Тілдік сана және прагматика

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

Реферат

Жұмыстың тақырыбы: Тілдік сана және прагматика

Жұмыстың көлемі: 52 бет

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 38

Тірек сөздер: тілдік сана, прагматика, сөйлеу актісі, пресуппозиция.

Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.

Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Адамзат баласының өміріндегі тілдің алатын орнын, оның болмысын көрсетудегі қызметін аша отырып, тілдік сана мен прагматика байланысын нақтылау. . Сөз құдіретін және оның әлеуметтік ролін анықтау; . сөз←ойлау←сана байланысын түсіндіру; . тілдік сана мен адамдық сана ұғымдарының байланысын айқындау; . ғылымдағы “прагматика” терминінің даму тарихына шолу жасап, оның антропоцентрлік бағыттағы өзге салалармен байланысын анықтау, өзіндік ұғымдық шеңбері мен теориялық мәселелерін тұжырымдау; . адресанттың (айтушының) прагматикалық ұстанымдарының көркем әдебиеттегі жеткізілу тәсілдерін айқындау.

Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Жалпы адамзат iс-әрекетiнiң ерекше қырларының бiрi - өз пiкiрiн бiлдiру және өзара сөз арқылы қарым-қатынасқа түсу. Оның басты құралы тіл екені белгілі. Осы құралдың әрекет етуі тілдесімге жатады (тілдесім - «языковое общение» деген терминнің баламасы) . Бұлардың алғашқысы жеке iс-әрекетке жатса, екiншiсi әлеуметтiк iс-әрекетке жататыны белгiлi. Коммуникация үдерісі екi бөлiктен тұрады: хабарды, ойды беру және қабылдау. Адамзат жаратылысында тіл айрықша маңызды рөл атқаратыны белгілі. Тіл адамдардың жай ғана қарым-қатынас құралы емес, оның ішкі құрылымдары мен жүйелері тым күрделі және олар бір-бірімен тығыз байланысты көпдеңгейлі құрылым болып табылады. Айналада болып жатқан барлық құбылыстар адам санасында оның біліміне, өмірлік тәжірибесіне қатысты сақталып, тіл арқылы сыртқы ортаға әрқалай жеткізіледі. Осы жерде “адамдық сана” және “тілдік сана” деген ұғымдар туады. Бұл жұмыста біз қазақ тіл білімінде әлі терминге айналып үлгермеген “тілдік сана” және “прагматика” ұғымдарының өзара байланыстылығын, адам өміріндегі мәнін, ерекшеліктерін ашу мәселесін алға қойдық. Жұмыста қолданылған әдістер: Жұмыста тілдік материалдарды жинақтау, салыстыру, сипаттау, жүйелеу, талдау, қорытындылау, прагматикалық пресуппозиция мен импликацияларды талдау әдістері қолданылды.

Пайдаланылған дерек көздер: М. Әуезов, С. Жүнісов, М. Мағауин, Ж. Аймауытов, С. Мұратбеков, О. Бөкей т. б. жазушылардың шығармалар жинағы.

Глоссарий

Әлемнің тілдік бейнесі - нақты бір тілдік қауымдастықтың санасында тарихи қалыптасқан және әлем туралы түсініктердің тілде бейнеленген жиынтығы, ақиқатты концептуалдаудың тәсілі. Тілдік сана - ұлттық қоғамдық сананың маңызды бөлігі, нақты бір халықтың тіліне, мәдениетіне тән, кеңістікті, себеп-салдарлы, эмоциялы және т. б. байланыстары арқылы анықталатын әлем бейнесі. Прагматика - (грек pragmatos - іс-әрекет) - семиотика мен лингвистиканың саласы. Прагматика тілдегі белгілер қызметін зерттейді. Бұл терминді өткен ғасырдың 30-жылдары семиотиканың негізін салушы Ч. Пирс пен Ч. Моррис енгізген болатын. Ол семантиканы белгілер мен объектілер қатынасы (семантика), белгі аралық қатынастар (синтактика) және сөйлеушілердің белгілерге қатынасы (прагматика) деп бөлген. Интенция - латын тілінде «сананың белгілі бір затқа, ойға, мақсатқа бағытталуы» мәнінде қолданылатын intentio сөзінің негізінде қалыптасқан терминдік аталым. Пресуппозиция - ( лат. prae“алдын”+suppositio “жағдай” - алдын алу, жорамал) - сөйлесу рәсіміндегі сөйлесушіге сөйлесушінің көзқарасын психикалық жағдайын, жалпы білімділігін бағалау. Коннотация - ( лат. connotatio, connoto-қосымша мағына бар) - тіл бірлігінің эмоциялық, бағамды немесе стилистикалық реңі. Кең мағынада, коннотация тіл бірлігінің грамматикалық және заттық-ұғымдық (денотативті) мағынасын толықтыратын оған экспрессивті сапа беретін кез келген бөлігі. Денотат - ( лат. denotatum-таңбаланушы) - белгіленетін зат. “Д” термині мынадай мағыналарда қолданылады: 1) нақтылы сөз бөлігінің Д. -ты референтпен пара-пар деп саналады. 2) белгілі бір тілдік бөліктің Д. -болмыс объектілер жиынтығын (заттар, қасиеттер, қатынастар, құбылыстар, жағдайлар, процестер, әрекеттер т. б. ) атайтын тіл бөлігі. Сөйлеу актісі - қоғамда қалыптасқан сөйлеу принциптері мен ережелеріне сай, белгілі бір мақсатта жүзеге асырылатын сөйлеу әрекеті; С. а. -нің негізгі белгілері: әдейі және белгілі мақсатта айтылуы. С. а. теориясының негізін ағылшын философы Дж. Остин қалады.

Мазмұны

1. Кіріспе . . . 5

1. СӨЗТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ НЕГІЗІ . . . 7

Сөз және оның әлеуметтік ролі. . . 8
Адам сөзі туралы эстетикалық көзқарастар. . . 11

ТІЛДІК САНА ЖӘНЕ ПРАГМАТИКА . . . 13

2. 1. Тілдік сана мен адамдық сана . . . 17 2. 2. Тіл біліміндегі прагматикалық зерттеулер . . . 22 2. 3. Субъект - прагматиканың негізгі категориясы . . . 34

2. 3. 1. Көркем мәтіндердегі прагматиканың көрінісі . . . 38

Қорытынды . . . 49

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 51

Кіріспе

Диплом жұмысының өзектілігі. Жалпы адамзат iс-әрекетiнiң ерекше қырларының бiрi - өз пiкiрiн бiлдiру және өзара сөз арқылы қарым-қатынасқа түсу. Оның басты құралы тіл екені белгілі. Осы құралдың әрекет етуі тілдесімге жатады (тілдесім - «языковое общение» деген терминнің баламасы) . Бұлардың алғашқысы жеке iс-әрекетке жатса, екiншiсi әлеуметтiк iс-әрекетке жататыны белгiлi. Коммуникация үдерісі екi бөлiктен тұрады: хабарды, ойды беру және қабылдау. Адамзат жаратылысында тіл айрықша маңызды рөл атқаратыны белгілі. Тіл адамдардың жай ғана қарым-қатынас құралы емес, оның ішкі құрылымдары мен жүйелері тым күрделі және олар бір-бірімен тығыз байланысты көпдеңгейлі құрылым болып табылады. Адам тіл арқылы жай ғана ақпарат алып немесе ақпарат беріп қоймайды, сонымен қатар әрдайым өзінің қоршаған ортаға, құбылысқа деген көзқарас, сезімін, субъективті қарым-қатынасын тіл арқылы жеткізіп отырады. Осылайша тіл адамның ішкі көңіл-күй толғанысы мен сезімін де жеткізудің басты құралына айналған. Себебі тілдің басты міндеті адамға қызмет ету, ал адам - сан қырлы, күрделі құбылыс. Тіл білімінде қалыптасқан түсінік бойынша, дүниенің бейнесі алдымен санада, содан кейін тілде көрініс табады. Танымдық тіл білімінің бұл маңызды ұстанымын В. Г. Гак былайша түсіндіреді: “Все идет от действительности через мысль в язык, и все от языка возвращается через мысль в действительность” [1] . Шындығында да айналада болып жатқан барлық құбылыстар адам санасында сақталып, оны адам өзінің біліміне, өмірлік тәжірибесіне қатысты тіл арқылы сыртқы ортаға әрқалай жеткізеді. Осы жерде “адамдық сана” және “тілдік сана” деген ұғымдар келіп шығады. Тілдік сананың (языковое сознание) маңыздылығы тіл білімінде біршама зерттелген. Бұл терминді теориялық мәселелері жағынан өз еңбектерінде орыс тіл білімінде Т. Н. Ушаков, А. Н. Портнов, И. А. Стернин, Ю. Н. Караулов, А. А. Залевская, И. Ю. Мягков сияқты ғалымдар зерттеген. Н. А. Алмаев, Е. С. Ощепков, Т. В. Ахутин, Н. А. Лемяскин т. б. ғалымдар “тілдік сананы” эксперименттік әдіс арқылы қарастырған. Ал қазақ тіл білімінде осы терминге қатысты мәселелер А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, К. Аханов, Р. Сыздық т. б. ғалымдардың назарына іліккен. Сонымен қатар ғылымда “прагматика” терминіне де қатысты айтылған маңызды пікірлер баршылық. “Прагматика” тілдік қарым-қатынасқа қатысушының тілді қандай мақсатта қолданып тұрғандығын зерттейді. Прагматика тілдік құралдарды коммуниканттардың сана - сезіміне, іс-әрекетіне әсер мақсаты тұрғысынан қарастырады [ 2. 102б. ] . Жалпы тіл білімінде осы терминге қатысты мәселелер Ч. Пирс, Ч. Моррис, Р. Якобсон, Ю. Степанов, П. Грайс, Н. А. Аруланова сияқты ғалымдардың еңбектерінде біршама қарастырылған. Сондай-ақ “тіл мен ойлау” жүйесі жөнінде В. Гумбольдт, Э. Сепир,

И. А. Бодуэн де Куртенэ, Ф. де Соссюрлердің тұжырымдары өте маңызды. Бұл жұмыста біз қазақ тіл білімінде әлі терминге айналып үлгермеген “тілдік сана” және “прагматика” ұғымдарының өзара байлыныстылығы, адам өміріндегі мәнін, ерекшеліктерін ашу мәселесін алға қойдық. Ұсынылып отырған зерттеу жұмысының негізгі өзектілігі де осында. Диплом жұмысының нысаны: Жұмыс барысында көркем мәтіндердегі автор тарапынан қолданылған прагматикалық қолданыстардың мәнін ашуды негізгі нысана етіп алдық. Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: Адамзат баласының өміріндегі тілдің алатын орнын, оның болмысын көрсетудегі қызметін аша отырып, тілдік сана мен прагматика байланысын нақтылау. . Сөз құдіретін және оның әлеуметтік ролін анықтау; . сөз←ойлау←сана байланысын түсіндіру; . тілдік сана мен адамдық сана ұғымдарының байланысын айқындау; . ғылымдағы “прагматика” терминінің даму тарихына шолу жасап, оның антропоцентрлік бағыттағы өзге салалармен байланысын анықтау, өзіндік ұғымдық шеңбері мен теориялық мәселелерін тұжырымдау; . адресанттың (айтушының) прагматикалық ұстанымдарының көркем әдебиеттегі жеткізілу тәсілдерін айқындау. Ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысында тілдік сана ұғымының адамзат өміріндегі мәнін, қоғамда алатын орнын, қызметін нақтылау мәселесі қозғалады. Сонымен қатар “прагматика” ұғымының мәні, маңызы, қызметі, тілдік санамен байланысы сөз етіледі. Диплом жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері: Тілдік сана мен прагматика ұғымдарының байланысын анықтау барысында көрнекті ғалымдардың ғылыми еңбектері басшылыққа алынды. Атап айтсақ, Қ. Жұбанов, Х. Нұрмұқанов, Б. Шалабай, С. Исақова, Д. Әлекбаева, Г. Машинбаева, Қ. Есенова, З. Ерназаровалармен бірге орыс ғалымдары Т. Шмелева, Н. Уфимцева т. б. ғалымдардың еңбектері жұмыстың өз мақсатына жетуіне септігін тигізді. Диплом жұмыстарының дерек көздері: М. Әуезов, С. Жүнісов, М. Мағауин, Ж. Аймауытов, С. Мұратбеков, О. Бөкей т. б. шығармалар жинағы. Диплом жұмысының әдіс-тәсілдері: Жұмыста тілдік материалдарды жинақтау, салыстыру, сипаттау, жүйелеу, талдау, қорытындылау, прагматикалық пресуппозиция мен импликацияларды талдау әдістері қолданылды. Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, төрт тараудан және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.

I . СӨЗТАНУ ҒЫЛЫМЫНЫҢ НЕГІЗГІ НЫСАНДАРЫ

Сөзтану, сөз лингвистикасы - білім саласында енді ғана қалыптасқан жаңа термин. Бұл термин филологиялық практикаға бірте - бірте ене бастады: алғашында баяндамалардың тақырыбында, сонымен қатар конференция аттарында, жиналыстарда ғылыми айналымға түсті.

Айқынырақ айтар болсақ, оның морфемалық құрылымы және мағынасы аса үлкен түсінікті талап етпейді, себебі бұл термин атынан-ақ біз өзімізге белгілі бір түсінік ала аламыз.

Жалпы риториканың оқу және ғылыми айналымында қажеттілікке ұшырауында, дәстүрлі тілдік курстардың риторизациясында, мәдени сөйлеу айналысының жоғарылау барысында, сондай-ақ ерекше сөзтанымдық пәндердің енуімен бұл терминнің болмысын филология ғылымы күтіп тұрғандай болды. Осындай жағдаяттардың нәтижесінде “сөзтану” концепциясы пайда болды.

Бұл термин дәстүрлі түрде М. Н. Кожина тарапынан 1966 жылы функциональдық стилистика терминімен синоним ретінде қолданыла бастаған [1] .

Орыс тіл ғылымында Б. Н. Головин тіл мен сөзді ажыратуды негізгі нысана ете отырып, “сөз тілдің іс - әрекеті” деп таниды да “тіл - жалпы, сөз - жеке” деп анықтайды [2, c. 21] . Г. Я. Солганик “сөз - деректі айтылым, бірақ сөз тілмен сөз, тілден сөздің айырмашылығы - сөз жеке, деректі”, - дейді [3, с. 7] . Соңғы жылдары шыққан қазақ энциклопедиясында сөз туралы толық анықтама жоқ. Тіл мен сөзге қатысты халық даналығында мақал - мәтел, тұрақты сөздер көп кездеседі. Сондықтан сөз ерік - жігерге, сезімге де тікелей қатысты. Р. Сыздық: “сөз, тіл - қай халықтың да қымбаттысы, тіпті жаны да. Сондықтан оны барша жұрт қадірлейді”-, деп жазады. Автор сонымен қатар сөзді (речь) “тіл, сөз, сөйлеу, қолданыс тілі” деп атайды. Осы еңбекте “речь” дегенді “сөз” терминімен атап қалыптастыру керектігіне тоқталған [4, 12б. ] . Сөзді лингвистикалық, әлеуметтік, интеллектуалдық, психофизиологиялық, эстетикалық құбылыс ретінде тану маңызын анықтау - өте күрделі құбылыс. Тіл мен сөз мәнін былай түсіндіруге болады: тіл - жалпы, сөз - жеке, тіл - дерексіз, сөз - деректі, тіл - мәнді, сөз - құбылыс, тіл - код, сөз - хабарлау т. б. Сонымен сөз дегеніміз - жоғары қабілетті тұлғаның әлеуметтік лингвистикалық компетенциясы арқылы бір немесе бірнеше сөйлемнің жиынтық операциясынан тұратын ой, пікір ретінде танылатын тілдің динамикалы процесінің өндірісі. Стилистика тіл білімінің басқа салаларына қарағанда тілдік жүйенің динамикасына нақты көңіл бөлген, сондықтан сөз, сөзтану лингвистикасы стильмен бірлесе отырып өз мәнін толық айқындап береді. Олай болса, сөз - көп қырлы күрделі құбылыс, себебі оны таратушы адам, адамның рухани мәні көп қырлы күрделі болғандықтан, сөзі де сол сияқты мәнге ие болады.

Сөзтану әлемінің көп қырлы күрделі мәселесі стилистикаға тікелей қатысты. Сөзтану сөз лингвистикасы болса, ол стилистика шеңберінде өзінің көп қырлы күрделі мән - маңызын жан - жақты көрсете алады.

Сөз жанрлары қарым - қатынастың белгілі ситуациясында пайда болған тілдің өмір сүруінің алғашқы формасы болып табылады. Сөз жанрлары генезисіне көз жіберсек, оларды екіге бөліп қарастыруға болады. Алғашқы - қарым-қатынастың күнделікті тұрмыс аясындағы формасы, екіншісі - жоғарғы дамыған мәдениетті коммуникацияның формасы. Алғашқы сөз кейінгі сөзге айналуы заңды құбылыс. Себебі сөз қайта құрылады, белгілі мәдени коммуникацияда өңделеді, ақпараттыұ, танымдық моделі күрделенеді.

Сөз жанрлары туралы түсінікті алғаш рет М. М. Бахтин ұсынған болатын. Бұл түсінік анықтаманы кейінірек В. В. Виноградов, Б. Эйханбаум, В. Шаховский еңбектерінде жиі пайдаланды. Осыған байланысты орыс тіл ғылымында сөйлеу жанрлары туралы теориялық мақалалар, ғылыми еңбектер жазыла бастады. Ф. де Соссюр сөз объектісінің күрделі көп жақты маңызына ерекше мән берген, сөз құбылысын үйрену бүтіндей ғылымның есігін айқара ашу, адамның сөйлеу қызметі барлық пәндердің жиынтығы ретінде оқытылуға тиіс деген пікір айтқан [5. 231б. ] . Сөз, сөз жанрлары көп жағдайда тілдік тұлғаның дискурс тәртібі және ойлау қабілеті арқылы анықталады. Олай болса тілдік тұлғаның ақыл - санасында қалыптасқан жанрлық фреймдер болады.

1. 1. Сөз және оның әлеуметтік ролі

Қазақ халқы - сөйлеуге, сөз арқылы ықпал етуге, мақсатына жетуге ерекше көңіл бөлген, сөйлеу өнерін жоғары бағалаған халық. Қазақ тілінің ерекшелігі де осында. Қазақ халқы адам баласына тән өнердің бәрін тізіп келіп, тіл өнерін бірінші кезекке шығарады да, “Өнер алды - қызыл тіл” дейді. Өйткені “Тіл - көңілдің айнасы”, “Қызыл тіл - жанның мияты” деп ұғады. Сөз - құдіреті. Сөз - бір әлем. Сөз адам өмірін айшықтайтын, адам танымын танытатын, кеңітетін құрал. Қазақта “Жақсы сөз - жарым ырыс” деген аталы сөз бар. Яғни, берекеттің бір ұшы, құт берекенің қадіа - қасиеті де осы “Сөз” деген ұлылықтан шығып тұр. Неше ғасырлық тарихқа, шежіреге бай халқымызда қара қылды қақ жаратын әділдігімен бір руды, одан қалса, бір ауылды басқарып, жол сілтеп отыратын, ақсақал қариялар, одан билер мектебі қалыптасқан кезде де “сөз құдіреті” өз мәнін жоймаған. Ақты ақ деп, қараны қара деп әділдікпен тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін кесіп айтқанда, жүгірген баласынан еңкейген қартына дейін тағы да “Сөз” құдіретіне бас иген. Халқымызда “Аталы сөзге арсыз ғана тоқтамайды” деген даналы сөз осыдан шықса керек.

Сөздің адам баласының жан дүниесіне әсер ететін дара қасиеті де баршылық. Сондықтан сөзді басқа атаумен энергия, құбылыс, толқын, күш-қуат, нұр, яғни әсер ретінде танығанымыз дұрыс. Бұл сөзімізге өзіміздің ойшыл, кемеңгер аталарымыздың сөздері мысал бола алады. Даналықтың иісін сезіп, дәмін татқан ұлы Абай, Шәкәрім аталарымыздың жүрекке ерекше әсер беріп, бойды шымырлата, ойды қозғалта айтқан өнегелі өсиеттер мен қазыналы сырға толы сөздері адам баласының жанын жадыратары сөзсіз.

Ұлы Абай атамыз сөздің орны мен мәнін, талабын былай өрнектеген:

Ақылмен ойлап білген сөз,

Бойына жұқпас сырғанар.

Ынталы жүрек сезген сөз,

Бар тамырды қуалар . . .

Ақынның сөзге қойған талабы “жүрекпен сезіну”, “жүрекпен қабылдау”. Сөздің мәнісін тек ойлап қою емес ақылмен ойлап шешкеннің өзі аздық етеді. Сөзді жүрекке сездіртсе, яғни жүрек сүзгісінен өткізсе ғана айтпақ ой дәл болып, мақсатқа жетеді. Ал жүрек таразысынан өткен сөз жұдырықтай жүректі іске қоспай, әсер етпей қоймайтыны сөзсіз. Себебі жүрек - бүкіл дененің басқарып тұрған “патшасы”.

Айтар сөзің жүректен шықпаса, құр тілмен сөз айтуға хақың жоқ. Себебі, келер зиянның тең жартысы - жүректен шықпаған құр ауызбен, құр тілмен айтылатын беталды сөз. Бүкіл жамандық атаулы осы тілден, дұшпандық пен жауыздық әр уақыт тілдің кесірінен болады. Сондықтан да дана халқымыз “Тау мен тасты жел бұзады, адамзатты сөз бұзады”, “Басқа пәле тілден” дейді [6] .

Сөз - тіл аталатын мәңгілік, аса мәңгілік, аса құнды да қасиетті дүниені құрайтын бөлшек.

Сөз, тіл туралы жай да, бейнелі түрде берілген түсініктер баршылық. Солардың бірі: “Тіл күшіне өлшеу жоқ, тіл көркемдігіне теңеу жоқ. Тіл өлгенді де тірілтеді. Әлдеқашан қайтыс болған прототиптерді тіл тірілтіп ұлы образдарды көз алдыңа әкеледі. Жалғанда не терең? Сөз терең. Не сұлу? Сөз сұлу. Не өткір? Сөз өткір. Сөз құдіреті ғажап: алтынды мыс, мысты алтын етіп көрсете алады. Тас жүректі қорғасындай балқытып, балқыған қорғасынды тастай ете алады. Кірлі көңілді тазартып, кірсіз көңілді кірлей алады. Түрлі -түрлі байлық бар. Солардың таңдауын берсе, мен тіл байлығын таңдар едім. Өйткені тіл байлығы - бәрінен де сенімді байлық. Мұралардың ең қымбаты-сөз. Сөз Күн шалмас қараңғы көңілді шалады, Күн жылытпас суық көңілді жылытады. Сөз құдіреті ақты қара, қараны ақ етуге жетеді. Асыл адам да, асыл нәрсе де тозады, жоғалады. Асыл сөз мәңгі жасайды (Ғ. Мұстафин) ”.

Сөз жөнінде арнайы жазылған еңбектер орыс тілінде біраз бар: Л. Я. Баровой “Слово” (1961), Н. М. Шанский “В мире слов” (1978), Л. В. Успенский “Слово о слове” (1957), С. А. Есенин “Отчее слово” (1968), Н. Н. Асеев “Жизнь слова” (1967), Н. Я. Галь “Слово живое и мертвое” (1972) т. б. Ал бұл салада қазақ тілінде жарық көрген кітаптар, сірә, Р. Сыздықтың Сөздер сөйлейді” (1980) мен “Сөз сазы” (1983) ғана болса керек [7. 26б. ] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.