Метрология ұғымы

1. Метрология ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

2. Метрологияның түп деректері ... ... ... ... ... ... ... .4

3. Қазақтың өлшем бірліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ..8

4. Қорытынды бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9

Метрология - өлшеу системалары туралы ілім. Осы ілімнің бөлігі ретіндегі тарихи метрология өздерінің тарихи дамуында физикалық өлшеулердің (ұзындық, көлем, салмақ) системасын зерттейтін қосалқы тарихи пән болып табылады. Физикалық өлшеу бірліктерінің өзгерістеріне қарай жер алаңдарының, алым-салықтарының және ақша есебінің негізіне осы системалар алынғандықтан, олар да үздіксіз өзгеріп отырды, тарихи метрология әрбір тарихи кезеңде мұндай өлшеулердің нақтылы мазмұнын анықтай отырып, оларды да зерттейді. Метрология ғылымы XVI ғасырдағы Герог Агрикола және джуз есімді Европа ғалымдарының атымен байланысты.
Өлшеулерді зерттеуге тарихи тұрғыдан қараудың қажеттілігі өткен өлшеу системаларының қазіргіден өзгешелігімен анықталады, әрі уақыт өткен сайын ол үнемі өзгеріп отырады, ал бір тарихи дәуірдің шегінде әр түрлі территорияларда оның түрліше болатындығы да жиі кездеседі. Мәселен, орыс ұзындық өлшемдерінің XVI ғасырдың аяғына дейін дерлік шынтақ алынды, ол 38-46см-ге тең еді. Содан кейін негізіне 71,12-72 см-ге тең аршын алынған система келді. Ақырында, XIX ғасырдың аяғынан өлшеудің метрикалық системасы орныға бастайды, метр негізгі сызықтық өлшемге айналады. Бұдан басқа көптеген өлшеулердің аты біркелкі болды, ал мазмұны әр дәуірде және әр территорияда әр түрлі болды. Оның үстіне тарихтың ежелгі дәуірлерінде тіпті бір өлшемнің үлгілерінің өзінің бір-бірінен айырмашылығы көп болатын.
Европаның кейбір елдерінде тарихи метрологияның жеке мәселелерін талқылап, қайта қарау XVI ғасырдың өзінде-ақ басталды. Россияда XVIII ғасырдың екінші жартысы мен XIX ғасырдың басында тарихшылар бұл мәселеге белгілі бір ынта қойды, ал 1849 жылдың өзінде-ақ Ф. И. Петрушевскийдің «Жалпы метрология» деген ірі еңбегі пайда болды. Бұл кезде метрологияның басты мәселесі кейбір өлшеулерді сипаттау және әр түрлі тарихи дәуірлердегі олардың арасындағы қатынастарды табу болып саналды.
XIX ғасырдың екінші жартысынан Д. И. Прозоровскийдің, А. И. Никитскийдің, И. И. Кауфманның өлшеу системаларын зерттеуге арналған еңбектері пайда болады. Бұл жұмыстың қорытындылары С. К. Кузнецовтың 1918 жылы шыққан «Древнерусская метрология» кітабында жасалды.
Совет кезінде тарихи ғылымның тез дамып, барлық қосалқы пәндерге назардың күшеюіне байланысты метрология бойынша Б. А. Рыбаковтың, В. Л. Яниннің, И. И. Смирновтың, В. И. Шунковтың, Е. И. Каменцеваның т.б. бірқатар бағалы еңбектері пайда болды. 30 – 40 жылдары Н. В. Устюговтың және Л. В. Черепниннің метрологияның жалпы курсы жарияланды. 1965 жылы Е. И. Каменцева мен Н. В. Устюговтың «Русская метрология» оқу құралы жарыққа шықты.

1. Қазақ совет энциклопедиясы
Алматы, 1975 8-том

2. А. П. Пронштейн
В. Я. Кияшко
« Қосалқы тарихи пәндер »
Алматы: « Мектеп » баспасы, 1978

3. « Введение в специальные исторические дисциплины »
Москва: МГУ баспасы, 1990


3. С. Кенжеахметұлы
« Жеті қазына »
Алматы: « Ана тілі » баспасы, 1997