Эмигрант және эмиграция ұғымы
1. Кіріспе.
2. Оралмандар ұғымы.
3. Оралмандар құқықтары.
4. Миграция бойынша халықаралық ұйым.
5. Қазақ диаспорасы.
5.1. Ресейдегі қазақтар.
5.2. Алтай Республикасындағы қазақтар.
5.3. Өзбекстандағы қазақтар.
5.4. Қырғызстандағы қазақтар.
5.5. Түркменстандағы қазақтар.
5.6. Моңғолиядағы қазақтар.
5.7. Қытайдағы қазақтар.
5.8. Түркиядағы қазақтар.
5.9. Еуропадағы қазақтар.
5.10. АҚШ.тағы қазақтар.
6. Эмигрант және эмиграция ұғымы.
7. Қорытынды.
8. Пайдаланған әдебиеттер.
2. Оралмандар ұғымы.
3. Оралмандар құқықтары.
4. Миграция бойынша халықаралық ұйым.
5. Қазақ диаспорасы.
5.1. Ресейдегі қазақтар.
5.2. Алтай Республикасындағы қазақтар.
5.3. Өзбекстандағы қазақтар.
5.4. Қырғызстандағы қазақтар.
5.5. Түркменстандағы қазақтар.
5.6. Моңғолиядағы қазақтар.
5.7. Қытайдағы қазақтар.
5.8. Түркиядағы қазақтар.
5.9. Еуропадағы қазақтар.
5.10. АҚШ.тағы қазақтар.
6. Эмигрант және эмиграция ұғымы.
7. Қорытынды.
8. Пайдаланған әдебиеттер.
Репатрианттар дегеніміз – «Репатриация» (лат. repatrіatіo — отанға оралу) деген сөзінен шыққан, яғни түрлі себептермен бөгде мемлекет аумағында қалған адамдарды отанына қайтару. Әскери тұтқындар жайы туралы Женева конвенциясына (1949) сәйкес соғысушы мемлекеттер әскери қимыл кезінде шені мен санына қарамастан ауыр науқас не ауыр жаралы әскери тұтқындарды жол жүруге жарайтын жағдайға жеткізіп барып отанына қайтаруға міндетті. Әскери қимылдар тоқтаған соң соғысушы мемлекеттер Репатриацияға жатпайтындарынан (қылмыс жасағандары, жазасын өтеп жатқандары) өзгесін сөзсіз Репатриациялауға тиіс. Репатрианттар деген, жалпы айтқанда, оралмандар, эмигранттар, әскери тұтқынға түскен және жер аударылған тұлғалар.
1. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.
2. Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. - Алматы: Жеті жарғы, 2008.
3. Қазақ энциклопедиясы, 7 том.
4. Қазақ энциклопедиясы, 10 том.
2. Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. - Алматы: Жеті жарғы, 2008.
3. Қазақ энциклопедиясы, 7 том.
4. Қазақ энциклопедиясы, 10 том.
Жоспар
1. Кіріспе.
2. Оралмандар ұғымы.
3. Оралмандар құқықтары.
4. Миграция бойынша халықаралық ұйым.
5. Қазақ диаспорасы.
5.1. Ресейдегі қазақтар.
5.2. Алтай Республикасындағы қазақтар.
5.3. Өзбекстандағы қазақтар.
5.4. Қырғызстандағы қазақтар.
5.5. Түркменстандағы қазақтар.
5.6. Моңғолиядағы қазақтар.
5.7. Қытайдағы қазақтар.
5.8. Түркиядағы қазақтар.
5.9. Еуропадағы қазақтар.
5.10. АҚШ-тағы қазақтар.
6. Эмигрант және эмиграция ұғымы.
7. Қорытынды.
8. Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе
Репатрианттар дегеніміз – Репатриация (лат. repatrіatіo —
отанға оралу) деген сөзінен шыққан, яғни түрлі себептермен бөгде мемлекет
аумағында қалған адамдарды отанына қайтару. Әскери тұтқындар жайы туралы
Женева конвенциясына (1949) сәйкес соғысушы мемлекеттер әскери қимыл
кезінде шені мен санына қарамастан ауыр науқас не ауыр жаралы әскери
тұтқындарды жол жүруге жарайтын жағдайға жеткізіп барып отанына қайтаруға
міндетті. Әскери қимылдар тоқтаған соң соғысушы мемлекеттер Репатриацияға
жатпайтындарынан (қылмыс жасағандары, жазасын өтеп жатқандары) өзгесін
сөзсіз Репатриациялауға тиіс. Репатрианттар деген, жалпы айтқанда,
оралмандар, эмигранттар, әскери тұтқынға түскен және жер аударылған
тұлғалар.
Оралмандар ұғымы
Оралмандар деген - Қазақстандағы репатрианттар, яғни қысқартып
айтқанда, қазақ-репатрианттар. Оралман ұғымының заңдағы анықтамасының екі-
ұшты болуы олардың мәртебесін толық айқындауға қауқарсыздық танытты. Осыдан
барып заң актілеріндегі оралман ұғымы мен баспасөздегі оралман ұғымының
арасында айырмашылық, алшақтық пайда болды.
Қазақстан Республикасында Көші-қон туралы Заң, құқықтық норматив
ережелері бекітілгенге дейін ресми құжаттарда да, баспасөз беттерінде де
“оралман” деген ұғым, атау қалыптасқан жоқ. “Отандастар”, “шетелдегі
қандастар”, “ағайындар” шетелдердегі қазақ диаспорасынан байырғы Отанына
оралушылар сияқты тіркестер арқылы беріліп келді. Тіпті репатрианттар
деген мағынасы жақын халықаралық термин де қолданылды. Бірақ бұл атау
оралман сөзінің тура баламасы бола алмады, тек жақын синонимі ғана. Әрине,
шетелден келген қандастарымызды жеке әлеуметтік топ ретінде қарап, түрлі
шаралар белгілеу үшін оған қысқа да нұсқа атау беру қажеттілігі мемлекеттік
іс қағаздар, құжаттар үшін де, нормативтік актілер үшін де, тіпті баспасөз
үшін де қажеттіліктен туындағаны белгілі. Осы қажеттілік тұрғысында
қалыптасқан “оралман” атауы 1992 жылғы “Халықтың көші-қон туралы” алғашқы
Заң арқылы өмірге келді. Ресми түрде де, баспасөзде де, халық арасында да
солай қалыптасты. Тіпті Қазақстандағы өзге ұлт өкілдері де оралман сөзін
ешбір аудармасыз түсініп, термин ретінде қабылдады. Бірақ оралман атауы
шетелден келген қандастарымыздың өзіне ұнай бермейтіні жайлы көп айтылып
жүр. Жалпы, оралман ұғымына берілген түсінік, анықтама бір ізге
түспегендіктен, заңды анықтама мен халықтың санасындағы анықтама жер мен
көктей алшақ. Оралмандар жөніндегі басты құжат 1997 жылдың 13-
желтоқсанындағы бекітілген “Халықтың көші-қон туралы” Заңында “оралман”
сөзіне “репатриант” терминін қосарлап қолданып: “репатриант (оралман) жалпы
саяси қуғын-сүргін, заңсыз реквизициялау, күштеп ұжымдастыру, ізгілікке жат
өзге де іс-әрекеттер салдарынан тарихи Отанынан тысқары жерге қуылған және
азаматтығынан айырылған, Қазақстан Республикасына тұрақты тұру мақсатымен
ерікті түрде қоныс аударған байырғы адам, сондай-ақ оның ұрпақтары” деген
анықтама берген болатын. Мәселе қайда жатыр. Бұл кезде жалпы қоғамда
шетелдегі қазақ диаспорасы түгелдей жоғарыда аталған қуғын-сүргіндерге
ұшырап, жат жұртқа кеткен қандастарымыздың ұрпағы деген түсінік болғаны да
бүкпесіз шындық еді. Ол кезде келген оралмандар ата-бабаларының репрессияға
ұшырағаны туралы анықтама қағаз тапсыратын болғаны – соның айғағы.
Алайда 2002 жылы “Халықтың көші-қон” туралы Заңына өзгерістер мен
толықтырулар енгізіліп, онда оралман атауы заңдағы “репатриант” терминімен
қосарланбай дербес қолданылады, әрі жаңа түсінік, анықтама беріледі. Ол
анықтама төмендегідей: “оралмандар” – Қазақстан Республикасы егемендігін
алған кезде оның шегінен тыс жерлерде тұрақты тұрған және Қазақстан
Республикасына тұрақты тұру мақсатында келген ұлты қазақ шетелдіктер немесе
азаматтығы жоқ адамдар. Бірақ оралман сөзінің анықтамасы заң, қағаз жүзінде
өзгерсе де, халық санасында өзгермей қалып қалды. Сөйтіп, баспасөз
беттеріндегі мақалалар мен халықтың арасындағы қалыптасқан түсінік бойынша
оралмандар дегеніміз – Қазақстандағы 1931 жылғы аштық пен 1937-38 жылғы
қуғын-сүргін нәубеті кезінде шетелдерге бас сауғалаған (тіпті қара басының
қамын ойлап, Отанын сатқан қашқындар, сатқындар) ретінде қалыптасқан.
Қазір жоғары білімді зиялыларымыздың көбі (тарихпен шұғылданатын,
қызықтайтын топты қоспағанда) “Мен шетелден келген оралман едім десеңіз,
Сонда сіздердің ата-бабаларыңыз 1931-37 жылдардағы аштықта, нәубетте қашып
кеткен бе? деп сұрайды. Тіпті филология ғылымдарының докторы Нұргелді
Уәлиұлы деген зиялы азаматтың өзі “Оралман сөзін олқы көрмейік” (“Ана
тілі”, 2009 жылдың 21-27 мамырдағы саны) атты мақаласында “Қазақ тілінде
оралман деп Қазақ халқының тарихында жаппай қуғын-сүргінге (репрессияға)
ұшыраған, этникалық жазалауда (геноцид) қашып, саяси сауға сұрап, жат елге
жаппай қоныс аударған қандастарымыздың, олардың үрім-бұтақтарының
тәуелсіздік таңы жаңа атқаннан кейін өз Отандарына қайта оралғандарын
айтады” деген анықтама берген.
Оралмандардың намысына тиіп, оралман сөзінен ат тонын ала қашатыны да
сондықтан. Жоғарыда айтқанымыздай, заңдағы анықтама мен қарапайым халықтың
санасындағы анықтама екі басқа екені осыдан-ақ көрініп тұр. Мақала авторы
қарапайым халық емес, филология ғылымының докторы екенін ескерсек, заңда
берілген анықтама ешкімнің санасында жоқ екенін байқаймыз. Шын мәнінде,
бүгінгі Қазақстанға көшіп келіп жатқандардың барлығы нәубет жылдарында
шетел асып кеткендердің ұрпағы емес екені тарихтан хабардар әрбір қазаққа
белгілі болуға тиіс.
Ғалым Г.Меңдiқұлова “Қазақ диаспорасының тарихи тағдыры. Пайда болуы мен
дамуы” атты еңбегінде: “Осы жерде шетелдердегi қазақтардың бәрiн “диаспора”
деп атүстi айта салудың өзi қай жағынан болсын (ғылыми, заң жүзiнде және
т.б.) дұрыс болмайтынын ескерген жөн. Себебi, “диаспора” деген сөз ұлттың
өз Отанынан басқа елге шашырап кеткен топтарын бiлдiредi. Өз атамекенiнде
қалып қойған Ресей, Өзбекстан мен Қытайдағы қазақтарды “ирридент” деп атау
жөн болар” деген пiкiр ұсынады.
Сөйтсе жоғарыдағы елдерден келіп жатқан қандастарымыз оралманды қойып,
шетелдегі қазақ диаспорасының өкілі де емес екен ғой деген ойға қаласыз.
Бірақ Г.Меңдіқұлованың бұл пікірі де әлі заң жүзінде қолдау тапқан жоқ.
Оралман атауы баспасөз беттеріндегі бірер мақала арқылы ғана талқыланып,
әңгіме өзегіне айналып жүрген мәселе емес. Бұл атау Елбасымыз Нұрсұлтан
Назарбаевтың да көңіліне ұнамаған. 2008 жылы қазақ тілді газеттердің бас
редакторларымен кездесуінде бір ұлтты жергілікті және оралман деп екіге
бөлудің қажеті жоқ деп өз көзқарасын білдірген болатын.
Оралмандар құқықтары
Қазақтарды тарихи отанына көшіру еліміздің көші-қон саясатының
басты басымдықтарының бірі болып табылады. Мемлекеттік деңгейде этникалық
қазақтарды елге көшіру тетіктерін құруға арналған, соның ішінде оларды
ұйымдасқан түрде көшіру және орналасқан жерлерінде өмір сүру жағдайларын
жасау шаралары қабылдануда. 1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасы 706
мыңнан астам этникалық қазақтарды қабылдады.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап көші-қон процестерін реттеу
мемлекеттік саясаттың маңызды бағыттарының біріне жатады. 2007 жылы
Қазақстан Республикасының 2007-2015 жылдарға арналған көші-қон саясатының
тұжырымдамасы қабылданды (Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы
28 тамыздағы № 399 Жарлығы).
Бағдарламаның құқықтық негізін Қазақстан Республикасының
Конституциясы, 1997 жылғы 13 желтоқсандағы Халықтың көші-қоны туралы
Қазақстан Республикасының Заңы, Қазақстан Республикасы Президентінің 2007
жылғы 28 тамыздағы № 399 Қазақстан Республикасының 2007-2015 жылдарға
арналған көші-қон саясатының тұжырымдамасы туралы, 2006 жылғы 28 тамыздағы
№167 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму
стратегиясы туралы (бұдан әрі - Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі аумақтық даму стратегиясы) және 2003 жылғы № 1149 Ауылдық
аумақтарды дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
туралы Жарлықтары құрайды.
Қолданыстағы заңнамалық базаның шеңберінде мемлекет оралмандарға
қажетті әлеуметтік көмек пен қолдау көрсетеді. Қазіргі уақытта бірмезгілдік
жәрдемақыны, тұрғын үй сатып алуға арналған қаражатты, жүрген жолы мен
жүктерін тасымалдау шығындарын өтеуді есептегенде орташа есеппен 5 адамнан
тұратын әрбір отбасына 833 мың теңге бөлінеді.
Елде 14 оралмандарды уақытша орналастыру орталықтары (бұдан әрі –
орталықтар) жұмыс істейді. 2008 жылдан бастап Қарағанды, Шымкент
қалаларында және Оңтүстік Қазақстан облысының Ақсукент ауылында
оралмандарды бейімдеу және кіріктіру орталықтары жұмыс істей бастады. Ақтау
қаласында үлгілік бейімдеу орталығының құрылысы басталды. Орталықтарда
жүзеге асырылатын бейімдеу бағдарламалары құқықтық мәселелер бойынша
консультация беруді, мемлекеттік тілге және қаласа орыс тіліне оқытуды,
кәсіптік дайындауды, қайта дайындауды және біліктілігін көтеруді көздейді.
Барлық оралмандардың медициналық қызмет көрсетуге, білім беруге
және әлеуметтік қамсыздандыруға қол жеткізу мүмкіндіктері қамтамасыз
етілген; олар жұмыспен қамтуға жәрдемдесу шаралары қолданылатын мақсатты
топтардың біріне жатқызылған. Жұмысқа қабілетті жастағы оралмандардың 66%-
дан астамы өндірістің әртүрлі салаларында жұмыспен қамтылған, әрбір
төртіншісі ауыл шаруашылығында жұмыс істейді. Оралмандарға көмек көрсету
үшін облыстық әкімдіктер жанынан Оралмандар кеңестері құрылған, олар
оралмандардың жаңа жағдайда өмір сүруінің мәселелерін зерделеумен және
шешумен айналысады.
Оралман ақпараттық мәліметтер базасы құрылып, жетілдірілуде,
ол алдағы уақытта жаңадан құрылатын әлеуметтік саланың бірыңғай ақпараттық
мәліметтер базасына қосылатын болады, бұл этникалық көшіп келушілерге
әлеуметтік қызмет көрсетуді толық тізбесін жедел көрсетуге мүмкіндік
береді. Қазіргі кезде республикада этникалық көшіп келушілердің тұрғын үй
мәселелерін шешу жөніндегі жобалар іске асырылуда. Оңтүстік Қазақстан
облысының Шымкент қаласында Өзбекстан Республикасынан 2 мыңдай этникалық
көшіп келушілер отбасын көшіріп алу жөніндегі жоба жүзеге асырылуда.
Олардың жинақы тұруын ұйымдастыру үшін көшіп келушілердің өздерін құрылыс
жұмысына тарту және жергілікті құрылыс материалдарын пайдалану негізінде 2
мың коттедждің құрылысы жүріп жатыр. Алматы қаласында 185 үй салу жөніндегі
Байбесік жобасы жүзеге асырылуда; Астана қаласының Сарыарқа ауданында
Нұрбесік ықшам ауданын салу жобасы әзірленді. Этникалық көшіп келушілерді
көшіруді ұйымдастыруда және жаңа қоғамдық жағдайларға кіріктіруде белгілі
бір проблемалар бар.
Оралмандарды бөліп қоныстандыру бірқалыпты емес, екінші қайтара
көшіп-қону орын алады. Қазіргі уақытта көшіп келгендердің 60 пайыздайы
еңбек нарығы айтарлықтай шиеленісті өңірлерде – Оңтүстік Қазақстан,
Маңғыстау, Алматы және Жамбыл облыстарында тұрады, бұл мемлекеттің еңбек
ресурстарын бөлу саясатына барлық уақытта бірдей сәйкес келе бермейді.
Оралмандардың жұмыспен қамтылу деңгейі, олардың өз тұрғын
үйлерімен қамтамасыз етілуі төмен. Осыған орай Мемлекет басшысының
тапсырмасы бойынша Нұрлы көш бағдарламасы әзірленді (Үкіметтің 2008 жылғы
2 желтоқсандағы №1126 қаулысы). Бағдарламаның мақсаты ерікті негізде жүзеге
асырылатын этникалық қазақтарды, Қазақстанға қайтып оралғысы келген
еліміздің бұрынғы азаматтарын және ішкі көшіп-қонушыларды өңірлердің
демографиялық және әлеуметтік-экономикалық дамуы және қатысушылардың
әлеуетін жүзеге асыру мүддесіне оңтайлы бөліп қоныстандыру және жұмыспен
қамтылуы мен жайғасуына жәрдемдесу болып табылады.
Бағдарламаны жүзеге асыру этникалық, ішкі және сыртқы көші-қон
процестерін реттеуге, оларды өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуы
мүддесіне бағындыруға мүмкіндік береді; қандай да бір себептермен
Қазақстаннан көшіп кеткен әртүрлі ұлт азаматтарының елге оралуын
ынталандыратын болады. Өкінішке орай, практикада Қазақстанның қолданыстағы
заңнамасында кепілдік берілген оралмандардың құқықтарының бұзылу фактілері
кездеседі.
Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары
жөніндегі комиссияға оралмандардың шағымдарын, сондай-ақ прокуратура
органдары жүргізген тексеру материалдарын талдау көші-қон жөніндегі
уәкілетті мемлекеттік органның аумақтық органдары Жеке және заңды
тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы ҚР Заңының талаптарын, сондай-
ақ оралман мәртебесін анықтаудың және оларды оралмандардың көшіп келу
квотасына қосудың Нұсқаулықтарын жиі бұзатынын көрсетіп отыр. Сонымен
бірге, кейбір оралмандар Адам құқықтары жөніндегі комиссияның назарын
олардың Қазақстан Республикасының азаматтығын алғанға дейінгі зейнетақылық
төлемдерді алу құқықтарының бұзылғанына аударды.
Тұрғын үй көмегін, зейнетақылар мен жәрдемақылар тағайындаумен
байланысты мәселелер жөніндегі Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңнамасын талдау Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы ҚР Заңының 2-бабына сәйкес шетелдіктер мен Қазақстан
Республикасының аумағында тұрақты өмір сүретін азаматтығы жоқ адамдар егер
де заң мен халықаралық келісім-шарттарда өзгеше көзделмесе зейнетақымен
қамтамасыз етілу құқығын Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей
пайдаланатынын көрсетті. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы
12 шілдедегі №1063 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының халқын
құжаттандыру және тіркеу ережелерінің (бұдан әрі – Ережелер) 1 тармағына
сәйкес Қазақстан Республикасы азаматтарының тұратын жеріне қарамастан және
Қазақстан Республикасында өмір сүретін шетелдік азаматтар мен азаматтығы
жоқ адамдардың жеке басын куәландыратын құжаттары: 1) ҚР азаматының
төлқұжаты, 2) жеке басының куәлігі; 3) шетелдіктің ҚР-да тұруына ықтияр
хаты; 4) азаматтығы жоқ адамдардың куәлігі болуы көзделген.
Жеке басын куәландыратын басқа құжаттар Ережелерде көзделмеген.
Мұндай жағдайда Қазақстан Республикасының азаматтығын алмаған және
Қазақстан Республикасында өзінің тұрақты өмір сүруін құжат арқылы (бір
жерде тұруға ықтияр хат) ресімдемеген оралмандарға зейнетақылық төлемдер
мен жәрдемақылар Орталықтан (оралман куәлігінің негізінде) тағайындалмайды.
Көші-қон туралы заңның 14-бабына сәйкес оралман деп танылған
адамдарға белгіленген үлгідегі куәлік беріледі. Оралман куәлігі қатаң
есепке алынған құжат және Заңда көзделген жеңілдіктер мен өтемақыларды
алуға негіз болып табылады.
ҚР Үкіметінің 2000 жылғы 28 қаңтардағы №136 қаулысымен бекітілген
Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасында жүріп-тұруын құқықтық
реттеудің жеке мәселелерінің 18 тармағының талаптарына орай Қазақстан
Республикасында тұрғылықты тұратын адамдар боп оған рұқсат алған, сондай-ақ
ішкі істер органдары берген бір жерге тұруға ыхтияр хат алған шетел
азаматтары танылады.
ҚР Ішкі істер министрінің 2004 жылғы 9 сәуірдегі №215, ҚР Сыртқы
істер министрінің 2004 жылғы 14 сәуірдегі №08-193 және Қазақстан
Республикасының Көші-қон және демография агенттігі төрағасының 2004 жылғы
14 сәуірдегі №35-п бірлескен бұйрығымен Шетел азаматтарының Қазақстан
Республикасына кіруі мен жүріп-тұруы, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан
шығу тәртіптері және ішкі істер органдарының шетел азаматтарының Қазақстан
Республикасының аумағына заңсыз көшіп-қонуының алдын алу және жолын кесу
жөніндегі жедел-қызмет жұмыстарын ұйымдастыру туралы Нұсқаулық бекітілген.
Аталған Нұсқаулықтың 68 тармағына сәйкес көшіп келу квотасы бойынша
республикаға келген шетел азаматтары Қазақстан Республикасында тұрғылықты
тұруға рұқсат беру туралы өтініштерін тікелей ҚР ЕХӘҚМ Көші-қон комитетінің
аумақтық бөлімшелеріне береді. Оралмандардың бір мезгілде оларды Қазақстан
Республикасының азаматтығына қабылдау туралы Қазақстан Республикасының
азаматтығымен байланысты мәселелерді қарау тәртібі туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығы қолданылатын өтініштері берілген кезде
оларға тұрғылықты тұру құқығына құжаттар берілмеуі де мүмкін.
Осылайша, Ережелер мен Бұйрықта оралмандарға тиісті жеңілдіктер
мен өтемақы (тұрғын үйлік және басқа да өтемақыларды сондай-ақ
зейнетақыларды) алуға негіз болатын куәлік беруді көздейтін норманың
болмауы оралмандардың құқықтарын айтарлықтай шектейді.
Сонымен бірге, оралманның жеке басын куәландыратын құжат –
оралманның куәлігі деп көрсетіп жоғарыда аталған Ереженің 2 тармағына
өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажет.
Қазақтарды тарихи Отанына көшіру жөніндегі ынталандыратын іс-
шаралардың бірі оларға жеке тұрғын үй салуға қайтарымсыз негізде жер
телімдерін беру болып табылады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Салық
кодексінің 405, 502 және 506 баптарының талаптары жиі бұзылады, бұл
баптарға сәйкес жылжымайтын мүлік құқығын тіркеу және онымен мәміле
жасаған, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматтығын алған кезде
оралмандар мемлекеттік баж салығын төлеуден босатылады.
Алматы қаласында, Алматы, Ақмола, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Шығыс
Қазақстан, Маңғыстау және Қостанай облыстарында оралмандардан заңсыз
мемлекеттік баж салығын алған фактілер анықталған.
Көшіп келу квотасы бойынша тарихи Отанына көшіп келген
оралмандарға бюджеттен ақша қаражатын бөлу мәселесін және олардың көшіп
шыққан еліне қайта оралған жағдайда алған ақша қаражаттарын мемлекетке өз
еркімен қайтаруын заңнамалық тұрғыда реттеу қажет.
ҚР Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия
мемлекеттің ұстанымын бөлісе және қазақтардың тарихи Отанына оралу тарихи
процесіне жәрдемдесуге тырыса отырып, оралмандардың көші-қон қатынастары
саласындағы мемлекеттік саясатты жетілдіруге бағытталған бірқатар идеяларға
бастамашы болып отыр. Комиссия проблеманың сан қырлылығын және осыған
байланысты әртүрлі көзқарастар мен ұстанымдарды келісіп алу қажеттігін
ескеретін саралап жіктеу көзқарасын жақтайды, оралмандарға қатысты
басымдықтарды анықтау және бірінші кезекте алыс шет елдерге өзінің еркінен
тыс барғандардың оралуына басымдық беру қажет деп санайды. Ресейдің,
Өзбекстанның аумағында жинақы тұратын қазақтарға келер болсақ, олардың көп
бөлігі атам заманнан осы елдерде тұрып келеді, әйтсе де олардың арасына
зұлмат жылдарында – қазақ халқы үшін нағыз геноцид болған төңкеріс пен
ұжымдастыру кезеңдерінде келіп қосылғандар да бар. ҚР Президентінің
жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия Хатшылығының Санкт-Петербург
қаласында, Саратов облысында және Омбы қаласында жүргізген
мониторингтерінің көрсеткеніндей осы өңірлерде тұратын этникалық
қазақтардың көпшілігі Ресейде еңбек етіп, өмір сүргенді қалайды.
Оралмандардың көшіп келу квотасы бойынша және онсыз тарихи
Отанына оралу құқықтарын қорғау, олардың әлеуметтік-экономикалық құқықтарын
қамтамасыз ету мақсатында Мемлекет басшысының жанындағы Адам құқықтары
жөніндегі комиссия Үкіметке оларды мемлекеттік шекараны кесіп өткенде
заттары мен мүліктеріне қарамай кедендік баж салығынан босататын
нормативтік құқықтық акті әзірлеп, қабылдауды ұсынады. Сонымен бірге Көші-
қон туралы Заңға тиісті толықтырулар енгізуді ұсынады.
Мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасына түзетулер енгізу, оралмандардың да,
басқа қазақстандықтардың да мүдделерін ескере отырып, осы салада салиқалы
теңдес саясатты жүзеге асыру қажет. Шешім тек қоғам мен биліктің әлеуметтік
әріптестік шеңберінде ғана табылуы мүмкін. Оралмандарға қамқорлық жасау
басқа азаматтардың мүдделерін шектеп, олардың құқықтарын бұзбауға тиіс. Бұл
жағдай мемлекеттің ғана емес, азаматтық қоғам құрылымдарының, ҮЕҰ-дың,
кәсіподақтардың да жауапкершілігін көздейді. Оралмандар проблемалары – бұл
елдің ортақ проблемасы. Оларды шешу үшін қоғам мен мемлекеттің өзара іс-
қимылы қажет. Мысалға, адамдарға азаматтық алу мәселелерін шешуге, жұмысқа
тұруға, мамандық алуға көмектесуге арналған қазіргі заманғы интеграция
орталықтарын құру оралмандардың бейімделу проблемаларын шешуге жәрдемдесуі
мүмкін.
Миграция бойынша халықаралық ұйым
Миграция бойынша халықаралық ұйым (МХҰ) - [International
Organisation for Migration, ЮМ] - 1951 ж. құрылған халықаралық үкіметаралық
ұйым, штаб-пәтері Женевада (Швейцария). Алғашқыда Еуропадағы босқындар мен
мәжбүрлі қоныс аударушыларға көмек көрсету мақсатында құрылып, Еуропадағы
көші-қон мәселесі бойынша Үкіметаралық комитет деп аталды. 1980 ж. оның
қызметі Еуропаның аумағынан кеңейген кезде Көші- қон мәселелері бойынша
Халықаралық ұйым аталды. Қазіргі кезде МХҰ-на 101 мемлекет мүше, 30
мемлекет бақылаушы дәрежесінде. МХҰ бюджеті мүше- мемлекеттердің жыл
сайынғы жарналарынан және қоғамдық ұйымдардың ерікті және аймақтық
жарналардан құралады. Өз қызметінде МХҰ адамгершілікті әрі реттелген
миграция қоғам мен мигранттардың мүдделерін толық қанағаттандырады, осы
жолда халықаралық миграциялық процестерді тиімді басқару үшін оған мүдделі
елдердің күшін біріктіру шарт. МХҰ қызметінің негізгі бағыттары: елдердің
ерекше мүқтаждықтарын ескере отырып халықтың реттелген көші-қонын
қамтамасыз ету; заңсыз көші-қонды болдырмау; мемлекеттердің экономикалық,
әлеуметтік және мәдени дамуы мақсатында білікті адамдар ресурсын қайта
бөлу; мәжбүрлі қоныс аударушыларды ұйымдасқан түрде көшіру; үкіметтерге
және үкіметтік емес ұйымдарға тәжірибе және ақпарат алмасу мүмкіндіктерімен
қамтамасыз ету. Жалпы МХҰ өз қызметі аясында шамамен 11 млн. мигранттарға
көмек көрсетті. МХҰ-ның аса ірі бағдарламалары: Таяу Шығыстағы
мигранттардың өз еліне қайтарылуы (1990-1991), 800 мың. көшіп кеткен
ирактық курдтардың қайтып оралуы (1991), бұрынғы Югославиядан көшіп кеткен
отбасылардың қайта табысуы және қоныс аударуына арналған Югославиялық
төтенше бағдарлама (1992), ТМД елдеріндегі миграциялық мәселелерге
техникалық көмек (1993- 1997), көрші елдерден 1, 2 млн. халықтың Руандаға
қайтып оралуы (1994), 190 мың босниялық босқындардың (1996) және 150 мың
Косово тұрғындарының еліне қайта оралуына жәрдем жасау (2000).
Қазақ диаспорасы
Ресейдегі қазақтар
Болжам мәліметтер бойынша қазіргі уақытта Ресей Федерациясында 1
310 000 этникалық қазақ тұрады, олардың 70%-дайы ауылды жерде тұрады.
Біздің отандастарымыздың көпшілігі Ресей Федерациясының Қазақстанмен
шекаралас 12 субъектілерінде жинақы тұрып жатыр. Бұл - Алтай өлкесі,
Астархан, Орынбор, Самар, Қорған, Шелебі, Омбы, Сарытау, Волгоград,
Новосібір және Түмен облыстары. Қазақтардың белгілі бір саны Мәскеуде, Сант-
Петерборда, Татарстанда, Қалмақияда, сондай-ақ Ресейдің басқа да
облыстарында өмір сүруде.
Алтай Республикасындағы қазақтар
1989 жылғы мәліметтер бойынша Таулы Алтай автономиялық облысының
Көшағаш ауданында халықтың 39,6% – төлеңгіттер мен алтайлықтар, 54,4 % (9
000 адамдай) – қазақтар. 1989 жылы ауданда 8 200 қазақ және 7 013
төлеңгіттер (алтайлықтар) болған; 1993 жылы – тиісінше 6 377 және 7 264
адам. Соңғы жылдары көшіп келу азайды, кері процесс байқалды. 1995 жылы
аудан халқы 15 748 адам болса, соның 7 999 қазақ, 7 555 төлеңгіт
(алтайлық). Дамудың қазіргі кезеңінде қазақ диаспорасына жалпы екі процесс
тән: этникалық сәйкестілікті сақтау және Қазақстанға оралу. Этникалық өзін-
өзі тану деңгейінің көрсеткіші ретінде қазақтардың басым бөлігінің
өздерінің шыққан тектерін, немесе рулық топтарын білуін, өзінің тарихи салт-
дәстүрлерін білуін бөліп қарауға болады. Мысалға, Көшағаш ауданының
қазақтары бұл мәселеге хабардар екендігін атап өтеді, қазақ этностарының
жүзге бөлінетінін жадында сақтаған. Көшағаш ауданындағы қазақтардың негізгі
бөлігі өздерін орта жүзге жатқызады – 48%, ал 2% - ұлы жүзге және 1% - кіші
жүзге жатады, қалғандары өздерінің рулары туралы жауап беруге қиналады.
Алтай қазақтары өз салт-дәстүрлерін тұрмыстық, материалдық мәдениет
деңгейінде сақтайды. Көшағаш ауданының қазіргі тұрмысы салт-дәстүр
ерекшеліктерінің жақсы сақталуымен ерекшеленеді. Ұлттық аспаптар көбінесе
отбасылық тұрмыста қолданылады – қазақтардың 70%-дан астамы ұлттық
аспаптарды пайдаланатынын айтады, шамамен сонша адам ұлттық кием киеді. Сол
сияқты ұлттық тұрғын үй нысаны - киіз үйлер де кең тараған. Алтайдағы қазақ
халқының арасында нуклеарлық отбасылар басым. Туыстардың екі ұрпағы бірге
өмір сүретін отбасылардың саны Көшағаш ауданындағы алтайлықтарда да,
қазақтар да бірдей. Үш ұрпақтан тұратын отбасылардың түрлері қазақ
этносының арасында анағұрлым сирек кездеседі. Төртұрпақты отбасылар да
кездеседі, алайда қазақ халқында олардың саны шамалы ғана – бар-жоғы бір
пайыз. Отбасылық рөлді ұстау бұрынығыдан қатаңдау бола бастады. Отбасындағы
адамдардың мінез-құлқы туралы дәстүрлі түсінік жаңа нормалар мен
құндылықтар жағына қарай ауыса бастады. Әдетте қазіргі отбасыларда
ерлердің және әйелдердің ісі деп нақты бөліп қарау аңғарылмайды. Бірақ
Көшағаш ауданындағы қазақ отбасыларының өмірінде дәстүрлік сипаттар бар,
мысалға отбасындағы ерлердің бас болуы туралы ұғымның сақталуы. Этникалық
сәйкестілікті сақталуына халықтың метистену деңгейінің төмендігі де жағдай
жасауды. Алтай қазақтарының арасында этникааралық некелер тарамаған.
Некелердің көбі бір ұлт адамдары ішінде жасалады. Этникалық біртекті некеде
76% қазақтар тұрады. Халқының 9% қазақтар құрайтын Усть-Канск ауданында
ұлтаралық некелер санының арту үрдісі басым: қазақтардың 40% өзге ұлт
өкілдерімен некеде тұрады (23% - орыстармен және 17 % - алтайлықтармен).
Алтай қазақтарының тағы бір ерекшелігі – діни фактор. Алтайлықтар
лауазымды этнос мәртебесін алған, ал әлеуметтік инфрақұрылымда көшбасында
тұрған қазақтар этникалық азшылық рөліне түсіп қалған қазіргі жағдайда өзін-
өзі анықтау нысанына айналған діни фактор ерекше маңызға ие боп отыр. Ислам
әлемімен (Қазақстан, Моңғолия, Қытай, Түркия мұсылмандарымен) байланыс
орнауына орай соңғы жылдардағы ауданның қарқынды исламдануы тек діни ғана
емес, этникалық сананы да өзекті етіп отыр және Алтай Республикасы
қазақтарының бірігуіне жағдай жасайды. Көшағаш ауданының этно-локалды
топтары бабаларының діни ұғымдарын көзінің қарашығындай сақтауды. Аудан
халқының басым бөлігі өздерін дінге сенетіндер деп санайды. Алтай
мемлекеттілігінің шеңберінде Алтай Республикасының басқа халықтары сияқты
қазақтар да мәдени және тілдік егемендігін алды. Республиканың заңнамалық
актілері алтай және орыс тілдерін мемлекеттік тіл деп жариялады және қазақ
тілін қазақтардың жинақы тұратын жерлерінде ресми деңгейде пайдалануға
болады деп көрсетті. Қазақтардың 90%-дан астамы өз тілін ана тілі санайды
және отбасында қазақ тілінде сөйлесіп, оны жақсы білетіндігін көрсетеді.
Басқа этникалық топтармен өзара әрекеттестік жағдайында алтай қазақтары
орыс тілін ғана емес, алтай тілін де меңгеріп, ол тілде көп жағдайда еркін
сөйлейді. Көшағаш ауданындағы нақты полилингвизм әкімшілік-саяси
факторлармен және күнделікті өмір қажеттіліктерімен, білім беру жүйесінің
ерекшеліктерімен негізделген. Алтайда көптеген онжылдықтар бойы білім беру
тілі орыс тілі болып келді. Ұлттық білім беруді дамыту жөніндегі
эксперименттің басталуымен ауданның көптеген мектептерінде (олардың
арасында үш бастауыш, он орта, бір орталау мектеп бар) 1-4 сыныптарда ана
тілінде (кенттің этникалық көпшілігінің тілінде) оқыту, 5-11 сыныптарда –
ана тілі курсын сақтай отырып орыс тілінде оқыту енгізілген. Аудан
әкімшілігі ұлттық мәдениеттерді сақтау мен дамытуға жағдай жасауда. Оның
жәрдемімен Көшағашта Қазақ мәдениетінің орталығы құрылды. Алтай
қазақтарының өзіндік ерекшеліктерін сақтаудың басқа да шаралары жасалып
жатыр. 2001 жылы Көшағаш ауданының Жаңаауыл кентінде Ресей қазақтарының
құрылтайы өтті. Құрылтайға Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Ресей
Президенті В.Путин өз үндеулерін жолдады. Құрылтайда басқа мәселелермен
бірге қазақ тіліндегі жергілікті телевидение, баспасөз және радионы дамыту
жоспарлары талқыланды. Іс жүзінде барлық қазақотбасыларының (95%) өз үй
шаруашылығы бар, олар ет мен сүт өндірісінде жетекгі рөл атқарады.
Өзбекстандағы қазақтар
Өзбекстан Республикасы Статистика орталығының ресми мәліметтері
қазақтардың санын өте төмендетіп, 1 млн.-ға дейін жеткізіп отыр. Алайда
қазақтардың саны 1 млн. 660 мың адам деп сеніммен айтуға болады, бұл
шетелдегі қазақ диаспораларының үштен бірін құрайды. Олардың Өзбекстандағы
жинақы тұратын жерлері Қарақалпақстан, Ташкент қаласы, Ташкент, Навои,
Жызақ, Сырдария және Бухара облыстары. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер
министрлігі өзбек тарапына азаматтық алудың оңайлатылған тәртібі туралы
келісім жасауды ұсынған болатын. Алайда Өзбекстанның Сыртқы істер
министрлігі қолданылып жүрген ішкі заңдарына сілтеме жасай отырып оны
кейінге қалдыруды ұсынып, оны қараудан бас тартты. ҚР Азаматтығы туралы
Заңға қажетті түзетулер енгізілгеннен кейін бұл мәселе шешілді. Мамандардың
болжамы бойынша Отанына оралғысы келетін обасылар саны таяу жылдарда күрт
өсіп, көшіп шығу жаппай бұқаралық сипат алуы мүмкін Мектептерде қазақ
тіліндегі оқу құралдарының жетіспеуіне байланысты 2002 жылы Елшілік ҚР
Білім және ғылым министрлігімен бірлесе ӨР Халыққа білім беру министрлігіне
5 млн. теңгенің оқулықтарын берді. 2005 жылы алыс және жақын шетелдегі,
соның ішінде Өзбікстан, қазақ диаспорасының балалры үшін 5 сынып үшін 18
699 дана, 9-сынып үшін 19 300 дана оқулық пен оқу-әдістемелік кекшн
жіберілді. Өзбекстанның білім беру министрлігі қазақ мектептеріне арналған
оқулықтар шығаруды ұйымдастырды, алайда оқулықтардың жетіспеуінен және
өзбек мектептерінің латын әліпбиіне көшуінен қазақ мектептері қысқарып
жатыр. Көрші Өзбекстанда тұратын қазақтардың проблемалары аз емес, бұл ана
тілінде білім алумен байланысты проблемалар, ана тіліндегі мерзімді
баспасөздерге жазылуға шектеу қою, мәдениет, әдебиет, өнер саласындағы
проблемалар, әдеуметтік-экономикалық проблемалар. Өзбекстанның аудандары
мен қалаларында Қазақстан телевидениесінің хабарлары біртіндеп экраннан
түсіп қалуда. Білім беру жүйесінде де өз қиындықтары бар, қазақ тіліндегі
оқулықтар жетіспейді, қазақ тілінде оқытатын мектептер саны жыл өткен сайын
қысқарып келеді, Өзбекстанның жалпы білім беретін мекемелері латын
графикасына көшуі білім алуға қосымша қиындықтар туғызады. Диаспораның 60%-
дайы ауыл тұрғындары. Олар мақта мен күріш егеді, мал шаруашылығымен, соның
ішінде қаракөл қойын өсірумен айналысады. Қалалықтар негізінен білім беру,
денсаулық сақтау, тұрмыстық қызмет көрсету және басқа да материалдық емес
салаларда жұмыс істейді. Этникалық қазақтардың мемлекеттік билік
органдарындағы өкілділігі лауазымды ұлтпен салыстырғанда өте төмен.
Республиканың қазақтар тығыз орналасқан өңірлері – Қарақалпақстанда,
Ташкент, Навои облыстарында диаспора өкілі басшылардың саны соңғы жылдары
елеулі қысқарды. Оларды басшы орындардан, жалақысы жоғары немесе беделді
лауазымдардан босатып жатыр. Қазақ диаспорасы бұларды өздерінің әлеуметтік,
саяси құқықтарының бұрмалануы деп қабылдайды, сондай-ақ биліктегілердің
мұндай әрекеттері республикадағы, әсіресе қазақтар жинақы тұратын
жерлердегі әлеуметтік шиеленіске әкеп соғуы мүмкін. Тұрмыстық деңгейдегі
этникааралық жанжалдар санының артуы осының жанама дәлелі бола алады.
Диаспораның әлеуметтік мәртебесінің төмендеуі, оның материалдық жағдайының
нашарлауы, тіршілік етудің көптеген салаларындағы кепілді құқықтардың
жоқтығы – ауыр тиетін процесс, алайда оны республикадағы қазақ халқын ғана
шеттету деп қарамау керек. Бұл объективті процесс, өтпелі кезеңмен
байланысты және ұлтына қарамастан елдің барша халқын қамтиды. Әлеуметтік
мәртебесінің төмендегеніне қарамастан қазақ этносының жоғары бейімделу
мүмкіндіктері оған жаңа жағдайда да қоғамдағы өзінің орнын табуға
көмектеседі.
Қырғызстандағы қазақтар
Соңғы халық санағына (1999 жылғы сәуір) сәйкес мұндағы этникалық
қазақтардың саны 42 657 адам. 2004 жылдың басында қазақ халқының саны 65
мың шамасында. Анағұрлым жинақы орналасқан жерлері Шу облысы (17 510 адам),
Бішкек қаласы (12 064 адам), Ыстықкөл (6979 адам), Талас (3604 адам), Жалал-
Абад (1 130 адам), Ош (1200 адам), Нарын (394 адам) және Баткент (376 адам)
облыстары. Білім деңгейі: жоғары білімі барлар – 4 234 адам, аяқталмаған
жоғары - 678, орта-арнаулы – 4 346, орта – 13 366, қалғандарында – бастауыш
білім. Қазақтардың ішінде 47 ғылым кандидаты, 8 ғылым докторы бар. Жалпы
алғанда Қырғызстандағы біздің отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық
жағдайы мақтанарлықтай емес. Қазақтардың бір бөлігі аралас некеден туған,
ассимилияция қаупін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе.
2. Оралмандар ұғымы.
3. Оралмандар құқықтары.
4. Миграция бойынша халықаралық ұйым.
5. Қазақ диаспорасы.
5.1. Ресейдегі қазақтар.
5.2. Алтай Республикасындағы қазақтар.
5.3. Өзбекстандағы қазақтар.
5.4. Қырғызстандағы қазақтар.
5.5. Түркменстандағы қазақтар.
5.6. Моңғолиядағы қазақтар.
5.7. Қытайдағы қазақтар.
5.8. Түркиядағы қазақтар.
5.9. Еуропадағы қазақтар.
5.10. АҚШ-тағы қазақтар.
6. Эмигрант және эмиграция ұғымы.
7. Қорытынды.
8. Пайдаланған әдебиеттер.
Кіріспе
Репатрианттар дегеніміз – Репатриация (лат. repatrіatіo —
отанға оралу) деген сөзінен шыққан, яғни түрлі себептермен бөгде мемлекет
аумағында қалған адамдарды отанына қайтару. Әскери тұтқындар жайы туралы
Женева конвенциясына (1949) сәйкес соғысушы мемлекеттер әскери қимыл
кезінде шені мен санына қарамастан ауыр науқас не ауыр жаралы әскери
тұтқындарды жол жүруге жарайтын жағдайға жеткізіп барып отанына қайтаруға
міндетті. Әскери қимылдар тоқтаған соң соғысушы мемлекеттер Репатриацияға
жатпайтындарынан (қылмыс жасағандары, жазасын өтеп жатқандары) өзгесін
сөзсіз Репатриациялауға тиіс. Репатрианттар деген, жалпы айтқанда,
оралмандар, эмигранттар, әскери тұтқынға түскен және жер аударылған
тұлғалар.
Оралмандар ұғымы
Оралмандар деген - Қазақстандағы репатрианттар, яғни қысқартып
айтқанда, қазақ-репатрианттар. Оралман ұғымының заңдағы анықтамасының екі-
ұшты болуы олардың мәртебесін толық айқындауға қауқарсыздық танытты. Осыдан
барып заң актілеріндегі оралман ұғымы мен баспасөздегі оралман ұғымының
арасында айырмашылық, алшақтық пайда болды.
Қазақстан Республикасында Көші-қон туралы Заң, құқықтық норматив
ережелері бекітілгенге дейін ресми құжаттарда да, баспасөз беттерінде де
“оралман” деген ұғым, атау қалыптасқан жоқ. “Отандастар”, “шетелдегі
қандастар”, “ағайындар” шетелдердегі қазақ диаспорасынан байырғы Отанына
оралушылар сияқты тіркестер арқылы беріліп келді. Тіпті репатрианттар
деген мағынасы жақын халықаралық термин де қолданылды. Бірақ бұл атау
оралман сөзінің тура баламасы бола алмады, тек жақын синонимі ғана. Әрине,
шетелден келген қандастарымызды жеке әлеуметтік топ ретінде қарап, түрлі
шаралар белгілеу үшін оған қысқа да нұсқа атау беру қажеттілігі мемлекеттік
іс қағаздар, құжаттар үшін де, нормативтік актілер үшін де, тіпті баспасөз
үшін де қажеттіліктен туындағаны белгілі. Осы қажеттілік тұрғысында
қалыптасқан “оралман” атауы 1992 жылғы “Халықтың көші-қон туралы” алғашқы
Заң арқылы өмірге келді. Ресми түрде де, баспасөзде де, халық арасында да
солай қалыптасты. Тіпті Қазақстандағы өзге ұлт өкілдері де оралман сөзін
ешбір аудармасыз түсініп, термин ретінде қабылдады. Бірақ оралман атауы
шетелден келген қандастарымыздың өзіне ұнай бермейтіні жайлы көп айтылып
жүр. Жалпы, оралман ұғымына берілген түсінік, анықтама бір ізге
түспегендіктен, заңды анықтама мен халықтың санасындағы анықтама жер мен
көктей алшақ. Оралмандар жөніндегі басты құжат 1997 жылдың 13-
желтоқсанындағы бекітілген “Халықтың көші-қон туралы” Заңында “оралман”
сөзіне “репатриант” терминін қосарлап қолданып: “репатриант (оралман) жалпы
саяси қуғын-сүргін, заңсыз реквизициялау, күштеп ұжымдастыру, ізгілікке жат
өзге де іс-әрекеттер салдарынан тарихи Отанынан тысқары жерге қуылған және
азаматтығынан айырылған, Қазақстан Республикасына тұрақты тұру мақсатымен
ерікті түрде қоныс аударған байырғы адам, сондай-ақ оның ұрпақтары” деген
анықтама берген болатын. Мәселе қайда жатыр. Бұл кезде жалпы қоғамда
шетелдегі қазақ диаспорасы түгелдей жоғарыда аталған қуғын-сүргіндерге
ұшырап, жат жұртқа кеткен қандастарымыздың ұрпағы деген түсінік болғаны да
бүкпесіз шындық еді. Ол кезде келген оралмандар ата-бабаларының репрессияға
ұшырағаны туралы анықтама қағаз тапсыратын болғаны – соның айғағы.
Алайда 2002 жылы “Халықтың көші-қон” туралы Заңына өзгерістер мен
толықтырулар енгізіліп, онда оралман атауы заңдағы “репатриант” терминімен
қосарланбай дербес қолданылады, әрі жаңа түсінік, анықтама беріледі. Ол
анықтама төмендегідей: “оралмандар” – Қазақстан Республикасы егемендігін
алған кезде оның шегінен тыс жерлерде тұрақты тұрған және Қазақстан
Республикасына тұрақты тұру мақсатында келген ұлты қазақ шетелдіктер немесе
азаматтығы жоқ адамдар. Бірақ оралман сөзінің анықтамасы заң, қағаз жүзінде
өзгерсе де, халық санасында өзгермей қалып қалды. Сөйтіп, баспасөз
беттеріндегі мақалалар мен халықтың арасындағы қалыптасқан түсінік бойынша
оралмандар дегеніміз – Қазақстандағы 1931 жылғы аштық пен 1937-38 жылғы
қуғын-сүргін нәубеті кезінде шетелдерге бас сауғалаған (тіпті қара басының
қамын ойлап, Отанын сатқан қашқындар, сатқындар) ретінде қалыптасқан.
Қазір жоғары білімді зиялыларымыздың көбі (тарихпен шұғылданатын,
қызықтайтын топты қоспағанда) “Мен шетелден келген оралман едім десеңіз,
Сонда сіздердің ата-бабаларыңыз 1931-37 жылдардағы аштықта, нәубетте қашып
кеткен бе? деп сұрайды. Тіпті филология ғылымдарының докторы Нұргелді
Уәлиұлы деген зиялы азаматтың өзі “Оралман сөзін олқы көрмейік” (“Ана
тілі”, 2009 жылдың 21-27 мамырдағы саны) атты мақаласында “Қазақ тілінде
оралман деп Қазақ халқының тарихында жаппай қуғын-сүргінге (репрессияға)
ұшыраған, этникалық жазалауда (геноцид) қашып, саяси сауға сұрап, жат елге
жаппай қоныс аударған қандастарымыздың, олардың үрім-бұтақтарының
тәуелсіздік таңы жаңа атқаннан кейін өз Отандарына қайта оралғандарын
айтады” деген анықтама берген.
Оралмандардың намысына тиіп, оралман сөзінен ат тонын ала қашатыны да
сондықтан. Жоғарыда айтқанымыздай, заңдағы анықтама мен қарапайым халықтың
санасындағы анықтама екі басқа екені осыдан-ақ көрініп тұр. Мақала авторы
қарапайым халық емес, филология ғылымының докторы екенін ескерсек, заңда
берілген анықтама ешкімнің санасында жоқ екенін байқаймыз. Шын мәнінде,
бүгінгі Қазақстанға көшіп келіп жатқандардың барлығы нәубет жылдарында
шетел асып кеткендердің ұрпағы емес екені тарихтан хабардар әрбір қазаққа
белгілі болуға тиіс.
Ғалым Г.Меңдiқұлова “Қазақ диаспорасының тарихи тағдыры. Пайда болуы мен
дамуы” атты еңбегінде: “Осы жерде шетелдердегi қазақтардың бәрiн “диаспора”
деп атүстi айта салудың өзi қай жағынан болсын (ғылыми, заң жүзiнде және
т.б.) дұрыс болмайтынын ескерген жөн. Себебi, “диаспора” деген сөз ұлттың
өз Отанынан басқа елге шашырап кеткен топтарын бiлдiредi. Өз атамекенiнде
қалып қойған Ресей, Өзбекстан мен Қытайдағы қазақтарды “ирридент” деп атау
жөн болар” деген пiкiр ұсынады.
Сөйтсе жоғарыдағы елдерден келіп жатқан қандастарымыз оралманды қойып,
шетелдегі қазақ диаспорасының өкілі де емес екен ғой деген ойға қаласыз.
Бірақ Г.Меңдіқұлованың бұл пікірі де әлі заң жүзінде қолдау тапқан жоқ.
Оралман атауы баспасөз беттеріндегі бірер мақала арқылы ғана талқыланып,
әңгіме өзегіне айналып жүрген мәселе емес. Бұл атау Елбасымыз Нұрсұлтан
Назарбаевтың да көңіліне ұнамаған. 2008 жылы қазақ тілді газеттердің бас
редакторларымен кездесуінде бір ұлтты жергілікті және оралман деп екіге
бөлудің қажеті жоқ деп өз көзқарасын білдірген болатын.
Оралмандар құқықтары
Қазақтарды тарихи отанына көшіру еліміздің көші-қон саясатының
басты басымдықтарының бірі болып табылады. Мемлекеттік деңгейде этникалық
қазақтарды елге көшіру тетіктерін құруға арналған, соның ішінде оларды
ұйымдасқан түрде көшіру және орналасқан жерлерінде өмір сүру жағдайларын
жасау шаралары қабылдануда. 1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасы 706
мыңнан астам этникалық қазақтарды қабылдады.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап көші-қон процестерін реттеу
мемлекеттік саясаттың маңызды бағыттарының біріне жатады. 2007 жылы
Қазақстан Республикасының 2007-2015 жылдарға арналған көші-қон саясатының
тұжырымдамасы қабылданды (Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы
28 тамыздағы № 399 Жарлығы).
Бағдарламаның құқықтық негізін Қазақстан Республикасының
Конституциясы, 1997 жылғы 13 желтоқсандағы Халықтың көші-қоны туралы
Қазақстан Республикасының Заңы, Қазақстан Республикасы Президентінің 2007
жылғы 28 тамыздағы № 399 Қазақстан Республикасының 2007-2015 жылдарға
арналған көші-қон саясатының тұжырымдамасы туралы, 2006 жылғы 28 тамыздағы
№167 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму
стратегиясы туралы (бұдан әрі - Қазақстан Республикасының 2015 жылға
дейінгі аумақтық даму стратегиясы) және 2003 жылғы № 1149 Ауылдық
аумақтарды дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
туралы Жарлықтары құрайды.
Қолданыстағы заңнамалық базаның шеңберінде мемлекет оралмандарға
қажетті әлеуметтік көмек пен қолдау көрсетеді. Қазіргі уақытта бірмезгілдік
жәрдемақыны, тұрғын үй сатып алуға арналған қаражатты, жүрген жолы мен
жүктерін тасымалдау шығындарын өтеуді есептегенде орташа есеппен 5 адамнан
тұратын әрбір отбасына 833 мың теңге бөлінеді.
Елде 14 оралмандарды уақытша орналастыру орталықтары (бұдан әрі –
орталықтар) жұмыс істейді. 2008 жылдан бастап Қарағанды, Шымкент
қалаларында және Оңтүстік Қазақстан облысының Ақсукент ауылында
оралмандарды бейімдеу және кіріктіру орталықтары жұмыс істей бастады. Ақтау
қаласында үлгілік бейімдеу орталығының құрылысы басталды. Орталықтарда
жүзеге асырылатын бейімдеу бағдарламалары құқықтық мәселелер бойынша
консультация беруді, мемлекеттік тілге және қаласа орыс тіліне оқытуды,
кәсіптік дайындауды, қайта дайындауды және біліктілігін көтеруді көздейді.
Барлық оралмандардың медициналық қызмет көрсетуге, білім беруге
және әлеуметтік қамсыздандыруға қол жеткізу мүмкіндіктері қамтамасыз
етілген; олар жұмыспен қамтуға жәрдемдесу шаралары қолданылатын мақсатты
топтардың біріне жатқызылған. Жұмысқа қабілетті жастағы оралмандардың 66%-
дан астамы өндірістің әртүрлі салаларында жұмыспен қамтылған, әрбір
төртіншісі ауыл шаруашылығында жұмыс істейді. Оралмандарға көмек көрсету
үшін облыстық әкімдіктер жанынан Оралмандар кеңестері құрылған, олар
оралмандардың жаңа жағдайда өмір сүруінің мәселелерін зерделеумен және
шешумен айналысады.
Оралман ақпараттық мәліметтер базасы құрылып, жетілдірілуде,
ол алдағы уақытта жаңадан құрылатын әлеуметтік саланың бірыңғай ақпараттық
мәліметтер базасына қосылатын болады, бұл этникалық көшіп келушілерге
әлеуметтік қызмет көрсетуді толық тізбесін жедел көрсетуге мүмкіндік
береді. Қазіргі кезде республикада этникалық көшіп келушілердің тұрғын үй
мәселелерін шешу жөніндегі жобалар іске асырылуда. Оңтүстік Қазақстан
облысының Шымкент қаласында Өзбекстан Республикасынан 2 мыңдай этникалық
көшіп келушілер отбасын көшіріп алу жөніндегі жоба жүзеге асырылуда.
Олардың жинақы тұруын ұйымдастыру үшін көшіп келушілердің өздерін құрылыс
жұмысына тарту және жергілікті құрылыс материалдарын пайдалану негізінде 2
мың коттедждің құрылысы жүріп жатыр. Алматы қаласында 185 үй салу жөніндегі
Байбесік жобасы жүзеге асырылуда; Астана қаласының Сарыарқа ауданында
Нұрбесік ықшам ауданын салу жобасы әзірленді. Этникалық көшіп келушілерді
көшіруді ұйымдастыруда және жаңа қоғамдық жағдайларға кіріктіруде белгілі
бір проблемалар бар.
Оралмандарды бөліп қоныстандыру бірқалыпты емес, екінші қайтара
көшіп-қону орын алады. Қазіргі уақытта көшіп келгендердің 60 пайыздайы
еңбек нарығы айтарлықтай шиеленісті өңірлерде – Оңтүстік Қазақстан,
Маңғыстау, Алматы және Жамбыл облыстарында тұрады, бұл мемлекеттің еңбек
ресурстарын бөлу саясатына барлық уақытта бірдей сәйкес келе бермейді.
Оралмандардың жұмыспен қамтылу деңгейі, олардың өз тұрғын
үйлерімен қамтамасыз етілуі төмен. Осыған орай Мемлекет басшысының
тапсырмасы бойынша Нұрлы көш бағдарламасы әзірленді (Үкіметтің 2008 жылғы
2 желтоқсандағы №1126 қаулысы). Бағдарламаның мақсаты ерікті негізде жүзеге
асырылатын этникалық қазақтарды, Қазақстанға қайтып оралғысы келген
еліміздің бұрынғы азаматтарын және ішкі көшіп-қонушыларды өңірлердің
демографиялық және әлеуметтік-экономикалық дамуы және қатысушылардың
әлеуетін жүзеге асыру мүддесіне оңтайлы бөліп қоныстандыру және жұмыспен
қамтылуы мен жайғасуына жәрдемдесу болып табылады.
Бағдарламаны жүзеге асыру этникалық, ішкі және сыртқы көші-қон
процестерін реттеуге, оларды өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуы
мүддесіне бағындыруға мүмкіндік береді; қандай да бір себептермен
Қазақстаннан көшіп кеткен әртүрлі ұлт азаматтарының елге оралуын
ынталандыратын болады. Өкінішке орай, практикада Қазақстанның қолданыстағы
заңнамасында кепілдік берілген оралмандардың құқықтарының бұзылу фактілері
кездеседі.
Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары
жөніндегі комиссияға оралмандардың шағымдарын, сондай-ақ прокуратура
органдары жүргізген тексеру материалдарын талдау көші-қон жөніндегі
уәкілетті мемлекеттік органның аумақтық органдары Жеке және заңды
тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы ҚР Заңының талаптарын, сондай-
ақ оралман мәртебесін анықтаудың және оларды оралмандардың көшіп келу
квотасына қосудың Нұсқаулықтарын жиі бұзатынын көрсетіп отыр. Сонымен
бірге, кейбір оралмандар Адам құқықтары жөніндегі комиссияның назарын
олардың Қазақстан Республикасының азаматтығын алғанға дейінгі зейнетақылық
төлемдерді алу құқықтарының бұзылғанына аударды.
Тұрғын үй көмегін, зейнетақылар мен жәрдемақылар тағайындаумен
байланысты мәселелер жөніндегі Қазақстан Республикасының қолданыстағы
заңнамасын талдау Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы ҚР Заңының 2-бабына сәйкес шетелдіктер мен Қазақстан
Республикасының аумағында тұрақты өмір сүретін азаматтығы жоқ адамдар егер
де заң мен халықаралық келісім-шарттарда өзгеше көзделмесе зейнетақымен
қамтамасыз етілу құқығын Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей
пайдаланатынын көрсетті. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылғы
12 шілдедегі №1063 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының халқын
құжаттандыру және тіркеу ережелерінің (бұдан әрі – Ережелер) 1 тармағына
сәйкес Қазақстан Республикасы азаматтарының тұратын жеріне қарамастан және
Қазақстан Республикасында өмір сүретін шетелдік азаматтар мен азаматтығы
жоқ адамдардың жеке басын куәландыратын құжаттары: 1) ҚР азаматының
төлқұжаты, 2) жеке басының куәлігі; 3) шетелдіктің ҚР-да тұруына ықтияр
хаты; 4) азаматтығы жоқ адамдардың куәлігі болуы көзделген.
Жеке басын куәландыратын басқа құжаттар Ережелерде көзделмеген.
Мұндай жағдайда Қазақстан Республикасының азаматтығын алмаған және
Қазақстан Республикасында өзінің тұрақты өмір сүруін құжат арқылы (бір
жерде тұруға ықтияр хат) ресімдемеген оралмандарға зейнетақылық төлемдер
мен жәрдемақылар Орталықтан (оралман куәлігінің негізінде) тағайындалмайды.
Көші-қон туралы заңның 14-бабына сәйкес оралман деп танылған
адамдарға белгіленген үлгідегі куәлік беріледі. Оралман куәлігі қатаң
есепке алынған құжат және Заңда көзделген жеңілдіктер мен өтемақыларды
алуға негіз болып табылады.
ҚР Үкіметінің 2000 жылғы 28 қаңтардағы №136 қаулысымен бекітілген
Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасында жүріп-тұруын құқықтық
реттеудің жеке мәселелерінің 18 тармағының талаптарына орай Қазақстан
Республикасында тұрғылықты тұратын адамдар боп оған рұқсат алған, сондай-ақ
ішкі істер органдары берген бір жерге тұруға ыхтияр хат алған шетел
азаматтары танылады.
ҚР Ішкі істер министрінің 2004 жылғы 9 сәуірдегі №215, ҚР Сыртқы
істер министрінің 2004 жылғы 14 сәуірдегі №08-193 және Қазақстан
Республикасының Көші-қон және демография агенттігі төрағасының 2004 жылғы
14 сәуірдегі №35-п бірлескен бұйрығымен Шетел азаматтарының Қазақстан
Республикасына кіруі мен жүріп-тұруы, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан
шығу тәртіптері және ішкі істер органдарының шетел азаматтарының Қазақстан
Республикасының аумағына заңсыз көшіп-қонуының алдын алу және жолын кесу
жөніндегі жедел-қызмет жұмыстарын ұйымдастыру туралы Нұсқаулық бекітілген.
Аталған Нұсқаулықтың 68 тармағына сәйкес көшіп келу квотасы бойынша
республикаға келген шетел азаматтары Қазақстан Республикасында тұрғылықты
тұруға рұқсат беру туралы өтініштерін тікелей ҚР ЕХӘҚМ Көші-қон комитетінің
аумақтық бөлімшелеріне береді. Оралмандардың бір мезгілде оларды Қазақстан
Республикасының азаматтығына қабылдау туралы Қазақстан Республикасының
азаматтығымен байланысты мәселелерді қарау тәртібі туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығы қолданылатын өтініштері берілген кезде
оларға тұрғылықты тұру құқығына құжаттар берілмеуі де мүмкін.
Осылайша, Ережелер мен Бұйрықта оралмандарға тиісті жеңілдіктер
мен өтемақы (тұрғын үйлік және басқа да өтемақыларды сондай-ақ
зейнетақыларды) алуға негіз болатын куәлік беруді көздейтін норманың
болмауы оралмандардың құқықтарын айтарлықтай шектейді.
Сонымен бірге, оралманның жеке басын куәландыратын құжат –
оралманның куәлігі деп көрсетіп жоғарыда аталған Ереженің 2 тармағына
өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажет.
Қазақтарды тарихи Отанына көшіру жөніндегі ынталандыратын іс-
шаралардың бірі оларға жеке тұрғын үй салуға қайтарымсыз негізде жер
телімдерін беру болып табылады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Салық
кодексінің 405, 502 және 506 баптарының талаптары жиі бұзылады, бұл
баптарға сәйкес жылжымайтын мүлік құқығын тіркеу және онымен мәміле
жасаған, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматтығын алған кезде
оралмандар мемлекеттік баж салығын төлеуден босатылады.
Алматы қаласында, Алматы, Ақмола, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Шығыс
Қазақстан, Маңғыстау және Қостанай облыстарында оралмандардан заңсыз
мемлекеттік баж салығын алған фактілер анықталған.
Көшіп келу квотасы бойынша тарихи Отанына көшіп келген
оралмандарға бюджеттен ақша қаражатын бөлу мәселесін және олардың көшіп
шыққан еліне қайта оралған жағдайда алған ақша қаражаттарын мемлекетке өз
еркімен қайтаруын заңнамалық тұрғыда реттеу қажет.
ҚР Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия
мемлекеттің ұстанымын бөлісе және қазақтардың тарихи Отанына оралу тарихи
процесіне жәрдемдесуге тырыса отырып, оралмандардың көші-қон қатынастары
саласындағы мемлекеттік саясатты жетілдіруге бағытталған бірқатар идеяларға
бастамашы болып отыр. Комиссия проблеманың сан қырлылығын және осыған
байланысты әртүрлі көзқарастар мен ұстанымдарды келісіп алу қажеттігін
ескеретін саралап жіктеу көзқарасын жақтайды, оралмандарға қатысты
басымдықтарды анықтау және бірінші кезекте алыс шет елдерге өзінің еркінен
тыс барғандардың оралуына басымдық беру қажет деп санайды. Ресейдің,
Өзбекстанның аумағында жинақы тұратын қазақтарға келер болсақ, олардың көп
бөлігі атам заманнан осы елдерде тұрып келеді, әйтсе де олардың арасына
зұлмат жылдарында – қазақ халқы үшін нағыз геноцид болған төңкеріс пен
ұжымдастыру кезеңдерінде келіп қосылғандар да бар. ҚР Президентінің
жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия Хатшылығының Санкт-Петербург
қаласында, Саратов облысында және Омбы қаласында жүргізген
мониторингтерінің көрсеткеніндей осы өңірлерде тұратын этникалық
қазақтардың көпшілігі Ресейде еңбек етіп, өмір сүргенді қалайды.
Оралмандардың көшіп келу квотасы бойынша және онсыз тарихи
Отанына оралу құқықтарын қорғау, олардың әлеуметтік-экономикалық құқықтарын
қамтамасыз ету мақсатында Мемлекет басшысының жанындағы Адам құқықтары
жөніндегі комиссия Үкіметке оларды мемлекеттік шекараны кесіп өткенде
заттары мен мүліктеріне қарамай кедендік баж салығынан босататын
нормативтік құқықтық акті әзірлеп, қабылдауды ұсынады. Сонымен бірге Көші-
қон туралы Заңға тиісті толықтырулар енгізуді ұсынады.
Мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасына түзетулер енгізу, оралмандардың да,
басқа қазақстандықтардың да мүдделерін ескере отырып, осы салада салиқалы
теңдес саясатты жүзеге асыру қажет. Шешім тек қоғам мен биліктің әлеуметтік
әріптестік шеңберінде ғана табылуы мүмкін. Оралмандарға қамқорлық жасау
басқа азаматтардың мүдделерін шектеп, олардың құқықтарын бұзбауға тиіс. Бұл
жағдай мемлекеттің ғана емес, азаматтық қоғам құрылымдарының, ҮЕҰ-дың,
кәсіподақтардың да жауапкершілігін көздейді. Оралмандар проблемалары – бұл
елдің ортақ проблемасы. Оларды шешу үшін қоғам мен мемлекеттің өзара іс-
қимылы қажет. Мысалға, адамдарға азаматтық алу мәселелерін шешуге, жұмысқа
тұруға, мамандық алуға көмектесуге арналған қазіргі заманғы интеграция
орталықтарын құру оралмандардың бейімделу проблемаларын шешуге жәрдемдесуі
мүмкін.
Миграция бойынша халықаралық ұйым
Миграция бойынша халықаралық ұйым (МХҰ) - [International
Organisation for Migration, ЮМ] - 1951 ж. құрылған халықаралық үкіметаралық
ұйым, штаб-пәтері Женевада (Швейцария). Алғашқыда Еуропадағы босқындар мен
мәжбүрлі қоныс аударушыларға көмек көрсету мақсатында құрылып, Еуропадағы
көші-қон мәселесі бойынша Үкіметаралық комитет деп аталды. 1980 ж. оның
қызметі Еуропаның аумағынан кеңейген кезде Көші- қон мәселелері бойынша
Халықаралық ұйым аталды. Қазіргі кезде МХҰ-на 101 мемлекет мүше, 30
мемлекет бақылаушы дәрежесінде. МХҰ бюджеті мүше- мемлекеттердің жыл
сайынғы жарналарынан және қоғамдық ұйымдардың ерікті және аймақтық
жарналардан құралады. Өз қызметінде МХҰ адамгершілікті әрі реттелген
миграция қоғам мен мигранттардың мүдделерін толық қанағаттандырады, осы
жолда халықаралық миграциялық процестерді тиімді басқару үшін оған мүдделі
елдердің күшін біріктіру шарт. МХҰ қызметінің негізгі бағыттары: елдердің
ерекше мүқтаждықтарын ескере отырып халықтың реттелген көші-қонын
қамтамасыз ету; заңсыз көші-қонды болдырмау; мемлекеттердің экономикалық,
әлеуметтік және мәдени дамуы мақсатында білікті адамдар ресурсын қайта
бөлу; мәжбүрлі қоныс аударушыларды ұйымдасқан түрде көшіру; үкіметтерге
және үкіметтік емес ұйымдарға тәжірибе және ақпарат алмасу мүмкіндіктерімен
қамтамасыз ету. Жалпы МХҰ өз қызметі аясында шамамен 11 млн. мигранттарға
көмек көрсетті. МХҰ-ның аса ірі бағдарламалары: Таяу Шығыстағы
мигранттардың өз еліне қайтарылуы (1990-1991), 800 мың. көшіп кеткен
ирактық курдтардың қайтып оралуы (1991), бұрынғы Югославиядан көшіп кеткен
отбасылардың қайта табысуы және қоныс аударуына арналған Югославиялық
төтенше бағдарлама (1992), ТМД елдеріндегі миграциялық мәселелерге
техникалық көмек (1993- 1997), көрші елдерден 1, 2 млн. халықтың Руандаға
қайтып оралуы (1994), 190 мың босниялық босқындардың (1996) және 150 мың
Косово тұрғындарының еліне қайта оралуына жәрдем жасау (2000).
Қазақ диаспорасы
Ресейдегі қазақтар
Болжам мәліметтер бойынша қазіргі уақытта Ресей Федерациясында 1
310 000 этникалық қазақ тұрады, олардың 70%-дайы ауылды жерде тұрады.
Біздің отандастарымыздың көпшілігі Ресей Федерациясының Қазақстанмен
шекаралас 12 субъектілерінде жинақы тұрып жатыр. Бұл - Алтай өлкесі,
Астархан, Орынбор, Самар, Қорған, Шелебі, Омбы, Сарытау, Волгоград,
Новосібір және Түмен облыстары. Қазақтардың белгілі бір саны Мәскеуде, Сант-
Петерборда, Татарстанда, Қалмақияда, сондай-ақ Ресейдің басқа да
облыстарында өмір сүруде.
Алтай Республикасындағы қазақтар
1989 жылғы мәліметтер бойынша Таулы Алтай автономиялық облысының
Көшағаш ауданында халықтың 39,6% – төлеңгіттер мен алтайлықтар, 54,4 % (9
000 адамдай) – қазақтар. 1989 жылы ауданда 8 200 қазақ және 7 013
төлеңгіттер (алтайлықтар) болған; 1993 жылы – тиісінше 6 377 және 7 264
адам. Соңғы жылдары көшіп келу азайды, кері процесс байқалды. 1995 жылы
аудан халқы 15 748 адам болса, соның 7 999 қазақ, 7 555 төлеңгіт
(алтайлық). Дамудың қазіргі кезеңінде қазақ диаспорасына жалпы екі процесс
тән: этникалық сәйкестілікті сақтау және Қазақстанға оралу. Этникалық өзін-
өзі тану деңгейінің көрсеткіші ретінде қазақтардың басым бөлігінің
өздерінің шыққан тектерін, немесе рулық топтарын білуін, өзінің тарихи салт-
дәстүрлерін білуін бөліп қарауға болады. Мысалға, Көшағаш ауданының
қазақтары бұл мәселеге хабардар екендігін атап өтеді, қазақ этностарының
жүзге бөлінетінін жадында сақтаған. Көшағаш ауданындағы қазақтардың негізгі
бөлігі өздерін орта жүзге жатқызады – 48%, ал 2% - ұлы жүзге және 1% - кіші
жүзге жатады, қалғандары өздерінің рулары туралы жауап беруге қиналады.
Алтай қазақтары өз салт-дәстүрлерін тұрмыстық, материалдық мәдениет
деңгейінде сақтайды. Көшағаш ауданының қазіргі тұрмысы салт-дәстүр
ерекшеліктерінің жақсы сақталуымен ерекшеленеді. Ұлттық аспаптар көбінесе
отбасылық тұрмыста қолданылады – қазақтардың 70%-дан астамы ұлттық
аспаптарды пайдаланатынын айтады, шамамен сонша адам ұлттық кием киеді. Сол
сияқты ұлттық тұрғын үй нысаны - киіз үйлер де кең тараған. Алтайдағы қазақ
халқының арасында нуклеарлық отбасылар басым. Туыстардың екі ұрпағы бірге
өмір сүретін отбасылардың саны Көшағаш ауданындағы алтайлықтарда да,
қазақтар да бірдей. Үш ұрпақтан тұратын отбасылардың түрлері қазақ
этносының арасында анағұрлым сирек кездеседі. Төртұрпақты отбасылар да
кездеседі, алайда қазақ халқында олардың саны шамалы ғана – бар-жоғы бір
пайыз. Отбасылық рөлді ұстау бұрынығыдан қатаңдау бола бастады. Отбасындағы
адамдардың мінез-құлқы туралы дәстүрлі түсінік жаңа нормалар мен
құндылықтар жағына қарай ауыса бастады. Әдетте қазіргі отбасыларда
ерлердің және әйелдердің ісі деп нақты бөліп қарау аңғарылмайды. Бірақ
Көшағаш ауданындағы қазақ отбасыларының өмірінде дәстүрлік сипаттар бар,
мысалға отбасындағы ерлердің бас болуы туралы ұғымның сақталуы. Этникалық
сәйкестілікті сақталуына халықтың метистену деңгейінің төмендігі де жағдай
жасауды. Алтай қазақтарының арасында этникааралық некелер тарамаған.
Некелердің көбі бір ұлт адамдары ішінде жасалады. Этникалық біртекті некеде
76% қазақтар тұрады. Халқының 9% қазақтар құрайтын Усть-Канск ауданында
ұлтаралық некелер санының арту үрдісі басым: қазақтардың 40% өзге ұлт
өкілдерімен некеде тұрады (23% - орыстармен және 17 % - алтайлықтармен).
Алтай қазақтарының тағы бір ерекшелігі – діни фактор. Алтайлықтар
лауазымды этнос мәртебесін алған, ал әлеуметтік инфрақұрылымда көшбасында
тұрған қазақтар этникалық азшылық рөліне түсіп қалған қазіргі жағдайда өзін-
өзі анықтау нысанына айналған діни фактор ерекше маңызға ие боп отыр. Ислам
әлемімен (Қазақстан, Моңғолия, Қытай, Түркия мұсылмандарымен) байланыс
орнауына орай соңғы жылдардағы ауданның қарқынды исламдануы тек діни ғана
емес, этникалық сананы да өзекті етіп отыр және Алтай Республикасы
қазақтарының бірігуіне жағдай жасайды. Көшағаш ауданының этно-локалды
топтары бабаларының діни ұғымдарын көзінің қарашығындай сақтауды. Аудан
халқының басым бөлігі өздерін дінге сенетіндер деп санайды. Алтай
мемлекеттілігінің шеңберінде Алтай Республикасының басқа халықтары сияқты
қазақтар да мәдени және тілдік егемендігін алды. Республиканың заңнамалық
актілері алтай және орыс тілдерін мемлекеттік тіл деп жариялады және қазақ
тілін қазақтардың жинақы тұратын жерлерінде ресми деңгейде пайдалануға
болады деп көрсетті. Қазақтардың 90%-дан астамы өз тілін ана тілі санайды
және отбасында қазақ тілінде сөйлесіп, оны жақсы білетіндігін көрсетеді.
Басқа этникалық топтармен өзара әрекеттестік жағдайында алтай қазақтары
орыс тілін ғана емес, алтай тілін де меңгеріп, ол тілде көп жағдайда еркін
сөйлейді. Көшағаш ауданындағы нақты полилингвизм әкімшілік-саяси
факторлармен және күнделікті өмір қажеттіліктерімен, білім беру жүйесінің
ерекшеліктерімен негізделген. Алтайда көптеген онжылдықтар бойы білім беру
тілі орыс тілі болып келді. Ұлттық білім беруді дамыту жөніндегі
эксперименттің басталуымен ауданның көптеген мектептерінде (олардың
арасында үш бастауыш, он орта, бір орталау мектеп бар) 1-4 сыныптарда ана
тілінде (кенттің этникалық көпшілігінің тілінде) оқыту, 5-11 сыныптарда –
ана тілі курсын сақтай отырып орыс тілінде оқыту енгізілген. Аудан
әкімшілігі ұлттық мәдениеттерді сақтау мен дамытуға жағдай жасауда. Оның
жәрдемімен Көшағашта Қазақ мәдениетінің орталығы құрылды. Алтай
қазақтарының өзіндік ерекшеліктерін сақтаудың басқа да шаралары жасалып
жатыр. 2001 жылы Көшағаш ауданының Жаңаауыл кентінде Ресей қазақтарының
құрылтайы өтті. Құрылтайға Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Ресей
Президенті В.Путин өз үндеулерін жолдады. Құрылтайда басқа мәселелермен
бірге қазақ тіліндегі жергілікті телевидение, баспасөз және радионы дамыту
жоспарлары талқыланды. Іс жүзінде барлық қазақотбасыларының (95%) өз үй
шаруашылығы бар, олар ет мен сүт өндірісінде жетекгі рөл атқарады.
Өзбекстандағы қазақтар
Өзбекстан Республикасы Статистика орталығының ресми мәліметтері
қазақтардың санын өте төмендетіп, 1 млн.-ға дейін жеткізіп отыр. Алайда
қазақтардың саны 1 млн. 660 мың адам деп сеніммен айтуға болады, бұл
шетелдегі қазақ диаспораларының үштен бірін құрайды. Олардың Өзбекстандағы
жинақы тұратын жерлері Қарақалпақстан, Ташкент қаласы, Ташкент, Навои,
Жызақ, Сырдария және Бухара облыстары. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер
министрлігі өзбек тарапына азаматтық алудың оңайлатылған тәртібі туралы
келісім жасауды ұсынған болатын. Алайда Өзбекстанның Сыртқы істер
министрлігі қолданылып жүрген ішкі заңдарына сілтеме жасай отырып оны
кейінге қалдыруды ұсынып, оны қараудан бас тартты. ҚР Азаматтығы туралы
Заңға қажетті түзетулер енгізілгеннен кейін бұл мәселе шешілді. Мамандардың
болжамы бойынша Отанына оралғысы келетін обасылар саны таяу жылдарда күрт
өсіп, көшіп шығу жаппай бұқаралық сипат алуы мүмкін Мектептерде қазақ
тіліндегі оқу құралдарының жетіспеуіне байланысты 2002 жылы Елшілік ҚР
Білім және ғылым министрлігімен бірлесе ӨР Халыққа білім беру министрлігіне
5 млн. теңгенің оқулықтарын берді. 2005 жылы алыс және жақын шетелдегі,
соның ішінде Өзбікстан, қазақ диаспорасының балалры үшін 5 сынып үшін 18
699 дана, 9-сынып үшін 19 300 дана оқулық пен оқу-әдістемелік кекшн
жіберілді. Өзбекстанның білім беру министрлігі қазақ мектептеріне арналған
оқулықтар шығаруды ұйымдастырды, алайда оқулықтардың жетіспеуінен және
өзбек мектептерінің латын әліпбиіне көшуінен қазақ мектептері қысқарып
жатыр. Көрші Өзбекстанда тұратын қазақтардың проблемалары аз емес, бұл ана
тілінде білім алумен байланысты проблемалар, ана тіліндегі мерзімді
баспасөздерге жазылуға шектеу қою, мәдениет, әдебиет, өнер саласындағы
проблемалар, әдеуметтік-экономикалық проблемалар. Өзбекстанның аудандары
мен қалаларында Қазақстан телевидениесінің хабарлары біртіндеп экраннан
түсіп қалуда. Білім беру жүйесінде де өз қиындықтары бар, қазақ тіліндегі
оқулықтар жетіспейді, қазақ тілінде оқытатын мектептер саны жыл өткен сайын
қысқарып келеді, Өзбекстанның жалпы білім беретін мекемелері латын
графикасына көшуі білім алуға қосымша қиындықтар туғызады. Диаспораның 60%-
дайы ауыл тұрғындары. Олар мақта мен күріш егеді, мал шаруашылығымен, соның
ішінде қаракөл қойын өсірумен айналысады. Қалалықтар негізінен білім беру,
денсаулық сақтау, тұрмыстық қызмет көрсету және басқа да материалдық емес
салаларда жұмыс істейді. Этникалық қазақтардың мемлекеттік билік
органдарындағы өкілділігі лауазымды ұлтпен салыстырғанда өте төмен.
Республиканың қазақтар тығыз орналасқан өңірлері – Қарақалпақстанда,
Ташкент, Навои облыстарында диаспора өкілі басшылардың саны соңғы жылдары
елеулі қысқарды. Оларды басшы орындардан, жалақысы жоғары немесе беделді
лауазымдардан босатып жатыр. Қазақ диаспорасы бұларды өздерінің әлеуметтік,
саяси құқықтарының бұрмалануы деп қабылдайды, сондай-ақ биліктегілердің
мұндай әрекеттері республикадағы, әсіресе қазақтар жинақы тұратын
жерлердегі әлеуметтік шиеленіске әкеп соғуы мүмкін. Тұрмыстық деңгейдегі
этникааралық жанжалдар санының артуы осының жанама дәлелі бола алады.
Диаспораның әлеуметтік мәртебесінің төмендеуі, оның материалдық жағдайының
нашарлауы, тіршілік етудің көптеген салаларындағы кепілді құқықтардың
жоқтығы – ауыр тиетін процесс, алайда оны республикадағы қазақ халқын ғана
шеттету деп қарамау керек. Бұл объективті процесс, өтпелі кезеңмен
байланысты және ұлтына қарамастан елдің барша халқын қамтиды. Әлеуметтік
мәртебесінің төмендегеніне қарамастан қазақ этносының жоғары бейімделу
мүмкіндіктері оған жаңа жағдайда да қоғамдағы өзінің орнын табуға
көмектеседі.
Қырғызстандағы қазақтар
Соңғы халық санағына (1999 жылғы сәуір) сәйкес мұндағы этникалық
қазақтардың саны 42 657 адам. 2004 жылдың басында қазақ халқының саны 65
мың шамасында. Анағұрлым жинақы орналасқан жерлері Шу облысы (17 510 адам),
Бішкек қаласы (12 064 адам), Ыстықкөл (6979 адам), Талас (3604 адам), Жалал-
Абад (1 130 адам), Ош (1200 адам), Нарын (394 адам) және Баткент (376 адам)
облыстары. Білім деңгейі: жоғары білімі барлар – 4 234 адам, аяқталмаған
жоғары - 678, орта-арнаулы – 4 346, орта – 13 366, қалғандарында – бастауыш
білім. Қазақтардың ішінде 47 ғылым кандидаты, 8 ғылым докторы бар. Жалпы
алғанда Қырғызстандағы біздің отандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық
жағдайы мақтанарлықтай емес. Қазақтардың бір бөлігі аралас некеден туған,
ассимилияция қаупін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz