ХІХ ғасырдағы жазба айтыстүрлері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4.8
Негізгі бөлім
1 Жазба айтыстың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
2 Жазба айтыс түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1. Танымдық айтыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2. Жұмбақ айтыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.3. Мысал айтыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
Сілтемелер көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Негізгі бөлім
1 Жазба айтыстың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 8
2 Жазба айтыс түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1. Танымдық айтыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2. Жұмбақ айтыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.3. Мысал айтыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
Сілтемелер көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қай елдің болсын ауыз әдебиеті жазба әдебиетінен бұрын болғандығы даусыз шындық. Жазу-сызу шығып, мәдени сатыға көтерілгенге дейін қай халық болмасын өзінің ой-пікір, көңіл-күйлерін, тілек-мүддесін ауызша жырлап, ауызша айтып берді. Ол туындылар ауыздан-ауызға тарап, халықтың, халық жыршысының жадында сақталып, біздің дәуірімізге жетті. Ауыз әдебиеті жазба әдебиетінен бұрын туғандықтан, жазба әдебиеттің өсу, даму жолындағы негізгі қор, негізгі тірек – ауыз әдебиеті. Ауыз әдебиетінен тыс, онымен байланыссыз дамып, өз бетімен өскен жазба әдебиет жоқ.
Қазақтың ескі заманнан келе жатқан ауыз әдебиетінің бір саласы – айтыс. Ауызша әдебиет ішінде айтыстан көп кездесетін өлең жоқ. Байғы ескі заманнан бастап соңғы күндерге шейін қай ру боса да ортасында айтыс өлең айтылмаған ел болмайды. Айтыс – поэзия жанрындағы көрнекті де өміршең саналатын жанрдың бір түрі.
Қазақ фольклорының ең бір бай саласы саналатын айтыс жанры жайында аз жазылып жүрген жоқ. Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Қажым Жұмалиев, Есмағамбет Ысмайылов, Әлікей Марғұлан, Мәлік Ғабдуллин, Нина Смирнова, Бейсенбай Кенжебаев, Мұхамеджан Жармұхамедов, Әділғазы Рахымжанов еңбектерінде айтыс мәселесі жан-жақты сөз болды. Бұдан шығатын қорытынды айтыс хақындағы барлық жайттар айтылып бітті деген сөз емес. Қазақ айтысының көркемдік ерекшелік қасиеттері басқа елдердің айтыс дәстүрлерімен салыстырғанда көзге түсетін оқшаулық ерекшеліктері, драмалық элементтері, эпоспен, шешендік сөздермен қарым-қатынасы әлі де көпке дейін тілге тиек етілмеген.
Айтыс басқа елдер поэзиясында жоқ емес. Батыс Европадағы француз трубадуралары, ағылшын менстрлдері шығармашылығында айтысқа ұқсас элементтер көп. «Мүшайра» деген атпен бұл жанр шығыс елдері әдебиетінде де кеңінен тараған. Бұл дәстүр әсіресе, үнді елінде әлі күнге дейін бар. Мәдениеті көне заманнан келе жатқан арабта да бар.
Біздің айтпағымыз осы Шығыс елдеріне кеңінен тараған жазып айтысудың қазақ арасына кең тарағандығы. Негізінен алғанда, жазып айтысудың арғы тегі хат танудан басталады ғой. Әсіресе, ХХ ғаысрдың бас кезінде кең өріс алды. Сөйтіп, ауызша айтыс жаңаша түрімен яғни, жазбаша айтыс сауда-саттыққа, отырықшылдыққа орай өз өрнектерімен қазақ ортасына келді. Сауатты ақындар жұрт алдына шықпай қағаз жүзі арқылы өнер сынасты. Бұған білімділік, кең өрістілік, айтқыштық, шеберлік қажет болды.
Қазақтың ескі заманнан келе жатқан ауыз әдебиетінің бір саласы – айтыс. Ауызша әдебиет ішінде айтыстан көп кездесетін өлең жоқ. Байғы ескі заманнан бастап соңғы күндерге шейін қай ру боса да ортасында айтыс өлең айтылмаған ел болмайды. Айтыс – поэзия жанрындағы көрнекті де өміршең саналатын жанрдың бір түрі.
Қазақ фольклорының ең бір бай саласы саналатын айтыс жанры жайында аз жазылып жүрген жоқ. Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Қажым Жұмалиев, Есмағамбет Ысмайылов, Әлікей Марғұлан, Мәлік Ғабдуллин, Нина Смирнова, Бейсенбай Кенжебаев, Мұхамеджан Жармұхамедов, Әділғазы Рахымжанов еңбектерінде айтыс мәселесі жан-жақты сөз болды. Бұдан шығатын қорытынды айтыс хақындағы барлық жайттар айтылып бітті деген сөз емес. Қазақ айтысының көркемдік ерекшелік қасиеттері басқа елдердің айтыс дәстүрлерімен салыстырғанда көзге түсетін оқшаулық ерекшеліктері, драмалық элементтері, эпоспен, шешендік сөздермен қарым-қатынасы әлі де көпке дейін тілге тиек етілмеген.
Айтыс басқа елдер поэзиясында жоқ емес. Батыс Европадағы француз трубадуралары, ағылшын менстрлдері шығармашылығында айтысқа ұқсас элементтер көп. «Мүшайра» деген атпен бұл жанр шығыс елдері әдебиетінде де кеңінен тараған. Бұл дәстүр әсіресе, үнді елінде әлі күнге дейін бар. Мәдениеті көне заманнан келе жатқан арабта да бар.
Біздің айтпағымыз осы Шығыс елдеріне кеңінен тараған жазып айтысудың қазақ арасына кең тарағандығы. Негізінен алғанда, жазып айтысудың арғы тегі хат танудан басталады ғой. Әсіресе, ХХ ғаысрдың бас кезінде кең өріс алды. Сөйтіп, ауызша айтыс жаңаша түрімен яғни, жазбаша айтыс сауда-саттыққа, отырықшылдыққа орай өз өрнектерімен қазақ ортасына келді. Сауатты ақындар жұрт алдына шықпай қағаз жүзі арқылы өнер сынасты. Бұған білімділік, кең өрістілік, айтқыштық, шеберлік қажет болды.
1. Жирмунский В.В. Народный героический эпос. М: Ленинград. 1962.
2. Жұмалиев Қ. ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Мектеп. 1967 . – 435 б.
3. Дербісәлин Ә. ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 1982.
4. Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991.
5. Дуанаева С.Ә. Қазіргі ақындар айтысы. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми атағын алу үшін дайындалған диссертация. А. 1997.
6. Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті: (Зерттеулер). – Алматы: Ғылым, 1983. – 360 б.
7. Еңсебаев Т. Қазақ әдебиетінің арғы төркіні және дәстүр жалғастығы.
8. «Қазақ әдебиетінің тарихы». Фольклор. 1 т. Алматы: 1948.
9. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: 1960, 1-том. 1-кітап.
10.Қасқабасов С. Тарихи жырлардың зерттелуі мен жанрлық сипаты. – Алматы: Ғылым, 1979.
11.Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы: Ана тілі, 1991.
12. Қосымбаев М. ХІХ-ХХ ғасырлардағы ақындық дәстүрдің даму ерекшеліктері. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми атағын алу үшін дайындалған диссертация. А. 1999.
13.Қоңыратбаев Т.Ә. Қазақ эпосының этникалық сипаты. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. А, 2002.
14. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 17 б.
15. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. – Алматы: Қазақстан, 1995. – 205 б. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1-кітап: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 467 б.
16. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. – Алматы: Ана тілі. 1992. – 176 б.
17. Мағауин М. Қобыз сарыны. – Алматы: Жазушы, 1968.
18. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. – Алматы: Ана тілі, 1992.
19. Мәдібаева Қ. Айтыс өлең // ҚазҰУ хабаршысы, Филология сериясы. 2001, № 14. 65-б.
20. Мұқанов С. Қазақтың ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардаы әдебиетінің тарихи очерктері. – Алматы: 1942.
21. Радлов В.В. Алтын сандық. –– Алматы, 1993.
22. Оспанұлы Ә. Қаратау шайырлары. Алматы. Қазақ универсиеті, 1991.
23. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы: Ғылым, 1985. ХІХ ғасыр қазақ поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 1985.
24. Тарақов Ә. Өлең-толғаулар және тарихи дастандардағы Абылай хан тұлғасы. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 1998.
25. Тебегенов Т.С. Ақындар поэзиясындағы фольклор мен әдебиет дәстүрі. Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. А. 2001.
26. Тебегенов Т.С. Әдебиет тарихы. Алматы. 1999.
27. Тілепов Ж. Қазақ поэзиясының тарихилығы. Алматы. 1994.
28. Сейфуллин С. Шығармалар. ҮІ т. – Алматы: 1964.
29. Сыздықова Р.ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Мектеп, 1984. – 246 б.
30. Ысмайылов Е. Ақындар. – Алматы: ҚМКӘБ, 195 б.
31. Рахманқұл Б. Эпос- ел қазынасы. – Алматы: Рауан, 1995. – 356 б.
2. Жұмалиев Қ. ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. – Алматы: Мектеп. 1967 . – 435 б.
3. Дербісәлин Ә. ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 1982.
4. Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991.
5. Дуанаева С.Ә. Қазіргі ақындар айтысы. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми атағын алу үшін дайындалған диссертация. А. 1997.
6. Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті: (Зерттеулер). – Алматы: Ғылым, 1983. – 360 б.
7. Еңсебаев Т. Қазақ әдебиетінің арғы төркіні және дәстүр жалғастығы.
8. «Қазақ әдебиетінің тарихы». Фольклор. 1 т. Алматы: 1948.
9. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: 1960, 1-том. 1-кітап.
10.Қасқабасов С. Тарихи жырлардың зерттелуі мен жанрлық сипаты. – Алматы: Ғылым, 1979.
11.Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы: Ана тілі, 1991.
12. Қосымбаев М. ХІХ-ХХ ғасырлардағы ақындық дәстүрдің даму ерекшеліктері. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми атағын алу үшін дайындалған диссертация. А. 1999.
13.Қоңыратбаев Т.Ә. Қазақ эпосының этникалық сипаты. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. А, 2002.
14. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 17 б.
15. Мағауин М. Қазақ тарихының әліппесі. – Алматы: Қазақстан, 1995. – 205 б. Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы. 1-кітап: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 467 б.
16. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. – Алматы: Ана тілі. 1992. – 176 б.
17. Мағауин М. Қобыз сарыны. – Алматы: Жазушы, 1968.
18. Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. – Алматы: Ана тілі, 1992.
19. Мәдібаева Қ. Айтыс өлең // ҚазҰУ хабаршысы, Филология сериясы. 2001, № 14. 65-б.
20. Мұқанов С. Қазақтың ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардаы әдебиетінің тарихи очерктері. – Алматы: 1942.
21. Радлов В.В. Алтын сандық. –– Алматы, 1993.
22. Оспанұлы Ә. Қаратау шайырлары. Алматы. Қазақ универсиеті, 1991.
23. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы: Ғылым, 1985. ХІХ ғасыр қазақ поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 1985.
24. Тарақов Ә. Өлең-толғаулар және тарихи дастандардағы Абылай хан тұлғасы. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 1998.
25. Тебегенов Т.С. Ақындар поэзиясындағы фольклор мен әдебиет дәстүрі. Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. А. 2001.
26. Тебегенов Т.С. Әдебиет тарихы. Алматы. 1999.
27. Тілепов Ж. Қазақ поэзиясының тарихилығы. Алматы. 1994.
28. Сейфуллин С. Шығармалар. ҮІ т. – Алматы: 1964.
29. Сыздықова Р.ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Мектеп, 1984. – 246 б.
30. Ысмайылов Е. Ақындар. – Алматы: ҚМКӘБ, 195 б.
31. Рахманқұл Б. Эпос- ел қазынасы. – Алматы: Рауан, 1995. – 356 б.
Реферат
Жұмыстың тақырыбы: ХІХ ғасырдағы жазба айтыстүрлері.
Жұмыстың көлемі: 59 бет.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі бөлім,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдалынылған әдебиеттер саны: 31
Негізгі тірек сөздері: жазба айтыс, танымдық айтыс, жұмбақ айтыс, мысал
айтыс.
Жұмыстың мақсаты: Қазақ әдебиетіндегі жазба айтыстардың шығу тарихы мен
даму кезеңдерін нақты деректер арқылы сабақтастыра отырып
қарастыру. Сондай-ақ, айтыстың жазбаша түрінің өзіндік ерекшеліктеріне
тоқталу. Жазбаша айтыстың белді өкілдерінің шығармашылығына қазіргі
заман трғысынан баға беру.
Жұмыстың мазмұны:
Жұмыстың кіріспесінде жалпы жазбаша айтыстың бастау бұлағы
қайдан басталады, мұндай қазақ әдебиетінің көлемді де бай мұрасын
зерттеуші ғалымдар кімдер болды, жазбаша айтыс сөзінің өзі қайдан
шыққандығы, оның түрлері тағы да басқа көптеген мәселелер сөз болады.
Ал негізгі бөлімде жұмысымыздың басты арқауына айналып отырған
жазбаша айтыстың көрнекті өкілдері: Қарасақал Ерімбет пен Шораяқтың Омары,
Шораяқтың Омары мен Таубайдың Жүсібінің айтыстарын, Кете Жүсіп, Тұрымбет,
Жиенбай жырау, т.б. айтыстары барынша тереңірек қарастырылады.
Бітіру жұмысының екінші тарауында жазбаша айтыс ақындарының
шығармашылығының құндылығы неде деген сұрақтарға жауап бере отырып,
осы ақындардың артына қалдырған басты-басты еңбектеріне талдаулар
жасалынады.
Қорытындыда бітіру жұмысымызда айтпақ болған негізгі ойларымыз
бен тұжырымдарымыз ой елегіненм өткізіліп, қорытындыланады.
Жұмыстың соңында зерттеу барысында дерек көздері болған
пайдаланған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 4-8
Негізгі бөлім
1 Жазба айтыстың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
2 Жазба айтыс түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 22
2.1. Танымдық айтыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 23
2.2. Жұмбақ айтыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 25
2.3. Мысал айтыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 43
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 53
Сілтемелер көрсеткіштері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.
Қай елдің болсын ауыз әдебиеті жазба әдебиетінен бұрын болғандығы
даусыз шындық. Жазу-сызу шығып, мәдени сатыға көтерілгенге дейін қай халық
болмасын өзінің ой-пікір, көңіл-күйлерін, тілек-мүддесін ауызша жырлап,
ауызша айтып берді. Ол туындылар ауыздан-ауызға тарап, халықтың, халық
жыршысының жадында сақталып, біздің дәуірімізге жетті. Ауыз әдебиеті жазба
әдебиетінен бұрын туғандықтан, жазба әдебиеттің өсу, даму жолындағы негізгі
қор, негізгі тірек – ауыз әдебиеті. Ауыз әдебиетінен тыс, онымен
байланыссыз дамып, өз бетімен өскен жазба әдебиет жоқ.
Қазақтың ескі заманнан келе жатқан ауыз әдебиетінің бір саласы –
айтыс. Ауызша әдебиет ішінде айтыстан көп кездесетін өлең жоқ. Байғы ескі
заманнан бастап соңғы күндерге шейін қай ру боса да ортасында айтыс өлең
айтылмаған ел болмайды. Айтыс – поэзия жанрындағы көрнекті де өміршең
саналатын жанрдың бір түрі.
Қазақ фольклорының ең бір бай саласы саналатын айтыс жанры жайында
аз жазылып жүрген жоқ. Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Қажым
Жұмалиев, Есмағамбет Ысмайылов, Әлікей Марғұлан, Мәлік Ғабдуллин, Нина
Смирнова, Бейсенбай Кенжебаев, Мұхамеджан Жармұхамедов, Әділғазы Рахымжанов
еңбектерінде айтыс мәселесі жан-жақты сөз болды. Бұдан шығатын қорытынды
айтыс хақындағы барлық жайттар айтылып бітті деген сөз емес. Қазақ
айтысының көркемдік ерекшелік қасиеттері басқа елдердің айтыс дәстүрлерімен
салыстырғанда көзге түсетін оқшаулық ерекшеліктері, драмалық элементтері,
эпоспен, шешендік сөздермен қарым-қатынасы әлі де көпке дейін тілге тиек
етілмеген.
Айтыс басқа елдер поэзиясында жоқ емес. Батыс Европадағы француз
трубадуралары, ағылшын менстрлдері шығармашылығында айтысқа ұқсас
элементтер көп. Мүшайра деген атпен бұл жанр шығыс елдері әдебиетінде де
кеңінен тараған. Бұл дәстүр әсіресе, үнді елінде әлі күнге дейін бар.
Мәдениеті көне заманнан келе жатқан арабта да бар.
Біздің айтпағымыз осы Шығыс елдеріне кеңінен тараған жазып айтысудың
қазақ арасына кең тарағандығы. Негізінен алғанда, жазып айтысудың арғы тегі
хат танудан басталады ғой. Әсіресе, ХХ ғаысрдың бас кезінде кең өріс алды.
Сөйтіп, ауызша айтыс жаңаша түрімен яғни, жазбаша айтыс сауда-саттыққа,
отырықшылдыққа орай өз өрнектерімен қазақ ортасына келді. Сауатты ақындар
жұрт алдына шықпай қағаз жүзі арқылы өнер сынасты. Бұған білімділік, кең
өрістілік, айтқыштық, шеберлік қажет болды.
Зертеу мақсаты.
Жазбаша айтыстар – қазақ әдебиетіндегі өзгеше құбылыс. Көркем
әдебиетке тән белгілердің жартылай отырықшы, көшпелі тұрмыс жағдайындағы
осылай қалыптасуы - әлемдік әдеби дамудағы қазақ сөз өнерінің ұлттық
ерекшелігін даралай танытатын құбылыс. Қазақ поэзиясындағы жазбаша айтыстар
– ақындық өнер шығармаларының көркем әдебиет ұғымын құрайтын жанрлық түрі.
Мұхтар Әуезов: Тегінде қазақтағы айтыс өлеңдері - өзге жұрттың әдебиетінде
кез келмейтін, біздің ерте күндегілері ауызша әдебиетке кірсе де, бергі
замандағы айтыстың ішінен ұзақ әңгіме тудыратын Наузызбай мен Біржан – Сара
сияқтылары жазба әдебиетке кіреді. Екі кісінің айтысуынан немесе екі
кісінің жайнан туатын әңгімелер ертерек уақытта ағылшын әдебиетінде
Грандисон, Ричардсон, Достоевскийдің заманында туылған. Орыстардың Бедные
люди кітабында бар. Мұндай әңгімелерді эпистолярный роман деп айтқан.
Біздің айтыстардың көбі – осы эпистолярный рман түріндегі өлеңдер, -
дейді. Демек, қазақ сөз өнері тарихындағы авторлары белгілі айтыстарды
әдебиет тарихының шығармашылық құбылысы ретінде бағалаймыз. 1.124.
Айтыстардың авторлық нұсқаларының айқындалып, саралануы - әдебиетке
тән ерекшелік. Айтыстарға қатысушы ақындардың әрқайсысының әлеуметтік-
қоғамдық, эстетикалық – гуманистік танымдық көзқарастары – жазбаша
әдебиеттің талғам таразысымен сұрыпталып, сараланып жасалатын тәсілінің
жемістері. Ұлы суреткердің Эпистолярлық роман түріне жатқызып отырғаны
осы жазба айтыстар. Себебі, жазбаша айтыстар – хатқа жазылып, екі автордың
бір-біріне жолдайтын шығармашылық ой-түйіндері. Белгілі бір тақырыптық-
идеялық, композициялық-стильдік, көркемдік тұтастыққа негізделген, әрбір
ақынның жолданатын өлеңі - өзіндік бітімі анық көркем шығарма.
Жазбаша айтыстар – сауатты, оқымысты ақындардың ортақ туындылары.
Әрбір ақынның өзіне тән тілдік мәнері, психологиялық-философиялық ойлы,
сырлы толғаныстары қағазға түсірілу барысында сұрыпталған, екшелген талғам
таразысы арқылы жазылатыны белгілі. Жазбаша айтыстарда ақындар
адамгершілік, мінез-құлықты, дағды, қасиетттерді саралап, даралап жырлайды.
Жазба стильдегі айтыстарда - әдеби дәстүрдің көркемдік тәсілдеріне сүйене
дамыған түрлері.Әрине, бастау – үлгі – негізгі ауызша әдеби дәстүрмен
сабақтас болғандығы анық, сондықтан, жазбаша айтыстардың кейбірі әуелде
ауызша болып, жалғасы жазбалыққа жалғасатын болған. Кейде жазба басталып,
аяғы суырып салмалық дәстүрге ұласқан.
Жазбаша айтыстар фольклорлық авторсыз және ауызша авторлы
әдебиеттердегі айтыстарға қарағанда әдеби шығармашылыққа тән психологиялық
ерекшеліктермен сараланып танылады.
1. Ақындардың бір-бірімен және жұртшылықпен бетпе-бет отырып жыр
шығаратын суырып салмалық экспромттық тәсілсіз шығарылатындығы;
2. Шығарма иесі авторға тән ойлылық тереңдігінің молдығы;
3. Пікір жарысы сайысына түскен екі ақынмен замандас сол әдеби орта
өкілдерінің де қатысатындығы.
Зерттеудің міндеті.
Бертін келе қазақ халқы ислам дініне еркін араласқан кезде араб
әрпімен хат таныған кезде бұрынғы ауызша әдебиетке жаңаша түр қосылды. Ол –
қағазға жазып айтысу. Мәселен, Мұса мен Манат, Ақан мен Нұрғожа, Ақан мен
Мәшһүр Жүсіп, Нұржан мен Сапарғали т.б. Сонымен, бұрын ауыз әдебиетінің кең
бір саласы болған айтыс жанры біртіндеп жазба әдебиет дәстүрлерінен үлгі
алудан бойын аулақ салмады.
Біз сөз еткелі отырған жазба айтыс дәстүрі үлкен ерекшеліктерге ие.
Мұнда бір-бірімен хат арқылы хабарласып, жазбаша түрде сөз қағыстыру кең
өріс алған.
Жазба айтыс ерекшеліктеріне қалам тартқан ғалым Ө.Күмісбаев:
Арабтарда жәрмеңкеге жиналған жұрт оқу үшін айтысқан айтысқан ақындардың
жарыс өлеңдері қағазға жазылып, жәрмеңке отасына тігіліп қойылған екен. Ол
айтыс өлеңдерін арабтар мұғамахат деген... Омеядтар тұсында (YII-
YIIIғ.ғ.) өмір кешкен арабтың Джарир, Әл-Фраздық , әл-Ахтал дейтін үш шайыр
панегиристері елу жылға жақын уақыт бір-бірімен поэтикалық полемикаға түсіп
отырған. Бұлар бір-бірінсіз тұра алмаған. Үшеуінің ақындық күш-қуаты осы өз
араларында ұзақ жылғы айтысқа бағытталыпты. Поэзияның күштілігі жағынан
бірінен-бірі асып түсетін. Бірақ өлеңдік өрнектері бір-біріне ұқсамаған.
Араб ғалымдары мен сыншылары да үшеуін үш биікке қояды деп жазады. 2.96.
Жазбаша айтыстар – халықтық эстетика мен көркем әдебиет мұраттарын
ұштастыратын туындылар. Сондықтан халық жазбаша айтыстарда теңеулер мен
айқындаулар, құбылту мен айшықтау, мақал-мәтелдер, шешендік оралымдар
тұрақты қолданылады. Жазбаша айтыстар – ұлттық поэзияның өлең тілімен
жазылған дидактикалық пікір жарысы және әдеби сын жанрлары түрінде дами
алатын мол әдеби дәстүр.
Жұмыстың әдістемелік негізі.
ХІХ ғаысрдағы жазба айтыс түрлерін зерттей отырып, салыстырмалы
әдіс, талдау әдістері негізінде жұмыстың барысы аяқталады.
Жұмыстан күтілетін нәтиже.
Жазба айтыстағы ең басты ерекшелік – ақындардан үлкен білім мен терең
сауаттылықтың талап етілуінде жатыр. Оқымаған, жаза алмаған ақынға жазба
айтысқа түсу мүмкін емес. Айтыстың бұл түрі XIX ғасырдан бастап қанат
жайды.
Жазба айтысқа әдеттегі суырып салма айтыстағыдай ауызекі стильден
гөрі, сөзі кестеленген, ойлы да мағыналы жыр жолдары тән. Мұнда ауызша
айтыстағыдай асығыстық жоқ. Керісінше, ақынның өз ойын он ойланып, мың
толғанып жазуына мүмкіндігі мол. Жауаптасушы ақын да өз өлеңін ойлы
тұжырыммен беруге ұмтылады.
Халық ақындарының жазба айтыстары – қазақ халқының әлемдік
мәдениеттегі даралана бағаланатын өзгеше құбылыс. Әлем әдебиетіндегі хат
үлгісіндегі жазылған эпистолярлық көркем шығарманың дәстүрімен үндесетін
қазақ ақындарының жазбаша айтыстары – ұлттық сөз өнерінің жоғары
бағаланатын мұралары.
Жазбаша айтыстар – суырып салмалық және жазба ақындарының өнер
түрлерін қатар тұтынуға негізделген әдебиет пен фольклор дәстүрінің өзара
байланыстары қалпын танытқан ерекше жанр. XIX – XX ғасырлардағы екі, үш,
төрт, бес, алты, жеті, тоғыз, он бір, он жеті халық ақындары қатысқан жазба
айтыстарды бірнеше көркемдік әдістерге тән белгілер саралана көрінеді.
1. Жазбаша айтыстар әдебиеттің авторлық сипатына орай көркемдік
стильдік, өлшемдік-өрімдік өрнектерінің айқындылығы;
2. Тақырыптық, идеялық, композициялық құрылым талаптарының жазба
әдебиетке тән көркемдік тәсілдермен жазылуы;
3. Жазбаша айтыстардың ақындық ортаның шығармашылық дәстүрді сапалы
игеруіне ықпал етерлік әдеби сын құралы қызметін атқаруы. Яғни,
ақындар өлеңнің шумақтарын, тармақтарын, шумақтық ұйқастарын,
бейнелі жүйелерін жазудағы бір-бірінің кемшілігін осы айтыстардың
барысында айтады, өзара шығармашылық – сыншылық пікір алмасу жүреді.
1. Жазбаша айтыс ерекшеліктері
Қазақтың жазба айтыс өнері, жазба айтыс – қазақ әдебиеті тарихында
әлі де терең зерттеуді қажет ететін тың тақырып. XIX ғасырдың аяғы мен XX
ғасырдың басында қазақтың жазба айтысы ерекше дамыды.
Жазба айтыс – жазба әдебиеттің бір көрінісі екендігі даусыз. Бұл
орайда Мұхтар Әуезовтің көпшілік ескере бермейтін бір пікірін негізге
аламыз. Ол: ... Бұл күнге шейін қазақтың ауыз әдебиеті мен жазба
әдебиетінің басы Абайдан басталады деп есептелді. Бұл пікірді суретті
художественная литература есебінен қарағанда дұрыс болса да, әдебиет тарих
ретімен қарасақ, үлкен адасқандық болар еді. Қазақта жазба әдебиеті Абайдан
көп бұрын басталған. Бұл есепке көбінесе дін мақсұтымен жазылған
дастандарды, қиссаларды кіргізбесек те, айтыс өлеңдерін кіргізбеуге
болмайды 3.348.
М.Әуезовтың бұл пікірі жазба айтыс қана емес, жалпы жазба
әдебиетінің туын көтере түсетіні анық. Ғалымдардың жазба әдебиетке айтыс
өлеңдерін кіргізбеуге болмайды деп атап көрсеткені тегіннен-тегін емес.
Өйткені, халқымыздың тұрмыс-тіршілігінде өлеңнің ролі қандай зор сипат
алса, жазбалықтың, үшбу хаттың сол әдеби процесстің басты құралы
болғандығын көреміз. Көпшіліктің диалог-өлең түріндегі хат алмасуларын осы
жазбаша айтыстың ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетке көпір болып тұрғандығын
айқындады.
Әлемдегі халықтар мәдениетіне көз жіберсек, сөзбен сайысу ішінара бар
болғанымен, жырмен, өлеңмен айтысу дәстүрін немесе жазбаша түрде айтысуды
кездестіреміз. Жазбаша айтыстың біздің халқымыздың төл өнеріне айналғандығы
да қазақ тілінің кеңдігін, тереңдігін танытса керек.
Қазақ әдебиеті XIX аяғы мен XX ғасырда екі бағытта: біріншісі –
Европа негізіндегі әдебиеті Шоқан, Абай, Ыбырай, Мағжан, Сұлтанмахмұт
есімдерімен айшықтасақ, екіншісі – Шығыс үлгісіндегі әдебиет Сыр
сүлелерінің үлесіне тиеді. Оған Тұрмағамбет Ізтілеуов, Шораяқтың Омары,
Керейіт Даңмұрын, Кете Жүсіп Ешниязұлы, Қаңлы Жүсіп Кәдірбергенұлы,
Қарасақал Ерімбет, т.б. шығармашылығы дәлел.
Сыр сүлейлері шығармашылығының ең басты ерекшелігінің бірі – олардың
жазбаша айтыстың өзінше дамытулары болса керек. Олардың жазбаша айтыстарын
мағыналарына қарай, шартты түрде үлкен – үлкен екі топқа бөліп қарастыруға
болады:
1. Дін айтыстары. Бұған Кете Жүсіп, Қаңлы Жүсіп, Нақып Қожа,
Тұрмағамбет пен Ермұрат айтыстарын жатқызуға болады.
2. Ру айтыстары. Қарасақал Ерімбет пен Шораяқтың Омары, Шораяқтың Омары
мен Таубайдың Жүсібінің айтыстарын, Кете Жүсіп, Тұрымбет, Жиенбай
жырау, т.б. айтыстарын жатқызуға болады.
Дін айтыстарының атауы дін болғанымен, аясы кең, атқарар қызметі де,
міндеті де көлемді. Оның ең бір көркемдік нұсқасы деп екі Жүсіптің айтысын
алып қарастырсақ, оның мазмұны әу баста дін болғанымен, бара-бара үлкен дау-
жанжалға ұласуы, білім жарысына, нағыз өнер сайысына айналуы – жазба
айтыстың жан-жақтылығын танытуға мүмкіндік береді. Бұлайша топтастырғанда
біз бір айтысты бастан-аяқ дін айтысы деуден аулақпыз.
Ру айтыстарының жалпы айтыстардың туу табиғатына кеңілкірейтінін,
рулық қарым-қатынас, бәсекенің арқасында өзара сын көбейетіндігінен
туындайтыны анық. Ақындар кейде, осы ру жарысының әсерінен де айтысып,
білім, бақ сынасып жататын жағдайларын жазба айтыстан да кездестіреміз.
Олардың басты мақсаты бір-бірінен ілік іздеп, әрқайсысы өз руының мерейін
үстем ету. Ақындар өз руынындағы жетістіктерді тізбелеп қана қоймай, өздері
де сол мықтылардың ізінбасуды мақсат етіп қояды. Ал мұндай жағдайда жазба
айтыстың мұндай күрделі түріне тек діңі мықты, қарсыластарына қандай сауал
қойса да шайқалмайтын, шебер ақындар ғана қатыса алған. Сонымен бірге олар
сол биіктерден танытылатын сүбелі жазба айтыстарын жасай да білген.
XX ғасырдың 1930-1940 жылдары газет беттерінде жазбаша айтыстар
ұйымдастырылды. Солардың бірі – Сұлтан мен Байнаштың айтысы көркемдік
тұрғысында төмен болғанымен, сол кезде саяси мазмұны жағынан жоғары
сұраныста болды. Газет беттеріндегі жазбаша айтыстардың мақсаты да,
мағынасы да біреу: социализм идеясына үн қосу, уағыздау, мемлекеттік
жоспарды орындауға жұмылдыру. Олардың көркемдік нақыштары жоқ. Ақыл-
парасатқа, шын жан-сезімін негізделетін өлең өнерін осылайша белгілі
жұмысқа пайдалану үгітші құралына айналдыру, оның табиғи мүмкіндігінен,
әсемдігінен, шынайылығынан айырылғандығына дауа жоқ.
Кеңес дәуірін қаншама жамандағанымызбен, қазақ өнерінің тамырына
балта шабылды деп айта алмаймыз. Соның ішінде айтыс өнері де уақыт
талабымен өз міндеттерін атқарған кезі де болды.
Ал газет беттеріндегі айтыстың болашағы мен тиімді жақтары туралы
ғалым Р.Бердібаев: Жалпы алғанда, ақындардың жазбаша айтыстарын
ұйымдастыру, оның жаңа мүмкіндігін ашу келешегі бар ісі көрінеді. Мұнда
айтар ауыз әдебиетімен жазба әдебиетінің ортақ қасиеттерін қамти
алды,өмірдің сан алуан сауалдарына өз жауабын айтады. Жазбаша айтыстар
газет, журнал арқылы сан мыңдаған оқушыға кезінде жетеді, жұртшылық пікірін
туғызды, -деп оның келешекте қолға алынғанын мақұлдайды.4.64.
Газет беттерінде жарияланған жазба айтыстардың (1941-1945) бұрынғы
хат арқылы айтыстардан мынадай ерекшеліктері бар:
1. Бұрынғы хат айтыстарда бірнеше ақын араласса, бұл айтыста екі ұжым
өкілі ретінде екі ақын ғана айтысады;
2. Айтыстың төрешісі – жергілікті басқару ұйымдары (партия, комсомол,
т.б.).
3. Аралық сөз айту кездеспейді.
Сонымен, жазба айтыс - өнер жарысы. Ондағы білім мен қиялға шек
қойылмайды. Сол төңіректе сөз қозғау айтыстың негізгі сипатын, мақсатын,
жалпы жазба айтыстардың ерекшелігін ашуға мүмкіндік береді. Оларды мазмұн
мен стиліне қарай бірнеше топқа бөлеміз. Мысалы,
1. Мысал айтыстар;
2. Жұмбақ айтыстар;
3. Дастан айтыстар;
4. Көңіл қос айту.
Мысал – жазба айтыстың бір саласы. Ақындар өмірдегі оқиға,
жаңалықтарды мысал етіп жеткізіп отырады. Әсіресе, өз заманының кереғар
болмысын, кертарпа әрекеттерін, ақындық болжамын салыстырмалы тұрғыда
табиғатпен үндестіре отырып, болмаса қарапайым тіршілікпен теңдестіріп
отырып жырлайды, қоршаған құбылыстармен диалог құрады. Сол арқылы өз
армандарын жеткізеді. Мысалы: Айтыс жинағындағы Қарашекпен мен қасқыр
(авторы Шораяқтың Омар 1878-1924), Жұманазар мен домбыра, Тоты мен
қасқыр (авторы Жұманазар Үрімқұлов 1890-1958), Салпық пен ат, Ыбырыс
пен тайлақ деген мысал айтыстар бар 5.99.
Мысал айтыстардың көлемі кең емес, әрі сюжеті де қарапайым, тақырып
аясы әртүрлі мәселелерді қамтиды. Мәселен, Сыр еліне кең тараған мысал
айтыстардың бірі – Шораяқтың Омарының Қарашекпен мен қасқыр. Дүр
атанған Омар ақынның бұл мысалын халық айтыс деп емес, шағын дастан
түріндегі шығарма дап біледі.Олай болуының да себебі жоқ емес. Айтыс
жинағындағы алғаш жарияланған нұсқасы толық емес, екіншіден, мұнда айтыс
заңдылықтары сақталмаған, баяндау түрінде жазылған... Сондай-ақ, онда
Қарашекпен мен қасқыр дастаны деп аталса, кейбір әдебиеттерде
Қарашекпен дастаны деп беріледі.
Алғашқы жарияланған нұсқаларда кеңестік жүйенің, цензурның әсері
болғанын жасыра алмаймыз. Өйткені, Қарашекпен - қазақ кейпін береді де,
Қасқыр - заманның қиындығын мысал етіліп, астарланып айтылғандығын тану
қиын емес. Бұл туралы Омардың Шораяғының өзі де:
Сөйлеуге табылмады сөздің ізі,
Шықпады кембағалдан шын қырмызы.
Бұл күнде мәдениет жолын біліп,
Қазақтың дана болды ұл мен қызы.
Бастағы бағалының базары айнып,
Бақсының секілді құр қобызы...,
- деп бастайды кіріспеде кеңес үкіметінің орнап, шын бағалының
басынан бақ ауғандығын меңзейді. Керек десеңіз, олар сол кездегі әлеуметтік
жағдайды, халықтың психологиясын астарлап айтады.
...Бірлікте бүтін дүние десек-тағы,
Аласөт жұрттың көңілі дәмі-тұзы,
- дейді. Бұл арқылы Барлық елдердің пролетарлары бірігіңдер деген
кеңестік ұранның қаншама айтылғанымен, халықтың көңілі ала болып, тыншымай
жүргенін айтқаны деп білеміз.
Қазақ тұрмысында жануарларды мысалдай, болмаса, олардың тірлігіне
адам бейнелілік қалпымен шендестіру арқылы ұлтттық ерекшеліктерді танытса,
екінші жағынан ақынның көркемдік шеберлігінің нақты айғағы бола алады.
Мұнда табиғат болмысымен жануарлар тіршілігінің үндес шығармалар туралы
академик Р.Нұрғалиев: ...Қазақ әдебиетінде жануарлар тіршілігін қаузаған
шығармалардың көбеюі - өнердің даму процесінен туған заңды құбылыс. Себебі,
ықылым замандар бойы еркін, сахара төсінде табиғат аясында тірлік кешкен
көне халықтардың бүгін түлеу, қанат қағу кезеңінде өмір сүріп отырған
суреткері - өз елінің тұрмысындағы ашық бояу – айқын колоритті көрмесе,
бейнелеу алмаса несіне жазушы атанбақ, - деп тұжырымдайды. 6.147.
Бұл орайда Тұрмағамбеттің, Шораяқтың Омарының, Кете Жүсіптің
шығармаларын мысал айтыстың шоқтығы биік, мазмұны терең деп білеміз.
Сонымен, мысал айтыстар:
1. Заманның кереғар болмысына (Шораяқтың Омарының Көкқұтан мен
шымшық);
2. Дүниедегі жаратылыстың әділетсіз құбылыстарына (Тұрмағамбет
Ізтілеуовтың Қарашекпен мен қасқыр);
3. Ақынның жеке басының талап-тілектеріне орай (Ж.Үрімқұлов Жұманазар
мен домбыра ) құрылады деп бөліп қарастыруға болады. 7.16.
Жазба айтыстардың талабы мен тілегі ауызекі айтыстарға қарағанда,
күрделене түседі. Жазба айтысқа қатысушының шеберлігіне қиялы, қиялына
білімі, сауаты сәйкес келгенде ғана сөз жарастыра алатындай, ой асырып
айтатындай дәрежеге жетеді. Сонда барып, нағыз жазба айтыстың шыңына
көтеріле алады. Жазба айтыста жол-жөнекей сөз айтып салу, не болмаса өзі
ойлағанын негізсіз қалайда солай болу керек деген аптықпа, асығыс
пікірлерге, сезімге орын жоқ.
Жазбаша айтысқан әрбір айтыскер ақындар өз сөзінің, әрбір шумағының
көркем әдебиетінің бастамасы екендігін сезінеді. Өзінің кәсіби ақын
екендігін мойындатуға тырысады.
Жазба айтыста кездесетін тағы бір үлкен ерекшелік – төрелік айту,
басалқы сөз айту екі немесе бірнеше ақын айтысының ара-жігін айыру. Қазақ
мәдениетінде әділдік іздеп, қазыға бару, туралық күтіп биге бару рәсімдері
болған. Тіпті, қарапайым көрісуінің, жанжалдасуының бір түйінін ел ағалары,
болыстар, билер, болмаса аузы дуалы адамдар-ақ, қарасын айырып, шешіп
отырған. Айтыс – жанжалдасу сипаттағы мәдениетті өнер жарысы. Ендеше оның
да өзіндік түйіні, тоқтамы болуы шарт. Мәселен, екі Жүсіптің айтысы, Шәкей
сал жұмбағын шешемін деп Кете Жүсіп пен Керейіт Даңмұрын арасындағы туған
дау, Қарасақал Ерімбет пен Шораяқтың Омарының да жазбаша жарысып жүріп,
үлкен жанжалға қалқаны да белгілі. Бұлардың бұл әрекеттері сол кездегі ел
азаматтарының назарынан тыс. Оларға әр жерден араша түсіп, басалқы сөз
айтып, басып отырған. Аралық сөзді көбінесе кез-келген ақынның гөрі
шығармашылығы үлкен, өзі сыйлы азаматтар ғана айта алған.
Жазбаша айтыстардың ең негізгісі, сондай-ақ, қызықтысы – жұмбақ
айтыстар. Ауызекі айтыстағы жұмбаққа қарағанда жазбаша айтыстардағы жұмбақ
жолдау мен оны шешу араларындағы әдеби процесс әлдеқалайда күрделі.
Мысалы,Ырысжан мен Әсеттің жұмбақ айтыстарында тек бір-бірін сөзден тосу
мақсатында ғана жұмбақпен айтысса, жазбаша айтыстарда ол белгілі түр
ретінде дамыды деп толық айта аламыз. Жұмбақпен бастау ыңғайлы, қолайлы бұл
– бірінші. Екіншіден, жұмбақ айтыстарда тікелей білім жарыстыру, қиял
жарыстыру, сол деңгейді таразылаудың басты мүмкіндігі саналады. Таным
деңгейін, білім деңгейін, тіпті адамгершілік сынаудың басты құралы екендігі
даусыз. Жазбаша айтыстардағы жұмбақтардың мағынасыда да, мазмұны да
әртүрлі, Мысалы, Шөмекей мен Төлегеннің айтысы.
Жазбаша айтыстың ең үрдіс алған жағы Қазақстанның Оңтүстік
облыстарында жайылып кеткен молда Мұса мен Манат қыздың хат арқылы айтысы
осы Оңтүстік өлкесінен шықты. Молда Мұса (Мұсабек Байзақұлы) Оңтүстікте аты
мәлім ақын. Ол Шығыс әдебиетінен мол сусындаған шайыр. Гете, Пушкин,
Крыловтан хабардар болғандығын өз өлеңдерінде айтып кетеді.
Түркістандық молда Мұса Сыр бойының ақылы парасатына тең келген сұлу
Манатына өлеңмен хат жазып, өз көңілін білдіреді. Мұса қызға үшінші хатын
жолдайды да, күзде Манаттың ауылындағы тойға келіп, енді қызбен ауызша
айтысады. Сонымен, жазбаша басталған сөз қақтығысы топ алдында ауызша
аяқталады. Манат сөзден тоқталады. Соңғы түйінді халықтың өзі қосса керек.
Молда Мұса Манатты алып қашады.
Бұл айтыс жөнін талдай келіп Мұхтар Әуезов: Ауызша айтыстармен
салыстырғанда, бұл айтыстың бірсыпыра табиғи ерекшеліктері бар. Мұсаның
сөзі орынды, салмақты, сыпайы, өлшеп пішілген. Заманының ауғанымен қыздан
еркек артық деген пікірді баса айтқаны болмаса, Мұса басынан аяғына дейін
қыздың көңілін өзіне тартам деген нысанадан бетін бұрмайды. Бір желіден
аумайды, ауызша айтыстағыдай ауа жайылып, әр жайды өлең қылмайды. Жазба
айтыс адамның ой өрісін кеңітерлік тарихи, мәдени мағлұматтарды ала келеді
- деген берік байлам білдіреді 8.40.
Жазбаша айтыста ақын аптықпайды, асықпайды, өз ойын ұштап, белгілі
бір қазыққа байлап айтады. Ойланып, толғанып жазады. Жазбаша айтыста
ауызшадағыдай іле-шала суырып салма жауап орнына хат арқылы қырық ойланған
жинақы, жұмыр жауап береді. Ауызшада кейде қарасөз араласып келсе, жазбаша
түрде таза өлеңмен кетеді. Өлеңнің жазылу формасы да көбінесе бір қалыпты
болады. Білім, ой тереңдігін аңғартып отыру екі жақтан да байқалады.
Молда Мұса өз тұстасы Сыр ақын Бұдабаймен де хат алысқан, молда Мұса
сол жақта тұратын Сырым деген қызға өлеңмен хат жолдайды. Ә дегеннің жас
жүрек сырын жасырмай жайып салады.
Ақ бетің ағаш үйге жаққан шамдай,
Ішінде қараңғы үйдің атқан таңдай.
Сыртыңнан Сырым, сенің болдым асық,
Ерте өткен Баһрам мен Күландамдай,
- деп көсіле жөнеледі. Шумақтың соңғы жолы молда Мұсаның Шығыс
әдебиетінен тапқаны, танығаны мол кісі екендігін байқатады. Баһрам мен
Күландам Әмір Хұсрау Дахлези, Низами, Науаи шығармаларында жиі кездеседі,
бертін келе бұл ғашықтар жайлы аңыз ауыз әдебиетіне көшіп, халыққа танымал
болған. Қазақ ортасына тәжік, өзбек әдебиеті арқылы келген. 1908, 1912
жылдары Қазаннан жарық көрген есімі бимағлұм қазақ авторының Биһрам
қиссасы XYIII ғасырда өмір сүрген шайыры Сакалийдің осы аттас дастанынан
алынғанын біз кезінде анықтаған едік.
Молда Мұса Сырымқыздан сыр бүкпей ішіне түскен ғашықтық дертін
Баһрам – Күләндам күйіне теңестіруі тектен-тек емес. Образбен, оймен
сөйлейді. Өзін қыранға, қызды ақсұңқарға, асылға теңейді. Әдептен асып
кетпейді. Хор қызына қосса деп сұрамаймын, тілейтінім сол дүниеде сені
берсе, деп жүрек шындығын сөйлетеді. Сырымның қазіргі күйеуін күзеген
сақал-мұртын, қуға тиіп деп түйреп өтеді.
Молда Мұсаның Сырымға арнаған хаты бөтен қолдарға тиіп, олар
Бұдабайға қолқа сап, жауап жаздырады. Оның мақсаты Мұсаның бетін қайтарып,
қыздан күдерін үздірмек. Сөзін сыпайы сәлеммен бастап, сынға көшеді.
Сырымның беделін түсірмек болады:
Мұсабек, бұл өлеңің ұйқас емес,
Бойжетті Сырымның да көп жас емес.
Сәдеп едің таза дүр пұлды депсің,
Керек десе Сырымның су тас емес,
- деп Мұсадан қашқалақтады. Молда Мұса бұл сөзге ыза болып, жауабын
тез қайтарады. Өз елін, өз жерін мақтап Бұдабай жақтың осалдықтарын даттап,
өткір сөзбен қарсыласын жерге қаратады.
Саған бұл сөз, Бұдабай, лайық емес,
Дүбәрасың, ер емес, зайып емес.
Жаратылған жадында адам асыл
Мақтаса да әрқандай айып емес.
- деп ақын қыз намысын қорғап қалады. Сырымға екінші жазған хатында
ол Перизатқа, Гауһарға, Раушанға теңеп, ғашық көңілін және аша
түседі.
Жазбаша хат арқылы айтысуда да ауызша айтыстың кейбір детальдары
бар. Айталық мұнда да түрің бар, жүзің бар демеу, тура, әділін, шындығын
бетке тосады. 26 жастағы бала ақын 45 жастағы Бұдабайдың алдындағы
әншейіндегі інілік ибалығын сақтамай, айтқанын маңдайға ұрғандай сарт
еткізеді. Шындық молда Мұса жағында, сондықтан да оның сөзі әрі нәрлі, әрі
салмақты шығады. Оның үстіне молда Мұса әйел затын құрметтеп, қастерлейік
дейді. Жазбаша айтыста қай ақын болмысын шашылмауға, жинақы да жігерлі
айтуға тырысады. Қағазға түскен сөздің қат-қабат сыры, сыршысы көп екенін
ұмытпайды.
Жазбаша айтыста кейде арада жүргендер арнасынан бұрып ұшындырып
жібереді, екі жақсыны тоң теріс етіп қоятын жайлар да жоқ емес. Қазақ
айтылған сөз – атылған оқ десе, оның қағазға түскен түрі оқтан екі есе
қаттырақ тиіп жатады. Бұл турасында Сыр ақындары Шораяқтың Омары мен
Таубайдың Жүсібінгің хат арқылы қақтығысын айтуға болар еді. 1913 жылы
болған бұл айтыс шешендік пен шеберліктің шымыр үлгісін дәлелдеп береді.
Ауызша айтысқа көбінесе екі адам қатысса, жазбашасында әртүрлі себеп-
салдармен бірнеше адам араласып отырады.
Шораяқтың Омары Ботабайдың Әбіші дейтін біреуге ашынып, сөгіп
өлеңмен хат жазады. Ашыну себебі жаңғалақ жаһіл ескен жарбағайдың ақынға
орынсыз тілі тиеді, өреселдігін көреді. Екінші ескерсін деп сөздің парқын
Ыбыраштың қолына хат тапсырады. Сонда Таубайдың Жүсібі Әбішке жақ болып,
Шораяқтың Омарына хат жолдайды. Екі жүйрік ақын осылай хат жүзінде беттесіп
қалады. Қатарыңды мұқатпа, жөн емес жұртты бекер жабыртқан. Болды ғой
шайырлығың халыққа тәлім, жүйріктей заманында озған тотан деп жүсіп ақын
Омарға тоқтау білдіреді.
Екі арада жүрген Ыбыраш Ержанұлы Омарға жақтасып Таубайдың Жүсібіне
өлең жазады. Негізгі арналатын адамды былай қойып, енді Ыбырашқа жауап жазу
керек. Шарлапсың сөз мақамын сарп етіп, қырық құрап қиындысын қиқымдардың
деп Жүсіп Ыбырашты тұқыртып тастайды. Асылы, жазбаша айтысу білім мен
мәдениетті керек етеді. Бұл жағынан келгенде, Таубайдың Жүсібі жүйрік,
еркін көсіліп кетеді.
Жиені молда Жүсіп Ботабайдың,
Бергені, тіл өнері, бір құдайдың.
Ыбырашқа Ержанұлы қайтар жауап,
Әбият, назым, ғазал, бәйіт, мұхаммас,
Мазмұнын көріп едім бірталайдың, 8.196,
- дей келе Шығыс поэзиясын біраз ақтарып, зерттеп оқығандығын
байқатады. Мұндағы әбият бәйіттің көпше түрі, бәйіт екі жол өлеңнен тұрады.
Назым – жырға келеді. Мұхаммас дегені – арабтың бестік сөзінен шыққан
Таяу және Орта Шығыс поэзиясындағы поэзиядағы бес жолдан тұратын
строфикалық түр.
Таубайдың Жүсібі араб, парсы поэзиясымен жақсы таныс екендігін
аңғартады. Сыр бойының жазбаша айтысқан ақындарына ортақ қасиет – бұлар
өлеңді ғазал түрімен жазады. Ал, ғазал деп тәжік-парсы поэзиясында Рудаки
заманынан бері келе жатқан лирикалық өлеңді айтады. Содан соң ғазал түрі
көп халықтарға тарап кетті. Ғазал 5-10 бәйіттен құралады.
Енді Таубайдың Жүсібі мен Ыбырашқа белгілі шайыр
Тұрмағамбет Ізтілеуов ашуларынды басыңдар деп басалқылық, үлкендік
білдіреді. Тұрекеңнің ойы бұзған сөзді сыпайылықпен, ақылмен қайтарып
арнасына түсіру. Сондықтан да ақын:
Жақтасу – құрты жақ жақтың.
Егесу ісі ақымақтың,
Есің бүтін ер болсаң – қамын қыл,
халыққа жақпақтың.
Аз да болса бұл сөзім
Шықылындай шақпақтың.
Бұл айтылмас сөзі – дүр
Тұрмағамбеттей тақпақтың,
- дейді. Айтысушылар бұған да тоқтамай және айтысады. Шораяқтың
Омары Таубайдың Жүсібін сөзден тізе бүктіре алмайды. Қайратты Рүстем-
Дастан болғанмен де зормынға санап кеудесін қақпауға тиісті. Қарғадан
қаршыға артып озды деген байлам білдіреді. Рүстем – Дастанды өлеңге
кірістіру арқылы Жүсіп тәжік-парсы әдебиетінің кемеңгер гуманист классигі
Фирдоусидің Шахнама эпопеясымен таныс екендігін сездіреді. Жазбаша
айтысуда қарсыласын біліммен ықтыру әрекеті басым көрінеді. Жүсіп Омардан
жасы кіші болса да оқығаны, атқарған кітабы молырақ, ескішені тәуірірек
біледі. Сөзден жеңе алмасын білген Шораяқтың Омары жұмбақ жазып жібереді.
Жүсіп арабша мақалмен жауабын береді. Арадағылар бұған түсінбей қазақ
тілімен жұмбағын шешіп бере салады. Анау келістіріп шешеді. Арада жүргендер
араны және ұшындырып қояды. Тұрмағамбет екінші рет араласып, екі ақынға
басу айтады.
Бектерім, бір-біріңмен болсаң тату,
Тарығып, тартпасаңдар тіпті қату,
Жемейді біріккенді бөрі деген
Бұрынғы қариялардан қалған ату.
Қайраты қатарынан асқанменен,
Ерлерге оңай емес тау құлату.
Жақсыға жарасарлық жұмыс емес,
Бурадай шашып көбік бұрқырату.
Ішінде аз өмірдің араз болып,
Айып іс аға-ініне сөзге шату,
- деп ақын екі ортаны бітістіріп, татулыққа, бірлікке шақырады. Бұл
айтыс 1913 жылы болған. Кейде жазбаша жырдың жарысы жылдан-жылға ұласады,
кейде бір жылдың ішінде аяқталады. Түрекең сөзі дәл уақытында жазылмаса да
айтыстың немен тынары белгісіз еді.
Сыпайылық, шектен шығып кетпеу тұрғысынан алып қарағанда,
Тұрмағамбет пен Шәдінің хатпен хабарласуы әрі шағын, әрі әдемі-ақ. Екеуі де
Шығыс поэзиясымен сусындаған, сол Шығыс поэзиясымен сусындаған, сол Шығыс
тақырыбынан қазақ ортасына лайықтап, бірнеше қиса, дастандар жазған,
көркемдік қуат жағынан терезесі тең түсетін ақындар. Бұл айтыс – 1906-1907
жылдары жазылған. Кейін жыраулар жаттап алып, ел арасына таратқан. 1906
жылы Тұрмағамбет жиырма бесте, Шәді қырық бірге шығып тұрған кезі. 1906
жылы Тұрекең Бұқарадағы Көкалташ медресесін бітіріп, елге оралып
шәкірттерге дәріс беріп жүрген уақыты. Мәрді диқан, Тұтқын қыз,
Рауабану, Ашкабус, Данышпан Лұқпан сынды поэма, дастандардың авторы.
Бұлар Шығыс әдебиетінен Тұрмағамбет әкелген жемістер еді. Шәді Жәңгірұлы
(1865-1931) бірнеше қиссалар жазып, қаламы көсіліп қалған кісі.
Тұрмағамбет Шәдіге өлеңмен жұмбақ жазады. Он бір буынды қазақтың
қара өлең ұйқасын қолданады. Алпыс жолдай өлеңге алуан сыр толтырып, Шәдіні
жоғарылатады. Тұрмағамбет жауабын бір жыл өткен соң, яғни, 1907 жылы алады.
Бақсақ, Тұрмағамбет адамның дүниеге келуінен бастап, кетуіне дейінгі
аралықтарды жұмбақ етеді. Адам баласы шыр етіп жер етегіне түскеннен кейін
екіде, төртте, сегізде, он екі жаста, он бесінде,жиырмада, отызда, қырық,
елуде, жетпісте, тоқсанда арысы жүзде басынан не күй кешпек, қандай болмақ.
Міне, Тұрмағамбет тұспалының шешуін Шәді осылай сайдың тасындай салалап
айтып жазады. Шәді ғазал формасын пайдаланады. Сөздері орнықты, әсерлі,
көңілге қонады. Тұрекең де тәжірибе алып қалар алғыр, айтқыш ақын. Екеуі де
араб, парсы сөздерін рет-ретімен келтіреді, тілі көркем, керім жазылған.
Ғұлама сөз шеберлері, хас жүйріктер екендігі жұмбақтан да, жауаптан да
сайрап тұрады. Екеуі де сөзді сыналап, соншалық инабатпен жауабын тосады.
Шәдіден сондай тиянақты, сән жауап келі, жазбаша көрісу аяқталып қалады.
Әрі қарай созамын десе Тұрмағамбеттің еркі, бірақ білікті, оның шешімін
алғасын ағаны мазаламайды, ұтымды, ұтырлы сөзге қанағаттанады.
Ырысты мен 16 қыздың айтысы да өзге елдер әдебиетінде сирек
ұшырайтын қызық құбылыс. Ырысты қарақалпақ ақыны Әжіниязбен, дүр Оңғармен
айтысқан. 1890 жылы Ырысты Сырдың бір топ ақын, жырауларына фәлсапалық
астары бар жұмбақ сауал тартады. Бұл арнайы айтысқа шақыру емес, қыз
сауалына лайықты жауап іздеу еді. Әуелі үшеуі, сонан сегізі, сегізі он
алтыға жетіп, барлығы Ырыстының бір ауыз сауалының түпкі мағынасын ашып
беруге ат салысады.
Ырысты он алты ақыннан жауап алғаннан кейін соңғы сөзін былайша
қорытады: теңіне қосыла алмағанын, өмірі өкінішпен өткенін, көңілін кіреуке
бұлт басқанын наз етеді. Сезімнен хабарланып халық жақсысын, жауабы келді
жазған бірталайдың деп ақын қыз көңіл шерін таратқан тарландарға алғыс
сезімін білдіреді. Ырысты мен он алты ақынның жазбаша түрде сыр шертіп,
ойларымен ортақтасуы, белгілі бір түйін жасауы – тек жазбаша айтысқа ғана
тән қасиет.
Өлеңдік түрі жағынан алып қарағанда, қара өлең мен ғазал кезектесіп
отырады. Біреу төрт жолдан, біреу бес-алты шумақтан қайтарады. Біреу
сауалға бірден жауап жазады. Енді бірі алыстан орағытады. Айтыс ішінде
Сүлеймен патшаның, Әлішер Науаидің, Лұқпан данышпанның, Жиреншенің, Асан
қайғының аттары аталады. Жазбаша айтыстың мағына, маңызы осылай кеңи
түседі.
Сыр бойында өткен жазбаша айтыстардың көпшілігін жазып алып
Айтыстың томдарына енгізген, түсінік жазған құрастырушылардың бірі
белгілі әдебиет зерттеушісі Мардан Байділдаев екенін атап өткен абзал.
Айтыс кітабының 2-томына кірген Алты ақынның өмірі туралы айтысын халық
ақыны Мұзарып Жүсіповтен жазып алған Мардан Байділдаев еді.
Айтыс дегеннен гөрі алты ақынның қанағат, еңбек, ер, турашылық,
әділдік, талап, махаббат, жақсылық жайындағы толғаныстары дер едім. Ең
алдымен сөзді Тұрмағамбет бастап, нәпсі туралы пікірін Омар жазады. Омар ол
ойды тереңдетіп, әртүрлі хикая мен дастан жазып, атыңды халайыққа мәшһүр
етіп, алдына жан салғызбай озып келсең, журналға сөз беруге енді белсен
деген талап қояды. Дәл сол Тұрмағамбет бастаған ғазал ұйқасымен үшінші боп
Кете Жүсіп өлең мәслихатын жалғастырады. Одан әрі Кете Шахар, Керейіт Шәді,
Сарықасқа Молдағалимен бітеді. Сонда өмір туралы толғау тұтасымен қаламынан
құйылып түседі. Ойды ой, сөзді сөз кеңітіп жыр көшесін жасайды. Соңғы
Молдағали ақын Тұрмағамбет, Омар, Жүсіп, Шахар, Шәді бесеуіне жазғанын:
Жақсы ғой ойдағының бәрін істеп, мың жасап Ұлықпандай дәуір сүрсең деп
қорытынды түйін табады. 2.116.
Айтыс жанрын зерттеген көрнекті жазушы-ғалым С.Мұқанов бұл
турасында: Қазақтың ескі әдетімен айтысатын ақындардың әрқайсысы өз елін
мақтауға, артық көрсетуге, ал қарсы ақынның елінің мінін табуға, кемшілігін
көрсетуге тырысады. Ақындардың айтысы осылай ел намысына тиетін
болғандықтан, ешбір ақынды елі өз ішінде сынап алмай, зор айтысқа
жібермейді. 5.12-17 - деген болатын.
Шын мәнінде нағыз айтыс барысында көңілге ауыр тиетін ауыр сөздер
айту, мінеу күнә болып есептелмейді. Сөз тапқанға қолқа жоқ дегендей, не
болғанда да айтысушы ақынның мақсаты тек жеңу ғана болады. Бұл жолда ол
қарсыласының қиын-қыстау шағын әдейі бағып, тұтқиялдан да соғысатын кездері
болады.
Аталмыш саладан ең көп сақталған сала – XIX ғасырдағы айтыстар. XIX
ғасырдағы айтысты жасаушы ақындарының көпшілігі тарихқа белгілі. Мәселен:
Орынбай, Шортанбай, Серәлі, Тоғжан, Сақау, Шөже, Балта, Кемпірбай,
Тезекбай, Қалдыбай, Жамшыбай, Түбек, Қолтума, Жанақ, Әсет, Майкөт,
Құлмамбет, Мұрат, Марабай, Сүйінбай, Біржан, Жарылғасын, Күдері, Ұлбике,
Рысжан, Ақбала, Тәбия, т.б.
Тағы бір ерешелік, жазба айтыста екі ақын ғана емес, бірнеше ақынның
қатысуына мүмкіндік бар. (Мысалы: Ырысты қыз бен он алты қыздың айтысы.)
Ақындардың азаматтық тұлғасы да жазба айтысқа айқын аңғарылады.
3. Жазба айтыс түрлері
Жазба айтыс – көркем әдебиеттің жанры. Сондықтан, жазба айтыстардың
табиғатындағы көркем әдебиетке тән мынадай белгілерді еске аламыз:
Біріншіден, жазба әдебиеттің авторлық сипатына орай көркемдік –
стильдік, өлшем - өрнегі айқын болады.
Екіншіден, тақырыптық –идеялық, композициялық құрылым талаптары жазба
әдебиетке тән көркемдік тәсілдермен өрнектеледі. Жазып айтысу- халықтың
сауаттанған кезеңіне тән шығармашылық құбылыс. Сауатты ақындардың жазба
айтыс өлеңі – психологиялық толғаныстардың философиялық ойшылдықпен астасып
қағаз бетінде өрнектелетін шығарма.
Демек, жазбаша айтыс- білімдарлықтың көрнісі. Жазып сауалдар қою мен
жауаптар қайтаруда ақынның толғаныстары мейлінше жинақы, жұмыр, көркем,
кестелі тілмен жазылады. Өлеңнің композициялық құрылысындағы лирикалық
кейіпкер ақынның өзіндік үнін, бейнесін сезімге толы сөздер арқылы танып
отырмыз. Ойланып отырып жазылған шығармалардың әрбір жеке сөздерін
сұрыптап, екшеп қолданатындықтан сөз мағыналарының тереңдіктері ерекше
баурайды.
Дидактикалық ойшылдыққа құрылған айтыстар – қазақ философиясының
өзіндік табиғатын танытатын шығармалар. Ақындар тіршіліктегі қарама-
қарсылықтардың бірлігі заңдылықтары аясында адамгершілік қарым-
қатынастардағы жақсылық пен жамандық атаулының мәңгілік күрсі мазмұнын
поэзия тілімен өрнектейді. Зерттеуші М.жармұхамедов: ”Жазба айтыс дәстүрін
ұстанған ақындарда өмірлік бір мәселені әр қырынан аша түсіндіру мақсатында
өзінен бұрынғы ақынның пікірін еселей, дамыта суреттеу де дағдылы өнер
жарысы болып кеткен”,- дейді. Демек, бір мәселені әр қырынан ашуда әр
ақынның өзіндік пайымдаудан қосыла келе жазбаша айтыстың тұтас мазмұндағы
ұғымдар жүйесі сараланады, жинақталады.
Жазба айтыстарын үш топқа бөліп қарастыруға болады.:
1. Танымдық айтыс;
2. Жұбақ айтыс;
3. Мысал айтыс.
2.1 Танымдық айтыс.
Танымдық айтыс. Сыр шайырларының да жыр үгілері өз заманның талабына
сай, ғибраттық, гуманистік идеяға негізделген. Ел арасына кеңінен тараған
‘‘Ырысты сұлу мен 16 ақынның айтысы’’,- деген Ырысты сұлудың сұрауына 16
ақынның арасында үлкен пікірталас туады. Бұл айтысқа Оңғар жырау, Базар
жырау, Қарасақал Ерімбет, Кете Жүсіп, және т.б қатысып, өз пікірлерін
ортаға салады.
Қыздың сұрағы – ғылыми түрде тұжырымдалмаған абстрактілі ұғым.
Сондықтан да бұл сауал ақындардан логикалық жауапты талап етеді. Ақындардың
жауаптары да әртүрлі. Өмірді ұзартатын нәрсе, Ешнияз сал ұғымында, ‘сұлу
қыз’, оңғар жырауша, әкесінің атын шығаратын ұл, ар мен ұят, имандылық.
Қарсақал Ерімбеттің айтуынша, - адамның тұрмыс жағдайы, Базардың
пікірінше, көңіл-күй мен қуаныш, Кете Жүсіптің айтуынша, - денсаулық.
Олардың бәрі де өз жауаптарын парасаттылықпен дәлелдеп, қыз алдына тосады.
Ырысты сұлудың ұғымында бұл жауап тіпті өзгеше. Ол адам ғұмырын
ұзартатын нәрсе - өзіңмен теңдес сүйген жар деп ойлайды. Бұған әрине, сол
кездегі әлеуметтік теңсіздік, қазақ қыздарын қалың малға сату да себеп
болса керек. Жалпы бұл айтыстың мәні – адамгершілік, сыйластыққа, теңдікке
ұмтылуға үндеуінде.
Халық арасына кең тараған үлкен айтыстың бірі – алты ақынның өмір
туралы айтысы. (Ізтілеуов. Т, 1982-109). Бұл айтыс 1922 жылы басталады.
Ақындардың толғанысы еңбек пен ерлік, әділдік пен махаббат арнасында
тоғысады. Алғашқы сөзді бастаған Тұрмағамбет ақын Шораяқтың Омарына:
Келтірмес өлімді ойға нәпсіге ерсең,
Нәпсіге ер емессің, ерік берсең,
Тастайды ара шөлге адастырып,
Алдыңа әуес атты қойып көрсең,
- деп нәпсіқұмарлықтың адам баласын не күйге душар ететіндігін
айтып, қанағат қажеттілігін түсіндіреді. Бұл жолдарды жалғастырған
Шораяқтың Омары да Тұрмағамбет пікіріне қолдау білдіреді. Екеуінің
арасындағы жауаптасу хаттарға үшінші болып Кете Жүсіп қосылады. Өмір туралы
өз көзқарасын білдіре Жүсіп те:
Секілді тағат – атаң, сауап – анаң,
Аштық жоқ қанағатпен сүтін емсең.
Тоныңды топқа ұнарлық бос тоздырсаң,
Болады неге тосқау киген жеңсең,
Ат кейін қалдырам деп арамдық қып
Тұрса ұят ақыретте түсіп еңсең.
Аз өмір жалғаншыға әурленіп,
Шіркінде не қызық бар, бір күн өлсең?
- деп үлкен ой тастайды. Ақындар арасындағы бұл айтыс мұнымен де
тоқталмай, оған енді Кете Шахар мен Керейт Шәді ақын да араласады. Кете
Шахар қанағатшылық туралы толғансын:
Басында, пенде болсаң, тотия жоқ,
Сұлтан боп Сүлеймендей бұлтқа мінсең.
Жалғанда ат шығару қиын емес,
Біраз жыл Қарабайша томар үйсең,
- деп аңыздық кейіпкерлердің іс-әрекетімен түсіндіреді.
Ең соңғы кезекте айтысқа түскен Сарықасқа Молдағали ақынның алдағы
бес шайырға үлкен ой сала келе:
Міндет қып өрелігін өлеңнің,
Алтын мен күміс тауып белден кешсең.
Жақсы ғой ойдағының бәрін істеп,
Мың жасап Лұқпандай дәурен сүрсең,
- деуі де осы айтыстың қорытындысын жасап, соңғы нүктесін де қояды.
2.2. Жұмбақ айтыстар.
Жұмбақ айтыс та поэзиядағы үлкен ерекшелікке толы жазба айтыстың бір
түрі. Жазба айтыстар – жұмбақ айту және оны шешу сынағына құрылған
өнернамалық шығармаларда да бар. Жазба айтыстардың құрылысындағы ең негізгі
орын алатыны – жұмбақ ұсыну мен оны шешу. Басталуы осылай өрбігенімен,
шығарманың барысында сайысушы ақындардың бірін-бірі бағалау көзқарастарынан
туындайтын эмоциональды – психологиялық өзгерістер бой көрсетеді. Яғни,
ақындардың пікір жарыстыру барысында бір-бірінен кемшілік табуы, ескерту,
сыншыл ой айтуы қарама – қайшылықты бағалай көзқарастарын туындатады.
Осыған байланысты жұмбақты ұсыну мен шешу жолдарынан құралатын жазбаша
айтыстардың әдеби шығармаға тән өзіндік композициясы да айқындалады.
Тіршілік, қозғалыстағы заттар мен құбылыстарды жұмбақтау мен оны шешу
арқылы айқындалатын дүниетанымдық білімділік, ойлау мүмкіндіктерін
танытады. Бұл айтыс туралы М.Әуезов: Жұмбақты сөз образының кілті есебінде
тануға болады. Жұмбақ – ақындықтың ұрығы, дәні тәрізді, бұл жақтарын
тексеріп – тану ғылым міндеті. Жалпы – ақындықтың ұрығы, дәні тәрізді, бұл
жақтарын тексеріп-тану ғылым міндеті. Жалпы алғанда, жұмбақ тақырыбы
адамның дүниетану жолындағы азын-аулақ шама-шарқын білдіреді.’-деді.
(Айтыс, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың тақырыбы: ХІХ ғасырдағы жазба айтыстүрлері.
Жұмыстың көлемі: 59 бет.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі бөлім,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдалынылған әдебиеттер саны: 31
Негізгі тірек сөздері: жазба айтыс, танымдық айтыс, жұмбақ айтыс, мысал
айтыс.
Жұмыстың мақсаты: Қазақ әдебиетіндегі жазба айтыстардың шығу тарихы мен
даму кезеңдерін нақты деректер арқылы сабақтастыра отырып
қарастыру. Сондай-ақ, айтыстың жазбаша түрінің өзіндік ерекшеліктеріне
тоқталу. Жазбаша айтыстың белді өкілдерінің шығармашылығына қазіргі
заман трғысынан баға беру.
Жұмыстың мазмұны:
Жұмыстың кіріспесінде жалпы жазбаша айтыстың бастау бұлағы
қайдан басталады, мұндай қазақ әдебиетінің көлемді де бай мұрасын
зерттеуші ғалымдар кімдер болды, жазбаша айтыс сөзінің өзі қайдан
шыққандығы, оның түрлері тағы да басқа көптеген мәселелер сөз болады.
Ал негізгі бөлімде жұмысымыздың басты арқауына айналып отырған
жазбаша айтыстың көрнекті өкілдері: Қарасақал Ерімбет пен Шораяқтың Омары,
Шораяқтың Омары мен Таубайдың Жүсібінің айтыстарын, Кете Жүсіп, Тұрымбет,
Жиенбай жырау, т.б. айтыстары барынша тереңірек қарастырылады.
Бітіру жұмысының екінші тарауында жазбаша айтыс ақындарының
шығармашылығының құндылығы неде деген сұрақтарға жауап бере отырып,
осы ақындардың артына қалдырған басты-басты еңбектеріне талдаулар
жасалынады.
Қорытындыда бітіру жұмысымызда айтпақ болған негізгі ойларымыз
бен тұжырымдарымыз ой елегіненм өткізіліп, қорытындыланады.
Жұмыстың соңында зерттеу барысында дерек көздері болған
пайдаланған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 4-8
Негізгі бөлім
1 Жазба айтыстың ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
2 Жазба айтыс түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 22
2.1. Танымдық айтыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 23
2.2. Жұмбақ айтыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 25
2.3. Мысал айтыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 43
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 53
Сілтемелер көрсеткіштері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.
Қай елдің болсын ауыз әдебиеті жазба әдебиетінен бұрын болғандығы
даусыз шындық. Жазу-сызу шығып, мәдени сатыға көтерілгенге дейін қай халық
болмасын өзінің ой-пікір, көңіл-күйлерін, тілек-мүддесін ауызша жырлап,
ауызша айтып берді. Ол туындылар ауыздан-ауызға тарап, халықтың, халық
жыршысының жадында сақталып, біздің дәуірімізге жетті. Ауыз әдебиеті жазба
әдебиетінен бұрын туғандықтан, жазба әдебиеттің өсу, даму жолындағы негізгі
қор, негізгі тірек – ауыз әдебиеті. Ауыз әдебиетінен тыс, онымен
байланыссыз дамып, өз бетімен өскен жазба әдебиет жоқ.
Қазақтың ескі заманнан келе жатқан ауыз әдебиетінің бір саласы –
айтыс. Ауызша әдебиет ішінде айтыстан көп кездесетін өлең жоқ. Байғы ескі
заманнан бастап соңғы күндерге шейін қай ру боса да ортасында айтыс өлең
айтылмаған ел болмайды. Айтыс – поэзия жанрындағы көрнекті де өміршең
саналатын жанрдың бір түрі.
Қазақ фольклорының ең бір бай саласы саналатын айтыс жанры жайында
аз жазылып жүрген жоқ. Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Қажым
Жұмалиев, Есмағамбет Ысмайылов, Әлікей Марғұлан, Мәлік Ғабдуллин, Нина
Смирнова, Бейсенбай Кенжебаев, Мұхамеджан Жармұхамедов, Әділғазы Рахымжанов
еңбектерінде айтыс мәселесі жан-жақты сөз болды. Бұдан шығатын қорытынды
айтыс хақындағы барлық жайттар айтылып бітті деген сөз емес. Қазақ
айтысының көркемдік ерекшелік қасиеттері басқа елдердің айтыс дәстүрлерімен
салыстырғанда көзге түсетін оқшаулық ерекшеліктері, драмалық элементтері,
эпоспен, шешендік сөздермен қарым-қатынасы әлі де көпке дейін тілге тиек
етілмеген.
Айтыс басқа елдер поэзиясында жоқ емес. Батыс Европадағы француз
трубадуралары, ағылшын менстрлдері шығармашылығында айтысқа ұқсас
элементтер көп. Мүшайра деген атпен бұл жанр шығыс елдері әдебиетінде де
кеңінен тараған. Бұл дәстүр әсіресе, үнді елінде әлі күнге дейін бар.
Мәдениеті көне заманнан келе жатқан арабта да бар.
Біздің айтпағымыз осы Шығыс елдеріне кеңінен тараған жазып айтысудың
қазақ арасына кең тарағандығы. Негізінен алғанда, жазып айтысудың арғы тегі
хат танудан басталады ғой. Әсіресе, ХХ ғаысрдың бас кезінде кең өріс алды.
Сөйтіп, ауызша айтыс жаңаша түрімен яғни, жазбаша айтыс сауда-саттыққа,
отырықшылдыққа орай өз өрнектерімен қазақ ортасына келді. Сауатты ақындар
жұрт алдына шықпай қағаз жүзі арқылы өнер сынасты. Бұған білімділік, кең
өрістілік, айтқыштық, шеберлік қажет болды.
Зертеу мақсаты.
Жазбаша айтыстар – қазақ әдебиетіндегі өзгеше құбылыс. Көркем
әдебиетке тән белгілердің жартылай отырықшы, көшпелі тұрмыс жағдайындағы
осылай қалыптасуы - әлемдік әдеби дамудағы қазақ сөз өнерінің ұлттық
ерекшелігін даралай танытатын құбылыс. Қазақ поэзиясындағы жазбаша айтыстар
– ақындық өнер шығармаларының көркем әдебиет ұғымын құрайтын жанрлық түрі.
Мұхтар Әуезов: Тегінде қазақтағы айтыс өлеңдері - өзге жұрттың әдебиетінде
кез келмейтін, біздің ерте күндегілері ауызша әдебиетке кірсе де, бергі
замандағы айтыстың ішінен ұзақ әңгіме тудыратын Наузызбай мен Біржан – Сара
сияқтылары жазба әдебиетке кіреді. Екі кісінің айтысуынан немесе екі
кісінің жайнан туатын әңгімелер ертерек уақытта ағылшын әдебиетінде
Грандисон, Ричардсон, Достоевскийдің заманында туылған. Орыстардың Бедные
люди кітабында бар. Мұндай әңгімелерді эпистолярный роман деп айтқан.
Біздің айтыстардың көбі – осы эпистолярный рман түріндегі өлеңдер, -
дейді. Демек, қазақ сөз өнері тарихындағы авторлары белгілі айтыстарды
әдебиет тарихының шығармашылық құбылысы ретінде бағалаймыз. 1.124.
Айтыстардың авторлық нұсқаларының айқындалып, саралануы - әдебиетке
тән ерекшелік. Айтыстарға қатысушы ақындардың әрқайсысының әлеуметтік-
қоғамдық, эстетикалық – гуманистік танымдық көзқарастары – жазбаша
әдебиеттің талғам таразысымен сұрыпталып, сараланып жасалатын тәсілінің
жемістері. Ұлы суреткердің Эпистолярлық роман түріне жатқызып отырғаны
осы жазба айтыстар. Себебі, жазбаша айтыстар – хатқа жазылып, екі автордың
бір-біріне жолдайтын шығармашылық ой-түйіндері. Белгілі бір тақырыптық-
идеялық, композициялық-стильдік, көркемдік тұтастыққа негізделген, әрбір
ақынның жолданатын өлеңі - өзіндік бітімі анық көркем шығарма.
Жазбаша айтыстар – сауатты, оқымысты ақындардың ортақ туындылары.
Әрбір ақынның өзіне тән тілдік мәнері, психологиялық-философиялық ойлы,
сырлы толғаныстары қағазға түсірілу барысында сұрыпталған, екшелген талғам
таразысы арқылы жазылатыны белгілі. Жазбаша айтыстарда ақындар
адамгершілік, мінез-құлықты, дағды, қасиетттерді саралап, даралап жырлайды.
Жазба стильдегі айтыстарда - әдеби дәстүрдің көркемдік тәсілдеріне сүйене
дамыған түрлері.Әрине, бастау – үлгі – негізгі ауызша әдеби дәстүрмен
сабақтас болғандығы анық, сондықтан, жазбаша айтыстардың кейбірі әуелде
ауызша болып, жалғасы жазбалыққа жалғасатын болған. Кейде жазба басталып,
аяғы суырып салмалық дәстүрге ұласқан.
Жазбаша айтыстар фольклорлық авторсыз және ауызша авторлы
әдебиеттердегі айтыстарға қарағанда әдеби шығармашылыққа тән психологиялық
ерекшеліктермен сараланып танылады.
1. Ақындардың бір-бірімен және жұртшылықпен бетпе-бет отырып жыр
шығаратын суырып салмалық экспромттық тәсілсіз шығарылатындығы;
2. Шығарма иесі авторға тән ойлылық тереңдігінің молдығы;
3. Пікір жарысы сайысына түскен екі ақынмен замандас сол әдеби орта
өкілдерінің де қатысатындығы.
Зерттеудің міндеті.
Бертін келе қазақ халқы ислам дініне еркін араласқан кезде араб
әрпімен хат таныған кезде бұрынғы ауызша әдебиетке жаңаша түр қосылды. Ол –
қағазға жазып айтысу. Мәселен, Мұса мен Манат, Ақан мен Нұрғожа, Ақан мен
Мәшһүр Жүсіп, Нұржан мен Сапарғали т.б. Сонымен, бұрын ауыз әдебиетінің кең
бір саласы болған айтыс жанры біртіндеп жазба әдебиет дәстүрлерінен үлгі
алудан бойын аулақ салмады.
Біз сөз еткелі отырған жазба айтыс дәстүрі үлкен ерекшеліктерге ие.
Мұнда бір-бірімен хат арқылы хабарласып, жазбаша түрде сөз қағыстыру кең
өріс алған.
Жазба айтыс ерекшеліктеріне қалам тартқан ғалым Ө.Күмісбаев:
Арабтарда жәрмеңкеге жиналған жұрт оқу үшін айтысқан айтысқан ақындардың
жарыс өлеңдері қағазға жазылып, жәрмеңке отасына тігіліп қойылған екен. Ол
айтыс өлеңдерін арабтар мұғамахат деген... Омеядтар тұсында (YII-
YIIIғ.ғ.) өмір кешкен арабтың Джарир, Әл-Фраздық , әл-Ахтал дейтін үш шайыр
панегиристері елу жылға жақын уақыт бір-бірімен поэтикалық полемикаға түсіп
отырған. Бұлар бір-бірінсіз тұра алмаған. Үшеуінің ақындық күш-қуаты осы өз
араларында ұзақ жылғы айтысқа бағытталыпты. Поэзияның күштілігі жағынан
бірінен-бірі асып түсетін. Бірақ өлеңдік өрнектері бір-біріне ұқсамаған.
Араб ғалымдары мен сыншылары да үшеуін үш биікке қояды деп жазады. 2.96.
Жазбаша айтыстар – халықтық эстетика мен көркем әдебиет мұраттарын
ұштастыратын туындылар. Сондықтан халық жазбаша айтыстарда теңеулер мен
айқындаулар, құбылту мен айшықтау, мақал-мәтелдер, шешендік оралымдар
тұрақты қолданылады. Жазбаша айтыстар – ұлттық поэзияның өлең тілімен
жазылған дидактикалық пікір жарысы және әдеби сын жанрлары түрінде дами
алатын мол әдеби дәстүр.
Жұмыстың әдістемелік негізі.
ХІХ ғаысрдағы жазба айтыс түрлерін зерттей отырып, салыстырмалы
әдіс, талдау әдістері негізінде жұмыстың барысы аяқталады.
Жұмыстан күтілетін нәтиже.
Жазба айтыстағы ең басты ерекшелік – ақындардан үлкен білім мен терең
сауаттылықтың талап етілуінде жатыр. Оқымаған, жаза алмаған ақынға жазба
айтысқа түсу мүмкін емес. Айтыстың бұл түрі XIX ғасырдан бастап қанат
жайды.
Жазба айтысқа әдеттегі суырып салма айтыстағыдай ауызекі стильден
гөрі, сөзі кестеленген, ойлы да мағыналы жыр жолдары тән. Мұнда ауызша
айтыстағыдай асығыстық жоқ. Керісінше, ақынның өз ойын он ойланып, мың
толғанып жазуына мүмкіндігі мол. Жауаптасушы ақын да өз өлеңін ойлы
тұжырыммен беруге ұмтылады.
Халық ақындарының жазба айтыстары – қазақ халқының әлемдік
мәдениеттегі даралана бағаланатын өзгеше құбылыс. Әлем әдебиетіндегі хат
үлгісіндегі жазылған эпистолярлық көркем шығарманың дәстүрімен үндесетін
қазақ ақындарының жазбаша айтыстары – ұлттық сөз өнерінің жоғары
бағаланатын мұралары.
Жазбаша айтыстар – суырып салмалық және жазба ақындарының өнер
түрлерін қатар тұтынуға негізделген әдебиет пен фольклор дәстүрінің өзара
байланыстары қалпын танытқан ерекше жанр. XIX – XX ғасырлардағы екі, үш,
төрт, бес, алты, жеті, тоғыз, он бір, он жеті халық ақындары қатысқан жазба
айтыстарды бірнеше көркемдік әдістерге тән белгілер саралана көрінеді.
1. Жазбаша айтыстар әдебиеттің авторлық сипатына орай көркемдік
стильдік, өлшемдік-өрімдік өрнектерінің айқындылығы;
2. Тақырыптық, идеялық, композициялық құрылым талаптарының жазба
әдебиетке тән көркемдік тәсілдермен жазылуы;
3. Жазбаша айтыстардың ақындық ортаның шығармашылық дәстүрді сапалы
игеруіне ықпал етерлік әдеби сын құралы қызметін атқаруы. Яғни,
ақындар өлеңнің шумақтарын, тармақтарын, шумақтық ұйқастарын,
бейнелі жүйелерін жазудағы бір-бірінің кемшілігін осы айтыстардың
барысында айтады, өзара шығармашылық – сыншылық пікір алмасу жүреді.
1. Жазбаша айтыс ерекшеліктері
Қазақтың жазба айтыс өнері, жазба айтыс – қазақ әдебиеті тарихында
әлі де терең зерттеуді қажет ететін тың тақырып. XIX ғасырдың аяғы мен XX
ғасырдың басында қазақтың жазба айтысы ерекше дамыды.
Жазба айтыс – жазба әдебиеттің бір көрінісі екендігі даусыз. Бұл
орайда Мұхтар Әуезовтің көпшілік ескере бермейтін бір пікірін негізге
аламыз. Ол: ... Бұл күнге шейін қазақтың ауыз әдебиеті мен жазба
әдебиетінің басы Абайдан басталады деп есептелді. Бұл пікірді суретті
художественная литература есебінен қарағанда дұрыс болса да, әдебиет тарих
ретімен қарасақ, үлкен адасқандық болар еді. Қазақта жазба әдебиеті Абайдан
көп бұрын басталған. Бұл есепке көбінесе дін мақсұтымен жазылған
дастандарды, қиссаларды кіргізбесек те, айтыс өлеңдерін кіргізбеуге
болмайды 3.348.
М.Әуезовтың бұл пікірі жазба айтыс қана емес, жалпы жазба
әдебиетінің туын көтере түсетіні анық. Ғалымдардың жазба әдебиетке айтыс
өлеңдерін кіргізбеуге болмайды деп атап көрсеткені тегіннен-тегін емес.
Өйткені, халқымыздың тұрмыс-тіршілігінде өлеңнің ролі қандай зор сипат
алса, жазбалықтың, үшбу хаттың сол әдеби процесстің басты құралы
болғандығын көреміз. Көпшіліктің диалог-өлең түріндегі хат алмасуларын осы
жазбаша айтыстың ауыз әдебиеті мен жазба әдебиетке көпір болып тұрғандығын
айқындады.
Әлемдегі халықтар мәдениетіне көз жіберсек, сөзбен сайысу ішінара бар
болғанымен, жырмен, өлеңмен айтысу дәстүрін немесе жазбаша түрде айтысуды
кездестіреміз. Жазбаша айтыстың біздің халқымыздың төл өнеріне айналғандығы
да қазақ тілінің кеңдігін, тереңдігін танытса керек.
Қазақ әдебиеті XIX аяғы мен XX ғасырда екі бағытта: біріншісі –
Европа негізіндегі әдебиеті Шоқан, Абай, Ыбырай, Мағжан, Сұлтанмахмұт
есімдерімен айшықтасақ, екіншісі – Шығыс үлгісіндегі әдебиет Сыр
сүлелерінің үлесіне тиеді. Оған Тұрмағамбет Ізтілеуов, Шораяқтың Омары,
Керейіт Даңмұрын, Кете Жүсіп Ешниязұлы, Қаңлы Жүсіп Кәдірбергенұлы,
Қарасақал Ерімбет, т.б. шығармашылығы дәлел.
Сыр сүлейлері шығармашылығының ең басты ерекшелігінің бірі – олардың
жазбаша айтыстың өзінше дамытулары болса керек. Олардың жазбаша айтыстарын
мағыналарына қарай, шартты түрде үлкен – үлкен екі топқа бөліп қарастыруға
болады:
1. Дін айтыстары. Бұған Кете Жүсіп, Қаңлы Жүсіп, Нақып Қожа,
Тұрмағамбет пен Ермұрат айтыстарын жатқызуға болады.
2. Ру айтыстары. Қарасақал Ерімбет пен Шораяқтың Омары, Шораяқтың Омары
мен Таубайдың Жүсібінің айтыстарын, Кете Жүсіп, Тұрымбет, Жиенбай
жырау, т.б. айтыстарын жатқызуға болады.
Дін айтыстарының атауы дін болғанымен, аясы кең, атқарар қызметі де,
міндеті де көлемді. Оның ең бір көркемдік нұсқасы деп екі Жүсіптің айтысын
алып қарастырсақ, оның мазмұны әу баста дін болғанымен, бара-бара үлкен дау-
жанжалға ұласуы, білім жарысына, нағыз өнер сайысына айналуы – жазба
айтыстың жан-жақтылығын танытуға мүмкіндік береді. Бұлайша топтастырғанда
біз бір айтысты бастан-аяқ дін айтысы деуден аулақпыз.
Ру айтыстарының жалпы айтыстардың туу табиғатына кеңілкірейтінін,
рулық қарым-қатынас, бәсекенің арқасында өзара сын көбейетіндігінен
туындайтыны анық. Ақындар кейде, осы ру жарысының әсерінен де айтысып,
білім, бақ сынасып жататын жағдайларын жазба айтыстан да кездестіреміз.
Олардың басты мақсаты бір-бірінен ілік іздеп, әрқайсысы өз руының мерейін
үстем ету. Ақындар өз руынындағы жетістіктерді тізбелеп қана қоймай, өздері
де сол мықтылардың ізінбасуды мақсат етіп қояды. Ал мұндай жағдайда жазба
айтыстың мұндай күрделі түріне тек діңі мықты, қарсыластарына қандай сауал
қойса да шайқалмайтын, шебер ақындар ғана қатыса алған. Сонымен бірге олар
сол биіктерден танытылатын сүбелі жазба айтыстарын жасай да білген.
XX ғасырдың 1930-1940 жылдары газет беттерінде жазбаша айтыстар
ұйымдастырылды. Солардың бірі – Сұлтан мен Байнаштың айтысы көркемдік
тұрғысында төмен болғанымен, сол кезде саяси мазмұны жағынан жоғары
сұраныста болды. Газет беттеріндегі жазбаша айтыстардың мақсаты да,
мағынасы да біреу: социализм идеясына үн қосу, уағыздау, мемлекеттік
жоспарды орындауға жұмылдыру. Олардың көркемдік нақыштары жоқ. Ақыл-
парасатқа, шын жан-сезімін негізделетін өлең өнерін осылайша белгілі
жұмысқа пайдалану үгітші құралына айналдыру, оның табиғи мүмкіндігінен,
әсемдігінен, шынайылығынан айырылғандығына дауа жоқ.
Кеңес дәуірін қаншама жамандағанымызбен, қазақ өнерінің тамырына
балта шабылды деп айта алмаймыз. Соның ішінде айтыс өнері де уақыт
талабымен өз міндеттерін атқарған кезі де болды.
Ал газет беттеріндегі айтыстың болашағы мен тиімді жақтары туралы
ғалым Р.Бердібаев: Жалпы алғанда, ақындардың жазбаша айтыстарын
ұйымдастыру, оның жаңа мүмкіндігін ашу келешегі бар ісі көрінеді. Мұнда
айтар ауыз әдебиетімен жазба әдебиетінің ортақ қасиеттерін қамти
алды,өмірдің сан алуан сауалдарына өз жауабын айтады. Жазбаша айтыстар
газет, журнал арқылы сан мыңдаған оқушыға кезінде жетеді, жұртшылық пікірін
туғызды, -деп оның келешекте қолға алынғанын мақұлдайды.4.64.
Газет беттерінде жарияланған жазба айтыстардың (1941-1945) бұрынғы
хат арқылы айтыстардан мынадай ерекшеліктері бар:
1. Бұрынғы хат айтыстарда бірнеше ақын араласса, бұл айтыста екі ұжым
өкілі ретінде екі ақын ғана айтысады;
2. Айтыстың төрешісі – жергілікті басқару ұйымдары (партия, комсомол,
т.б.).
3. Аралық сөз айту кездеспейді.
Сонымен, жазба айтыс - өнер жарысы. Ондағы білім мен қиялға шек
қойылмайды. Сол төңіректе сөз қозғау айтыстың негізгі сипатын, мақсатын,
жалпы жазба айтыстардың ерекшелігін ашуға мүмкіндік береді. Оларды мазмұн
мен стиліне қарай бірнеше топқа бөлеміз. Мысалы,
1. Мысал айтыстар;
2. Жұмбақ айтыстар;
3. Дастан айтыстар;
4. Көңіл қос айту.
Мысал – жазба айтыстың бір саласы. Ақындар өмірдегі оқиға,
жаңалықтарды мысал етіп жеткізіп отырады. Әсіресе, өз заманының кереғар
болмысын, кертарпа әрекеттерін, ақындық болжамын салыстырмалы тұрғыда
табиғатпен үндестіре отырып, болмаса қарапайым тіршілікпен теңдестіріп
отырып жырлайды, қоршаған құбылыстармен диалог құрады. Сол арқылы өз
армандарын жеткізеді. Мысалы: Айтыс жинағындағы Қарашекпен мен қасқыр
(авторы Шораяқтың Омар 1878-1924), Жұманазар мен домбыра, Тоты мен
қасқыр (авторы Жұманазар Үрімқұлов 1890-1958), Салпық пен ат, Ыбырыс
пен тайлақ деген мысал айтыстар бар 5.99.
Мысал айтыстардың көлемі кең емес, әрі сюжеті де қарапайым, тақырып
аясы әртүрлі мәселелерді қамтиды. Мәселен, Сыр еліне кең тараған мысал
айтыстардың бірі – Шораяқтың Омарының Қарашекпен мен қасқыр. Дүр
атанған Омар ақынның бұл мысалын халық айтыс деп емес, шағын дастан
түріндегі шығарма дап біледі.Олай болуының да себебі жоқ емес. Айтыс
жинағындағы алғаш жарияланған нұсқасы толық емес, екіншіден, мұнда айтыс
заңдылықтары сақталмаған, баяндау түрінде жазылған... Сондай-ақ, онда
Қарашекпен мен қасқыр дастаны деп аталса, кейбір әдебиеттерде
Қарашекпен дастаны деп беріледі.
Алғашқы жарияланған нұсқаларда кеңестік жүйенің, цензурның әсері
болғанын жасыра алмаймыз. Өйткені, Қарашекпен - қазақ кейпін береді де,
Қасқыр - заманның қиындығын мысал етіліп, астарланып айтылғандығын тану
қиын емес. Бұл туралы Омардың Шораяғының өзі де:
Сөйлеуге табылмады сөздің ізі,
Шықпады кембағалдан шын қырмызы.
Бұл күнде мәдениет жолын біліп,
Қазақтың дана болды ұл мен қызы.
Бастағы бағалының базары айнып,
Бақсының секілді құр қобызы...,
- деп бастайды кіріспеде кеңес үкіметінің орнап, шын бағалының
басынан бақ ауғандығын меңзейді. Керек десеңіз, олар сол кездегі әлеуметтік
жағдайды, халықтың психологиясын астарлап айтады.
...Бірлікте бүтін дүние десек-тағы,
Аласөт жұрттың көңілі дәмі-тұзы,
- дейді. Бұл арқылы Барлық елдердің пролетарлары бірігіңдер деген
кеңестік ұранның қаншама айтылғанымен, халықтың көңілі ала болып, тыншымай
жүргенін айтқаны деп білеміз.
Қазақ тұрмысында жануарларды мысалдай, болмаса, олардың тірлігіне
адам бейнелілік қалпымен шендестіру арқылы ұлтттық ерекшеліктерді танытса,
екінші жағынан ақынның көркемдік шеберлігінің нақты айғағы бола алады.
Мұнда табиғат болмысымен жануарлар тіршілігінің үндес шығармалар туралы
академик Р.Нұрғалиев: ...Қазақ әдебиетінде жануарлар тіршілігін қаузаған
шығармалардың көбеюі - өнердің даму процесінен туған заңды құбылыс. Себебі,
ықылым замандар бойы еркін, сахара төсінде табиғат аясында тірлік кешкен
көне халықтардың бүгін түлеу, қанат қағу кезеңінде өмір сүріп отырған
суреткері - өз елінің тұрмысындағы ашық бояу – айқын колоритті көрмесе,
бейнелеу алмаса несіне жазушы атанбақ, - деп тұжырымдайды. 6.147.
Бұл орайда Тұрмағамбеттің, Шораяқтың Омарының, Кете Жүсіптің
шығармаларын мысал айтыстың шоқтығы биік, мазмұны терең деп білеміз.
Сонымен, мысал айтыстар:
1. Заманның кереғар болмысына (Шораяқтың Омарының Көкқұтан мен
шымшық);
2. Дүниедегі жаратылыстың әділетсіз құбылыстарына (Тұрмағамбет
Ізтілеуовтың Қарашекпен мен қасқыр);
3. Ақынның жеке басының талап-тілектеріне орай (Ж.Үрімқұлов Жұманазар
мен домбыра ) құрылады деп бөліп қарастыруға болады. 7.16.
Жазба айтыстардың талабы мен тілегі ауызекі айтыстарға қарағанда,
күрделене түседі. Жазба айтысқа қатысушының шеберлігіне қиялы, қиялына
білімі, сауаты сәйкес келгенде ғана сөз жарастыра алатындай, ой асырып
айтатындай дәрежеге жетеді. Сонда барып, нағыз жазба айтыстың шыңына
көтеріле алады. Жазба айтыста жол-жөнекей сөз айтып салу, не болмаса өзі
ойлағанын негізсіз қалайда солай болу керек деген аптықпа, асығыс
пікірлерге, сезімге орын жоқ.
Жазбаша айтысқан әрбір айтыскер ақындар өз сөзінің, әрбір шумағының
көркем әдебиетінің бастамасы екендігін сезінеді. Өзінің кәсіби ақын
екендігін мойындатуға тырысады.
Жазба айтыста кездесетін тағы бір үлкен ерекшелік – төрелік айту,
басалқы сөз айту екі немесе бірнеше ақын айтысының ара-жігін айыру. Қазақ
мәдениетінде әділдік іздеп, қазыға бару, туралық күтіп биге бару рәсімдері
болған. Тіпті, қарапайым көрісуінің, жанжалдасуының бір түйінін ел ағалары,
болыстар, билер, болмаса аузы дуалы адамдар-ақ, қарасын айырып, шешіп
отырған. Айтыс – жанжалдасу сипаттағы мәдениетті өнер жарысы. Ендеше оның
да өзіндік түйіні, тоқтамы болуы шарт. Мәселен, екі Жүсіптің айтысы, Шәкей
сал жұмбағын шешемін деп Кете Жүсіп пен Керейіт Даңмұрын арасындағы туған
дау, Қарасақал Ерімбет пен Шораяқтың Омарының да жазбаша жарысып жүріп,
үлкен жанжалға қалқаны да белгілі. Бұлардың бұл әрекеттері сол кездегі ел
азаматтарының назарынан тыс. Оларға әр жерден араша түсіп, басалқы сөз
айтып, басып отырған. Аралық сөзді көбінесе кез-келген ақынның гөрі
шығармашылығы үлкен, өзі сыйлы азаматтар ғана айта алған.
Жазбаша айтыстардың ең негізгісі, сондай-ақ, қызықтысы – жұмбақ
айтыстар. Ауызекі айтыстағы жұмбаққа қарағанда жазбаша айтыстардағы жұмбақ
жолдау мен оны шешу араларындағы әдеби процесс әлдеқалайда күрделі.
Мысалы,Ырысжан мен Әсеттің жұмбақ айтыстарында тек бір-бірін сөзден тосу
мақсатында ғана жұмбақпен айтысса, жазбаша айтыстарда ол белгілі түр
ретінде дамыды деп толық айта аламыз. Жұмбақпен бастау ыңғайлы, қолайлы бұл
– бірінші. Екіншіден, жұмбақ айтыстарда тікелей білім жарыстыру, қиял
жарыстыру, сол деңгейді таразылаудың басты мүмкіндігі саналады. Таным
деңгейін, білім деңгейін, тіпті адамгершілік сынаудың басты құралы екендігі
даусыз. Жазбаша айтыстардағы жұмбақтардың мағынасыда да, мазмұны да
әртүрлі, Мысалы, Шөмекей мен Төлегеннің айтысы.
Жазбаша айтыстың ең үрдіс алған жағы Қазақстанның Оңтүстік
облыстарында жайылып кеткен молда Мұса мен Манат қыздың хат арқылы айтысы
осы Оңтүстік өлкесінен шықты. Молда Мұса (Мұсабек Байзақұлы) Оңтүстікте аты
мәлім ақын. Ол Шығыс әдебиетінен мол сусындаған шайыр. Гете, Пушкин,
Крыловтан хабардар болғандығын өз өлеңдерінде айтып кетеді.
Түркістандық молда Мұса Сыр бойының ақылы парасатына тең келген сұлу
Манатына өлеңмен хат жазып, өз көңілін білдіреді. Мұса қызға үшінші хатын
жолдайды да, күзде Манаттың ауылындағы тойға келіп, енді қызбен ауызша
айтысады. Сонымен, жазбаша басталған сөз қақтығысы топ алдында ауызша
аяқталады. Манат сөзден тоқталады. Соңғы түйінді халықтың өзі қосса керек.
Молда Мұса Манатты алып қашады.
Бұл айтыс жөнін талдай келіп Мұхтар Әуезов: Ауызша айтыстармен
салыстырғанда, бұл айтыстың бірсыпыра табиғи ерекшеліктері бар. Мұсаның
сөзі орынды, салмақты, сыпайы, өлшеп пішілген. Заманының ауғанымен қыздан
еркек артық деген пікірді баса айтқаны болмаса, Мұса басынан аяғына дейін
қыздың көңілін өзіне тартам деген нысанадан бетін бұрмайды. Бір желіден
аумайды, ауызша айтыстағыдай ауа жайылып, әр жайды өлең қылмайды. Жазба
айтыс адамның ой өрісін кеңітерлік тарихи, мәдени мағлұматтарды ала келеді
- деген берік байлам білдіреді 8.40.
Жазбаша айтыста ақын аптықпайды, асықпайды, өз ойын ұштап, белгілі
бір қазыққа байлап айтады. Ойланып, толғанып жазады. Жазбаша айтыста
ауызшадағыдай іле-шала суырып салма жауап орнына хат арқылы қырық ойланған
жинақы, жұмыр жауап береді. Ауызшада кейде қарасөз араласып келсе, жазбаша
түрде таза өлеңмен кетеді. Өлеңнің жазылу формасы да көбінесе бір қалыпты
болады. Білім, ой тереңдігін аңғартып отыру екі жақтан да байқалады.
Молда Мұса өз тұстасы Сыр ақын Бұдабаймен де хат алысқан, молда Мұса
сол жақта тұратын Сырым деген қызға өлеңмен хат жолдайды. Ә дегеннің жас
жүрек сырын жасырмай жайып салады.
Ақ бетің ағаш үйге жаққан шамдай,
Ішінде қараңғы үйдің атқан таңдай.
Сыртыңнан Сырым, сенің болдым асық,
Ерте өткен Баһрам мен Күландамдай,
- деп көсіле жөнеледі. Шумақтың соңғы жолы молда Мұсаның Шығыс
әдебиетінен тапқаны, танығаны мол кісі екендігін байқатады. Баһрам мен
Күландам Әмір Хұсрау Дахлези, Низами, Науаи шығармаларында жиі кездеседі,
бертін келе бұл ғашықтар жайлы аңыз ауыз әдебиетіне көшіп, халыққа танымал
болған. Қазақ ортасына тәжік, өзбек әдебиеті арқылы келген. 1908, 1912
жылдары Қазаннан жарық көрген есімі бимағлұм қазақ авторының Биһрам
қиссасы XYIII ғасырда өмір сүрген шайыры Сакалийдің осы аттас дастанынан
алынғанын біз кезінде анықтаған едік.
Молда Мұса Сырымқыздан сыр бүкпей ішіне түскен ғашықтық дертін
Баһрам – Күләндам күйіне теңестіруі тектен-тек емес. Образбен, оймен
сөйлейді. Өзін қыранға, қызды ақсұңқарға, асылға теңейді. Әдептен асып
кетпейді. Хор қызына қосса деп сұрамаймын, тілейтінім сол дүниеде сені
берсе, деп жүрек шындығын сөйлетеді. Сырымның қазіргі күйеуін күзеген
сақал-мұртын, қуға тиіп деп түйреп өтеді.
Молда Мұсаның Сырымға арнаған хаты бөтен қолдарға тиіп, олар
Бұдабайға қолқа сап, жауап жаздырады. Оның мақсаты Мұсаның бетін қайтарып,
қыздан күдерін үздірмек. Сөзін сыпайы сәлеммен бастап, сынға көшеді.
Сырымның беделін түсірмек болады:
Мұсабек, бұл өлеңің ұйқас емес,
Бойжетті Сырымның да көп жас емес.
Сәдеп едің таза дүр пұлды депсің,
Керек десе Сырымның су тас емес,
- деп Мұсадан қашқалақтады. Молда Мұса бұл сөзге ыза болып, жауабын
тез қайтарады. Өз елін, өз жерін мақтап Бұдабай жақтың осалдықтарын даттап,
өткір сөзбен қарсыласын жерге қаратады.
Саған бұл сөз, Бұдабай, лайық емес,
Дүбәрасың, ер емес, зайып емес.
Жаратылған жадында адам асыл
Мақтаса да әрқандай айып емес.
- деп ақын қыз намысын қорғап қалады. Сырымға екінші жазған хатында
ол Перизатқа, Гауһарға, Раушанға теңеп, ғашық көңілін және аша
түседі.
Жазбаша хат арқылы айтысуда да ауызша айтыстың кейбір детальдары
бар. Айталық мұнда да түрің бар, жүзің бар демеу, тура, әділін, шындығын
бетке тосады. 26 жастағы бала ақын 45 жастағы Бұдабайдың алдындағы
әншейіндегі інілік ибалығын сақтамай, айтқанын маңдайға ұрғандай сарт
еткізеді. Шындық молда Мұса жағында, сондықтан да оның сөзі әрі нәрлі, әрі
салмақты шығады. Оның үстіне молда Мұса әйел затын құрметтеп, қастерлейік
дейді. Жазбаша айтыста қай ақын болмысын шашылмауға, жинақы да жігерлі
айтуға тырысады. Қағазға түскен сөздің қат-қабат сыры, сыршысы көп екенін
ұмытпайды.
Жазбаша айтыста кейде арада жүргендер арнасынан бұрып ұшындырып
жібереді, екі жақсыны тоң теріс етіп қоятын жайлар да жоқ емес. Қазақ
айтылған сөз – атылған оқ десе, оның қағазға түскен түрі оқтан екі есе
қаттырақ тиіп жатады. Бұл турасында Сыр ақындары Шораяқтың Омары мен
Таубайдың Жүсібінгің хат арқылы қақтығысын айтуға болар еді. 1913 жылы
болған бұл айтыс шешендік пен шеберліктің шымыр үлгісін дәлелдеп береді.
Ауызша айтысқа көбінесе екі адам қатысса, жазбашасында әртүрлі себеп-
салдармен бірнеше адам араласып отырады.
Шораяқтың Омары Ботабайдың Әбіші дейтін біреуге ашынып, сөгіп
өлеңмен хат жазады. Ашыну себебі жаңғалақ жаһіл ескен жарбағайдың ақынға
орынсыз тілі тиеді, өреселдігін көреді. Екінші ескерсін деп сөздің парқын
Ыбыраштың қолына хат тапсырады. Сонда Таубайдың Жүсібі Әбішке жақ болып,
Шораяқтың Омарына хат жолдайды. Екі жүйрік ақын осылай хат жүзінде беттесіп
қалады. Қатарыңды мұқатпа, жөн емес жұртты бекер жабыртқан. Болды ғой
шайырлығың халыққа тәлім, жүйріктей заманында озған тотан деп жүсіп ақын
Омарға тоқтау білдіреді.
Екі арада жүрген Ыбыраш Ержанұлы Омарға жақтасып Таубайдың Жүсібіне
өлең жазады. Негізгі арналатын адамды былай қойып, енді Ыбырашқа жауап жазу
керек. Шарлапсың сөз мақамын сарп етіп, қырық құрап қиындысын қиқымдардың
деп Жүсіп Ыбырашты тұқыртып тастайды. Асылы, жазбаша айтысу білім мен
мәдениетті керек етеді. Бұл жағынан келгенде, Таубайдың Жүсібі жүйрік,
еркін көсіліп кетеді.
Жиені молда Жүсіп Ботабайдың,
Бергені, тіл өнері, бір құдайдың.
Ыбырашқа Ержанұлы қайтар жауап,
Әбият, назым, ғазал, бәйіт, мұхаммас,
Мазмұнын көріп едім бірталайдың, 8.196,
- дей келе Шығыс поэзиясын біраз ақтарып, зерттеп оқығандығын
байқатады. Мұндағы әбият бәйіттің көпше түрі, бәйіт екі жол өлеңнен тұрады.
Назым – жырға келеді. Мұхаммас дегені – арабтың бестік сөзінен шыққан
Таяу және Орта Шығыс поэзиясындағы поэзиядағы бес жолдан тұратын
строфикалық түр.
Таубайдың Жүсібі араб, парсы поэзиясымен жақсы таныс екендігін
аңғартады. Сыр бойының жазбаша айтысқан ақындарына ортақ қасиет – бұлар
өлеңді ғазал түрімен жазады. Ал, ғазал деп тәжік-парсы поэзиясында Рудаки
заманынан бері келе жатқан лирикалық өлеңді айтады. Содан соң ғазал түрі
көп халықтарға тарап кетті. Ғазал 5-10 бәйіттен құралады.
Енді Таубайдың Жүсібі мен Ыбырашқа белгілі шайыр
Тұрмағамбет Ізтілеуов ашуларынды басыңдар деп басалқылық, үлкендік
білдіреді. Тұрекеңнің ойы бұзған сөзді сыпайылықпен, ақылмен қайтарып
арнасына түсіру. Сондықтан да ақын:
Жақтасу – құрты жақ жақтың.
Егесу ісі ақымақтың,
Есің бүтін ер болсаң – қамын қыл,
халыққа жақпақтың.
Аз да болса бұл сөзім
Шықылындай шақпақтың.
Бұл айтылмас сөзі – дүр
Тұрмағамбеттей тақпақтың,
- дейді. Айтысушылар бұған да тоқтамай және айтысады. Шораяқтың
Омары Таубайдың Жүсібін сөзден тізе бүктіре алмайды. Қайратты Рүстем-
Дастан болғанмен де зормынға санап кеудесін қақпауға тиісті. Қарғадан
қаршыға артып озды деген байлам білдіреді. Рүстем – Дастанды өлеңге
кірістіру арқылы Жүсіп тәжік-парсы әдебиетінің кемеңгер гуманист классигі
Фирдоусидің Шахнама эпопеясымен таныс екендігін сездіреді. Жазбаша
айтысуда қарсыласын біліммен ықтыру әрекеті басым көрінеді. Жүсіп Омардан
жасы кіші болса да оқығаны, атқарған кітабы молырақ, ескішені тәуірірек
біледі. Сөзден жеңе алмасын білген Шораяқтың Омары жұмбақ жазып жібереді.
Жүсіп арабша мақалмен жауабын береді. Арадағылар бұған түсінбей қазақ
тілімен жұмбағын шешіп бере салады. Анау келістіріп шешеді. Арада жүргендер
араны және ұшындырып қояды. Тұрмағамбет екінші рет араласып, екі ақынға
басу айтады.
Бектерім, бір-біріңмен болсаң тату,
Тарығып, тартпасаңдар тіпті қату,
Жемейді біріккенді бөрі деген
Бұрынғы қариялардан қалған ату.
Қайраты қатарынан асқанменен,
Ерлерге оңай емес тау құлату.
Жақсыға жарасарлық жұмыс емес,
Бурадай шашып көбік бұрқырату.
Ішінде аз өмірдің араз болып,
Айып іс аға-ініне сөзге шату,
- деп ақын екі ортаны бітістіріп, татулыққа, бірлікке шақырады. Бұл
айтыс 1913 жылы болған. Кейде жазбаша жырдың жарысы жылдан-жылға ұласады,
кейде бір жылдың ішінде аяқталады. Түрекең сөзі дәл уақытында жазылмаса да
айтыстың немен тынары белгісіз еді.
Сыпайылық, шектен шығып кетпеу тұрғысынан алып қарағанда,
Тұрмағамбет пен Шәдінің хатпен хабарласуы әрі шағын, әрі әдемі-ақ. Екеуі де
Шығыс поэзиясымен сусындаған, сол Шығыс поэзиясымен сусындаған, сол Шығыс
тақырыбынан қазақ ортасына лайықтап, бірнеше қиса, дастандар жазған,
көркемдік қуат жағынан терезесі тең түсетін ақындар. Бұл айтыс – 1906-1907
жылдары жазылған. Кейін жыраулар жаттап алып, ел арасына таратқан. 1906
жылы Тұрмағамбет жиырма бесте, Шәді қырық бірге шығып тұрған кезі. 1906
жылы Тұрекең Бұқарадағы Көкалташ медресесін бітіріп, елге оралып
шәкірттерге дәріс беріп жүрген уақыты. Мәрді диқан, Тұтқын қыз,
Рауабану, Ашкабус, Данышпан Лұқпан сынды поэма, дастандардың авторы.
Бұлар Шығыс әдебиетінен Тұрмағамбет әкелген жемістер еді. Шәді Жәңгірұлы
(1865-1931) бірнеше қиссалар жазып, қаламы көсіліп қалған кісі.
Тұрмағамбет Шәдіге өлеңмен жұмбақ жазады. Он бір буынды қазақтың
қара өлең ұйқасын қолданады. Алпыс жолдай өлеңге алуан сыр толтырып, Шәдіні
жоғарылатады. Тұрмағамбет жауабын бір жыл өткен соң, яғни, 1907 жылы алады.
Бақсақ, Тұрмағамбет адамның дүниеге келуінен бастап, кетуіне дейінгі
аралықтарды жұмбақ етеді. Адам баласы шыр етіп жер етегіне түскеннен кейін
екіде, төртте, сегізде, он екі жаста, он бесінде,жиырмада, отызда, қырық,
елуде, жетпісте, тоқсанда арысы жүзде басынан не күй кешпек, қандай болмақ.
Міне, Тұрмағамбет тұспалының шешуін Шәді осылай сайдың тасындай салалап
айтып жазады. Шәді ғазал формасын пайдаланады. Сөздері орнықты, әсерлі,
көңілге қонады. Тұрекең де тәжірибе алып қалар алғыр, айтқыш ақын. Екеуі де
араб, парсы сөздерін рет-ретімен келтіреді, тілі көркем, керім жазылған.
Ғұлама сөз шеберлері, хас жүйріктер екендігі жұмбақтан да, жауаптан да
сайрап тұрады. Екеуі де сөзді сыналап, соншалық инабатпен жауабын тосады.
Шәдіден сондай тиянақты, сән жауап келі, жазбаша көрісу аяқталып қалады.
Әрі қарай созамын десе Тұрмағамбеттің еркі, бірақ білікті, оның шешімін
алғасын ағаны мазаламайды, ұтымды, ұтырлы сөзге қанағаттанады.
Ырысты мен 16 қыздың айтысы да өзге елдер әдебиетінде сирек
ұшырайтын қызық құбылыс. Ырысты қарақалпақ ақыны Әжіниязбен, дүр Оңғармен
айтысқан. 1890 жылы Ырысты Сырдың бір топ ақын, жырауларына фәлсапалық
астары бар жұмбақ сауал тартады. Бұл арнайы айтысқа шақыру емес, қыз
сауалына лайықты жауап іздеу еді. Әуелі үшеуі, сонан сегізі, сегізі он
алтыға жетіп, барлығы Ырыстының бір ауыз сауалының түпкі мағынасын ашып
беруге ат салысады.
Ырысты он алты ақыннан жауап алғаннан кейін соңғы сөзін былайша
қорытады: теңіне қосыла алмағанын, өмірі өкінішпен өткенін, көңілін кіреуке
бұлт басқанын наз етеді. Сезімнен хабарланып халық жақсысын, жауабы келді
жазған бірталайдың деп ақын қыз көңіл шерін таратқан тарландарға алғыс
сезімін білдіреді. Ырысты мен он алты ақынның жазбаша түрде сыр шертіп,
ойларымен ортақтасуы, белгілі бір түйін жасауы – тек жазбаша айтысқа ғана
тән қасиет.
Өлеңдік түрі жағынан алып қарағанда, қара өлең мен ғазал кезектесіп
отырады. Біреу төрт жолдан, біреу бес-алты шумақтан қайтарады. Біреу
сауалға бірден жауап жазады. Енді бірі алыстан орағытады. Айтыс ішінде
Сүлеймен патшаның, Әлішер Науаидің, Лұқпан данышпанның, Жиреншенің, Асан
қайғының аттары аталады. Жазбаша айтыстың мағына, маңызы осылай кеңи
түседі.
Сыр бойында өткен жазбаша айтыстардың көпшілігін жазып алып
Айтыстың томдарына енгізген, түсінік жазған құрастырушылардың бірі
белгілі әдебиет зерттеушісі Мардан Байділдаев екенін атап өткен абзал.
Айтыс кітабының 2-томына кірген Алты ақынның өмірі туралы айтысын халық
ақыны Мұзарып Жүсіповтен жазып алған Мардан Байділдаев еді.
Айтыс дегеннен гөрі алты ақынның қанағат, еңбек, ер, турашылық,
әділдік, талап, махаббат, жақсылық жайындағы толғаныстары дер едім. Ең
алдымен сөзді Тұрмағамбет бастап, нәпсі туралы пікірін Омар жазады. Омар ол
ойды тереңдетіп, әртүрлі хикая мен дастан жазып, атыңды халайыққа мәшһүр
етіп, алдына жан салғызбай озып келсең, журналға сөз беруге енді белсен
деген талап қояды. Дәл сол Тұрмағамбет бастаған ғазал ұйқасымен үшінші боп
Кете Жүсіп өлең мәслихатын жалғастырады. Одан әрі Кете Шахар, Керейіт Шәді,
Сарықасқа Молдағалимен бітеді. Сонда өмір туралы толғау тұтасымен қаламынан
құйылып түседі. Ойды ой, сөзді сөз кеңітіп жыр көшесін жасайды. Соңғы
Молдағали ақын Тұрмағамбет, Омар, Жүсіп, Шахар, Шәді бесеуіне жазғанын:
Жақсы ғой ойдағының бәрін істеп, мың жасап Ұлықпандай дәуір сүрсең деп
қорытынды түйін табады. 2.116.
Айтыс жанрын зерттеген көрнекті жазушы-ғалым С.Мұқанов бұл
турасында: Қазақтың ескі әдетімен айтысатын ақындардың әрқайсысы өз елін
мақтауға, артық көрсетуге, ал қарсы ақынның елінің мінін табуға, кемшілігін
көрсетуге тырысады. Ақындардың айтысы осылай ел намысына тиетін
болғандықтан, ешбір ақынды елі өз ішінде сынап алмай, зор айтысқа
жібермейді. 5.12-17 - деген болатын.
Шын мәнінде нағыз айтыс барысында көңілге ауыр тиетін ауыр сөздер
айту, мінеу күнә болып есептелмейді. Сөз тапқанға қолқа жоқ дегендей, не
болғанда да айтысушы ақынның мақсаты тек жеңу ғана болады. Бұл жолда ол
қарсыласының қиын-қыстау шағын әдейі бағып, тұтқиялдан да соғысатын кездері
болады.
Аталмыш саладан ең көп сақталған сала – XIX ғасырдағы айтыстар. XIX
ғасырдағы айтысты жасаушы ақындарының көпшілігі тарихқа белгілі. Мәселен:
Орынбай, Шортанбай, Серәлі, Тоғжан, Сақау, Шөже, Балта, Кемпірбай,
Тезекбай, Қалдыбай, Жамшыбай, Түбек, Қолтума, Жанақ, Әсет, Майкөт,
Құлмамбет, Мұрат, Марабай, Сүйінбай, Біржан, Жарылғасын, Күдері, Ұлбике,
Рысжан, Ақбала, Тәбия, т.б.
Тағы бір ерешелік, жазба айтыста екі ақын ғана емес, бірнеше ақынның
қатысуына мүмкіндік бар. (Мысалы: Ырысты қыз бен он алты қыздың айтысы.)
Ақындардың азаматтық тұлғасы да жазба айтысқа айқын аңғарылады.
3. Жазба айтыс түрлері
Жазба айтыс – көркем әдебиеттің жанры. Сондықтан, жазба айтыстардың
табиғатындағы көркем әдебиетке тән мынадай белгілерді еске аламыз:
Біріншіден, жазба әдебиеттің авторлық сипатына орай көркемдік –
стильдік, өлшем - өрнегі айқын болады.
Екіншіден, тақырыптық –идеялық, композициялық құрылым талаптары жазба
әдебиетке тән көркемдік тәсілдермен өрнектеледі. Жазып айтысу- халықтың
сауаттанған кезеңіне тән шығармашылық құбылыс. Сауатты ақындардың жазба
айтыс өлеңі – психологиялық толғаныстардың философиялық ойшылдықпен астасып
қағаз бетінде өрнектелетін шығарма.
Демек, жазбаша айтыс- білімдарлықтың көрнісі. Жазып сауалдар қою мен
жауаптар қайтаруда ақынның толғаныстары мейлінше жинақы, жұмыр, көркем,
кестелі тілмен жазылады. Өлеңнің композициялық құрылысындағы лирикалық
кейіпкер ақынның өзіндік үнін, бейнесін сезімге толы сөздер арқылы танып
отырмыз. Ойланып отырып жазылған шығармалардың әрбір жеке сөздерін
сұрыптап, екшеп қолданатындықтан сөз мағыналарының тереңдіктері ерекше
баурайды.
Дидактикалық ойшылдыққа құрылған айтыстар – қазақ философиясының
өзіндік табиғатын танытатын шығармалар. Ақындар тіршіліктегі қарама-
қарсылықтардың бірлігі заңдылықтары аясында адамгершілік қарым-
қатынастардағы жақсылық пен жамандық атаулының мәңгілік күрсі мазмұнын
поэзия тілімен өрнектейді. Зерттеуші М.жармұхамедов: ”Жазба айтыс дәстүрін
ұстанған ақындарда өмірлік бір мәселені әр қырынан аша түсіндіру мақсатында
өзінен бұрынғы ақынның пікірін еселей, дамыта суреттеу де дағдылы өнер
жарысы болып кеткен”,- дейді. Демек, бір мәселені әр қырынан ашуда әр
ақынның өзіндік пайымдаудан қосыла келе жазбаша айтыстың тұтас мазмұндағы
ұғымдар жүйесі сараланады, жинақталады.
Жазба айтыстарын үш топқа бөліп қарастыруға болады.:
1. Танымдық айтыс;
2. Жұбақ айтыс;
3. Мысал айтыс.
2.1 Танымдық айтыс.
Танымдық айтыс. Сыр шайырларының да жыр үгілері өз заманның талабына
сай, ғибраттық, гуманистік идеяға негізделген. Ел арасына кеңінен тараған
‘‘Ырысты сұлу мен 16 ақынның айтысы’’,- деген Ырысты сұлудың сұрауына 16
ақынның арасында үлкен пікірталас туады. Бұл айтысқа Оңғар жырау, Базар
жырау, Қарасақал Ерімбет, Кете Жүсіп, және т.б қатысып, өз пікірлерін
ортаға салады.
Қыздың сұрағы – ғылыми түрде тұжырымдалмаған абстрактілі ұғым.
Сондықтан да бұл сауал ақындардан логикалық жауапты талап етеді. Ақындардың
жауаптары да әртүрлі. Өмірді ұзартатын нәрсе, Ешнияз сал ұғымында, ‘сұлу
қыз’, оңғар жырауша, әкесінің атын шығаратын ұл, ар мен ұят, имандылық.
Қарсақал Ерімбеттің айтуынша, - адамның тұрмыс жағдайы, Базардың
пікірінше, көңіл-күй мен қуаныш, Кете Жүсіптің айтуынша, - денсаулық.
Олардың бәрі де өз жауаптарын парасаттылықпен дәлелдеп, қыз алдына тосады.
Ырысты сұлудың ұғымында бұл жауап тіпті өзгеше. Ол адам ғұмырын
ұзартатын нәрсе - өзіңмен теңдес сүйген жар деп ойлайды. Бұған әрине, сол
кездегі әлеуметтік теңсіздік, қазақ қыздарын қалың малға сату да себеп
болса керек. Жалпы бұл айтыстың мәні – адамгершілік, сыйластыққа, теңдікке
ұмтылуға үндеуінде.
Халық арасына кең тараған үлкен айтыстың бірі – алты ақынның өмір
туралы айтысы. (Ізтілеуов. Т, 1982-109). Бұл айтыс 1922 жылы басталады.
Ақындардың толғанысы еңбек пен ерлік, әділдік пен махаббат арнасында
тоғысады. Алғашқы сөзді бастаған Тұрмағамбет ақын Шораяқтың Омарына:
Келтірмес өлімді ойға нәпсіге ерсең,
Нәпсіге ер емессің, ерік берсең,
Тастайды ара шөлге адастырып,
Алдыңа әуес атты қойып көрсең,
- деп нәпсіқұмарлықтың адам баласын не күйге душар ететіндігін
айтып, қанағат қажеттілігін түсіндіреді. Бұл жолдарды жалғастырған
Шораяқтың Омары да Тұрмағамбет пікіріне қолдау білдіреді. Екеуінің
арасындағы жауаптасу хаттарға үшінші болып Кете Жүсіп қосылады. Өмір туралы
өз көзқарасын білдіре Жүсіп те:
Секілді тағат – атаң, сауап – анаң,
Аштық жоқ қанағатпен сүтін емсең.
Тоныңды топқа ұнарлық бос тоздырсаң,
Болады неге тосқау киген жеңсең,
Ат кейін қалдырам деп арамдық қып
Тұрса ұят ақыретте түсіп еңсең.
Аз өмір жалғаншыға әурленіп,
Шіркінде не қызық бар, бір күн өлсең?
- деп үлкен ой тастайды. Ақындар арасындағы бұл айтыс мұнымен де
тоқталмай, оған енді Кете Шахар мен Керейт Шәді ақын да араласады. Кете
Шахар қанағатшылық туралы толғансын:
Басында, пенде болсаң, тотия жоқ,
Сұлтан боп Сүлеймендей бұлтқа мінсең.
Жалғанда ат шығару қиын емес,
Біраз жыл Қарабайша томар үйсең,
- деп аңыздық кейіпкерлердің іс-әрекетімен түсіндіреді.
Ең соңғы кезекте айтысқа түскен Сарықасқа Молдағали ақынның алдағы
бес шайырға үлкен ой сала келе:
Міндет қып өрелігін өлеңнің,
Алтын мен күміс тауып белден кешсең.
Жақсы ғой ойдағының бәрін істеп,
Мың жасап Лұқпандай дәурен сүрсең,
- деуі де осы айтыстың қорытындысын жасап, соңғы нүктесін де қояды.
2.2. Жұмбақ айтыстар.
Жұмбақ айтыс та поэзиядағы үлкен ерекшелікке толы жазба айтыстың бір
түрі. Жазба айтыстар – жұмбақ айту және оны шешу сынағына құрылған
өнернамалық шығармаларда да бар. Жазба айтыстардың құрылысындағы ең негізгі
орын алатыны – жұмбақ ұсыну мен оны шешу. Басталуы осылай өрбігенімен,
шығарманың барысында сайысушы ақындардың бірін-бірі бағалау көзқарастарынан
туындайтын эмоциональды – психологиялық өзгерістер бой көрсетеді. Яғни,
ақындардың пікір жарыстыру барысында бір-бірінен кемшілік табуы, ескерту,
сыншыл ой айтуы қарама – қайшылықты бағалай көзқарастарын туындатады.
Осыған байланысты жұмбақты ұсыну мен шешу жолдарынан құралатын жазбаша
айтыстардың әдеби шығармаға тән өзіндік композициясы да айқындалады.
Тіршілік, қозғалыстағы заттар мен құбылыстарды жұмбақтау мен оны шешу
арқылы айқындалатын дүниетанымдық білімділік, ойлау мүмкіндіктерін
танытады. Бұл айтыс туралы М.Әуезов: Жұмбақты сөз образының кілті есебінде
тануға болады. Жұмбақ – ақындықтың ұрығы, дәні тәрізді, бұл жақтарын
тексеріп – тану ғылым міндеті. Жалпы – ақындықтың ұрығы, дәні тәрізді, бұл
жақтарын тексеріп-тану ғылым міндеті. Жалпы алғанда, жұмбақ тақырыбы
адамның дүниетану жолындағы азын-аулақ шама-шарқын білдіреді.’-деді.
(Айтыс, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz