Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының
теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Бағалы қағаздар нарығының экономикалық мәні ... ... ... ... ..5
1.2 Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының түрлері ... ... ... ... .7
ІІ. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы
нарығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар рыногының қызметін бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Қазақстан қор биржасындағы мемлекеттік бағалы қағаздармен жүргізілген операциялардың ағымдық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІІ. ҚР Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының
проблемалары мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
І. Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының
теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Бағалы қағаздар нарығының экономикалық мәні ... ... ... ... ..5
1.2 Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының түрлері ... ... ... ... .7
ІІ. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы
нарығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар рыногының қызметін бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Қазақстан қор биржасындағы мемлекеттік бағалы қағаздармен жүргізілген операциялардың ағымдық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІІ. ҚР Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының
проблемалары мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қазақстан Президентiнiң халыққа бiрден-бiр ұзақ мерзiмдi басты Жолдауы – “Қазақстан-2030” – мұнда “экономикалық өсу, ашық нарықтық экономикада жоғары деңгейде шетелдiк инвесторлар және iшкi ақша жинағын” тартуға негiзделген.
Мемлекеттік құнды қағаздардың пайда болуы мемлекеттің ішкi қарыздарын ретгеуде әpi қаржыландыруда,. бәрінен бұрый инфляцияны асқындырмау қажеттлігі үшін кәдеге асады. Оның қолданысы ел экономика сынының қарыздарының жиынтығын өзгертуге, өзара қарыздану аумағын Қазақстан Республикасы көлемінде азайтуға септігін тигізбекші. Басқаша айтқанда, эмиссиялық әрекетгің ролін төмендегідей, бюджеттік дефицитті қар:жыландырудың тиімді жолы болады.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы жобасында жекешелендiру жүргiзуде шаруашылық жүргiзкдiң жаңа нысандары пайда болады: серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар және жеке меншiк компаниялар шеңберi едәуiр кеңейедi. Ал осы нарықтың әрбiр субъектiлерiнiң арасында еркiн қаржы айналымын бағалы қағаздар нарығы жүзеге асырады және басқа нарықтармен үнемi байланыста болады.
БҚН еркiн ақша қаражаттары қозғалысын қамтамасыз етуде бiр саладан басқа салаға қаржының қайта құйылуын, меншiк құқығын беретiн қаржы ресурстарын және халықтың жинақ ақшасын жұмылдыру қызметiн атқарады.
ҚР-ның ауыспалы экономикасындағы бағалы қағаздар нарығының маңызы мен мәнiн келесiлерден көруге болады.
1-шi, жаңа экономикалық құрылымның бiр бөлiгi.
2-шi, инвестиция айналымының тиiмдi механизмi, қор активтерiнiң жоғары өнiмдiлiгiнiн қамтамасыз ету, капиталды қайта бөлудi жинақтау және оңтайландыру.
3-шi, қаржылық тұрақтылықты және экономикалық өсудi, нарықтық экономиканың субъектiлерiн қамтамасыз ету;
4-шi, экономиканың қаржы саласындағы айналыстағы артық ақшаларды азайту немесе экономика салаларына қолма-қол ақша қажеттiгi туындағанда керiсiнше бағалы қағаздарды сату немесе эмиссиялау.
Сонымен БҚН бұл ұлттық шаруашылықта экономикалық жағдайлардың “барометрi” болып табылады.
Ал бұл механизм несиеге негiзделген. Басқаша айтқанда, рынокқа қатысушылардың басым көпшiлiгi шартқа қол қойып, өздерiне бағалы қағаз түрiнде мiндеттеме алады. Кәсiпкерлердiң өзара жасаған дәл осы мiндеттемелерi экономикалық механизмнiң тұрақтылығы болып табылады.
Әлемдiк тәжiрибеде, сондай-ақ республикадағы рыноктық қатынастарды дамыту барысы көрсеткендей, бағалы қағаздар нарықтық экономиканың жұмыс iстеуiнiң тиiмдi механизмi, қаржылық ресурстар мен тұрғындардың жинаған ақшаларын топтастырудың, қаражаттын ел экономикасында лайықты түрде бөлiнуiнiң, адамның шынайы меншiк иесi ретiнде белсендiлiгiн арттырудың құралы болып табылады. Сонымен қатар бағалы қағаздар қаржы айналымы ретінде ол қаржы жүйесінің негізі болып табылатын екінші деңгейлі банктер қызметі үшін де өте маңызды болып табылады.
Мемлекеттік құнды қағаздардың пайда болуы мемлекеттің ішкi қарыздарын ретгеуде әpi қаржыландыруда,. бәрінен бұрый инфляцияны асқындырмау қажеттлігі үшін кәдеге асады. Оның қолданысы ел экономика сынының қарыздарының жиынтығын өзгертуге, өзара қарыздану аумағын Қазақстан Республикасы көлемінде азайтуға септігін тигізбекші. Басқаша айтқанда, эмиссиялық әрекетгің ролін төмендегідей, бюджеттік дефицитті қар:жыландырудың тиімді жолы болады.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы жобасында жекешелендiру жүргiзуде шаруашылық жүргiзкдiң жаңа нысандары пайда болады: серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар және жеке меншiк компаниялар шеңберi едәуiр кеңейедi. Ал осы нарықтың әрбiр субъектiлерiнiң арасында еркiн қаржы айналымын бағалы қағаздар нарығы жүзеге асырады және басқа нарықтармен үнемi байланыста болады.
БҚН еркiн ақша қаражаттары қозғалысын қамтамасыз етуде бiр саладан басқа салаға қаржының қайта құйылуын, меншiк құқығын беретiн қаржы ресурстарын және халықтың жинақ ақшасын жұмылдыру қызметiн атқарады.
ҚР-ның ауыспалы экономикасындағы бағалы қағаздар нарығының маңызы мен мәнiн келесiлерден көруге болады.
1-шi, жаңа экономикалық құрылымның бiр бөлiгi.
2-шi, инвестиция айналымының тиiмдi механизмi, қор активтерiнiң жоғары өнiмдiлiгiнiн қамтамасыз ету, капиталды қайта бөлудi жинақтау және оңтайландыру.
3-шi, қаржылық тұрақтылықты және экономикалық өсудi, нарықтық экономиканың субъектiлерiн қамтамасыз ету;
4-шi, экономиканың қаржы саласындағы айналыстағы артық ақшаларды азайту немесе экономика салаларына қолма-қол ақша қажеттiгi туындағанда керiсiнше бағалы қағаздарды сату немесе эмиссиялау.
Сонымен БҚН бұл ұлттық шаруашылықта экономикалық жағдайлардың “барометрi” болып табылады.
Ал бұл механизм несиеге негiзделген. Басқаша айтқанда, рынокқа қатысушылардың басым көпшiлiгi шартқа қол қойып, өздерiне бағалы қағаз түрiнде мiндеттеме алады. Кәсiпкерлердiң өзара жасаған дәл осы мiндеттемелерi экономикалық механизмнiң тұрақтылығы болып табылады.
Әлемдiк тәжiрибеде, сондай-ақ республикадағы рыноктық қатынастарды дамыту барысы көрсеткендей, бағалы қағаздар нарықтық экономиканың жұмыс iстеуiнiң тиiмдi механизмi, қаржылық ресурстар мен тұрғындардың жинаған ақшаларын топтастырудың, қаражаттын ел экономикасында лайықты түрде бөлiнуiнiң, адамның шынайы меншiк иесi ретiнде белсендiлiгiн арттырудың құралы болып табылады. Сонымен қатар бағалы қағаздар қаржы айналымы ретінде ол қаржы жүйесінің негізі болып табылатын екінші деңгейлі банктер қызметі үшін де өте маңызды болып табылады.
1. Ақша, несие, банктер. / Сейтқасымов .С. – Алматы : Экономика, 2001.
2. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2004ж. – 248 бет.
3. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
4. Байдельдинов Ж.Б. Развитие инфраструктуры рынка ценных бумаг в РК. // Вестник КазНУ. №3,2007г.
5. Бауржан Есенов « Перспективы совершенствование Казахстанского фондового рынка» // РЦБК №11, 2005 г.
6. ҚР-ның Азаматтық кодексi. 2000 ж.
2. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2004ж. – 248 бет.
3. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
4. Байдельдинов Ж.Б. Развитие инфраструктуры рынка ценных бумаг в РК. // Вестник КазНУ. №3,2007г.
5. Бауржан Есенов « Перспективы совершенствование Казахстанского фондового рынка» // РЦБК №11, 2005 г.
6. ҚР-ның Азаматтық кодексi. 2000 ж.
Жоспары:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының
теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Бағалы қағаздар нарығының экономикалық мәні ... ... ... ... ..5
1.2 Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының түрлері ... ... ... ... .7
ІІ. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы
нарығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар рыногының қызметін
бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 14
2.2 Қазақстан қор биржасындағы мемлекеттік бағалы қағаздармен жүргізілген
операциялардың ағымдық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІІ. ҚР Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының
проблемалары мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
КIРIСПЕ
Қазақстан Президентiнiң халыққа бiрден-бiр ұзақ мерзiмдi басты Жолдауы
– “Қазақстан-2030” – мұнда “экономикалық өсу, ашық нарықтық экономикада
жоғары деңгейде шетелдiк инвесторлар және iшкi ақша жинағын” тартуға
негiзделген.
Мемлекеттік құнды қағаздардың пайда болуы мемлекеттің ішкi қарыздарын
ретгеуде әpi қаржыландыруда,. бәрінен бұрый инфляцияны асқындырмау
қажеттлігі үшін кәдеге асады. Оның қолданысы ел экономика сынының
қарыздарының жиынтығын өзгертуге, өзара қарыздану аумағын Қазақстан
Республикасы көлемінде азайтуға септігін тигізбекші. Басқаша айтқанда,
эмиссиялық әрекетгің ролін төмендегідей, бюджеттік дефицитті
қар:жыландырудың тиімді жолы болады.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы
жобасында жекешелендiру жүргiзуде шаруашылық жүргiзкдiң жаңа нысандары
пайда болады: серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар және жеке меншiк
компаниялар шеңберi едәуiр кеңейедi. Ал осы нарықтың әрбiр субъектiлерiнiң
арасында еркiн қаржы айналымын бағалы қағаздар нарығы жүзеге асырады және
басқа нарықтармен үнемi байланыста болады.
БҚН еркiн ақша қаражаттары қозғалысын қамтамасыз етуде бiр саладан
басқа салаға қаржының қайта құйылуын, меншiк құқығын беретiн қаржы
ресурстарын және халықтың жинақ ақшасын жұмылдыру қызметiн атқарады.
ҚР-ның ауыспалы экономикасындағы бағалы қағаздар нарығының маңызы мен
мәнiн келесiлерден көруге болады.
1-шi, жаңа экономикалық құрылымның бiр бөлiгi.
2-шi, инвестиция айналымының тиiмдi механизмi, қор активтерiнiң жоғары
өнiмдiлiгiнiн қамтамасыз ету, капиталды қайта бөлудi жинақтау және
оңтайландыру.
3-шi, қаржылық тұрақтылықты және экономикалық өсудi, нарықтық
экономиканың субъектiлерiн қамтамасыз ету;
4-шi, экономиканың қаржы саласындағы айналыстағы артық ақшаларды
азайту немесе экономика салаларына қолма-қол ақша қажеттiгi туындағанда
керiсiнше бағалы қағаздарды сату немесе эмиссиялау.
Сонымен БҚН бұл ұлттық шаруашылықта экономикалық жағдайлардың
“барометрi” болып табылады.
Ал бұл механизм несиеге негiзделген. Басқаша айтқанда, рынокқа
қатысушылардың басым көпшiлiгi шартқа қол қойып, өздерiне бағалы қағаз
түрiнде мiндеттеме алады. Кәсiпкерлердiң өзара жасаған дәл осы
мiндеттемелерi экономикалық механизмнiң тұрақтылығы болып табылады.
Әлемдiк тәжiрибеде, сондай-ақ республикадағы рыноктық қатынастарды
дамыту барысы көрсеткендей, бағалы қағаздар нарықтық экономиканың жұмыс
iстеуiнiң тиiмдi механизмi, қаржылық ресурстар мен тұрғындардың жинаған
ақшаларын топтастырудың, қаражаттын ел экономикасында лайықты түрде
бөлiнуiнiң, адамның шынайы меншiк иесi ретiнде белсендiлiгiн арттырудың
құралы болып табылады. Сонымен қатар бағалы қағаздар қаржы айналымы ретінде
ол қаржы жүйесінің негізі болып табылатын екінші деңгейлі банктер қызметі
үшін де өте маңызды болып табылады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Қазақстан Рсепубликасының
екінші деңгейлі банктерінде бағалы қағаздар нарығын құру” деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi Қ.Р-ның Президентi Назарбаев Қазақстандық
Қаржылық Конгресте өз жолдауында экономикалық секторлардың нақты
дамығандығын көрсететiн құнды қағаздар рыногының айрықша маңызы барлығын,
соның ішінде мемлекеттік бағалы қағаздардың ерекшелігін және қаржы
жүйесіндегі олаодың тиімді қолданысын қамтамасыз етуді атап көрсеттi.
Өзiнiң ұйымдық және құрылымдық ерекшелiктерiне орай бағалы қағаздардар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтiн құқықтық
ережелермен қатар мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң тұтас бiр бөлiгiн құрайды.
Мұндай жүйе бiздiң мемлекетiмiзде рынок қатынастарын қалпына келтiру
қажеттiлiгi туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
90-шы жылдардан бастап осы уақытқа дейiнгi экономикалық тәжiрибе
дәлелдегенiндей шаруашылықты жетiлдiрудiң нарықтық әдiстерiн қалпына
келтiрудiң және оны одан әрi дамытудың басты құралы – бағалы қағаздар
рыногы және оның қаржылық, өндiрiстiк қатынастармен бiрге тиiмдi қарым-
қатынас жасауы екенi талассыз ақиқат.
Бұл тақырыпты орындаудағы негiзiгi мiндеттерiм келесiдей:
• Құнды қағаздардың жалпы экономикадағы қызмет етуi мен орнын анықтау;
• Бүгiнде жас буын алдында жаңа, тiптi ерекше бағыт, яғни құнды
қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру;
• Мемлекеттік бағалы қағаздарды жан-жақты талдап, олардың еліміздің
ұлттық экономикасындағы айналыстағы барысын талдау;
• Құнды қағаздар рыноктарының қызмет ету механизмiн және құнды
қағаздардың операциялық орталығы болып табылатын қор биржасының
қызметтерiн талдау;
• Екінші деңгейлі банктердің бағалы қағаздар нарығындағы орны мен оларды
құру жолдарын талдау;
• Мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар есебін құрастыру болып
табылады.
І. Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының теориялық негіздері
1.1 Бағалы қағаздар нарығының экономикалық мәні
Экономикада қаржы рыногының құрамдас бөлiгi ретiндегi бағалы қағаздар
рыногы – шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен мемлекет шығарған бағалы
қағаздардың сан алуан түрлерi сатылатын және сатып алынатын қаржы рыногының
бөлiгi. Бұл рыноктың қызмет етуi көптеген экономикалық, әсiресе
инвестициялық процестердi реттеп, олардың тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiлiк
бередi. Бұған осы рыноктың қор құрылымдарының – бағалы қағаздардардың сан
алуандығымен қол жеткiзiледi.
Бағалы қағаздар рыногы экономиканың барлық субъектiлерiнң өздерiне
қажеттi ақша ресурстарын алуының кең мүмкiндiктерiн жасайды және алудың
жолдарын жеңiлдетедi.
Көптеген экономистер бағалы қағаздар рыногына инвесторларға байланысты
көзқараста болып отыр. Мысалы Тарканов В.С. бағалы қағаздар рыногы – бұл
нарық капиталының қарыз бөлiгi, яғни бағалы қағаздарды сатып алу және сату
жүзеге асырылатын және эмитент пен инвесторлардың арасындағы қаржы
айналымы.
Бағалы қағаздар рыногында сатып алушылыр мен сатушылар басты ойынға
қатысушы болып табылады. Бағалы қағаздарды сатып алушылар – бұл еркiн ақша
қаржылары бар және оны үлестiруде олардың максималды кiрiс әкелуiн қалайды.
Қ.Р-ның “Бағалы қағаздардар туралы” Заңында бағалы қағаздар рыногының
субъектiлерi: инвесторлар және эмитенттер болып табылады деп көрсетiлген.
Бағалы қағаздар рыногы басқа рыноктардан өзiнiң айрықша тауарымен
өзгешеленедi. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар және оның сан алуан
түрлерi. Олар бiрiншiден, меншiк белгiсi, екiншiден, қарыз мiндеттемесi,
яғни олар арқылы табыс алу құқы және табыс төлеу мiндеттемесi пайда болады.
Бұл тауардың өз құны аз болсада, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады.
Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда
оның бағасы көрсетiлген құнынан (номиналынан) жоғары болады. Бұндай
нарықтық бағаның ауытқуы, бағалы қағаздардың жалған капитал екенiн
көрсетедi.
Жалған капитал – нақты капиталдың қағаз белгiсi, яғни өндiрiстiк
капиталдың оқшауланып шыққан бiр бөлiгi.
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды
құндылықтардың орнына жүретiн символы болғандықтан оны қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың
инструментi немесе құралы болып та есептеледi. Себебi, тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткiзуге немесе сол құндылықтар бiр
субъектiден екiншiге ауысуына болады.
Кәсiпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға
байланысты. Олардың бастылары – негiзгi қорды құру және ескi қорларды
жаңарту болып табылады. Бұл мәселе әсiресе бiздiң елiмiз үшiн өте маңызды
болып табылады. Өйткенi елiмiз өндiрiсiндегi негiзгi капиталдардың 80%
дерлiк моралдық және физикалық жағынан тозығы жеткен. Ал осы капиталдарды
инвестициялауда бағалы қағаздар рыногының қызмет етуi өте маңызды екенi
белгiлi. 5
Сонымен бағалы қағаздар рыногының басты қызметтерiн келесiдей
топтастыруға болады:
Жалпы нарықтық қызметi:
• Коммерциялық функция, яғни осы нарықта пайда табу.
• Баға қызметiн, нарықтық бағаны және оның үздiксiз қозғалысын
қамтамасыз етедi.
• Ақпараттық қызмет, нарық өзiнiң қатысушыларын ақпаратпен қамтамасыз
етедi.
• Реттеушi қызмет, нарықтық құқықтар белгiлейдi, яғни саудада және оған
қатысушылар арасындағы дауларды реттейдi.
Айрықша қызметiне:
• қайта бөлу, тарату функциясы.
• Баға және қаржы тәуекелдiлiгiн сақтандыру қызметi.
Қайта бөлу және тарату қызметi үш түрге бөлiнедi:
• Нарықтық қызметте ақша қаржыларын салалары бойынша қайта бөлу.
• Жинақ ақшаны ауыстыру, барлық халыққа өндiрiстiк немесе өндiрiстiк
емес формасында.
• Инфляциялық емес негiзде республикалық бюджеттiң тапшылығын
қаржыландыру.
Қаржы және баға тәуекелдiлiгiн сақтандыру қызметi немесе
хеджерлеу. Бұған туынды бағалы қағаздар фьючерстiк және опциондық
контрактiлер жатады. Бұл қызмет пайданы немесе бағаны сақтандыру үшiн
жасалынған мерзiмдiк мәмiле.
Қоғамдық өндiрiс нарық жүйесiнде дамиды: оларға тауар және
қызмет көрсету нарығы, жұмыс күшi, несиелiк капитал, шикiзат және
Бағалы қағаздар рыногы жатады. Осы жүйелер iшiнде бағалы қағаздар
рыногы басты рольде ойнайды.
Бағалы қағаздар рыногының құрамды бөлiктерiне келесiлер жатады:
• Алғашқы және екiншi нарық;
• Ұйымдасқан және ұйымдаспаан нарық;
• Биржалық және биржадан тыс нарық;
• Дәстүрлi және компьютерленген;
• Кассалық және мерзiмдi нарық;
Алғашқы нарық – БҚ-дың жаңа шығарылымы сатылатын нарық. Алғашқы
нарықтан акция және облигация сатып алушы инвесторлар, әдетте сыйақы
төлемейдi, себебi эмиссияны сатуға кеткен сыйақы жаңа шығарылған БҚ-дың
құнына кiрiп, оны эмитент төлейдi.
Екiншi нарық – шығарылған БҚ-ды инвесторлардың делдал арқылы сатып алу
нарығы.
Ұйымдасқан бұл БҚ-ды сатып алу және сату жүргiзiлетiн қор биржалары
болып табылады.
Биржалық нарық – бұл БҚ-ды қор биржасында саудаға түсуi.
Биржадан тыс – биржалық ережелермен өтетiн, бiрақ биржадан тыс тек
қана биржалық делдалдар арқылы жүредi.
Кассалық БҚН – мәмiлелердi 1-2 күн iшiнде дереу орындайтын нарық.
Мерзiмдi – мәмiлелердi орындауда мерзiмi көрсетiлген, яғни 2 күннен 3
айға дейiнгi аралық нарығы.
1.2 Мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері
Мемлекеттік құнды қағаздардың пайда болуы мемлекеттің ішкi қарыздарын
ретгеуде әpi қаржыландыруда,. бәрінен бұрый инфляцияны асқындырмау
қажеттлігі үшін кәдеге асады. Оның қолданысы ел экономика сынының
қарыздарының жиынтығын өзгертуге, өзара қарыздану аумағын Қазақстан
Республикасы көлемінде азайтуға септігін тигізбекші. Басқаша айтқанда,
эмиссиялық әрекетгің ролін төмендегідей, бюджеттік дефицитті
қар:жыландырудың тиімді жолы болады.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері:
-мемлекеттік қазыналық вексельдер;
-мемлекеттік қазыналық облигациялар;
-Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталарымен
-жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вексельдер мен мемлекеттiк қазыналық
облигацияларды iшкі мемлекеттік қарыз мөлшерінде мемлекеттік бюджетті
қаржыландыру мақсатында Қаржы министрлігі шығарады. Ал қысқа мерзімді
ноталардың банк жүйесінін бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржы қорын
толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады.
Қop биржасындағы және банктердегі акцияның сатылу және сатып алу бағасы
акцияның бағамы деп аталады. Ол негізінен екі факторға: дивидент мөлшеріне
және қарыздық пайыз деңгейіне байланысты. Акция бойынша төленетін дивидент
қаншалықты жоғары болса, солғұрлым акция қымбат немесе оның бағамы жоғары
келеді.
Акцияны сатып ала отырып, қаражат иесі одан алатын дивидент бойынша
табысты, өз капиталын банк немесе өнеркәсіп компаниясының тұрақты табысы
кепілдендірген олигацияны сатып алу барысымен салыстырады. Банктегі пайыз
деңгейі - акция бағамының жоғарлауы немесе төндеуіне ықпал ететін фактор
болып табылады. Банктік райыз жоғары болса, қор биражасындағы акцияның
бағамы төмен болады немесе кеісінше. Айталық 100 теңгелік номинлдық бар
акция жыл сайын 12 теңге мөлшерінде дивидент алып келіп отырсын делік, ал
қарыздық пайыз деңгейi - 4% болсын. Онда бұл акцияның биржадағы бағамы 100
теңге, себебі осындай соманы банкіге 4% жылдық мөлшерде салатын болсақ,
одан 12 теңге сомасында табыс аламыз.1
Демек, акция бағамының формуласын төмендегідей формула көмегімен
анықтайды:
Девидент
Акция бағамы = х 100
Қарыздық пайыз
Бұл шамалар мәнінде акция бағамы сұраныс пен ұсыныс арасындағы шекті
қатынасты өзгерістерге байланысты бip қалыпты ауытқып отырады. Дағдарыс
кезінде, девиденттердің мөлшерінің азайған кезінде қарыздық пайыз мөлшері
өзінің жоғары шегіне жетіп акция бағамы күрт төмендейді. Осындай ауытқулар
механизімі биржалық мөмшелер процесінде өндіріс aктивтерін иеленушілер
кеңінен қолданады.
Акция бағасына ықпал етуін факторлардың ішінде, акцияны ұстаушылардың
арасында бөлiнетін пайда шамасын және сол акционерлік қоғамға жататын
кәсіпорындардың әр түрлі қорларын құруға бағьпталған қаражат ретінде,
акционерлік қоғамда қалатын пайданы бөліп қарауға болады.
Қaзipri тәжірибеде акцияның бастапқы құнын анықтау барысы дивидент
деңгейіне ғана емес, бip акцияға есептелетін барлық таза пайда, оған
бөлінген пайданы қосқандағы шамасына да сүйенеді. Акцияның нарықтық құны
мұндай жағдайда мынадай формуламен анықталады: акция бғамы тең бір акцияға
есептелетін таза пайда шамасы, көбейтілген бағам бөлінген акцияға келетін
таза пайданың орташа қатынасына.
Мәлімдеуші акциялар біршама қарапайым және сауда акцияларына өте
қолайлы. Мұнда й жағдайда компания оларды иеленушілердің аттарын білмейді.
Бұл кезде ондай акцияны сату және сатып алу фирманың акционерлері, оның
ішінде акционерлік қоғам құрылтайшылары үшін көзге көрінбейтін зардаптар
мен әр түрлі қолайсыздықтарға әкелуімүмкін.
Сондай-ақ, акциялар жай және артықшылығы бар акйияларға бөлінеді. Жай
акциялар оны иеленушілерге қарастаралған акционерлік құқық негізінде
акционерлік қоғамның табысы на сәйкес дивидент алып отыруға құқық береді.
Артықшылығы бар акциялар жай акциялар мен салыстырғанда оның иеленушілер
үшкін әр түрлі нысанда болатын белгілі бip артықшылықтарды қарастырады.
Олардың бірнеше артықшылығы бар акциялар бойынша кепілденген түрде белгілі
бір табыс нормасы, яғни акционерлік қоғамның барлық акцияларына келетін
табыс шамасы белгілі болғанға дейін төленеді.
Өз кезегінде артықшылығы бар акциялар екі түрге бөлінеді. Біріншісіне,
акциоренлік қоғамның қызметінің нәтижесіне байланыссыз алдын ала жоспарлы
табыс төленетін тіркелген дивидент акциялар жатады. Артықшылығы бар
акцияның бұл нысанының өзінің мәні жағынан облигациядан айырмашылығы жоқ.
Мұндай акциялар біршама сенімді, Сондай-ақ олар дивиденттің өсуіне жол
бермейді.6
Артықшылығы бар акциялар үшін компаниялар оларды сатып алуда тұрақты
баға қояды. Бұл жағдайда, олардың бұрынғы иелері бираждағы бағам бойынша
акцияларды сату құқылы пайданы бөлуге қатынаса алмайды. Артықшылғы бар
акциялар iшінде, яғни тұрақты табысты, басқа да шектеулі мөлшерде қосымша
табыс әкелетін түpi де бар. Мысалыға 10% деңгейінен аскқн жай акциялардың
дивидентінің әр пункті үшін артықшылығы бар акциялар бойынша 0,5%-дан
дивиденттің ең жоғары деңгейі 20%-ға дейінгі мөлшерде қосымша төленеді.
Артықшылығы бар акцияны иеленушілердің келесі бір артықшылғы, ол
акционерлік қоғам жойылу барысында оның мүлкінбөлісуде артықшылық құқықтары
иелену мүмкіндігімен сипатталады.
Пайыз тұрақты болып табылмайтын, яғни белгілі біp ipі банктердің
пайыз мөлшеріне байланысты, бірақ алдын ала белгілеген минумумнан
төмендемейтін облигацияларды сатып алуға болады.
Тұрақты табысты өнеркәсіптік облигациялардың акциялардан айырмашы
лығы, олар номиналдық бағасымен төмені бағамда сатылуы мүмкін, мысалға 100
теңгенің орнына 97 теңгеге. Облигация бағасының мұндай мөлшерде төмендеуін
дизажио деп атайды. Оған қоса, облигацияның өтелуі кейде келісім бойынша
номиналдық құнынан жоғары бағамда сатылуын, яғни 100 теңгенің орнына 104
теңгеге сатылуын айтуға болады. Мұндай үстеме ақыны ажио деп атайды. Ажио
облигацияның өтелу мерзімі сәйкес келгенде, пайыздық төлем дермен қатар,
қосымша табыс түрінде беріледі.
Ол облигацияның ажио және дизажио пайызына негіздлетін табысының
сомасы облигацияның сатып алу шартында баға берудегі маңызды көрсеткіш
болып саналады. Іскерлік әлемде бағалы қағаздармен түсетін табысты рендит
сөзімен бейнеленеді. Тұрақты пайыз әкелетін бағалы қағаздар рендиті мынадай
формуламен есептеледі:
Номиналдық пайыз
Рендит = х100
Эмиссиялық бағам
Мысалыға, 5%-дық облигация номиналдық бағамынан төмен, 100 -дің орнына
95-ке сатылса, онда оның рендиті 5,26% (5 х 100 95) құрайды.
Дұрыс есептеу үшін облигацияның мерзімі мен бағамын есепке алу дерек.
Егер, мысалға, облигацияның бағамы 100 теңге болып, өтелу мерзімі 10 жыл
болса, онда осы 10 жыл ішінде салым иесі пайызға қосымша 5%-га (100 -95)
тең шамада бағамдық айырманы алып отырады. Бip жылдағы алаттын бағамдық
пайда 0,5 пунктке (5:10), ал жылдық рендит сомасы 5,76-ғa (5,26+0,5) дейін
өседі. Сонымен қатар, кейбір елдерде бағамдар айырмасынан алынған пайдаға
облигациядан алып отыратын агымдық пайыз түріндегі пайдамен салыстырғанда
табыс салығы салынбайды. Бұл жерде салық салынбайтын табыс ретінде бағамдық
айырмадан түскен шамалар 5 және 5,76% жайлы айтылады.5
Өнеркәсіптік облигацияның көптеген түрлері болады. Иелеріне қарыз
дарын қайтармай өмірлік пайыз төлепотыратын облигациялар, сондай-ақ шартты
облигациялар және т.с.с. түрлері болады.
Өнеркәсіптік облигациялардың эмитенттер үшін бірқтар кемшіліктері бар.
Өнеркәсіптік облигациялар бойынша төленетін тұрақты пайыз фирма үшін
тұрақты шығындарыдың өсуін білдіреді. Өндірістік құлдырау уақытында мұн дай
шығындар дивиденттерге қарағанда ерекше сезіледі.
Еліміздегі нарықтық бағалы қағаздардың рөлі күннен күнге артып, ең
бастысы мемлекеттік қарыздағы бағалы қағазға айналып келеді. Олардың жүзеге
асыруының жүйелілігі жөнінде бірнеше себептер түсіндірлуде:
біріншіден, құнды қағаздармен қамтамасыз ету елдің үкіметтің
мүліктерін, сондай-ақ болашақтағгы бюджеттік түсімдерді неғұрлым қаражатпен
қамтамасыз етеді;
екіншіден, сауданын уқытты механизміне байланысты екінші реттегі
олардың жоғары айналымдылығын артгырады;
үшіншіден, нарықтың өтпелі кезеңіне дейін үкімет ішкі займдар шығару
тәжірибесін меңгерсе де, қазіргі құнды қағаздың орны бөлек;
төртіншіден, Ұлттық Банк пен Қаржы министрлігі арасындағы даскан
байланыс кунды кагаздарды ұйым шығару мен оларды енгізу жөніндегі жекелеген
даярлықты талап өтпейді;
бесішіден, бұл сектордың құнды қағаздарнарығындағы кәсіпқой кадрларының
даярлығы деңгейінің жоғарлығында.
Ең бастысы-мемлекеттік құнды қағаздардың пайда болуы мемлекеттің ішкi
қарыздарын ретгеуде әpi қаржыландыруда,. бәрінен бұрый инфляцияны
асқындырмау қажеттлігі үшін кәдеге асады. Оның қолданысы ел экономика
сынының қарыздарының жиынтығын өзгертуге, өзара қарыздану аумағын Қазақстан
Республикасы көлемінде азайтуға септігін тигізбекші. Басқаша айтқанда,
эмиссиялық әрекетгің ролін төмендегідей, бюджеттік дефицитті
қар:жыландырудың тиімді жолы болады. Екінші бip жағдайда бағалы қағаздаф
елдің қаржы-несие жүйесін қалыптастырудың қажеттілігі болмақ. Сондай-ақ,
бipiншi кезекте Қаржы Министрлігі осы құралды пайдалана отырып, валюта лық
базарда ақша аумағын әрi несие нарқын ұлғайту мүмкіншілігіне қол жеткі зеді
делінуде. Нақты ұсынған мемлекеттік қарыздағы бағалы қағаздар айналым
мемлекеттік проценттің деңгейін өзгерте отырып, инвесторлар жағынан сұра
нысты арттырып, немесе азайтуына болады. Бұл өз кезегінде валюталық әpi
несиелік нарығы қаржы-қаражатағының реттейді деп күтілуде.
Өткен жылдағы бюджет жоспарындағы бағалы қағаздарды шығару мен
орналастырудағы қаржыландырудың ең басты факторы бөлінген сомаға кеп
тіреледі. Егер ел экономикасы құлдырау фазасының басында болса, онда үкімeт
құнды қағаздар нарығының процентін өсіреді делінуде. Үкімет осы аралықта
бағалы қағаздарды алдағы шығарылымдарымен салыстыра отырып, процентапен
шығарып, "еркін" ақшаны тарта бастайды. Бұл шаралар нарық кезеңінде
қаржылай тұралап қалгған фирмаларға оңды болатын сыңайда. Қолайлы, жағдайда
жүргізілетін осы шаралар аясында құлдырау фазасы өрлеу фазасына көшетін
болады. Экономикалық жағдайдың әсер ету тетігінен несиеннің пайыздық
мөлшерлемесі, ықпал етеді. Олардың мөлшер деңгейі заемшылар мен
коммерциялық банктер жағының ұсыныстары мен анықталады.
Мемлекеттің құнды қағаздарды пайдалана отырып, екінші деңгейдегі
банклердің ұсыныстары негізінде Қаржы Министрлігі белгіленген дәрежеде озық
коммерциялық банкілердің жағдайына ықпал етіп, қалыпты күйге түcipyre
мүмкіндігі бар. Озық коммерциялық банкілердің де, олардың есебінен құрыл
ған үлесі де оңаша ауқымды емес.
Мемлекеттік қарыздағы Қазақстан республикасы бағалы қағаздары бүгінде
төмендегі әрекет етуші түрлерімен жарияланды:
Мемлекеттің үш және алты ай мерзіміндегі қазынашылық вексельдері;
Қазынашылық міндеттер.4
Мемлекеттің құнды қағаздарды шығарудан сәтсіз тәжірибесіде бар.
Мәселен, бұл іске 1992 жылы мемлекеттің 3 милиард сомға шығарылған шығыны
аздап қана кіріс кестесін жоғарлатқан болатын. Сол жылы шығарыл ған құнды
қағаздар мақсаты өзара қарызданған мемлекеттік және жай кәсіпорындардың
арасындағы қарыздарды жабу үшін әрекет еткен еді. Айналымның жүзеге аспай
қалуының белгілі себептері де туындаіан болатын. Олар, біріншіден,
қкарастырылғган кірістің төмендегі деңгейі мен заем есебіндегі тұрғындардың
сенімсіздігі, екіншіден, осы бағалы қағаздар механизмінің дұрыс жолға
қойылмауынан болатын. Біздің кқзқарасымызша, қысқа мерзімдік қазынашылық
вексельдік аукцион мемлекеттің басқарушылық рөлін төмендетеді. Сондықтан
аукциондық қурылымның мөлшерлік процентi мемлекеттік займ аумағында жетекші
әpi жалғыз әдісі болмауы тиіс.
Мемлекеттік қазынашалылық облигациялар (МҚО) бюджет және бюджет тік
қаржыландырудағы заңды тұлғалардың өзара қарыздануларын өтеу мақсатында
шығарылған болатын. 1995 жылғы тамыздағсы қазынашылық міндеттемелердің
алғашқы шығарылымы 5 миллиард 200 миллион теңге құнмен белгіленіп, олардың
орналастырылуы, жариялануы жөнінде ерекше назар аударуды қажет етті.
Бюджетке қазынашылық міндеттемелердің қарызын қайтарып, салықтық төлемдерді
қарастырып (берешектермен, өтелімдер), заңды резидент-тұлғаларға несие алу
мақсатында, кредиторлар есебінен көрсетулі құнды аудару жолымен еркін
сатуға болады. Тіркелінген бұл жағдай бойынша заңды делдал тұлғалармен
алғашқы құнды қағаздарды қолданысқа шығарған кәсіпорындар арасында ажиотаж
жасап, әpi қызу сауданы жандандыра түсуге мұрындық болды.
Бірақта алғашкы қарызданушылықты қайтару циклі көрсетулі құн бойын ша
(қарыздар белгілі құн бойынша жабылады) аяқталмақшы. Алғашқы қазы нашылық
міндеттердің шығарылымындағы процентік кемшіліктер дебиторлық қарыздарды
тудыра алады. Жинақтылықтың төмендігі деңгейі мен ақшалай мүліктің
тапшылығы, капиталдық нарықты қолдау жөнінде, мемлекет кәсіп орындары мен
жеке тұлғаларына капиталды жеткізу үшін міндетті заң қабылдануын қажет
етеді. Сондай-ақ, шетел займдарын теңге қатынасы жағдайында қабылдауды өз
алдына жұмыс жүрегізе алатын заңды фирмаларға ұсынып, шетелдік несие
орындарында жетекші рөл атқаратын, займдарын теңгеге айналдыруды көздейтін
болады. Оған міндетті түрде белгілі бір уақыт аралығында өзгеретін валюта
бойынша екі есе проценттегі қарыздық міндеттерді мүмкіндігіне қарай енгізу
кіреді.
Қарыздық міндетгерді орнықтыру үщін мемлекет төмендегі әдістерді
ұсынады;
консорциалды;
тендер немесе аукцион;
нарықты қамтамасыз ету үлeci;
құрамалы (комбинированный).
Несие беруші займды екінші түрдеп ставканың дағдарыстық процентінен
шығарып, пайыздардың шұғыл өзгерістеріне келісім білдіреді. Coның ара сында
баға дағдарысы процентік төлемнің жағдайына байланысты кіріске жақындап
тәуелді бола түседі. 6
Жалпы, алдынғы келтірілген әдістер мен ұсыныс Қазақстан эконо микасының
бюджеттік қорын молайту үшін арнайы шығарылған құнды қағаздар мен
қазынашылық міндеттемелерге пайда тигізер. Ендігі жерде қымбат қағаздар шын
мәнінде мемлекет мүддесінен шығып, кәсіпорындар мен ұйымдардың үлесіне
тиіп, бағалануында болса керек.
2003 жылы Қаржы Министірлігі бірінші рет орта мерзімді айнмерзімі 5
жылдан жоғары (6, 7 , 8, 9, 10 жылдық МЕОКАМ) бағалы қағаздар шықты.
Қазіргі кезде айналымда барлық ортамерзімді қаржы Министірлігі мен шыға
рылатын бағалы қағаздар бар. Қаржы Миністірлігі 2003 жылы желтоқсанда
айналым мерзімі 10 жыл МЕОКАМ арнайы қазынашылық міндеттемесін мерзімінен
бұрын жабуды жүзеге асырады.
2007 жылыға Қаржы Миністірлігі өткен жылмен салыстырғанда бағалы
қағаз эмиссиясының көлемін екі есе 105,3 млрд тенгеге дейін өсірді. Жалпы
көлемде қысқа мерзімді бағалы қағаздар 7.8% (8.2 млрд тенге),орта мерзімді
92.2% (97.2 млрд тенге) құрады. Қаржы Миністірлігінде мемлекеттік бағалы
қағаз айналымында 50% 162.7 млрд тенгеге дейін өсті.
Жыл ішінде мемлекеттік бағалы қағаздарда кіріс динамикасы (соңғы
аукциондардан) әр түрлі бағыттарда болды. Қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы
қағаздардан кіріс жоғарылады (Мысалы, МЕККАМ-3. 5,3%дан 5,99% дейін, МЕККАМ-
6. 5,58% тең 5,90%-ға дейін). Орта мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздар
қатарынан кіріс көзі төмендейді (Мысалы, МЕОКАМ-2 ден-8,37% - тен 6,34%
дейін, МЕОКАМ -3 8,23% тең 6,22%- ға дейін, МЕОКАМ-5. 8,47% тен 6,27%-ға
дейін, МЕОКАМ-6. 6,49%-тен 6,19%-ке дейін, МЕОКАМ-10-6,57%-тен 6,50%-ға
дейін). 7 және 8 жылдық МЕОКАМ кірісті сақталған сәйкесінше 6,19% және
6,30% деңгейінде. 9 жылдық МЕОКАМ ның кірісі 6,30% тен 6,40% ке дейін
өскен.
2007 жылы ашық нарықта Ұлттық Банк операциялар көлемі төмендеді.
Осылайша репо операциясының көлемі 1 жыл ішінде -17,3%, 476,1 млрд тенгеге
дейін, ал керісінше репо операциясының көлемі – 42,6% , 21,8 млрд теңгеге
дейін.
Ұлттық банк 1 жыл ішінде қысқымерзімді ноталарды шығаруда 2,9 есе
613,0 млрд. теңгеге дейін көлемін өсірді. Нотаның максималды нотасы 2,90
тіркелген. Тоқсан ішінде орналастыру өсу темпімен жүрді: сәуір-42,9 млрд.
тенге, мамыр-70,4 млрд тенге, маусым-89,7 млрд тенге. Нота эмиссиясы
көлемінің өсуіне екі деңгейдегі банктердің жоғары өтімділігінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының
теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Бағалы қағаздар нарығының экономикалық мәні ... ... ... ... ..5
1.2 Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының түрлері ... ... ... ... .7
ІІ. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы
нарығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар рыногының қызметін
бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 14
2.2 Қазақстан қор биржасындағы мемлекеттік бағалы қағаздармен жүргізілген
операциялардың ағымдық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІІ. ҚР Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының
проблемалары мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
КIРIСПЕ
Қазақстан Президентiнiң халыққа бiрден-бiр ұзақ мерзiмдi басты Жолдауы
– “Қазақстан-2030” – мұнда “экономикалық өсу, ашық нарықтық экономикада
жоғары деңгейде шетелдiк инвесторлар және iшкi ақша жинағын” тартуға
негiзделген.
Мемлекеттік құнды қағаздардың пайда болуы мемлекеттің ішкi қарыздарын
ретгеуде әpi қаржыландыруда,. бәрінен бұрый инфляцияны асқындырмау
қажеттлігі үшін кәдеге асады. Оның қолданысы ел экономика сынының
қарыздарының жиынтығын өзгертуге, өзара қарыздану аумағын Қазақстан
Республикасы көлемінде азайтуға септігін тигізбекші. Басқаша айтқанда,
эмиссиялық әрекетгің ролін төмендегідей, бюджеттік дефицитті
қар:жыландырудың тиімді жолы болады.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы
жобасында жекешелендiру жүргiзуде шаруашылық жүргiзкдiң жаңа нысандары
пайда болады: серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар және жеке меншiк
компаниялар шеңберi едәуiр кеңейедi. Ал осы нарықтың әрбiр субъектiлерiнiң
арасында еркiн қаржы айналымын бағалы қағаздар нарығы жүзеге асырады және
басқа нарықтармен үнемi байланыста болады.
БҚН еркiн ақша қаражаттары қозғалысын қамтамасыз етуде бiр саладан
басқа салаға қаржының қайта құйылуын, меншiк құқығын беретiн қаржы
ресурстарын және халықтың жинақ ақшасын жұмылдыру қызметiн атқарады.
ҚР-ның ауыспалы экономикасындағы бағалы қағаздар нарығының маңызы мен
мәнiн келесiлерден көруге болады.
1-шi, жаңа экономикалық құрылымның бiр бөлiгi.
2-шi, инвестиция айналымының тиiмдi механизмi, қор активтерiнiң жоғары
өнiмдiлiгiнiн қамтамасыз ету, капиталды қайта бөлудi жинақтау және
оңтайландыру.
3-шi, қаржылық тұрақтылықты және экономикалық өсудi, нарықтық
экономиканың субъектiлерiн қамтамасыз ету;
4-шi, экономиканың қаржы саласындағы айналыстағы артық ақшаларды
азайту немесе экономика салаларына қолма-қол ақша қажеттiгi туындағанда
керiсiнше бағалы қағаздарды сату немесе эмиссиялау.
Сонымен БҚН бұл ұлттық шаруашылықта экономикалық жағдайлардың
“барометрi” болып табылады.
Ал бұл механизм несиеге негiзделген. Басқаша айтқанда, рынокқа
қатысушылардың басым көпшiлiгi шартқа қол қойып, өздерiне бағалы қағаз
түрiнде мiндеттеме алады. Кәсiпкерлердiң өзара жасаған дәл осы
мiндеттемелерi экономикалық механизмнiң тұрақтылығы болып табылады.
Әлемдiк тәжiрибеде, сондай-ақ республикадағы рыноктық қатынастарды
дамыту барысы көрсеткендей, бағалы қағаздар нарықтық экономиканың жұмыс
iстеуiнiң тиiмдi механизмi, қаржылық ресурстар мен тұрғындардың жинаған
ақшаларын топтастырудың, қаражаттын ел экономикасында лайықты түрде
бөлiнуiнiң, адамның шынайы меншiк иесi ретiнде белсендiлiгiн арттырудың
құралы болып табылады. Сонымен қатар бағалы қағаздар қаржы айналымы ретінде
ол қаржы жүйесінің негізі болып табылатын екінші деңгейлі банктер қызметі
үшін де өте маңызды болып табылады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Қазақстан Рсепубликасының
екінші деңгейлі банктерінде бағалы қағаздар нарығын құру” деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi Қ.Р-ның Президентi Назарбаев Қазақстандық
Қаржылық Конгресте өз жолдауында экономикалық секторлардың нақты
дамығандығын көрсететiн құнды қағаздар рыногының айрықша маңызы барлығын,
соның ішінде мемлекеттік бағалы қағаздардың ерекшелігін және қаржы
жүйесіндегі олаодың тиімді қолданысын қамтамасыз етуді атап көрсеттi.
Өзiнiң ұйымдық және құрылымдық ерекшелiктерiне орай бағалы қағаздардар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтiн құқықтық
ережелермен қатар мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң тұтас бiр бөлiгiн құрайды.
Мұндай жүйе бiздiң мемлекетiмiзде рынок қатынастарын қалпына келтiру
қажеттiлiгi туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
90-шы жылдардан бастап осы уақытқа дейiнгi экономикалық тәжiрибе
дәлелдегенiндей шаруашылықты жетiлдiрудiң нарықтық әдiстерiн қалпына
келтiрудiң және оны одан әрi дамытудың басты құралы – бағалы қағаздар
рыногы және оның қаржылық, өндiрiстiк қатынастармен бiрге тиiмдi қарым-
қатынас жасауы екенi талассыз ақиқат.
Бұл тақырыпты орындаудағы негiзiгi мiндеттерiм келесiдей:
• Құнды қағаздардың жалпы экономикадағы қызмет етуi мен орнын анықтау;
• Бүгiнде жас буын алдында жаңа, тiптi ерекше бағыт, яғни құнды
қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру;
• Мемлекеттік бағалы қағаздарды жан-жақты талдап, олардың еліміздің
ұлттық экономикасындағы айналыстағы барысын талдау;
• Құнды қағаздар рыноктарының қызмет ету механизмiн және құнды
қағаздардың операциялық орталығы болып табылатын қор биржасының
қызметтерiн талдау;
• Екінші деңгейлі банктердің бағалы қағаздар нарығындағы орны мен оларды
құру жолдарын талдау;
• Мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар есебін құрастыру болып
табылады.
І. Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының теориялық негіздері
1.1 Бағалы қағаздар нарығының экономикалық мәні
Экономикада қаржы рыногының құрамдас бөлiгi ретiндегi бағалы қағаздар
рыногы – шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен мемлекет шығарған бағалы
қағаздардың сан алуан түрлерi сатылатын және сатып алынатын қаржы рыногының
бөлiгi. Бұл рыноктың қызмет етуi көптеген экономикалық, әсiресе
инвестициялық процестердi реттеп, олардың тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiлiк
бередi. Бұған осы рыноктың қор құрылымдарының – бағалы қағаздардардың сан
алуандығымен қол жеткiзiледi.
Бағалы қағаздар рыногы экономиканың барлық субъектiлерiнң өздерiне
қажеттi ақша ресурстарын алуының кең мүмкiндiктерiн жасайды және алудың
жолдарын жеңiлдетедi.
Көптеген экономистер бағалы қағаздар рыногына инвесторларға байланысты
көзқараста болып отыр. Мысалы Тарканов В.С. бағалы қағаздар рыногы – бұл
нарық капиталының қарыз бөлiгi, яғни бағалы қағаздарды сатып алу және сату
жүзеге асырылатын және эмитент пен инвесторлардың арасындағы қаржы
айналымы.
Бағалы қағаздар рыногында сатып алушылыр мен сатушылар басты ойынға
қатысушы болып табылады. Бағалы қағаздарды сатып алушылар – бұл еркiн ақша
қаржылары бар және оны үлестiруде олардың максималды кiрiс әкелуiн қалайды.
Қ.Р-ның “Бағалы қағаздардар туралы” Заңында бағалы қағаздар рыногының
субъектiлерi: инвесторлар және эмитенттер болып табылады деп көрсетiлген.
Бағалы қағаздар рыногы басқа рыноктардан өзiнiң айрықша тауарымен
өзгешеленедi. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар және оның сан алуан
түрлерi. Олар бiрiншiден, меншiк белгiсi, екiншiден, қарыз мiндеттемесi,
яғни олар арқылы табыс алу құқы және табыс төлеу мiндеттемесi пайда болады.
Бұл тауардың өз құны аз болсада, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады.
Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда
оның бағасы көрсетiлген құнынан (номиналынан) жоғары болады. Бұндай
нарықтық бағаның ауытқуы, бағалы қағаздардың жалған капитал екенiн
көрсетедi.
Жалған капитал – нақты капиталдың қағаз белгiсi, яғни өндiрiстiк
капиталдың оқшауланып шыққан бiр бөлiгi.
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды
құндылықтардың орнына жүретiн символы болғандықтан оны қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың
инструментi немесе құралы болып та есептеледi. Себебi, тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткiзуге немесе сол құндылықтар бiр
субъектiден екiншiге ауысуына болады.
Кәсiпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға
байланысты. Олардың бастылары – негiзгi қорды құру және ескi қорларды
жаңарту болып табылады. Бұл мәселе әсiресе бiздiң елiмiз үшiн өте маңызды
болып табылады. Өйткенi елiмiз өндiрiсiндегi негiзгi капиталдардың 80%
дерлiк моралдық және физикалық жағынан тозығы жеткен. Ал осы капиталдарды
инвестициялауда бағалы қағаздар рыногының қызмет етуi өте маңызды екенi
белгiлi. 5
Сонымен бағалы қағаздар рыногының басты қызметтерiн келесiдей
топтастыруға болады:
Жалпы нарықтық қызметi:
• Коммерциялық функция, яғни осы нарықта пайда табу.
• Баға қызметiн, нарықтық бағаны және оның үздiксiз қозғалысын
қамтамасыз етедi.
• Ақпараттық қызмет, нарық өзiнiң қатысушыларын ақпаратпен қамтамасыз
етедi.
• Реттеушi қызмет, нарықтық құқықтар белгiлейдi, яғни саудада және оған
қатысушылар арасындағы дауларды реттейдi.
Айрықша қызметiне:
• қайта бөлу, тарату функциясы.
• Баға және қаржы тәуекелдiлiгiн сақтандыру қызметi.
Қайта бөлу және тарату қызметi үш түрге бөлiнедi:
• Нарықтық қызметте ақша қаржыларын салалары бойынша қайта бөлу.
• Жинақ ақшаны ауыстыру, барлық халыққа өндiрiстiк немесе өндiрiстiк
емес формасында.
• Инфляциялық емес негiзде республикалық бюджеттiң тапшылығын
қаржыландыру.
Қаржы және баға тәуекелдiлiгiн сақтандыру қызметi немесе
хеджерлеу. Бұған туынды бағалы қағаздар фьючерстiк және опциондық
контрактiлер жатады. Бұл қызмет пайданы немесе бағаны сақтандыру үшiн
жасалынған мерзiмдiк мәмiле.
Қоғамдық өндiрiс нарық жүйесiнде дамиды: оларға тауар және
қызмет көрсету нарығы, жұмыс күшi, несиелiк капитал, шикiзат және
Бағалы қағаздар рыногы жатады. Осы жүйелер iшiнде бағалы қағаздар
рыногы басты рольде ойнайды.
Бағалы қағаздар рыногының құрамды бөлiктерiне келесiлер жатады:
• Алғашқы және екiншi нарық;
• Ұйымдасқан және ұйымдаспаан нарық;
• Биржалық және биржадан тыс нарық;
• Дәстүрлi және компьютерленген;
• Кассалық және мерзiмдi нарық;
Алғашқы нарық – БҚ-дың жаңа шығарылымы сатылатын нарық. Алғашқы
нарықтан акция және облигация сатып алушы инвесторлар, әдетте сыйақы
төлемейдi, себебi эмиссияны сатуға кеткен сыйақы жаңа шығарылған БҚ-дың
құнына кiрiп, оны эмитент төлейдi.
Екiншi нарық – шығарылған БҚ-ды инвесторлардың делдал арқылы сатып алу
нарығы.
Ұйымдасқан бұл БҚ-ды сатып алу және сату жүргiзiлетiн қор биржалары
болып табылады.
Биржалық нарық – бұл БҚ-ды қор биржасында саудаға түсуi.
Биржадан тыс – биржалық ережелермен өтетiн, бiрақ биржадан тыс тек
қана биржалық делдалдар арқылы жүредi.
Кассалық БҚН – мәмiлелердi 1-2 күн iшiнде дереу орындайтын нарық.
Мерзiмдi – мәмiлелердi орындауда мерзiмi көрсетiлген, яғни 2 күннен 3
айға дейiнгi аралық нарығы.
1.2 Мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері
Мемлекеттік құнды қағаздардың пайда болуы мемлекеттің ішкi қарыздарын
ретгеуде әpi қаржыландыруда,. бәрінен бұрый инфляцияны асқындырмау
қажеттлігі үшін кәдеге асады. Оның қолданысы ел экономика сынының
қарыздарының жиынтығын өзгертуге, өзара қарыздану аумағын Қазақстан
Республикасы көлемінде азайтуға септігін тигізбекші. Басқаша айтқанда,
эмиссиялық әрекетгің ролін төмендегідей, бюджеттік дефицитті
қар:жыландырудың тиімді жолы болады.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың түрлері:
-мемлекеттік қазыналық вексельдер;
-мемлекеттік қазыналық облигациялар;
-Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталарымен
-жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вексельдер мен мемлекеттiк қазыналық
облигацияларды iшкі мемлекеттік қарыз мөлшерінде мемлекеттік бюджетті
қаржыландыру мақсатында Қаржы министрлігі шығарады. Ал қысқа мерзімді
ноталардың банк жүйесінін бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржы қорын
толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады.
Қop биржасындағы және банктердегі акцияның сатылу және сатып алу бағасы
акцияның бағамы деп аталады. Ол негізінен екі факторға: дивидент мөлшеріне
және қарыздық пайыз деңгейіне байланысты. Акция бойынша төленетін дивидент
қаншалықты жоғары болса, солғұрлым акция қымбат немесе оның бағамы жоғары
келеді.
Акцияны сатып ала отырып, қаражат иесі одан алатын дивидент бойынша
табысты, өз капиталын банк немесе өнеркәсіп компаниясының тұрақты табысы
кепілдендірген олигацияны сатып алу барысымен салыстырады. Банктегі пайыз
деңгейі - акция бағамының жоғарлауы немесе төндеуіне ықпал ететін фактор
болып табылады. Банктік райыз жоғары болса, қор биражасындағы акцияның
бағамы төмен болады немесе кеісінше. Айталық 100 теңгелік номинлдық бар
акция жыл сайын 12 теңге мөлшерінде дивидент алып келіп отырсын делік, ал
қарыздық пайыз деңгейi - 4% болсын. Онда бұл акцияның биржадағы бағамы 100
теңге, себебі осындай соманы банкіге 4% жылдық мөлшерде салатын болсақ,
одан 12 теңге сомасында табыс аламыз.1
Демек, акция бағамының формуласын төмендегідей формула көмегімен
анықтайды:
Девидент
Акция бағамы = х 100
Қарыздық пайыз
Бұл шамалар мәнінде акция бағамы сұраныс пен ұсыныс арасындағы шекті
қатынасты өзгерістерге байланысты бip қалыпты ауытқып отырады. Дағдарыс
кезінде, девиденттердің мөлшерінің азайған кезінде қарыздық пайыз мөлшері
өзінің жоғары шегіне жетіп акция бағамы күрт төмендейді. Осындай ауытқулар
механизімі биржалық мөмшелер процесінде өндіріс aктивтерін иеленушілер
кеңінен қолданады.
Акция бағасына ықпал етуін факторлардың ішінде, акцияны ұстаушылардың
арасында бөлiнетін пайда шамасын және сол акционерлік қоғамға жататын
кәсіпорындардың әр түрлі қорларын құруға бағьпталған қаражат ретінде,
акционерлік қоғамда қалатын пайданы бөліп қарауға болады.
Қaзipri тәжірибеде акцияның бастапқы құнын анықтау барысы дивидент
деңгейіне ғана емес, бip акцияға есептелетін барлық таза пайда, оған
бөлінген пайданы қосқандағы шамасына да сүйенеді. Акцияның нарықтық құны
мұндай жағдайда мынадай формуламен анықталады: акция бғамы тең бір акцияға
есептелетін таза пайда шамасы, көбейтілген бағам бөлінген акцияға келетін
таза пайданың орташа қатынасына.
Мәлімдеуші акциялар біршама қарапайым және сауда акцияларына өте
қолайлы. Мұнда й жағдайда компания оларды иеленушілердің аттарын білмейді.
Бұл кезде ондай акцияны сату және сатып алу фирманың акционерлері, оның
ішінде акционерлік қоғам құрылтайшылары үшін көзге көрінбейтін зардаптар
мен әр түрлі қолайсыздықтарға әкелуімүмкін.
Сондай-ақ, акциялар жай және артықшылығы бар акйияларға бөлінеді. Жай
акциялар оны иеленушілерге қарастаралған акционерлік құқық негізінде
акционерлік қоғамның табысы на сәйкес дивидент алып отыруға құқық береді.
Артықшылығы бар акциялар жай акциялар мен салыстырғанда оның иеленушілер
үшкін әр түрлі нысанда болатын белгілі бip артықшылықтарды қарастырады.
Олардың бірнеше артықшылығы бар акциялар бойынша кепілденген түрде белгілі
бір табыс нормасы, яғни акционерлік қоғамның барлық акцияларына келетін
табыс шамасы белгілі болғанға дейін төленеді.
Өз кезегінде артықшылығы бар акциялар екі түрге бөлінеді. Біріншісіне,
акциоренлік қоғамның қызметінің нәтижесіне байланыссыз алдын ала жоспарлы
табыс төленетін тіркелген дивидент акциялар жатады. Артықшылығы бар
акцияның бұл нысанының өзінің мәні жағынан облигациядан айырмашылығы жоқ.
Мұндай акциялар біршама сенімді, Сондай-ақ олар дивиденттің өсуіне жол
бермейді.6
Артықшылығы бар акциялар үшін компаниялар оларды сатып алуда тұрақты
баға қояды. Бұл жағдайда, олардың бұрынғы иелері бираждағы бағам бойынша
акцияларды сату құқылы пайданы бөлуге қатынаса алмайды. Артықшылғы бар
акциялар iшінде, яғни тұрақты табысты, басқа да шектеулі мөлшерде қосымша
табыс әкелетін түpi де бар. Мысалыға 10% деңгейінен аскқн жай акциялардың
дивидентінің әр пункті үшін артықшылығы бар акциялар бойынша 0,5%-дан
дивиденттің ең жоғары деңгейі 20%-ға дейінгі мөлшерде қосымша төленеді.
Артықшылығы бар акцияны иеленушілердің келесі бір артықшылғы, ол
акционерлік қоғам жойылу барысында оның мүлкінбөлісуде артықшылық құқықтары
иелену мүмкіндігімен сипатталады.
Пайыз тұрақты болып табылмайтын, яғни белгілі біp ipі банктердің
пайыз мөлшеріне байланысты, бірақ алдын ала белгілеген минумумнан
төмендемейтін облигацияларды сатып алуға болады.
Тұрақты табысты өнеркәсіптік облигациялардың акциялардан айырмашы
лығы, олар номиналдық бағасымен төмені бағамда сатылуы мүмкін, мысалға 100
теңгенің орнына 97 теңгеге. Облигация бағасының мұндай мөлшерде төмендеуін
дизажио деп атайды. Оған қоса, облигацияның өтелуі кейде келісім бойынша
номиналдық құнынан жоғары бағамда сатылуын, яғни 100 теңгенің орнына 104
теңгеге сатылуын айтуға болады. Мұндай үстеме ақыны ажио деп атайды. Ажио
облигацияның өтелу мерзімі сәйкес келгенде, пайыздық төлем дермен қатар,
қосымша табыс түрінде беріледі.
Ол облигацияның ажио және дизажио пайызына негіздлетін табысының
сомасы облигацияның сатып алу шартында баға берудегі маңызды көрсеткіш
болып саналады. Іскерлік әлемде бағалы қағаздармен түсетін табысты рендит
сөзімен бейнеленеді. Тұрақты пайыз әкелетін бағалы қағаздар рендиті мынадай
формуламен есептеледі:
Номиналдық пайыз
Рендит = х100
Эмиссиялық бағам
Мысалыға, 5%-дық облигация номиналдық бағамынан төмен, 100 -дің орнына
95-ке сатылса, онда оның рендиті 5,26% (5 х 100 95) құрайды.
Дұрыс есептеу үшін облигацияның мерзімі мен бағамын есепке алу дерек.
Егер, мысалға, облигацияның бағамы 100 теңге болып, өтелу мерзімі 10 жыл
болса, онда осы 10 жыл ішінде салым иесі пайызға қосымша 5%-га (100 -95)
тең шамада бағамдық айырманы алып отырады. Бip жылдағы алаттын бағамдық
пайда 0,5 пунктке (5:10), ал жылдық рендит сомасы 5,76-ғa (5,26+0,5) дейін
өседі. Сонымен қатар, кейбір елдерде бағамдар айырмасынан алынған пайдаға
облигациядан алып отыратын агымдық пайыз түріндегі пайдамен салыстырғанда
табыс салығы салынбайды. Бұл жерде салық салынбайтын табыс ретінде бағамдық
айырмадан түскен шамалар 5 және 5,76% жайлы айтылады.5
Өнеркәсіптік облигацияның көптеген түрлері болады. Иелеріне қарыз
дарын қайтармай өмірлік пайыз төлепотыратын облигациялар, сондай-ақ шартты
облигациялар және т.с.с. түрлері болады.
Өнеркәсіптік облигациялардың эмитенттер үшін бірқтар кемшіліктері бар.
Өнеркәсіптік облигациялар бойынша төленетін тұрақты пайыз фирма үшін
тұрақты шығындарыдың өсуін білдіреді. Өндірістік құлдырау уақытында мұн дай
шығындар дивиденттерге қарағанда ерекше сезіледі.
Еліміздегі нарықтық бағалы қағаздардың рөлі күннен күнге артып, ең
бастысы мемлекеттік қарыздағы бағалы қағазға айналып келеді. Олардың жүзеге
асыруының жүйелілігі жөнінде бірнеше себептер түсіндірлуде:
біріншіден, құнды қағаздармен қамтамасыз ету елдің үкіметтің
мүліктерін, сондай-ақ болашақтағгы бюджеттік түсімдерді неғұрлым қаражатпен
қамтамасыз етеді;
екіншіден, сауданын уқытты механизміне байланысты екінші реттегі
олардың жоғары айналымдылығын артгырады;
үшіншіден, нарықтың өтпелі кезеңіне дейін үкімет ішкі займдар шығару
тәжірибесін меңгерсе де, қазіргі құнды қағаздың орны бөлек;
төртіншіден, Ұлттық Банк пен Қаржы министрлігі арасындағы даскан
байланыс кунды кагаздарды ұйым шығару мен оларды енгізу жөніндегі жекелеген
даярлықты талап өтпейді;
бесішіден, бұл сектордың құнды қағаздарнарығындағы кәсіпқой кадрларының
даярлығы деңгейінің жоғарлығында.
Ең бастысы-мемлекеттік құнды қағаздардың пайда болуы мемлекеттің ішкi
қарыздарын ретгеуде әpi қаржыландыруда,. бәрінен бұрый инфляцияны
асқындырмау қажеттлігі үшін кәдеге асады. Оның қолданысы ел экономика
сынының қарыздарының жиынтығын өзгертуге, өзара қарыздану аумағын Қазақстан
Республикасы көлемінде азайтуға септігін тигізбекші. Басқаша айтқанда,
эмиссиялық әрекетгің ролін төмендегідей, бюджеттік дефицитті
қар:жыландырудың тиімді жолы болады. Екінші бip жағдайда бағалы қағаздаф
елдің қаржы-несие жүйесін қалыптастырудың қажеттілігі болмақ. Сондай-ақ,
бipiншi кезекте Қаржы Министрлігі осы құралды пайдалана отырып, валюта лық
базарда ақша аумағын әрi несие нарқын ұлғайту мүмкіншілігіне қол жеткі зеді
делінуде. Нақты ұсынған мемлекеттік қарыздағы бағалы қағаздар айналым
мемлекеттік проценттің деңгейін өзгерте отырып, инвесторлар жағынан сұра
нысты арттырып, немесе азайтуына болады. Бұл өз кезегінде валюталық әpi
несиелік нарығы қаржы-қаражатағының реттейді деп күтілуде.
Өткен жылдағы бюджет жоспарындағы бағалы қағаздарды шығару мен
орналастырудағы қаржыландырудың ең басты факторы бөлінген сомаға кеп
тіреледі. Егер ел экономикасы құлдырау фазасының басында болса, онда үкімeт
құнды қағаздар нарығының процентін өсіреді делінуде. Үкімет осы аралықта
бағалы қағаздарды алдағы шығарылымдарымен салыстыра отырып, процентапен
шығарып, "еркін" ақшаны тарта бастайды. Бұл шаралар нарық кезеңінде
қаржылай тұралап қалгған фирмаларға оңды болатын сыңайда. Қолайлы, жағдайда
жүргізілетін осы шаралар аясында құлдырау фазасы өрлеу фазасына көшетін
болады. Экономикалық жағдайдың әсер ету тетігінен несиеннің пайыздық
мөлшерлемесі, ықпал етеді. Олардың мөлшер деңгейі заемшылар мен
коммерциялық банктер жағының ұсыныстары мен анықталады.
Мемлекеттің құнды қағаздарды пайдалана отырып, екінші деңгейдегі
банклердің ұсыныстары негізінде Қаржы Министрлігі белгіленген дәрежеде озық
коммерциялық банкілердің жағдайына ықпал етіп, қалыпты күйге түcipyre
мүмкіндігі бар. Озық коммерциялық банкілердің де, олардың есебінен құрыл
ған үлесі де оңаша ауқымды емес.
Мемлекеттік қарыздағы Қазақстан республикасы бағалы қағаздары бүгінде
төмендегі әрекет етуші түрлерімен жарияланды:
Мемлекеттің үш және алты ай мерзіміндегі қазынашылық вексельдері;
Қазынашылық міндеттер.4
Мемлекеттің құнды қағаздарды шығарудан сәтсіз тәжірибесіде бар.
Мәселен, бұл іске 1992 жылы мемлекеттің 3 милиард сомға шығарылған шығыны
аздап қана кіріс кестесін жоғарлатқан болатын. Сол жылы шығарыл ған құнды
қағаздар мақсаты өзара қарызданған мемлекеттік және жай кәсіпорындардың
арасындағы қарыздарды жабу үшін әрекет еткен еді. Айналымның жүзеге аспай
қалуының белгілі себептері де туындаіан болатын. Олар, біріншіден,
қкарастырылғган кірістің төмендегі деңгейі мен заем есебіндегі тұрғындардың
сенімсіздігі, екіншіден, осы бағалы қағаздар механизмінің дұрыс жолға
қойылмауынан болатын. Біздің кқзқарасымызша, қысқа мерзімдік қазынашылық
вексельдік аукцион мемлекеттің басқарушылық рөлін төмендетеді. Сондықтан
аукциондық қурылымның мөлшерлік процентi мемлекеттік займ аумағында жетекші
әpi жалғыз әдісі болмауы тиіс.
Мемлекеттік қазынашалылық облигациялар (МҚО) бюджет және бюджет тік
қаржыландырудағы заңды тұлғалардың өзара қарыздануларын өтеу мақсатында
шығарылған болатын. 1995 жылғы тамыздағсы қазынашылық міндеттемелердің
алғашқы шығарылымы 5 миллиард 200 миллион теңге құнмен белгіленіп, олардың
орналастырылуы, жариялануы жөнінде ерекше назар аударуды қажет етті.
Бюджетке қазынашылық міндеттемелердің қарызын қайтарып, салықтық төлемдерді
қарастырып (берешектермен, өтелімдер), заңды резидент-тұлғаларға несие алу
мақсатында, кредиторлар есебінен көрсетулі құнды аудару жолымен еркін
сатуға болады. Тіркелінген бұл жағдай бойынша заңды делдал тұлғалармен
алғашқы құнды қағаздарды қолданысқа шығарған кәсіпорындар арасында ажиотаж
жасап, әpi қызу сауданы жандандыра түсуге мұрындық болды.
Бірақта алғашкы қарызданушылықты қайтару циклі көрсетулі құн бойын ша
(қарыздар белгілі құн бойынша жабылады) аяқталмақшы. Алғашқы қазы нашылық
міндеттердің шығарылымындағы процентік кемшіліктер дебиторлық қарыздарды
тудыра алады. Жинақтылықтың төмендігі деңгейі мен ақшалай мүліктің
тапшылығы, капиталдық нарықты қолдау жөнінде, мемлекет кәсіп орындары мен
жеке тұлғаларына капиталды жеткізу үшін міндетті заң қабылдануын қажет
етеді. Сондай-ақ, шетел займдарын теңге қатынасы жағдайында қабылдауды өз
алдына жұмыс жүрегізе алатын заңды фирмаларға ұсынып, шетелдік несие
орындарында жетекші рөл атқаратын, займдарын теңгеге айналдыруды көздейтін
болады. Оған міндетті түрде белгілі бір уақыт аралығында өзгеретін валюта
бойынша екі есе проценттегі қарыздық міндеттерді мүмкіндігіне қарай енгізу
кіреді.
Қарыздық міндетгерді орнықтыру үщін мемлекет төмендегі әдістерді
ұсынады;
консорциалды;
тендер немесе аукцион;
нарықты қамтамасыз ету үлeci;
құрамалы (комбинированный).
Несие беруші займды екінші түрдеп ставканың дағдарыстық процентінен
шығарып, пайыздардың шұғыл өзгерістеріне келісім білдіреді. Coның ара сында
баға дағдарысы процентік төлемнің жағдайына байланысты кіріске жақындап
тәуелді бола түседі. 6
Жалпы, алдынғы келтірілген әдістер мен ұсыныс Қазақстан эконо микасының
бюджеттік қорын молайту үшін арнайы шығарылған құнды қағаздар мен
қазынашылық міндеттемелерге пайда тигізер. Ендігі жерде қымбат қағаздар шын
мәнінде мемлекет мүддесінен шығып, кәсіпорындар мен ұйымдардың үлесіне
тиіп, бағалануында болса керек.
2003 жылы Қаржы Министірлігі бірінші рет орта мерзімді айнмерзімі 5
жылдан жоғары (6, 7 , 8, 9, 10 жылдық МЕОКАМ) бағалы қағаздар шықты.
Қазіргі кезде айналымда барлық ортамерзімді қаржы Министірлігі мен шыға
рылатын бағалы қағаздар бар. Қаржы Миністірлігі 2003 жылы желтоқсанда
айналым мерзімі 10 жыл МЕОКАМ арнайы қазынашылық міндеттемесін мерзімінен
бұрын жабуды жүзеге асырады.
2007 жылыға Қаржы Миністірлігі өткен жылмен салыстырғанда бағалы
қағаз эмиссиясының көлемін екі есе 105,3 млрд тенгеге дейін өсірді. Жалпы
көлемде қысқа мерзімді бағалы қағаздар 7.8% (8.2 млрд тенге),орта мерзімді
92.2% (97.2 млрд тенге) құрады. Қаржы Миністірлігінде мемлекеттік бағалы
қағаз айналымында 50% 162.7 млрд тенгеге дейін өсті.
Жыл ішінде мемлекеттік бағалы қағаздарда кіріс динамикасы (соңғы
аукциондардан) әр түрлі бағыттарда болды. Қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы
қағаздардан кіріс жоғарылады (Мысалы, МЕККАМ-3. 5,3%дан 5,99% дейін, МЕККАМ-
6. 5,58% тең 5,90%-ға дейін). Орта мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздар
қатарынан кіріс көзі төмендейді (Мысалы, МЕОКАМ-2 ден-8,37% - тен 6,34%
дейін, МЕОКАМ -3 8,23% тең 6,22%- ға дейін, МЕОКАМ-5. 8,47% тен 6,27%-ға
дейін, МЕОКАМ-6. 6,49%-тен 6,19%-ке дейін, МЕОКАМ-10-6,57%-тен 6,50%-ға
дейін). 7 және 8 жылдық МЕОКАМ кірісті сақталған сәйкесінше 6,19% және
6,30% деңгейінде. 9 жылдық МЕОКАМ ның кірісі 6,30% тен 6,40% ке дейін
өскен.
2007 жылы ашық нарықта Ұлттық Банк операциялар көлемі төмендеді.
Осылайша репо операциясының көлемі 1 жыл ішінде -17,3%, 476,1 млрд тенгеге
дейін, ал керісінше репо операциясының көлемі – 42,6% , 21,8 млрд теңгеге
дейін.
Ұлттық банк 1 жыл ішінде қысқымерзімді ноталарды шығаруда 2,9 есе
613,0 млрд. теңгеге дейін көлемін өсірді. Нотаның максималды нотасы 2,90
тіркелген. Тоқсан ішінде орналастыру өсу темпімен жүрді: сәуір-42,9 млрд.
тенге, мамыр-70,4 млрд тенге, маусым-89,7 млрд тенге. Нота эмиссиясы
көлемінің өсуіне екі деңгейдегі банктердің жоғары өтімділігінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz