріссіз қалады. Мысалы: бар - барушы, кел
-келуші тағы басқа. Ал түбір не туынды етістік сабақты етістік болса,
сабақты күйінде қалады. Мысалы: ал - алушы (кітапты) , көр-көруші (киноны)
тағы басқа. Сондай-ақ -ушы формалы есімше зат есім орнына колдануға қанша
бейім болғанымен етістікке тәндігін жоймайды. Есімшенің бұл түрі көптеліп,
тәуелденіп, септеліп жиі қолданылады. Мысалы: Қолдаушылар көп болды.
Айтушының өз аузынан есіттім. Тыңдаушыма түсінікті болсын деген әрекетім
ғой.
Қазіргі қазақ тіліндегі жазушы, оқушы, тергеуші, меңгеруші сияқты зат
есімдер есімшенің конверсиялануы арқылы жасалған.
2-тарау.
-ар, -ер, -р, -с, -атын -етін, -йтын, -йтін формалы есімшелердің
қолданылуы.
Дағдылы өткен шақ есімше -атын, (-етін, -йтын, -йтін) жұрнағы арқылы
жасалады. Есімшенің бұл түрі сөйлемде жіктеліп, бұрын болған әрекеттің
бірнеше қайталанып, дағдысы қалыпта орындалып тұрғанын білдіреді. Мысалы,
баратынмын, баратынсың, баратынсыз, баратын, баратынбыз, баратынсыңдар,
баратынсыздар, баратын.
-атын, (-йтін, йтын, етін) жұрнағы аркылы жасалатын есімше қай
мезгілді білдіруі контекске байланысты, өйткені оны қай шақты білдіруі
айналасындағы сөздерге қарай ауысып отырады. Бірақ бұл форма әдетте,
бұрынғы я ертерек кезде болған амал-әрекетті қазіргідей етіп қалтқысыз
сенерліктей етіп көрсету үшін көбірек қолданылады да, осы шақпен келер
шақты болатын әрекетті білдіру үшін сирек жұмсалады. Оның бұл ауыспалы
сипаты жұрнақтың күрделілігінен туған сияқты, мысалы, өткен шақтық
жұрнақтың құрамындағы әуелгі -ған, (тұр+ған бөлшегінен тиген енші болса,
осы шақтық мән әуелгі -а (-е, -й) жұрнағы мен түр етістігінен қалған болса
керек.
Ал -атын жұрнағының келср шақтық мәні (баратын жұмысым бар, жөнелтетін
жолаушыларым бар) сөз тіркестерінің ауқымынан пайда болатын ерекшелік
тәрізді. Мысалы: Біздер уақыт-уақыт жиналатынбыз да, әлеуметтік жай,
әдебиет мәселелері жөнінде пікір алысатынбыз, тіпті, кейде катты
таласатынбыз... сияқты мәтінде, әрине, өткен бір кездерде болған іс-әрекет
жайында сөз болып отырғаны айқын. Сонымен катар, ол формадан уақыттарда
болған іс-әрекет бір жолғы құбылыс емес, үнемі болып отырған, әдетке
айналған, дағдылы машық болған амал-әрекет екені де бағдарланады.
Осыдан бұл форманың контекске қарай, бірде осы шақ, бірде келер шақ
мәнін білдіру қасиеті қалыптасқан. Өйткені, Қолым тимейді, күнделікті ісім,
атап айтқанда, беретін сабағым, үй-үйге кіріп, газеттен оқитын хабарым,
арнайы өткізетін әңгімелерім бар деген сияқты мәтіннен, әрине, дағдылы,
үздік-создық тындырылып отыруға тиісті іс-әрекет аңғарылады. Ал ол
баратынға ұқсайды, баратын сияқты дегендерді барғанға ұқсайды, барған шығар
тәрізді тіркестермен салғастырсақ, олардың алғашқыларынан келер шақ нышаны,
соңғыларынан өткен шақ мәні айқын аңғарылады. Сондай-ақ, баратындай,
келетіндей дегендерді барарлықтай, бұл мағына онан да айқындала түседі.
Сонымен, -атын (-етін). -йтын (-йтін) формалы есімше өткен кезде болған іс-
әрекетті шүбәсіз етіп суреттеу үшін көбірек қолданылса да, әредік
күнделікті әдетке айналып істеле беретін қазіргі істі де, болашақта
істелуге тиісті істі білдіру үшін де жұмсалады. Баратын сияқты, баратын
болар, баратын білем, баратын болып отыр, баратын еді деген тіркестерден
дәнекерлер арқасында әр түрлі күмәндылық. айғақтылық, болжамдық тәрізді
реңктер жамалады.
Есімшенің осы шақ түрі, жоғарыда айтылғандай, контекске қарай атын (-
етін, -йтын. -йтін) жұрнағы арқылы жасалады. Бірақ бұл осы шақтың мағынасы
сөйлесіп отырған кезді дәл атамайды, дағдыға, әдетке айналмаған, үйреншікті
болған, жалпы жүзеге асып отыратын я істеліп жататын әрекетті білдіреді.
Осы себептен бұл форма жалпы осы шақ есімшесі деп аталады. Мысалы, Сенің
алғаның да, алатының да, аларың да ылғи алғыс дегендегі алғаның - өткен
шақ, алатының - осы шақ, аларың - келер шақ екені күмәнсіз. Дегенмен,
есімшенің осы шағының мағынасы да, қызметі де сол есімшелердің өзге шак
формаларымен, етістіктің өзге формаларымен үнемі қарым-қатынасқа түсу,
олармен тығыз байланысу нәтижесінде калыптасқанын ескерген жөн.
-атын (-етін, йтын, -йтін) формасы қай шақты білдірсе де, қажетінше,
көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғауларын қабылдап, жүмсала береді.
Мысалы: түсінбейтіндер, әдетте, оқымайды, тыңдамайды. Сенің түсінбейтінің
де осындай қылығыңнан; Келетінімді біледі, күтетін болар тағы басқа.
-атын формалы есімшеге -дай (-дей, -тай, -тей), -дық, -тан жұрнақтары
қосылып, туынды сөздер жасала береді. Мысалы: айтатындай, баратындай,
көретіндей, баратындықтан, келетіндіктен, оқитындықтан тағы басқа.
Ал атрибуттық қызметтегі айтатын хабар, жазатын қағаз, қарайтын мәселе
дегендегі есімшелер келер шақ мәнінде жұмсалған сияқтанып тұрады. Бірақ
атрибуттық қызметтегі -атын, (-етін, -йтын, -итін) қосымшалы есімше шақтық
мағынадан гөрі анықтауыш қызметін атқарады да шақтық
мағынаны білдіру басқа мүшенің - баяндауыштың үлесіне тиеді. Мысалы: Оқитын
кітабым жоғалды. Оқитын кітабым үйде тұр. Оқитын кітабым көбеймекші. Осы үш
сөйлем үш шақта айтылып тұр. Бір сөйлемде бір ғана шақтық мағына болатынын
ескерсек, үш сөйлемде бір ғана шақтық мағына
болатынын ескерсек, үш сөйлемде қайталанып түрған оқитын есімшелі форманың
атрибуттық қызметте тұрып, шақтық мағынаға қатыспағанын көруге болады.
Сонымен бұл үш сөйлемнің шақтық мағынасын баяндауыш қызметін атқарып тұрған
жоғалды, тұр, көбеймекші етістіктері білдіріп тұр. Дегенмен-атын, (-етін,
-йтын, -итін) жұрнақты есімшенің мағынасындағы келер шақты білдіру
қабілетін мүлде теріске шығаруға болмайды. Оны байқау үшін -ар, -ер, -р
есімше жұрнақтарымен синоним ретінде қолданылатынын салыстырсақ та болады.
Айталық, оқитын кітабым дегенді оқыр кітабым немесе сөйлейтін сөз
дегенді сөйлер сөз деп те айта береміз.
Сондықтан болар, есімшенің бұл түрі ауыспалы өткен шақ деп те аталады.
Ал дағдылы өткен шақ деп аталуы есімшенің атқаруына байланысты.
Мысалы:
Мен оқитынмын Біз оқитынбыз
Сен оқитынсың Сен оқитынсың
Сіз оқитынсыз Сіз оқитынсыз
Ол оқитын Ол оқитын
-ар, (-ер, -р) болымды етістіктерге жалғанса, -с жұрнағы болымсыз
етістіктерге жалғанады: барар-бармас. Болжалды есімше де атрибуттық және
жіктеліп предикаттық мағынада қолданылады.
Есімшенің бұл түрі басқаларындай тәуелденіп, септеліп қолданылғанымен
көптік жалғауды қабылдамайды. Бұл есімшенің осы түрінің өзіндік ерекшелігін
білдіреді. Дегенмен өткен шақ есімшелерге қарағанда -ар, -ер, -р, -с
тұлғалы есімше сирек теуелденіп, сирек септеледі. Мысалы: Келердің алдында
білдің. Келмеске кетті. Айтарын айтып қалсын. Ұшарымды жел, қонарымды сай
біледі. Көрмес - түйені де көрмес.
Есімшенің бұл түрінен конверсия жолымен зат есімдер қалыптасқан.
Мысалы: ат байлар, шаш сипар, алтыатар тағы басқалар.
Бұл есімшенің болымды, болымсыз түрі қосарланып, әрі карай түрлі септік
жалғауы арқылы колданылады да болымшы, шұғыл әрекетті аңғартады.
Мысалы: болар-болмас жұмыс (болымшы жұмыс), келер-келместен кірісті
(асығыс, шүғыл), барар-бармасын кұдай біледі (күмәнді). -ар жұрнағы арқылы
жасалатын есімше сөйлемде қай орында, қандай мүше болып қолданылса да,
семантика жағынан үнемі келер шақ мағынасын білдіреді. Бірақ бұл форманың
қолданылу өрісі, есімшенің өзге (өткен шақ) формаларына қарағанда тар.
Мысалы, -ар формалы есімше анықтауыш қызметінде аз жұмсалады да, көбінесе
баяндауыш ретінде қолданылады, сондай-ақ бұл форма тұрлаусыз мүше бола
алады, бірақ өзге есімшелерге қарарағанда, әлдеқайда сирек жұмсалады
(болымсыз түрі бар-ма-с, кел-ме-с, айт-па-с, біт-пе-с, жаз-ба-с, үзбе-с).
Бұл есімше тәуелденіп те, септеліп те, жіктеліпте те, қолданыла береді,
бірақ оған еш уақытта көптік жалғауы қосылмайды. Мысалы: Қайта кірер есікті
қатты жаппа; Айырылар дос ердің артқы қасын сұрайды, Берместің асы піспес
тағы сондайлар.
Негізгі және туынды түбір етістіктерге -ар -ер, -р жұрнақтарының
жалғануы арқылы есімшенің келер шағы жасалады. Бұл тұлғаның синтаксистік
қызмет шеңбері тар. Атрибуттық қызметте тым аз қолданылады, оның ең негізгі
синтаксистік кызметі - баяндауыш болу. Келер шақты есімшенің болымсыз
түрінен кейін -с жұрнағының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: Құлағын
салмас, тіліңді алмас көп наданнан түңілдім. (Абай).
Келер шақты есімше алдағы уақытта болатын істі білдіреді. Есімшенің бұл
түрі реалдық іс-әрекетті емес, потенциалдық іс-әрекетті білдіреді. Мысалы:
Туысқан болар, тәтті болар нем қалды? (Әуезов). [19]
Негізгі және туынды етістіктер түбіріне алдымен көсемшенің -а, -е, -й
жұрнақтары, содан кейін -тын -тін жұрнақтарының қосылуы арқылы ауыспалы
осы шақты есімше жасалады. Бұл жұрнақтың арғы төркіні тұрған сөзі, ол
ықшамдалып, алғаш тұрған болған, әдеби тілде ол -тын, -тін болып қысқарып,
жуанды, жіңішкелі фонетикалық варианттарға бөлініп қолданылады. Кейде
өлеңдегі буын саны жетпей, ойсырап тұрғанда, оның буындық жағындағы "кемін
жеткізіп, кемтігін толтыру" үшін -тын -тін орнына тұғын қолданылады.
Жорғамын калың топта самғайтұғын,
Бәйге ат та серпімді ш а л м а й т ұ ғ ы н.
Әнімді он екі взвод жіберейін,
Есіңнен өле-өлгенше қалмайтұғын. (Сара).
Ескерту. Тілімізде –тын -тін жұрнақтарының орнына т ұ р ғ а н
формасының да қолданылатын кездері болады, бірақ ол өте сирек. Есімшенің
бұл түрінің ауыспалы осы шақ" деп аталуына себеп болған - оның осы шақ пен
келер шақтық мәнді бірдей көрсету қасиеті. Ауыспалы осы шақтық мағынада да
қолданылады. Мұның себебі осы есімше жұрнағының (-тын -тін) шығу
төркініне байланысты болуға тиіс. Ол өткен шақта тұрған есімшесінің
қысқаруынан пайда болған.
Ауыспалы осы шақты есімшенің келер шақты есімшеден негізгі бір
айырмашылығы сол, мұнда (-тын -тін) істің орындалуына не орындалмауына
айтушы қалтқысыз, берік сенеді, ол жөніндегі өз ойын ешбір шүбәсіз кесіп
айтады. Келер шақты есімшеде мұндай қасиет жоқ, кайта онда шүбә
келтірушілік, сенімсіздік мән басым болады.
Кісі б і л м е с, і с і б і л е р (мақал).
Мәулен де осында к е л е р. (Жұлдыз) [20]
3- тарау
"Қызыл жебе" романындағы есімшелердің формаларына талдау.
Бұл романда есімшелердің барлық формалары қолданылады. Есімшенің өткен
шақ түрі, осы шақ және келер шақ формалары молынан кездеседі. Романды оқи
отырып, есімшелердің қолдану жүйесіне жан-жақты талдаулар жасадық. Есімше
формаларының қолдану аясы нақты дәлелдей көрсетілді. Шығармадағы
есімшелердің жасалуында есімдерге жақындығы мен өзгешеліктері, етістіктерге
жақын белгілері синтетикалық жолмен және аналитикалық жолмен жасалатындығы
ашып көрсетілді.
Романнан есімшелері бар сөйлемдерге тоқталып, талдау жасаймыз:
Сонда губернатордың бір айтқаны Приходьконың есінде мықтап сақталып
қалған.
Ал, жалғыз қалған адамды жолбарыс жеп қояды ғой.
Зиялы қауым губернатордан білімділігіне таң қалған болып, таңдай
қағысып, сыңғыр-сыңғыр хрусталь бокалдар соғысып жоғары мәртебелі фон
Таубенің денсаулығына деп, түрегеп тұрып шампан ішкен.
Сонда жолбарыстың ролінде өзі калмақшы. [21]
Бірақ бірнеше күн өтті: екі тұтқынның арасынан жанжал шыға қойған жоқ.
Оның табынатын екі құдіреті бар: бірі заң, бірі дін. [22] Жексенбі
сайын Кафедральды соборға оны күймемен Тұрар алып барар еді.
Қақпаның алдында кілең бір қара киінген кемпірлер, ақсақ-тоқсақ, әз
соқырлар қаз-қатар алақан жайып, қайыр-садақа сұрап тұрады.
Мырзаның соңынан еріп келе жатқан Тұрардан да бірдеңе дәметеді
қайыршылар.
Құдай сені бәле-жаладан сақтасын, мырза бала, - деп әлдекім оның
қолынан сүймек болады.
Айтқаны - айт - түбір етістік, қан - өткен шақтық есімшенің жұрнағы, -ы
тәуелдік жалғауының III жағы.
Қалған - қал - түбір етістік, -ған - өткен шақтық есімшенің жұрнағы.
Ішкен - іш - түбір етістік, -кен - өткен шақтық есімшенің жұрнағы.
Қалмақшы - қал - түбір етістік, -мақ - келер шақты есімшенің жұрнағы,
-шы - қосымша.
Барар - бар - түбір етістік, -ар келер шақтық есімшенің жұрнағы.
Сүймек - сүй - түбір етістік, -мек келер шақтық есімшенің жұрнағы.
Приходько сынды төрені жанында келе жатқан соң тегін болмағаны, деп
ойлайды. [23]
Қолы қол емес, қорғасын сияқты, зорласаң да көтерілер емес. Мінбеден
сақалы беліне түскен епископтың даусы құдайдың өз даусындай кұдіретті
естіледі. Айнала балауыз шырағдандар жағылған. [24]
Приходьконың көз қиығы ғана арқаңды аяз карағандай ызғар шаша бастаған.
Төрдегі керілген адам - суреттің көзқарасы да суық. [25] "Құдайдың өзі
осындай қорлыққа ұшыраса, өзге жұрт не болмақ ?
" Құдайдың өз үйінде мұншама қайыршылық болар деп кім ойлаған.
Бронниковке Рысқұлдың іші көпке дейін жылымай қойған. Енді Бронников
сезіктенетін сияқты.
Жатқан - жат - түбір етістік, -қан - өткен шақтық есімшенің жұрнағы.
Көтерілер - көтер етістік, -іл - ырықсыз етістің жұрнағы, -ер - келер
шақтық есімшенің жұрнағы.
Керілген - кер - түбір етістік, -іл ырықсыз етістің жұрнағы, -ген - өткен
шақтық есімшенің жұрнағы.
Ойлаған - ойла - болымды етістік, -ған - өткен шақтық есімшенің жұрнағы.
Болар – бол-түбір етістік, -ар - келер шақтык есімшенің жұрнағы.
Сезіктенетін - сезіктен - етістік, -етін - ауыспалы шақтық есімшенің
жұрнағы.
"Мені арандатпақшы-ау , сірә" [26]
"- Кәйтіп?" - деді бұ да сыр тартпақ болып. Сен көп білетін бәлесің
ғой. Айласын тап.
Біздін: сөзімізді оған жсткізіп тұратын сайтаны бар ма, немене ...
Бұлар ол айланы әлдеқашан есепке алып қойған.
Мына бас - не көрмеген бас.
Үйде бір күн де түнеген жоқпын.
Белімді бір шешкен емеспін.
Қыш там болатын.
Былтыр жаз өтіп бара жатқан шама ғой. [27]
Арандатпақшы-ау - арандат - бұйрык райлы етістік, -пақ - келер шақтық
есімшенің жұрнағы, -шы - қосымша, -ау - демеулік шылау.
Көрмеген - көр - түбір етістік, -ме - болымсыз етістіктің жұрнағы,
-ген өткен шақтық есімшенің жұрнағы.
Бірақ, жарық дүниенің елесі бар терезе Рыскұлдың жазулы тұрған кітабы
сияқты.
Қартайғанда қас та ағарады екен, жалбыраған бурыл қас жұмулы көзін
көлегейлеп тұр.
Жертөленің ортасына жаққан оттың жалыны мен түтінінен үйдің төбесі
әбден жылтырап ысталған. [28]
Егер шыбын орнында адам болса мына бір алмас қылыштай жарқ ете қалған
каһарлы көзден зәресі зәр түбіне кетер еді.
Қос тұлымшағын шудай жіппен түйген, кекілі желпілдеген кішкене қыз айран
аяққа қолын соза беріп, дүңке шелектің баулығын сылдыратып алып еді,
бағанадан бері бетін қырын беріп, тізесін құшақтап үнсіз отырған әдеміше
келіншек әлгі қыздың жалаңаш тол-толып балтырынан шымшып қойды. [29]
Ерні кезеріп, күйіп-жанып бара жатқан баланың аузына су тамызып отырды.
[30]
Күйеуі өз ұлының жолында садағасы кеткісі келіп тұратын. [31]
Мамырбай шал да ботасы байлауда қалған інгендей еңкілдеп қайта айналып,
Бесағаштағы Рысқұл үйіне келе беретін. (32)
Қайын атасына мінезі шәлкес көрінетін Рысқұл Тұрарға жақындығы жездедей-
ақ болған жоқ.
Сонда ол Тұрар өзі өле кетсе. мына әке күллі әлемнің адамдары жиылып арши
алмас калың қайғыда қалатынын ойлап, уайымдап жатқанын айтпай сезді. [33]
Тұрған - тұр - түбір етістік, -ған - өткен шақтық есімшенің жұрнағы.
Екен – е - көмекші етістік, -кен - өткен шақтық есімшенің жұрнағы.
Жалбыраған - жалбыра - болымды етістік, -ған - өткен шақтық есімшенің
жұрнағы.
Кетер - кет - түбір етістік, -ер - келер шақтық есімшенің жұрнағы.
Отырған - отыр - қалып етістік, -ған - өткен шақтық есімшенің жұрнағы.
Шал да болса Түлкібас - Жуалыдан ауып келген Шымырдың бір тентегінің
қорлығына көнбек емес еді.
Құрақ терезені тесіп шығуға мың жылда да шамасы жетпес, бірақ шыныны
сокқылап, ызыңдағанын қоймайды.
Тышқан мұрнын қаната алмас. [34]
Адам баспас аспас асқар таулардан аю атып әкеліп, бәйбішенің жаны
қалған. (35)
Ғалымбысың деген, ерте күнді кеш қылмай, баратын шыңына бармаймыз
ба" – деп қалған.
Заңғар таудың кеудесіне шығып отырған екі адам маздап жанған отқа
үңіліп қапты. [36]
Бөтен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе.
Eciмшe туралы жалпы түсінік.
II. Heгiзгi бөлім.
1-тарау. -ған, -ген, -қан, -кен, -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек
формалы есімшелердің жасалуы.
2-тарау. -ар, -ер, -р, -с, -атын, -етін, -йтын, -йтін формалы есімшелердің
қолданылуы.
3-тарау. "Қызыл жебе" романындағы есімшелердің формаларына талдау.
III.Қорытынды.
Есімшенің көнеленген формаларының қолданылуы.
Мазмұны:
Диплом жұмысының көкейкестілігі: Диплом жұмысында грамматиканың басты
объектісі туралы сипаттама беріліп, тілдің сала-сала жүйелерден құралатыны,
олардың ұқтастығы, сол жүйелерге тән белгілі заңдылықтардың негізінде
болатындығы туралы нақты мысалдар келтірілген. Грамматикалық ұғымдар мен
грамматикалық категориялардың бір-бірімен диалектикалық бірлікте болатыны
сөз бола отырьп, тілдегі әрбір сөздің лексикалық мағынасымен бірге
грамматикалық мағынасы да болатыны дәйекті келтірілген. "Қызыл жебе"
романындағы есімшелердің жасалуы, олардың қолданылуы айқын қарастырылған.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті: Жұмыстың негізгі мақсаты
романдағы есімшелердің жасалуында есімдерге жақындығын ашып көрсету.
Етістікке жақын белгілерін синтетикалық жолмен, есімдерге жақын белгілерін
аналитикалық жолмен ашып көрсету. Сонымен қатар есімшенің романдағы -ған,
-ген, -қан, -кен формасы мен -ар, -ер, -р, -атын, -етін, -итін формаларының
қолдану аясын нақты дәлелдеп көрсету болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері: Романдағы есімшелердің қолдану
жүйесіне жан-жақты талдау жасалған. Олардың негізгілері: сипаттама әдісі,
компонентті талдау, кұрылымдық (структуралық) әдіс.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық мәні: Диплом жұмысында
қазақ тілі морфологиясындағы іргелі ұғымдармен байланысты кейбір
міндеттерді талдауға ықпал еткен, ғылыми жүйемен дәлелденген есімшенің
есімдер тобына жақындығын романнан нақты дәлелдермен көрсеткендігі.
Келешекте осындай нақты талдау үлгілері лицей, колледж, гимназия және қазақ
тілін тереңдетіп оқытатын оқулықтарға ендіріп, етістік құрамында
қарастыруға дәлелді.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі: Диплом жұмысында қазіргі қазақ тілі
морфология саласындағы бір тұтас жүйе қарастырылды. Сонымен қатар орыс тілі
біліміндегі, түркітанудағы қағидалар басшылыққа алынды. Әсіресе А. Ысқақов,
М. Оразов, Ш. Бектұров, М. Серғалиев, Б. Мырзаханова, Қалиев, С.Хасанова,
Н.Оралбаева. Б.Қасымова және тағы басқа ғалымдардың монографиялар мен
оқулықтарындағы тұжырымдары негізге алынды.
Диплом жұмысының жаңалығы: Осы күнгі морфологиядағы зерттеулерде есімше
туралы нақты айтылып, арнайы қаралған. Бұл жұмыста романда, әңгімелерде
кездесетін есімшенің көнеленген формасы туралы ауқымды сөз болған. Оның
қолдану ерекшеліктеріне талдаулар жасалған.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе, негізгі бөлім және
қорытынды бөлімнен тұрады.
I.Кіріспе.
Есімше туралы жалпы түсінік.
II.Негізгі бөлім.
1-тарау. -ған, -ген, -қан, -кен, -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек
формалы есімшелердің жасалуы.
2-тарау. -ар, -ер, -р, -с, -атын, -етін, -йтін, -йтын формалы
есімшелердің қолданылуы.
3-тарау. "Қызыл жебе" романындағы есімшелердің формаларына талдау. ІІІ.
Қорытынды.
Есімшенің көнеленген формаларының қолданылуы.
Кіріспе.
Есімше туралы жалпы түсінік.
Сөздік қор мен грамматикалық құбылыс тілдің өзара бір-бірімен тығыз
байланысты екі саласы. Сондықтан олар үнемі бірлікте жұмсалады. Сонымен
қатар, бұл екеуі - сөздік пен грамматикалық құрылыс өзді-өзіне тән
ерекшеліктері мен кызметтері бар жеке-жеке сала. Сол себептен тілдің бұл
екі саласын тиісінше тіл ғылымының лексикология және грамматика деп
сараланатын екі тарауы тексереді. Бірақ тіл білімінің осы екі саласы да,
сайып келгенде, тексеру объектісі етіп сөзді алады. Өйткені сөз дегеніміз
тілге негізгі таяныш та, арқау да болып қызмет ететін аса күрделі тұлға.
Оны, демек, сөзді күрделі категория деп атайтын себебіміз оның сыртқы
дыбыстық жағы, ішкі мағыналық жағы, шығу және даму тарихы, жасалу және
қолданылу ерекшелігі, түрлену және өзгерілу жүйесі бар. Осылардың
барлығынан сөздің күрделі категория екендігі байқалады.
Сөздің лексикалық мағынасымен жарыса, қос-қабаттала өмір сүретін
грамматикалық мағыналарын, оларды білдіретін формаларын грамматика ғылымы
тексереді.
Ойдың әрі анық, әрі жатық болып айтылуы үшін сөздер тілдің құзырындағы
әр түрлі грамматикалық амал-тәсілдер арқылы өзара қарым-қатынасқа түседі.
Өйткені адам жеке сөздер арқылы айқын білдіруге болмайтын кейбір
мағыналарды тек грамматикалық амалдар мен тәсілдер арқылы ғана түсіндіреді.
Мысалы: Жаз үлгі жас бер үшін деген жай сөздердің тобы мен Жаздым үлгі
жастарға бермек үшін (Абай) деген тіркесті салыстырсақ, бұдан грамматикалық
тәсілдер де лексикалық тәсілдермен жарыса өмір сүретін, ойдың түсінікті
болуына қызмет ететін аса керекті тілдік құбылыс екені айқын көрінеді.
Тілдегі грамматикалық амалдар мен тәсілдердің жиынтығы әдетте
грамматикалық құрылыс деп аталады. Грамматикалық құрылыстың таянышы да,
тиянағы да сөз бен сез тіркесі болмақ. Олай болатын себебі тілдің
грамматикалық құрылысы қашан да болсын сөзге сүйенеді де, сол сөз арқылы
жарыққа шығып отырады. Тілдің грамматикалық құрылысын грамматика ғылымы
тексереді. Грамматика ғылымы морфология және синтаксис деп аталатын екі
салаға бөлінеді. Морфология сөзді және сөздің формаларын зерттейді. Сөз
үнемі жеке-дара қала. бермей, көбінесе өзге сөздермен қарым-қатынасқа
түсіп, жұмсалады да, қызметі түрленіп, оған орай, форма жағынан да сан
алуан өзгеріске ұшырап отырады. Бірақ ол өзгерістердің бәрі де қалай болса
солай жүйесіз туа салмайды, тілдегі қалыптасқан белгілі жүйе бойынша
жасалады. Морфология сөздердің түрлену, өзгеру жүйесі мен қызметін
анықтағанда, олардың іштей тиісті жүйе-салаларын айқындап алып, әр салаға
лайық грамматикалық мағыналар мен грамматикалық формаларды талдап, тиісті
грамматикалық категориялардың сыр-сипаттарын ашады. Осындай талдаудың
нәтижесінде морфология сөздің жасалу, түрлену, өзгеру жүйесін, бөлшектену,
қолданылу ерекшеліктерін саралайды. [1]
Етістіктің функциялық формаларының бірі - есімше. Есімше мағынасы
жағынан етістіктерше болымды және болымсыз, салт-сабақты болып бөлініп,
жақтық, шақтық мағынаны аңғартады. Бірақ түрленгенде есімдерше көптеледі,
септеледі. тәуелденеді. Осы ерекшелігіне байланысты сөйлемде атрибуттық
және предикаттық мағынаға ие болады да, әрі етістік, әрі сын есім орнына
жүре береді. [2]
Есімшелер - етістіктерден аффикстер арқылы жасалатын категория. Есімше
жұрнақтары тілдегі сөз өзгертуші аффикстер арқылы жасалатын категория.
Бұлар фонетикалық жағынан да, лексикалық мағынасы жағынан да есімше
жасалған түбірге бағынышты болады. Осы аффикстердің фонетикалық вариантының
болуы оның түбірге фонетикалық жағынан бағыныштылығын дәлелдейлі.
Ол сынды белгілі бір шаққа балап көрсетеді. Демек, есімше заттың
құбылмалы, көпшелі сынын бейнелейді. Мысалы: Үй маңы өрбіп келе жатқан
бәйтеректер. (Мүсірепов).
Күндердің күнінде сол екі елдің жарылмаған қауын, шайқалмаған
уызы екі сұлу жасы болыпты. (Әуезов).
Ал, сын есім заттың, нәрсенің шаққа, мезгілге байланыссыз тұрақты
ерекшелігін, қасиетін көрсетеді: жақсы киім, жүйрік ат, қызық кітап, тағы
басқалар. [3]
Сонымен, есім секілді түрленіп, сөйлемде есімнің де, етістіктің де
қызметінде қолданылатын етістіктің түрі есімше деп аталады. Есімше етістік
пен сын есім арасындағы аралық категория. Бірақ есімшеден етістікке тән
негізгі ерекшеліктердін бәрі де табылады. Мысалы: Мәдениет дамыды, дала
гүлденді, тілек орындалды. Отан гүлденді сияқты етістіктер: өркендеген
халық, дамыған мәдениет, гүлденген дала, орындалған тілек, гүлденген Отан
болып қолданылады. Мұнда өркендеген, дамыған, гүлденген, орындалған
дегендердің негізгі етістік болғанымен, қызмет жағынан етістік емес, зат
есімнің сапасы, атрибуты, белгісі болып тұр.
Сөйтіп, есімшенің басқа бір белгісі - мұның атрибуттығы, анығырақ
айтқанда, есімше мағыналық жасалу жағынан етістік категориясы бола тұрып,
зат есімге атрибут (анықтауыштық) сапа болатындығы. Есімше атрибут
мағынасында сын есімге, кейде зат есімге де ұқсас. Бұл ұқсастық тек қызметі
жағынан ғана емес, морфологиялық кұрылымы жағынан да көрінеді. [4]
Сонымен, есімше әрі есімдер, әрі етістік қызметінде жұмсалады. Сонымен
бірге, есімшенің қызметі де әркелкі болып келеді. Мысалы: Ол ертең келер,
саған жолығар дегендегі келер, жолығар сөздері өзінің етістік мағынасында
жұмсалып тұрса, "Ақыл - тозбайтын тон, таусылмайтын кен" дегендегі
тозбайтын, таусылмайтын сөздері сын есім мағынасында жұмсалып, зат есімге
сындық қызмет көрсетіп тұр. Сондай-ақ, "Білмегенің білгендеріңнен үйрен"
дегенде, білмегенің, білгендеріңнен сөздері заттық мағынада жұмсалып,
көптік, септік жалғауларын қабылдап. түрленіп тұр. [5]
Есімше -ған, (-ген, -қан, -кен), -ар, (-ер, -р, -с), -атын, (-етін,
-йтын, -йтін), -ушы, (-уші), -мақ,(-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек)
жұрнақтарының негізгі және туынды түбір етістікке, етістіктің болымды және
болымсыз формаларына, етіс категориясының барлық түрлеріне жалғану арқылы
жасалады. Ал қалау рай, бұйрық рай, шартты рай формаларына есімше
жұрнақтары жалғанбайды. [6]
Бірақ оның бойынан етістікке тән негізгі ерекшеліктердің бәрі де
табылды. Есімшенің болымсыз түрі етістіктерше түбірге -ма -ме, -ба
-бе, -па -пе аффикстерінің қосылуы арқылы жасалады. Сондықган да ол
етістік құрамында қаралып, сол топқа жатқызылады. [7]
Есімшеге анықтама бергенде, оның ең басты, негізгі синтаксистік
қызметін қоса қамту керек Өйткені қандай сөздің болмасын өмірі сөйлемге,
сөздік қоршауға байланысты. Сондықтан, есімшеге мынадай анықтама беру керек
сияқты: "іс-әрекеттік мәнін заттың сапалық белгісіне айналдыра отырып,
бірде етістік, бірде есімдер қызметін атқаратын, есімдерше де, етістіктерше
де түрленетін ерекше форма" [8]
Есімше сөйлемнің барлық мүшелерінің қызметін атқарады. Олар:
1. Есімшелер есімдердің алдынан келіп, анықтауыш қызметін
атқарады. Мысалы: Оқыған кітап, келген кісі, ішетін сүт.
2. Есімшелер жіктік жалғауымен келсе, баяндауыш қызметінде
жұмсалады. Мысалы: Мен алғанмын, сен көргенсің, олар
көрер.
3. Есімшелер зат есім мағынасында жұмсалғанда бастауыш,
толықтауыш және пысықтауыш қызметін атқарады. Мысалы:
Сен білгеніңді үйрет. Көргеннен көрмеген көп.
Шындығында, екі сөз тобына тән белгілері бар бұл форманы қай сөз табына
тән белгілері бар бұл форманы қай сөз табына жатқызуға болады ?
Бұл мәселенің басын ашып, түсінікті болу жағын қарастыру үшін екі сөз
табына тән тұстарын санамалап барып таразыға салу керек деп ойлаймын.
1. Есімшенің есімдерге жақындығы мен өзгешеліктері:
а) Есімше формалары сын есім сияқты заттың белгісін аңғартып, сөйлемде
қандай ? деген сүраққа жауап береді, анықтауыш қызметін атқарады. Бұл
жағынан есімшенің сын есімнен айырмашылығы байқалмайды. Бірақ сын есім мен
есімшенің заттың белгісін білдіруі анықтап аңғарған кісіге бірдей емес.
Мәселен,
көк шөп көгерген шөп
ақ шаш ағарған шаш
қызыл орамал қызарған орамал
деген мысалдардағы бірінші бағандағы көгерген, ағарған, қызарған
есімшелерінің мағынасындағы айырмашылыққа назар аударайық. Сын есімдер
заттың тұрақты (статистикалық) белгісін білдірсе, есімшелер қимыл-әрекет
нәтижесінде пайда болған өзгерісті (динамикалық) аңғарып тұр.
ә) Есімшелер сын есім сияқты көптеліп, тәуелденіп, септеліп заттанады.
Сөйлемде бастауыш, толықтауыш қызметін атқарады. Жіктеліп баяндауыш
қызметін атқарады. Мысалы, "Көрмес түйені де көрмес" дегенде бірінші көрмес
атау септігінде тұрып бастауыш, екінші көрмес сөзі жіктеліп, 3-жақ нөлдік
формада қолданылып баяндауыш қызметін атқарып тұр. "Айтарыңды айтып қал,
Енді айналып келгенше" дегенде айтар есімшесі әрі тәуелденіп, әрі септеліп
толықтауыш болып тұр.
б) Етістіктің болымсыз формасына есімше жұрнағы жалғанғанда да
есімшенің болымсыз мағынасы аңғарылады. Бірақ есім сөздер сияқты есімшелер
де жок, емес сөздері арқылы болымсыз форма жасайды. Мысалы, бармаған -
барған жоқ, барған емес. Демек, есімшелер болымсыздық форманы етістіктерше
синтетикалық жолмен де, есімдерше аналитикалық формамен де жасайды екен.
2. Есімшелердің етістікке жақын белгілері:
а) Есімшенің етістіктің бір түрі болып есептелуіне оның септік
жалғауларындағы сөзді салт және сабақты етістік ретінде меңгеруі себеп
болады. Мысалы: Кітапты алған, қаламды берер (бермес), хатты жазатын, жүкті
тасушы, үйді көрмекші тағы басқалары дегенде табыс септіктегі сөздерді
сабақты етістік ретінде меңгеріп тұр. Ал, балаға қараған, үйге жеткен, үйде
отырған, даладан кірген, бізбен келген дегенде салт етістік ретінде барыс,
жатыс, шығыс, көмектес септіктегі сөздерді меңгеріп тұр.
ә) Есімшелердің шақтық мағынаны беруде қызметі ерекше. -ған қосымшалы
есімше жіктеліп, өткен шақ мағынасын берумен катар атрибуттық қызметте
тұрып та сол өткен шақтық мағынаны сақтайды. Мысалы: Келген қонақ, қайтқан
мал дегенде де атрибуттық мағына болып, өткен қимыл-қозғалысқа байланысты
білдіріп тұр. Дегенмен атри6уттық мағынада тұрған есімшенің бұл түрінің
өткен шақты білдіруі баяндауыш қызметіндегі өткен шақты білдіруіндей анық
та тұрақты емес. Мәселен: Енді келген адам бұл үйге кірмейді дегенде келген
есімшесінің мағынасы келетін, келер есімше формасының мағынасында
қолданылып тұр -ар, (-ер, -р, -с) формалы; есімшелер әркез келер шақ
мағынасын білдіреді.
б) Есімшенің етістікке тән басты белгісі қимыл-қозғалысқа байланысты
мағынадан алыстамайды. Сондықтан да есімше етістіктерше болымды және
болымсыз, салт және сабақты болып бөлінеді.
Аталған үш белгі есімшені етістіктің бір түрі, оның ішінде функционалды
етістік формасы деп есептеуге мүмкіндік береді. [9]
Есімшелерді сын есімнен қашықтатып, етістіктерге жақындастыратын
ерекшеліктердің ішіндегі соңғы екеуі ең маңыздылары, есімшелердің сапалық
мағынасының онан әрі өркендеп, олардың есімдер жағына шығып кетуіне бірден
бір кендергі болатын белгілер. Бұл ерекшеліктер туралы академик
В.В.Виноградов былай дейді: “Глагольность причастия напрягается, когда
приходит в движение присущая соответствующему глаголу система глагольного
управления. В причастиях ... с переходным значением наличие объекта
действие совершенно парализует возможность развития качественных значений”
[10]
Есімшелердің синтаксистік қызметінің кеңдігі, әр жақтылығы оның
семантикалық табиғатына байланысгы. Есімшелер есімдер мен етістіктердің
ерекшеліктерін өз бойына бірдей сіңірген, сондықтан есімдер мен
етістіктердің синтаксистік қызметтерін бірдей атқарады.
Есімшенің синтаксистік қызметі, көбінесе оның сөйлемдегі орнына және
тұлғалық жағынан түрленуіне байланысты. Олардың жіктік, септік жалғауда
тұруы сөйлемдегі басқа сөздердің синтаксистік қызметтеріне байланысты.
Мысалы: "Қар аппақ бүркіт қара, түлкі қызыл, ұқсайды қаса сұлу шомылғанға."
(Абай). [11]
Есімге де, етістікке де телі бұл категорияға тән формалар (есімшелер)
қолданылу ыңғайына қарай көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғауларында
жұмсалып, сөйлемнің барлық мүшелері де бола алады. Мысалы: Біздің
білетіндеріміз - осылар; Құлақ есіткенді көз көреді; Айтылар сөз айтылады;
Біз ертең киноға бармақпыз, Аларманға алтау аз, берерменге бесеу көп деген
сөйлемдерді алсақ, олардағы: біл-етін-дер-іміз бастауыш, есіт-кен-ді
толықтауыш, айтыл-ар - анықгауыш, бар-мақ-пыз - баяндауыш болып тұр. Ал, ал-
ар-ман-ға, бер-ер-мен-ге деген есімшелерге жұрнақ (-ман, -мен), одан кейін
барыс септіктің қосымшасы жалғанып толықтауыш болып тұр. Бұдан есімшелерге
(білетін, есіткен, айтылар, бармақ, аларман, берермен) көптік, тәуелдік,
септік, жіктік жалғаулары мен жұрнақ қосылуы нәтижесінде олардың қолданылу
аясы кеңейіп, синтаксистік кызметтерінің өрісі ұлғаятыны және осы ерекшелік
қазақ тіліндегі есімшелерге үйреншікті екені анық көрінеді. Оның бір
жағында, есімшелердің бұл ерекшелігі олардың (есімшелердің) әуелгі төркіні
қимыл атаулары болып, бұрын осындай қызметтерді атқаратын машықтары кейінгі
кездер де бойларында сақталып қалғанын атай кеткен жөн. Бірақ есімшелер
қимыл атауынан алған әдет-машықтарын бойларында сақталып қалғанын атай
кеткен жөн. Бірақ есімшелер қимыл атауынан алған -әдет-машықтарын
бойларында сақтаумен қатар, етістікке тән қасиеттерін де ұмытпаған. Яғни
есімшелер, амал-әрекет атауы болуымен байланысты, әрі жиі, әрі ұзақ
замандар бойы баяндауыш та болып жұмсалуы нәтижесінде бірте-бірте шақтық
мағынаны білдіру қасиетіне де ие болған. Сөйтіп, бастапқы кимыл атауына тән
формалар, осы айтылғандай, әрі есім қабілетін бойына сақтап, әрі етістіктің
семантикасы мен шақты білдіру қасиетін иеленіп, қазіргідей өз алдына дербес
есімше категориясы болып қалыптасқан.
Сонымен, көптік, септік, тәуелдік, жіктік жалғауларда түрленіп,
сөйлемде барлық мүше бола алатын морфологиялық және синтаксистік сипаттары
бар (бұл жағынан есімдерге ұқсас), амал-әрекеттің атауы болу, семантикасы
мен шақтық ұғымды білдіру қабілеттері де бар (бұл жағынан етістіктерге
ұқсас) телі формалар есімшелер категориясы деп аталады.
Есімшелерге үйреншікті сипат больш қалыптасқан субстантивтік (әрекетті
істеушінің аты болу), атрибуттық (заттың әрекеттену белгісі болу),
предикаттық (баяндауыш болу) қызметтер бұл формалардың жалпы грамматикалық
(категориялық) та, жалқы грамматикалық (шақты білдіруі) та мағыналарынан
туған. Бірақ есімшелер осы функцияларды амал-әрекет түрінде емес, қимылдың
белгісі я сипаты түрінде көрсетеді. Өйткені, әдетте, субъектінің қимылын
білдіретін етістіктер (алды, алады; берді, береді, тағы басқалар) есімшеге
айналғанда (мысалы: алған, алар, алатын; берген, берер, беретін), сол
субъектің қимылына емес, оның белгісіне көшеді.
Дегенмен, сөйлемде кандай қызмет атқарса да, есімшелер өздерінің
негізгі сипатынан - шақтық мәнді білдіру қабілетінен айрылмайды. Осы
сипатына орай, есімшелер категориясы есімдер тобына емес, етістіктер
тобында қаралады. Ендеше, есімшелер етістікке жіктелу сипатына қарап
жатқызылмайды (өйткені казақ тілінде баяндауыш болған сөздердің бәрі де
жіктеледі), шақ сипаты болатындығына қарай жатқызылады және есімшелерді
таптастырғанда, олардың осы сипаты негізге алынады.
Осы айтылған қасиетіне қарай, есімше формалары өткен шақ есімше, осы
шақ есімше, келер шақ есімше болып үш салаға бөлінеді. [12]
Есімше жұрнақтарының қызметі - өзі жалғанған етістіктің аңғартатын
мағынасын өзгертпей, заттың қимыл-әрекет арқылы білдіретін белгісін жасау.
Мысалы, бар қимыл-әрекетті білдіретін етістік, ал б а р ғ а н (адам), б а
р а р (жол), б а р а т ы н (кісі), б а р у ш ы (бала) – заттың қимыл
нәтижесімен аңғартылған белгісі. Есімше жіктеледі, бірақ етісктерше емес,
есімдерше жіктеліп, сөйлемде баяндауыш қызметін атқарады.Есімше формасының
әрі сын есім, әрі етістік ретінде қолданылуына қарай күмәнді пікірдің пайда
болу анық. Қорыта айтқанда, есімше етістіктің өзіндік ерекшеліктерге бай,
ерекше бір түрі.
Негізгі бөлім.
1 тарау.
-ған, -ген, -қан, -кен, -бақ, -бек, -пақ, -пек, -мақ, -мек формалы
есімшелердің жасалуы.
Есімшенің бұл түрі -ған (-ген, -қан, -кен) жұрнағымен жүзеге асады. Бұл
жұрнақ арқылы жасалған есімше формалары мейлі атрибуттық, мейлі предикаттық
қолданыста болсын, өте жиі әрі кеңінен қолданылады.
Есімшенің өткен шақ түрі етістік негізіне -ған, -ген, -қан, -кен
жұрнағы мен -атын, -етіп жүрнағы жалғану арқылы жасалады. -ған, (-ген,
-қан, -кен) қосымшалы формалар қимыл-әрекеттің бұрын болып өткенін
білдіргендіктен өткен шақ есімше деп аталады. Есімшенің бұл түрінің бұрынғы
өткен шақ мағынасын тұрақты аңғартуы жіктеліп, предикаттық мағынада
колданылуы на байланысты.
Мен барғанмын Біз барғанбыз
Сен барғансың Сендер барғансыңдар
Сіз барғансыз Сіздер барғансыздар
Ол барған Олар барған
-ған жұрнақты есімше жіктелгенде 1-жақ жекеше формада барғамын, барғам,
көпше түрінде барғамыз болып, 2-жақта барғасың, барғасыңдар түрінде де
ықшамдалып айтыла береді. [14]
-ған жұрнағы арқылы жасалған форма, сөйлемнің қай орнында қалай
түрлендіріліп жұмсалса да және құрылымы жалаң я күрделі түрде қолданылса
да, дәйім өткен шақ мәнін білдіреді. Мысалы: Мен ол кісіні талай көргенмін,
талай әңгімелескенмін; Жазылған хат, оқылған кітап көп-ақ, бірақ солардың
бәрі де есте қалмаған екен; Көп жасаған білмейді, көп көрген біледі;
Жылтырағанның бәрі алтын бола бермейді. Бұл мысалдарда түрленіп те,
түрленбей де қолданылуына қарай, өткен шақ есімшеден болған бастауыштар да,
анықтауыштар да, баяндауыштар да бар, бірақ солардың бәрінен де өткен шақ
мәні аңғарылады. Бұл форма қосарланып та жұмсала береді. Мысалы: көрген-
білген, келген-кеткен, көрмеген-білмеген тағы басқа.
Өткен шақ есімшеден мынадай жұрнақтары арқылы туынды сөздер жасалады:
-ша, -ше: алғанша, келгенше, айтқанша, кеткенше ...
-дық, -дік (-тық, -тік): оқығандық, білгендік, көргендік,
көрмегендік, жазғандықтан тағы басқалар.
-дай, -дей: айтқандай, білгендей, көргендей ...
-сы, -сі: оқығансы, білгенсі, көргенсі, айтқансы ...
Ескерту:
-аған, -еген қосымшалары казақ тілінде шақтық мәннен айырылып, сын есім
тудыратын жұрнаққа айналып кеткен. Мысалы: алаған, береген, жатаған,
қабаған, сүзеген, тебеген, қашаған және тағы: басқалары. [15]
Әдетте, өткен шақ есімше формасына "екен, еді, бол" көмекші
етістіктері, "білем, шығар" (модаль) сөздері және "тәрізді, сияқты,
секілді'" шылаулары тіркесіп аса жиі қолданылады. Бұл дәнекерлердің
әрқайсысы есімшеге өзінше әрқилы косымша модальдік реңк, шақтық мән
үстейді. Мысалы: Ұйықтаған бола калды; Келген екен, айтқан еді: барған
шығар; естіген білем.
Өткен шақ есімше жұрнағы отыр, тұр, жүр жатыр қалып етістіктеріне
жалғанғанда да өткен шақ мағынасын береді. Дегенмен кейбір қолданыста ол
форма жоқ сөзімен тіркесіп, осы шақ мағынасы аңғартатын кезі болады.
Мысалы:
Сен кімді күтіп тұрсың ?
Мен ешкімді күтіп тұрған жоқпын.
Бұндағы осы шақ мағынасы -ған жұрнағының мағынасымен емес, қалып
етістігінің (тұр) осы шақты білдіретін мағынасына байланысты болуы керек.
Бұлайша осы шақтық мағына сияқты, тәрізді, көрінеді сөздерімен тіркескенде
де байқалады. Сәрсен келе жатқан сияқты. Ол бізді күтіп тұрған тәрізді.
Ескерту. Алаған, жатаған, сүзеген сияқты есімдер де бір кезде - ған,
-ген жұрнағы арқылы жасалған алдыған, жатадыған формалардың ықшамдалуы
арқылы пайда болған. Бірақ бұл сөздер есімше формасынан біржолата сын есім
қатарына ауысқан. Сондай-ақ қапқан (қақпан), туысқан сияқты зат есімдердің
де есімше формасының қолданылу барысында конверсияланған түрі деп білу
қажет. [16]
-мақ, -мек, -пақ, -пек жұрнақтары арқылы жасалатын есімше амал-
әрекеттің алдағы уақытта жүзеге асуы анық, айқын (сенімді) екенін
білдіреді. Мысалы: Тоты құс түсті, көбелек, жаз сайларда гулемек, Бәйшешек
солмақ, күйремек.
-мақ -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек жұрнақтарының негізгі және
туынды түбірлі етістіктерге жалғануы арқылы мақсат мағынасындағы келер
шақты есімше жасалады. Етістік соңындағы буын мен дыбыстардың қасиетіне
қарай бұлар үйлесіп, түрлене жалғанады. Мысалы: Қолдан келе бере ме жұрт
меңгермек, адалдық, арамдықты кім теңгермек (Абай).
Бұл есімшенің басқа есімшелерден ең негізгі айырмашылығы мақсаттық
мәніне байланысты. Бұл оның басты, негізгі айырмашылығы болса, екінші
дәрежелі айырмашылықтары да бар: бұл есімше көптік, тәуелдік жалғауларын
қабылдайды. Септік жалғауын өте сирек қабылдайды. Басқа есімшелердің
болымсыз түрі түбір мен аффикс арасына -ма -ме қосымшаларының қосылуы
арқылы жасалса, яғни синтетикалык жолмен болса, мақсатты есімшенің болымсыз
түрі аналитикалық жолмен, есімшелік түбірге емес сөзінің тіркесуі арқылы
беріледі: алмақ емес, жүрмек емес. көрмек емес. [17]
Етістікке -мақ, (-мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек) жұрнағы жалғану арқылы
есімшелер жасалады. Бірақ -мақ, (-мек) жұрнағы жалғанған сөздің барлығынан
мақсат мәнді келер шақ есімше жасала бермейді. Мысалы: Кел демек бар, кет
демек жоқ дегенде мақсат мәні жоқ, қимыл есімін жасап тұр. Есімшенің бұл
түрі есімшенің барлық түрінен де өзгеше. Мәселен, атрибуттық мағынада
қолданбайды. Осы жағынан келіп не көптік, не септік, не тәуелдік жалғауын
қабылдамайды. Тек жіктеліп баяндауыш қызметін атқарады. Бұл ерекшелігі бүл
форманың есімшеге қатысын да жоққа шығаратын сияқты. -мақ формалы есімшеге
қолданылыс барысында -шы, -ші қосымшасы косылып та айтылады. Бірақ бұл
қосымша морфема емес, өйткені есімшеге жалғанғанмен не лексикалық, не
грамматикалық мағына үстемейді. Сондықтан да -мақ формалы есімше мен -мақшы
формалы есімше бір мағынада жарыса колданыла береді.
Мысалы:
Мен бармақпын - Мен бармақшымын
Сен бармақсың - Сен бармақшысың
Сіз бармақсыз - Сіз бармақшысыз
Ол бармақ - Ол бармақ
Сондықтан -мақ жұрнағына қосылып тұрған -шы -ші тұлғасын
(субморф) деп таныған дұрыс. -шы (ші) тұлғасының мағынасы
болмағанымен атқаратын қызметі бар. Ол қызмет -мақ формалы етістіктердің
ішінде тек мақсат мәнді есімшеге жалғанып, оны ерекшелеп тұрады. Мәселен,
"Айналайын әкемдей болмақ қайда жар-жар-ау" дегендегі болмақ сөзіне -шы
тұлғасының жалғап айтуға болмайды. Демек, -шы түлғасының қызметі мақсат
мәнді келер шақ есімшені қимыл есімнен айрықшалап тұрады.
Есімшеге –шы (-ші) формасы қосылып та жұмсала береді. Ондайда есімше
амал-әрекетті білдірмегенімен, жүзеге асу үмітін нығайта, күшейте түседі
(мен айтпақшымын, олар жүрмекші) -мақ (-мек) формалы есімше әредік қана
септеліп, тәуелденіп жұмсалғаны болмаса, негізінде аз түрленеді. (Алмақтың
бермегі болады).
-мақ жұрнағы етістік негізінің болымсыз түріне косылмайды. Сол себептен
есімшеге (емес, жоқ) дәнекерлері тіркесіп қана болымсыздық мағына білдіреді
(келмек емес; кел демек бар, кет демек жок).
Ескерту:
1. -мақ (-мек...) формасы арқылы туған есімшелерден зат есімге
айналып кеткен сөздер аса көп (құймақ, піспек, ілмек, шақпақ, соқпақ,
қыспақ тағы басқалар).
2. Қазіргі қазақ тілінде -у (алу, жазу), -ушы (сөйлеуші, өтінуші),
-аған
(-еген), -ашақ, (келешек, болашақ). -мыс (тұрмыс, болмыс берермен), -ды (-
ді...) формалары ерте кезде есімше жұрнақтары болған. Бірақ бұлардың
ішінен тек -ды (-ді) формасы ғана (бар-ды-м, кел-ді-м, оқы-ды-қ).
-ушы (уші) жұрнағы етістік түбіріне не туынды етістікке жалғанып, осы
шақ есімше түрін жасалды. [18]
Есімшенің бұл түрі де атрибуттық және предикаттық қызметте жұмсалып,
есім және етістік белгілерін анғартады. Мысалы: хабарлаушы жігіт, бақылаушы
кісі, ізденуші қыз, бағалаушы мекеме дегенде атрибуттық қызмет атқарып,
кимыл-әрекет нәтижесінде пайда болған белгіні білдіріп тұр. Ал,
хабарлаушымын, хабарлаушысың, хабарлаушы дегенде үш жақта жіктеліп
предикаттық мағынаны беріп тұр.
Бірақ бұл белгілердің қай-қайсысы болса да есім сөзге тән белгілер.
Сондықтан -ушы жұрнақ арқылы жасалған форманың етістікке (есімшеге) тән
екендігін аңғару үшін салт және сабақты, болымды және болымсыз формалары
бар ма, жоқ па, жағына назар аудару қажет.
Түбір не туынды етістік салт етістік болса, оған -ушы жұрнағы
жалғанғанда сол күйінде өзгеріссіз қалады. Мысалы: бар - барушы, кел
-келуші тағы басқа. Ал түбір не туынды етістік сабақты етістік болса,
сабақты күйінде қалады. Мысалы: ал - алушы (кітапты) , көр-көруші (киноны)
тағы басқа. Сондай-ақ -ушы формалы есімше зат есім орнына колдануға қанша
бейім болғанымен етістікке тәндігін жоймайды. Есімшенің бұл түрі көптеліп,
тәуелденіп, септеліп жиі қолданылады. Мысалы: Қолдаушылар көп болды.
Айтушының өз аузынан есіттім. Тыңдаушыма түсінікті болсын деген әрекетім
ғой.
Қазіргі қазақ тіліндегі жазушы, оқушы, тергеуші, меңгеруші сияқты зат
есімдер есімшенің конверсиялануы арқылы жасалған.
2-тарау.
-ар, -ер, -р, -с, -атын -етін, -йтын, -йтін формалы есімшелердің
қолданылуы.
Дағдылы өткен шақ есімше -атын, (-етін, -йтын, -йтін) жұрнағы арқылы
жасалады. Есімшенің бұл түрі сөйлемде жіктеліп, бұрын болған әрекеттің
бірнеше қайталанып, дағдысы қалыпта орындалып тұрғанын білдіреді. Мысалы,
баратынмын, баратынсың, баратынсыз, баратын, баратынбыз, баратынсыңдар,
баратынсыздар, баратын.
-атын, (-йтін, йтын, етін) жұрнағы аркылы жасалатын есімше қай
мезгілді білдіруі контекске байланысты, өйткені оны қай шақты білдіруі
айналасындағы сөздерге қарай ауысып отырады. Бірақ бұл форма әдетте,
бұрынғы я ертерек кезде болған амал-әрекетті қазіргідей етіп қалтқысыз
сенерліктей етіп көрсету үшін көбірек қолданылады да, осы шақпен келер
шақты болатын әрекетті білдіру үшін сирек жұмсалады. Оның бұл ауыспалы
сипаты жұрнақтың күрделілігінен туған сияқты, мысалы, өткен шақтық
жұрнақтың құрамындағы әуелгі -ған, (тұр+ған бөлшегінен тиген енші болса,
осы шақтық мән әуелгі -а (-е, -й) жұрнағы мен түр етістігінен қалған болса
керек.
Ал -атын жұрнағының келср шақтық мәні (баратын жұмысым бар, жөнелтетін
жолаушыларым бар) сөз тіркестерінің ауқымынан пайда болатын ерекшелік
тәрізді. Мысалы: Біздер уақыт-уақыт жиналатынбыз да, әлеуметтік жай,
әдебиет мәселелері жөнінде пікір алысатынбыз, тіпті, кейде катты
таласатынбыз... сияқты мәтінде, әрине, өткен бір кездерде болған іс-әрекет
жайында сөз болып отырғаны айқын. Сонымен катар, ол формадан уақыттарда
болған іс-әрекет бір жолғы құбылыс емес, үнемі болып отырған, әдетке
айналған, дағдылы машық болған амал-әрекет екені де бағдарланады.
Осыдан бұл форманың контекске қарай, бірде осы шақ, бірде келер шақ
мәнін білдіру қасиеті қалыптасқан. Өйткені, Қолым тимейді, күнделікті ісім,
атап айтқанда, беретін сабағым, үй-үйге кіріп, газеттен оқитын хабарым,
арнайы өткізетін әңгімелерім бар деген сияқты мәтіннен, әрине, дағдылы,
үздік-создық тындырылып отыруға тиісті іс-әрекет аңғарылады. Ал ол
баратынға ұқсайды, баратын сияқты дегендерді барғанға ұқсайды, барған шығар
тәрізді тіркестермен салғастырсақ, олардың алғашқыларынан келер шақ нышаны,
соңғыларынан өткен шақ мәні айқын аңғарылады. Сондай-ақ, баратындай,
келетіндей дегендерді барарлықтай, бұл мағына онан да айқындала түседі.
Сонымен, -атын (-етін). -йтын (-йтін) формалы есімше өткен кезде болған іс-
әрекетті шүбәсіз етіп суреттеу үшін көбірек қолданылса да, әредік
күнделікті әдетке айналып істеле беретін қазіргі істі де, болашақта
істелуге тиісті істі білдіру үшін де жұмсалады. Баратын сияқты, баратын
болар, баратын білем, баратын болып отыр, баратын еді деген тіркестерден
дәнекерлер арқасында әр түрлі күмәндылық. айғақтылық, болжамдық тәрізді
реңктер жамалады.
Есімшенің осы шақ түрі, жоғарыда айтылғандай, контекске қарай атын (-
етін, -йтын. -йтін) жұрнағы арқылы жасалады. Бірақ бұл осы шақтың мағынасы
сөйлесіп отырған кезді дәл атамайды, дағдыға, әдетке айналмаған, үйреншікті
болған, жалпы жүзеге асып отыратын я істеліп жататын әрекетті білдіреді.
Осы себептен бұл форма жалпы осы шақ есімшесі деп аталады. Мысалы, Сенің
алғаның да, алатының да, аларың да ылғи алғыс дегендегі алғаның - өткен
шақ, алатының - осы шақ, аларың - келер шақ екені күмәнсіз. Дегенмен,
есімшенің осы шағының мағынасы да, қызметі де сол есімшелердің өзге шак
формаларымен, етістіктің өзге формаларымен үнемі қарым-қатынасқа түсу,
олармен тығыз байланысу нәтижесінде калыптасқанын ескерген жөн.
-атын (-етін, йтын, -йтін) формасы қай шақты білдірсе де, қажетінше,
көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғауларын қабылдап, жүмсала береді.
Мысалы: түсінбейтіндер, әдетте, оқымайды, тыңдамайды. Сенің түсінбейтінің
де осындай қылығыңнан; Келетінімді біледі, күтетін болар тағы басқа.
-атын формалы есімшеге -дай (-дей, -тай, -тей), -дық, -тан жұрнақтары
қосылып, туынды сөздер жасала береді. Мысалы: айтатындай, баратындай,
көретіндей, баратындықтан, келетіндіктен, оқитындықтан тағы басқа.
Ал атрибуттық қызметтегі айтатын хабар, жазатын қағаз, қарайтын мәселе
дегендегі есімшелер келер шақ мәнінде жұмсалған сияқтанып тұрады. Бірақ
атрибуттық қызметтегі -атын, (-етін, -йтын, -итін) қосымшалы есімше шақтық
мағынадан гөрі анықтауыш қызметін атқарады да шақтық
мағынаны білдіру басқа мүшенің - баяндауыштың үлесіне тиеді. Мысалы: Оқитын
кітабым жоғалды. Оқитын кітабым үйде тұр. Оқитын кітабым көбеймекші. Осы үш
сөйлем үш шақта айтылып тұр. Бір сөйлемде бір ғана шақтық мағына болатынын
ескерсек, үш сөйлемде бір ғана шақтық мағына
болатынын ескерсек, үш сөйлемде қайталанып түрған оқитын есімшелі форманың
атрибуттық қызметте тұрып, шақтық мағынаға қатыспағанын көруге болады.
Сонымен бұл үш сөйлемнің шақтық мағынасын баяндауыш қызметін атқарып тұрған
жоғалды, тұр, көбеймекші етістіктері білдіріп тұр. Дегенмен-атын, (-етін,
-йтын, -итін) жұрнақты есімшенің мағынасындағы келер шақты білдіру
қабілетін мүлде теріске шығаруға болмайды. Оны байқау үшін -ар, -ер, -р
есімше жұрнақтарымен синоним ретінде қолданылатынын салыстырсақ та болады.
Айталық, оқитын кітабым дегенді оқыр кітабым немесе сөйлейтін сөз
дегенді сөйлер сөз деп те айта береміз.
Сондықтан болар, есімшенің бұл түрі ауыспалы өткен шақ деп те аталады.
Ал дағдылы өткен шақ деп аталуы есімшенің атқаруына байланысты.
Мысалы:
Мен оқитынмын Біз оқитынбыз
Сен оқитынсың Сен оқитынсың
Сіз оқитынсыз Сіз оқитынсыз
Ол оқитын Ол оқитын
-ар, (-ер, -р) болымды етістіктерге жалғанса, -с жұрнағы болымсыз
етістіктерге жалғанады: барар-бармас. Болжалды есімше де атрибуттық және
жіктеліп предикаттық мағынада қолданылады.
Есімшенің бұл түрі басқаларындай тәуелденіп, септеліп қолданылғанымен
көптік жалғауды қабылдамайды. Бұл есімшенің осы түрінің өзіндік ерекшелігін
білдіреді. Дегенмен өткен шақ есімшелерге қарағанда -ар, -ер, -р, -с
тұлғалы есімше сирек теуелденіп, сирек септеледі. Мысалы: Келердің алдында
білдің. Келмеске кетті. Айтарын айтып қалсын. Ұшарымды жел, қонарымды сай
біледі. Көрмес - түйені де көрмес.
Есімшенің бұл түрінен конверсия жолымен зат есімдер қалыптасқан.
Мысалы: ат байлар, шаш сипар, алтыатар тағы басқалар.
Бұл есімшенің болымды, болымсыз түрі қосарланып, әрі карай түрлі септік
жалғауы арқылы колданылады да болымшы, шұғыл әрекетті аңғартады.
Мысалы: болар-болмас жұмыс (болымшы жұмыс), келер-келместен кірісті
(асығыс, шүғыл), барар-бармасын кұдай біледі (күмәнді). -ар жұрнағы арқылы
жасалатын есімше сөйлемде қай орында, қандай мүше болып қолданылса да,
семантика жағынан үнемі келер шақ мағынасын білдіреді. Бірақ бұл форманың
қолданылу өрісі, есімшенің өзге (өткен шақ) формаларына қарағанда тар.
Мысалы, -ар формалы есімше анықтауыш қызметінде аз жұмсалады да, көбінесе
баяндауыш ретінде қолданылады, сондай-ақ бұл форма тұрлаусыз мүше бола
алады, бірақ өзге есімшелерге қарарағанда, әлдеқайда сирек жұмсалады
(болымсыз түрі бар-ма-с, кел-ме-с, айт-па-с, біт-пе-с, жаз-ба-с, үзбе-с).
Бұл есімше тәуелденіп те, септеліп те, жіктеліпте те, қолданыла береді,
бірақ оған еш уақытта көптік жалғауы қосылмайды. Мысалы: Қайта кірер есікті
қатты жаппа; Айырылар дос ердің артқы қасын сұрайды, Берместің асы піспес
тағы сондайлар.
Негізгі және туынды түбір етістіктерге -ар -ер, -р жұрнақтарының
жалғануы арқылы есімшенің келер шағы жасалады. Бұл тұлғаның синтаксистік
қызмет шеңбері тар. Атрибуттық қызметте тым аз қолданылады, оның ең негізгі
синтаксистік кызметі - баяндауыш болу. Келер шақты есімшенің болымсыз
түрінен кейін -с жұрнағының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: Құлағын
салмас, тіліңді алмас көп наданнан түңілдім. (Абай).
Келер шақты есімше алдағы уақытта болатын істі білдіреді. Есімшенің бұл
түрі реалдық іс-әрекетті емес, потенциалдық іс-әрекетті білдіреді. Мысалы:
Туысқан болар, тәтті болар нем қалды? (Әуезов). [19]
Негізгі және туынды етістіктер түбіріне алдымен көсемшенің -а, -е, -й
жұрнақтары, содан кейін -тын -тін жұрнақтарының қосылуы арқылы ауыспалы
осы шақты есімше жасалады. Бұл жұрнақтың арғы төркіні тұрған сөзі, ол
ықшамдалып, алғаш тұрған болған, әдеби тілде ол -тын, -тін болып қысқарып,
жуанды, жіңішкелі фонетикалық варианттарға бөлініп қолданылады. Кейде
өлеңдегі буын саны жетпей, ойсырап тұрғанда, оның буындық жағындағы "кемін
жеткізіп, кемтігін толтыру" үшін -тын -тін орнына тұғын қолданылады.
Жорғамын калың топта самғайтұғын,
Бәйге ат та серпімді ш а л м а й т ұ ғ ы н.
Әнімді он екі взвод жіберейін,
Есіңнен өле-өлгенше қалмайтұғын. (Сара).
Ескерту. Тілімізде –тын -тін жұрнақтарының орнына т ұ р ғ а н
формасының да қолданылатын кездері болады, бірақ ол өте сирек. Есімшенің
бұл түрінің ауыспалы осы шақ" деп аталуына себеп болған - оның осы шақ пен
келер шақтық мәнді бірдей көрсету қасиеті. Ауыспалы осы шақтық мағынада да
қолданылады. Мұның себебі осы есімше жұрнағының (-тын -тін) шығу
төркініне байланысты болуға тиіс. Ол өткен шақта тұрған есімшесінің
қысқаруынан пайда болған.
Ауыспалы осы шақты есімшенің келер шақты есімшеден негізгі бір
айырмашылығы сол, мұнда (-тын -тін) істің орындалуына не орындалмауына
айтушы қалтқысыз, берік сенеді, ол жөніндегі өз ойын ешбір шүбәсіз кесіп
айтады. Келер шақты есімшеде мұндай қасиет жоқ, кайта онда шүбә
келтірушілік, сенімсіздік мән басым болады.
Кісі б і л м е с, і с і б і л е р (мақал).
Мәулен де осында к е л е р. (Жұлдыз) [20]
3- тарау
"Қызыл жебе" романындағы есімшелердің формаларына талдау.
Бұл романда есімшелердің барлық формалары қолданылады. Есімшенің өткен
шақ түрі, осы шақ және келер шақ формалары молынан кездеседі. Романды оқи
отырып, есімшелердің қолдану жүйесіне жан-жақты талдаулар жасадық. Есімше
формаларының қолдану аясы нақты дәлелдей көрсетілді. Шығармадағы
есімшелердің жасалуында есімдерге жақындығы мен өзгешеліктері, етістіктерге
жақын белгілері синтетикалық жолмен және аналитикалық жолмен жасалатындығы
ашып көрсетілді.
Романнан есімшелері бар сөйлемдерге тоқталып, талдау жасаймыз:
Сонда губернатордың бір айтқаны Приходьконың есінде мықтап сақталып
қалған.
Ал, жалғыз қалған адамды жолбарыс жеп қояды ғой.
Зиялы қауым губернатордан білімділігіне таң қалған болып, таңдай
қағысып, сыңғыр-сыңғыр хрусталь бокалдар соғысып жоғары мәртебелі фон
Таубенің денсаулығына деп, түрегеп тұрып шампан ішкен.
Сонда жолбарыстың ролінде өзі калмақшы. [21]
Бірақ бірнеше күн өтті: екі тұтқынның арасынан жанжал шыға қойған жоқ.
Оның табынатын екі құдіреті бар: бірі заң, бірі дін. [22] Жексенбі
сайын Кафедральды соборға оны күймемен Тұрар алып барар еді.
Қақпаның алдында кілең бір қара киінген кемпірлер, ақсақ-тоқсақ, әз
соқырлар қаз-қатар алақан жайып, қайыр-садақа сұрап тұрады.
Мырзаның соңынан еріп келе жатқан Тұрардан да бірдеңе дәметеді
қайыршылар.
Құдай сені бәле-жаладан сақтасын, мырза бала, - деп әлдекім оның
қолынан сүймек болады.
Айтқаны - айт - түбір етістік, қан - өткен шақтық есімшенің жұрнағы, -ы
тәуелдік жалғауының III жағы.
Қалған - қал - түбір етістік, -ған - өткен шақтық есімшенің жұрнағы.
Ішкен - іш - түбір етістік, -кен - өткен шақтық есімшенің жұрнағы.
Қалмақшы - қал - түбір етістік, -мақ - келер шақты есімшенің жұрнағы,
-шы - қосымша.
Барар - бар - түбір етістік, -ар келер шақтық есімшенің жұрнағы.
Сүймек - сүй - түбір етістік, -мек келер шақтық есімшенің жұрнағы.
Приходько сынды төрені жанында келе жатқан соң тегін болмағаны, деп
ойлайды. [23]
Қолы қол емес, қорғасын сияқты, зорласаң да көтерілер емес. Мінбеден
сақалы беліне түскен епископтың даусы құдайдың өз даусындай кұдіретті
естіледі. Айнала балауыз шырағдандар жағылған. [24]
Приходьконың көз қиығы ғана арқаңды аяз карағандай ызғар шаша бастаған.
Төрдегі керілген адам - суреттің көзқарасы да суық. [25] "Құдайдың өзі
осындай қорлыққа ұшыраса, өзге жұрт не болмақ ?
" Құдайдың өз үйінде мұншама қайыршылық болар деп кім ойлаған.
Бронниковке Рысқұлдың іші көпке дейін жылымай қойған. Енді Бронников
сезіктенетін сияқты.
Жатқан - жат - түбір етістік, -қан - өткен шақтық есімшенің жұрнағы.
Көтерілер - көтер етістік, -іл - ырықсыз етістің жұрнағы, -ер - келер
шақтық есімшенің жұрнағы.
Керілген - кер - түбір етістік, -іл ырықсыз етістің жұрнағы, -ген - өткен
шақтық есімшенің жұрнағы.
Ойлаған - ойла - болымды етістік, -ған - өткен шақтық есімшенің жұрнағы.
Болар – бол-түбір етістік, -ар - келер шақтык есімшенің жұрнағы.
Сезіктенетін - сезіктен - етістік, -етін - ауыспалы шақтық есімшенің
жұрнағы.
"Мені арандатпақшы-ау , сірә" [26]
"- Кәйтіп?" - деді бұ да сыр тартпақ болып. Сен көп білетін бәлесің
ғой. Айласын тап.
Біздін: сөзімізді оған жсткізіп тұратын сайтаны бар ма, немене ...
Бұлар ол айланы әлдеқашан есепке алып қойған.
Мына бас - не көрмеген бас.
Үйде бір күн де түнеген жоқпын.
Белімді бір шешкен емеспін.
Қыш там болатын.
Былтыр жаз өтіп бара жатқан шама ғой. [27]
Арандатпақшы-ау - арандат - бұйрык райлы етістік, -пақ - келер шақтық
есімшенің жұрнағы, -шы - қосымша, -ау - демеулік шылау.
Көрмеген - көр - түбір етістік, -ме - болымсыз етістіктің жұрнағы,
-ген өткен шақтық есімшенің жұрнағы.
Бірақ, жарық дүниенің елесі бар терезе Рыскұлдың жазулы тұрған кітабы
сияқты.
Қартайғанда қас та ағарады екен, жалбыраған бурыл қас жұмулы көзін
көлегейлеп тұр.
Жертөленің ортасына жаққан оттың жалыны мен түтінінен үйдің төбесі
әбден жылтырап ысталған. [28]
Егер шыбын орнында адам болса мына бір алмас қылыштай жарқ ете қалған
каһарлы көзден зәресі зәр түбіне кетер еді.
Қос тұлымшағын шудай жіппен түйген, кекілі желпілдеген кішкене қыз айран
аяққа қолын соза беріп, дүңке шелектің баулығын сылдыратып алып еді,
бағанадан бері бетін қырын беріп, тізесін құшақтап үнсіз отырған әдеміше
келіншек әлгі қыздың жалаңаш тол-толып балтырынан шымшып қойды. [29]
Ерні кезеріп, күйіп-жанып бара жатқан баланың аузына су тамызып отырды.
[30]
Күйеуі өз ұлының жолында садағасы кеткісі келіп тұратын. [31]
Мамырбай шал да ботасы байлауда қалған інгендей еңкілдеп қайта айналып,
Бесағаштағы Рысқұл үйіне келе беретін. (32)
Қайын атасына мінезі шәлкес көрінетін Рысқұл Тұрарға жақындығы жездедей-
ақ болған жоқ.
Сонда ол Тұрар өзі өле кетсе. мына әке күллі әлемнің адамдары жиылып арши
алмас калың қайғыда қалатынын ойлап, уайымдап жатқанын айтпай сезді. [33]
Тұрған - тұр - түбір етістік, -ған - өткен шақтық есімшенің жұрнағы.
Екен – е - көмекші етістік, -кен - өткен шақтық есімшенің жұрнағы.
Жалбыраған - жалбыра - болымды етістік, -ған - өткен шақтық есімшенің
жұрнағы.
Кетер - кет - түбір етістік, -ер - келер шақтық есімшенің жұрнағы.
Отырған - отыр - қалып етістік, -ған - өткен шақтық есімшенің жұрнағы.
Шал да болса Түлкібас - Жуалыдан ауып келген Шымырдың бір тентегінің
қорлығына көнбек емес еді.
Құрақ терезені тесіп шығуға мың жылда да шамасы жетпес, бірақ шыныны
сокқылап, ызыңдағанын қоймайды.
Тышқан мұрнын қаната алмас. [34]
Адам баспас аспас асқар таулардан аю атып әкеліп, бәйбішенің жаны
қалған. (35)
Ғалымбысың деген, ерте күнді кеш қылмай, баратын шыңына бармаймыз
ба" – деп қалған.
Заңғар таудың кеудесіне шығып отырған екі адам маздап жанған отқа
үңіліп қапты. [36]
Бөтен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz