Халықаралық қылмыстық соттың құқықтық мәртебесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.6
1. ЖАҢА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОТ ОРГАНЫ РЕТІНДЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Халықаралық қылмыстық соттың қалыптасуы және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.17
1.2 Халықаралық қылмыстық сот құқықтық мәртебесінің түсінігі және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18.25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.27
БИБЛИОГРАФИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28.30
1. ЖАҢА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОТ ОРГАНЫ РЕТІНДЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Халықаралық қылмыстық соттың қалыптасуы және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.17
1.2 Халықаралық қылмыстық сот құқықтық мәртебесінің түсінігі және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18.25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.27
БИБЛИОГРАФИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28.30
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзаттың жаңа мыңжылдыққа қадам басуы мемлекетаралық өзара қатынастар жүйесіндегі халықаралық құқық рөлінің жоғарылаумен ұштасты. Әлемдік қауымдастық өз алдына халықаралық және ішкімемлекеттік істер аясында құқық басымдығын орнатуды маңызды мақсат ретінде қойды. Құқық басымдығын орнатуда мемлекеттерге қарағанда белгілі бір жеке лауазымды тұлғалар ең адамгершіліксіз және қатыгез нысанындағы қылмыстардың іске асырулары арқылы жиі кедергі болды.
Халықаралық қылмыстық сот құқықтық міртебесін зерттеу өзектілігі, тап осы сот нақ құрылған кезеңінен қазіргі уақыттарға дейін әлемдік жүйеде жалғыз әмбебабтық халықаралық сот органы болып қалуында түсініледі.
Бірақ халықаралық құқықтық тәртібті қамтамасыз етуі ісінде соңғы ең маңызды оқиға ретінде ХХ–ХХІ ғасырлардың басында әлемдік қауымдасытық құқық бұзулар күллі әлемнің алаңдаушылығын тудыратын категориялы қылмыстарға қатысты қылмыстық юрисдикцияны жүзеге асыратын Халықаралық қылмыстық сотты (онан әрі, ХҚС) құру болып табылады.
Арнайы және Даярлау комитеттер талқылауларының шеңберіндегі маңызды сұрақ аясы ХҚС ұлттық сот органдарды толықтырушы орган ретінде мойындауы болды. Арнайы комитет өзінің сот органын құру мәселесіне арналған баяндамасында, қылмыстық сот ісін жүргізу барысында халықаралық құқық комиссияларының ойларында ХҚС-тың ұлттық сот органдарын ауыстыру туралы ниет болған жоқ, бірақ, ХҚС юрисдикциясы қарапайым қалдық секілді болып қалмауы қажет.
Нәтижесінде, 1998 ж. Рим қаласы конференциясында осы таңға дейін әрекет ететін бірде-бір ұлттық қылмыстық юрисдикциясы бар үлгілерінен және ad hoc трибуналдарының шеңберіндегі халықаралық қылмыстық юрисдикцияға ұқсамайтын халықаралық қылмыстық юрисдикцияны жүзеге асыратын қағидатты жаңа үлгісі жасалады.
Әлемдік халықаралық тәртіпті және халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау мақсатында жаңа халықаралық сот органы ретінде Халықаралық қылмыстық сот құқықтық табиғатындағы құқықтық мәртебесінің орны ерекше екені.
Сондықтан, Халықаралық қылмыстық сот жұмыс жасау проблемасы және әрдайым жылдам алмастырылып отыратын әлемде оның рөльі, сонымен қатар болашақта оның дамуы мен мол мүмкіндіктері, қазіргі таңда халықаралық құқық ғылымы мен тәжірибесінің көз-қарасы тұсында аса маңызды назарды тудырады.
Проблеманың зерттелу жағдайы. Әлемдегі халықаралық тәртібті сақтау мақсатында Халықаралық қылмыстық сот рөлінің елеулі екеніне қарамастан отандық халықаралық құқық ғылым саласында жоғарыда аталған сот төңірегінде зерттеулер саусақпен санарлықтай ғана жүргізілген.
Халықаралық қылмыстық сот құқықтық міртебесін зерттеу өзектілігі, тап осы сот нақ құрылған кезеңінен қазіргі уақыттарға дейін әлемдік жүйеде жалғыз әмбебабтық халықаралық сот органы болып қалуында түсініледі.
Бірақ халықаралық құқықтық тәртібті қамтамасыз етуі ісінде соңғы ең маңызды оқиға ретінде ХХ–ХХІ ғасырлардың басында әлемдік қауымдасытық құқық бұзулар күллі әлемнің алаңдаушылығын тудыратын категориялы қылмыстарға қатысты қылмыстық юрисдикцияны жүзеге асыратын Халықаралық қылмыстық сотты (онан әрі, ХҚС) құру болып табылады.
Арнайы және Даярлау комитеттер талқылауларының шеңберіндегі маңызды сұрақ аясы ХҚС ұлттық сот органдарды толықтырушы орган ретінде мойындауы болды. Арнайы комитет өзінің сот органын құру мәселесіне арналған баяндамасында, қылмыстық сот ісін жүргізу барысында халықаралық құқық комиссияларының ойларында ХҚС-тың ұлттық сот органдарын ауыстыру туралы ниет болған жоқ, бірақ, ХҚС юрисдикциясы қарапайым қалдық секілді болып қалмауы қажет.
Нәтижесінде, 1998 ж. Рим қаласы конференциясында осы таңға дейін әрекет ететін бірде-бір ұлттық қылмыстық юрисдикциясы бар үлгілерінен және ad hoc трибуналдарының шеңберіндегі халықаралық қылмыстық юрисдикцияға ұқсамайтын халықаралық қылмыстық юрисдикцияны жүзеге асыратын қағидатты жаңа үлгісі жасалады.
Әлемдік халықаралық тәртіпті және халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау мақсатында жаңа халықаралық сот органы ретінде Халықаралық қылмыстық сот құқықтық табиғатындағы құқықтық мәртебесінің орны ерекше екені.
Сондықтан, Халықаралық қылмыстық сот жұмыс жасау проблемасы және әрдайым жылдам алмастырылып отыратын әлемде оның рөльі, сонымен қатар болашақта оның дамуы мен мол мүмкіндіктері, қазіргі таңда халықаралық құқық ғылымы мен тәжірибесінің көз-қарасы тұсында аса маңызды назарды тудырады.
Проблеманың зерттелу жағдайы. Әлемдегі халықаралық тәртібті сақтау мақсатында Халықаралық қылмыстық сот рөлінің елеулі екеніне қарамастан отандық халықаралық құқық ғылым саласында жоғарыда аталған сот төңірегінде зерттеулер саусақпен санарлықтай ғана жүргізілген.
І. Нормативтік құқықтық актілер
а) Халықаралық келісім-шарттар
1) Халықаралық қылмыстық сот Статуты // www.icc.org.
2) Қылмыстарды алдын алу және басып шаншу туралы Женева Конвенциясы 22 тамыз 1864 ж. // www.iccnog.org.
3) Версаль бейбіт келісім шарты. Дипломатический словарь. Т.3. –С.426.
4) Сен Жермен бейбітшіл келісім шарты. Дипломатический словарь. Т.3. –С.426.
5) Трианон бейбітшіл келісім шарты. Дипломатический словарь. Т.3. –С.426.
6) Нейль бейбітшіл келісім шарты. Дипломатический словарь. Т.3. –С.426.
ә) Ұлттық заңнама
1) Закон №10 Контрольного Совета от 20 декабря 1945 г., «Наказание лиц, виновных в совершении военных преступлений, преступлений против мира и против человечности» / Official Gazette Control Council for Germany. Patrick Brode, Casual Slaughters and Accidental Judgements, Canadian War Crimes Prosecutions, 1944-1948, Toronto: University of Toronto Press, 1997.
2) Империялық қылмыстық кодекс 1871 ж.
ІІ. Халықаралық ұйымдардың шешімдері
а) БҰҰ Бас Ассамблея Қарарлары
1. БҰҰ Бас Ассамблеясының Қарары 44/39.
2. БҰҰ Бас Ассамблеясының Қарары 45/41.
3. БҰҰ Бас Ассамблеясының Қарары 46/54.
4. БҰҰ Бас Ассамблеясының Қарары 47/33.
5. БҰҰ құжаты А/CONF/183.
6. БҰҰ құжаты А/CONF/183/10.
7. БҰҰ құжаты А/38/10.
8. БҰҰ құжаты А/41/10.
9. БҰҰ құжаты А/42/10.
10. БҰҰ құжаты А/44/10.
11. БҰҰ құжаты А/45/10.
12. БҰҰ құжаты А/47/10.
13. БҰҰ құжаты A/CN, 4/452.
14. БҰҰ құжаты А/48/10.
15. БҰҰ құжаты A/CN.4/458.
16. БҰҰ құжаты А/50/22.
ә) БҰҰ Қауіпсіздік Кеңес Қарарлары
1. БҰҰ құжаты S/Res/ 1757 (2007).
2. БҰҰ құжаты S/2001/218/ Add.1.
3. БҰҰ құжаты S/2001/218/ Add.1.
4. БҰҰ құжаты S/Res/ 1244 (1999).
5. БҰҰ құжаты Doc. S/2000/ 915.
6. БҰҰ құжаты S/Res/ 877 (1993).
7. БҰҰ құжаты S/Res/ 955 (1994).
б) БҰҰ өзге органдарының актілері
1. БҰҰ құжаты UNTAET Regulation №2000/11.
2. БҰҰ құжаты UNTAET Regulation №2000/15.
3. БҰҰ құжаты A/57/769, Annex.
4. БҰҰ құжаты PCNIIC.
ІІІ. Әдебиеттер
а) Орыс тіліндегі әдебиеттер
1. Абаков А.В., Безнасюк А.С. Роль международных судебных органов в наказании лиц, виновных в международных преступлениях // Права человека и вооруженные конфликты / Отв.ред. В.А. Карташкин, -М.: 2001. -С.106.
2. Багаевский П.М. Красный крест в развитии международного права. -Киев, 1913. Ч.1. –С.308; Ч.2. -С.489.
3. Верещетин В.С. Международный уголовный суд: новые перспективы? // Московский журнал международного права. 1993. №2. -С.5.
4. Гефтер А. Европейское международное право. Сб-т., 1880. -С.235.
5. Дикаев С.У. Вековые конфликты и современные проблемы терроризма. –Уфа: «Сегмент». 2003. -С.219.
6. Камаровский Л.А. О международном суде / Отв.ред. Шестаков Л.Н. Москва: «Зерцало», 2007. –С.439.
7. Кравченко Н.Н. Официальная германская доктрина о военнопленных // Известия Министерства иностранных дел. 1916. –С.25.
8. Коровин Е.А. Международные договоры и акты нового времени. Сборник. -М.: «Госиздат», 1924. -С.117.
9. Капустин А.Я. Правовой статус Международного уголовного суда // Российский ежегодник международного права. 2003. Специальный выпуск. –С.18.
10. Лукашук И.И., Наумов А.В. Международное уголовное право: Учебник. -М.: «Спарк», 1999. -С.90.
11. Дипломатический словарь. Т.3. –С.426.
12. Международное публичное право. Сборник документов. Т.2. -М.: «БЕК». 1996. -С.102.
13. Международное право: Учебник / Отв. ред. Ю.М. Колосов, Э.С. Кривчикова, – М.: Международные отношения, 2001. -С.215.
14. Международное публичное право / Под.ред. К.А. Бекяшева, -М.: 1999, -С.253.
15. Международное право: Учебник / Отв. ред. Ю.М. Колосов, Э.С.Кривчикова, -М.: Международные отношения, 2001. –С.301.
16. Рабцевич О.И. Международное уголовно-процессуальное право в контексте проблем системы современного международного права // Права и Политика, 2007. №9(93). -С.40.
17. Ромашкин П.С. К вопросу о понятиях и источниках международного права // Советское государство и право. 1948. №3. –С.52.
18. Трикоз Е.Н. Начало деятельности Международного уголовного суда: состояние и перспективы // Журнал российского права. 2005. N 3. –С.35.
18. Ушаков Н.А. Основания международной ответственности государств. -М.: «Контакт», 1983. -С.230.
б) Шетел тіліндегі әдебиеттер
1. Greppi E.. The evolution of individual criminal responsibility under international law, in Revue internationale de la Croix-Rouge.1999. №835. р.645.
2. Kriegsverbrechverfolgungsgesetz. RGBI. 1919. S.2125 f.
3. Mosler H. Londbuch des Staatstrechts der Bundesrepublik Deutschland. Heidelberg,1992. p.611.
4. Moynier R. Note sur la creation dune institution judiciaire international proper a reprimer les infractions a la convention de Geneve. Iue au comite international de secours aux militaries bleses dans sa séance du 3 janvier 1872. Revue. 1872. р.325.
5. Official Gazette Control Council for Germany. Patrick Brode, Casual Slaughters and Accidental Judgements, Canadian War Crimes Prosecutions, 1944-1948, Toronto: University of Toronto Press, 1997.
6. Ponta V. Scurt istoric al justitiei penale international. Ed. Regia autonoma. Bucuresti. 2001. №29.
Decision on the Defense Motion for interlocutory Appeal on Jurisdiction, Prosecutor v.Tadic. case IT-94-1, 2 October 1995.
7. Report of the Group of Experts for Cambodia established pursuant to GA resolution 52/135. – Para. 1777.
8. Reichsstrafgeselzbuch. RStGB (idf von 1871).
9. Schermers H.G., Blokker N.M. International Institutional Law: Unity within Diversity, Clawer Law International, The Hagoc / Boston / London. 1995, section 48, p.205.
10. Brownile L. Principles of Public International Law. Oxford University Press, Oxford, 1998, p.322.
11. Treaty of Peace between the Allied and Associated Powers and Germany, 1919, p.201.
ІV. Өзге материалдар (интернет, баяндама, хаттар, т.б.)
1. Cruvellier Tierry: Africa: The Laboratory of Justice //http:// www crimesofwar.org/ Africa-mag /afr_06_cruvellier.html
а) Халықаралық келісім-шарттар
1) Халықаралық қылмыстық сот Статуты // www.icc.org.
2) Қылмыстарды алдын алу және басып шаншу туралы Женева Конвенциясы 22 тамыз 1864 ж. // www.iccnog.org.
3) Версаль бейбіт келісім шарты. Дипломатический словарь. Т.3. –С.426.
4) Сен Жермен бейбітшіл келісім шарты. Дипломатический словарь. Т.3. –С.426.
5) Трианон бейбітшіл келісім шарты. Дипломатический словарь. Т.3. –С.426.
6) Нейль бейбітшіл келісім шарты. Дипломатический словарь. Т.3. –С.426.
ә) Ұлттық заңнама
1) Закон №10 Контрольного Совета от 20 декабря 1945 г., «Наказание лиц, виновных в совершении военных преступлений, преступлений против мира и против человечности» / Official Gazette Control Council for Germany. Patrick Brode, Casual Slaughters and Accidental Judgements, Canadian War Crimes Prosecutions, 1944-1948, Toronto: University of Toronto Press, 1997.
2) Империялық қылмыстық кодекс 1871 ж.
ІІ. Халықаралық ұйымдардың шешімдері
а) БҰҰ Бас Ассамблея Қарарлары
1. БҰҰ Бас Ассамблеясының Қарары 44/39.
2. БҰҰ Бас Ассамблеясының Қарары 45/41.
3. БҰҰ Бас Ассамблеясының Қарары 46/54.
4. БҰҰ Бас Ассамблеясының Қарары 47/33.
5. БҰҰ құжаты А/CONF/183.
6. БҰҰ құжаты А/CONF/183/10.
7. БҰҰ құжаты А/38/10.
8. БҰҰ құжаты А/41/10.
9. БҰҰ құжаты А/42/10.
10. БҰҰ құжаты А/44/10.
11. БҰҰ құжаты А/45/10.
12. БҰҰ құжаты А/47/10.
13. БҰҰ құжаты A/CN, 4/452.
14. БҰҰ құжаты А/48/10.
15. БҰҰ құжаты A/CN.4/458.
16. БҰҰ құжаты А/50/22.
ә) БҰҰ Қауіпсіздік Кеңес Қарарлары
1. БҰҰ құжаты S/Res/ 1757 (2007).
2. БҰҰ құжаты S/2001/218/ Add.1.
3. БҰҰ құжаты S/2001/218/ Add.1.
4. БҰҰ құжаты S/Res/ 1244 (1999).
5. БҰҰ құжаты Doc. S/2000/ 915.
6. БҰҰ құжаты S/Res/ 877 (1993).
7. БҰҰ құжаты S/Res/ 955 (1994).
б) БҰҰ өзге органдарының актілері
1. БҰҰ құжаты UNTAET Regulation №2000/11.
2. БҰҰ құжаты UNTAET Regulation №2000/15.
3. БҰҰ құжаты A/57/769, Annex.
4. БҰҰ құжаты PCNIIC.
ІІІ. Әдебиеттер
а) Орыс тіліндегі әдебиеттер
1. Абаков А.В., Безнасюк А.С. Роль международных судебных органов в наказании лиц, виновных в международных преступлениях // Права человека и вооруженные конфликты / Отв.ред. В.А. Карташкин, -М.: 2001. -С.106.
2. Багаевский П.М. Красный крест в развитии международного права. -Киев, 1913. Ч.1. –С.308; Ч.2. -С.489.
3. Верещетин В.С. Международный уголовный суд: новые перспективы? // Московский журнал международного права. 1993. №2. -С.5.
4. Гефтер А. Европейское международное право. Сб-т., 1880. -С.235.
5. Дикаев С.У. Вековые конфликты и современные проблемы терроризма. –Уфа: «Сегмент». 2003. -С.219.
6. Камаровский Л.А. О международном суде / Отв.ред. Шестаков Л.Н. Москва: «Зерцало», 2007. –С.439.
7. Кравченко Н.Н. Официальная германская доктрина о военнопленных // Известия Министерства иностранных дел. 1916. –С.25.
8. Коровин Е.А. Международные договоры и акты нового времени. Сборник. -М.: «Госиздат», 1924. -С.117.
9. Капустин А.Я. Правовой статус Международного уголовного суда // Российский ежегодник международного права. 2003. Специальный выпуск. –С.18.
10. Лукашук И.И., Наумов А.В. Международное уголовное право: Учебник. -М.: «Спарк», 1999. -С.90.
11. Дипломатический словарь. Т.3. –С.426.
12. Международное публичное право. Сборник документов. Т.2. -М.: «БЕК». 1996. -С.102.
13. Международное право: Учебник / Отв. ред. Ю.М. Колосов, Э.С. Кривчикова, – М.: Международные отношения, 2001. -С.215.
14. Международное публичное право / Под.ред. К.А. Бекяшева, -М.: 1999, -С.253.
15. Международное право: Учебник / Отв. ред. Ю.М. Колосов, Э.С.Кривчикова, -М.: Международные отношения, 2001. –С.301.
16. Рабцевич О.И. Международное уголовно-процессуальное право в контексте проблем системы современного международного права // Права и Политика, 2007. №9(93). -С.40.
17. Ромашкин П.С. К вопросу о понятиях и источниках международного права // Советское государство и право. 1948. №3. –С.52.
18. Трикоз Е.Н. Начало деятельности Международного уголовного суда: состояние и перспективы // Журнал российского права. 2005. N 3. –С.35.
18. Ушаков Н.А. Основания международной ответственности государств. -М.: «Контакт», 1983. -С.230.
б) Шетел тіліндегі әдебиеттер
1. Greppi E.. The evolution of individual criminal responsibility under international law, in Revue internationale de la Croix-Rouge.1999. №835. р.645.
2. Kriegsverbrechverfolgungsgesetz. RGBI. 1919. S.2125 f.
3. Mosler H. Londbuch des Staatstrechts der Bundesrepublik Deutschland. Heidelberg,1992. p.611.
4. Moynier R. Note sur la creation dune institution judiciaire international proper a reprimer les infractions a la convention de Geneve. Iue au comite international de secours aux militaries bleses dans sa séance du 3 janvier 1872. Revue. 1872. р.325.
5. Official Gazette Control Council for Germany. Patrick Brode, Casual Slaughters and Accidental Judgements, Canadian War Crimes Prosecutions, 1944-1948, Toronto: University of Toronto Press, 1997.
6. Ponta V. Scurt istoric al justitiei penale international. Ed. Regia autonoma. Bucuresti. 2001. №29.
Decision on the Defense Motion for interlocutory Appeal on Jurisdiction, Prosecutor v.Tadic. case IT-94-1, 2 October 1995.
7. Report of the Group of Experts for Cambodia established pursuant to GA resolution 52/135. – Para. 1777.
8. Reichsstrafgeselzbuch. RStGB (idf von 1871).
9. Schermers H.G., Blokker N.M. International Institutional Law: Unity within Diversity, Clawer Law International, The Hagoc / Boston / London. 1995, section 48, p.205.
10. Brownile L. Principles of Public International Law. Oxford University Press, Oxford, 1998, p.322.
11. Treaty of Peace between the Allied and Associated Powers and Germany, 1919, p.201.
ІV. Өзге материалдар (интернет, баяндама, хаттар, т.б.)
1. Cruvellier Tierry: Africa: The Laboratory of Justice //http:// www crimesofwar.org/ Africa-mag /afr_06_cruvellier.html
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Халықаралық қатынастар факультеті
Халықаралық құқық кафедрасы
Курсытық жұмыс
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТТЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
Орындаған: ХҚ 81-тобының
магистранты Байгоныров К.К.
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., доцент Аманжолов Ж.М.
Қорғауға жіберілді
___ _________ 2009 ж.
_____________________
Кафедра меңгерушісі
з.ғ.к., доцент Айдарбаев С.Ж.
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
1. ЖАҢА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОТ ОРГАНЫ РЕТІНДЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТТЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Халықаралық қылмыстық соттың қалыптасуы және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-17
1.2 Халықаралық қылмыстық сот құқықтық мәртебесінің түсінігі және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .18-25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...26-2 7
БИБЛИОГРАФИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 28-30
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзаттың жаңа мыңжылдыққа қадам
басуы мемлекетаралық өзара қатынастар жүйесіндегі халықаралық құқық рөлінің
жоғарылаумен ұштасты. Әлемдік қауымдастық өз алдына халықаралық және
ішкімемлекеттік істер аясында құқық басымдығын орнатуды маңызды мақсат
ретінде қойды. Құқық басымдығын орнатуда мемлекеттерге қарағанда белгілі
бір жеке лауазымды тұлғалар ең адамгершіліксіз және қатыгез нысанындағы
қылмыстардың іске асырулары арқылы жиі кедергі болды.
Халықаралық қылмыстық сот құқықтық міртебесін зерттеу өзектілігі, тап
осы сот нақ құрылған кезеңінен қазіргі уақыттарға дейін әлемдік жүйеде
жалғыз әмбебабтық халықаралық сот органы болып қалуында түсініледі.
Бірақ халықаралық құқықтық тәртібті қамтамасыз етуі ісінде соңғы ең
маңызды оқиға ретінде ХХ–ХХІ ғасырлардың басында әлемдік қауымдасытық құқық
бұзулар күллі әлемнің алаңдаушылығын тудыратын категориялы қылмыстарға
қатысты қылмыстық юрисдикцияны жүзеге асыратын Халықаралық қылмыстық сотты
(онан әрі, ХҚС) құру болып табылады.
Арнайы және Даярлау комитеттер талқылауларының шеңберіндегі маңызды
сұрақ аясы ХҚС ұлттық сот органдарды толықтырушы орган ретінде мойындауы
болды. Арнайы комитет өзінің сот органын құру мәселесіне арналған
баяндамасында, қылмыстық сот ісін жүргізу барысында халықаралық құқық
комиссияларының ойларында ХҚС-тың ұлттық сот органдарын ауыстыру туралы
ниет болған жоқ, бірақ, ХҚС юрисдикциясы қарапайым қалдық секілді болып
қалмауы қажет.
Нәтижесінде, 1998 ж. Рим қаласы конференциясында осы таңға дейін
әрекет ететін бірде-бір ұлттық қылмыстық юрисдикциясы бар үлгілерінен және
ad hoc трибуналдарының шеңберіндегі халықаралық қылмыстық юрисдикцияға
ұқсамайтын халықаралық қылмыстық юрисдикцияны жүзеге асыратын қағидатты
жаңа үлгісі жасалады.
Әлемдік халықаралық тәртіпті және халықаралық бейбітшілік пен
қауіпсіздікті сақтау мақсатында жаңа халықаралық сот органы ретінде
Халықаралық қылмыстық сот құқықтық табиғатындағы құқықтық мәртебесінің орны
ерекше екені.
Сондықтан, Халықаралық қылмыстық сот жұмыс жасау проблемасы және
әрдайым жылдам алмастырылып отыратын әлемде оның рөльі, сонымен қатар
болашақта оның дамуы мен мол мүмкіндіктері, қазіргі таңда халықаралық құқық
ғылымы мен тәжірибесінің көз-қарасы тұсында аса маңызды назарды тудырады.
Проблеманың зерттелу жағдайы. Әлемдегі халықаралық тәртібті сақтау
мақсатында Халықаралық қылмыстық сот рөлінің елеулі екеніне қарамастан
отандық халықаралық құқық ғылым саласында жоғарыда аталған сот төңірегінде
зерттеулер саусақпен санарлықтай ғана жүргізілген. Атап айтқанда,
мерзімдік басылымда Т.К. Пактың, М.Б. Құдайбергеновтың және М.М. Ауэзовтың
мақаласы кездеседі және Халықаралық қылмыстық сотқа жанамалық сипаттық
түрде М.Б Құдайбергеновтің Международная уголовная ответственность
физических лиц және С.С. Казакованың Уголовная ответственность за
преступления против мира и безопасности человечества атты кандидаттық
диссертациялары орын алады. Ал, отандық заң ғылымында жоғарыда аталған сот
аясында ғылыми кітаптар мүлдем жоқ. Халықаралық қылмыстық сот жөнінде
орыстардың заңдық ғылымында жан-жақты талқыланып зерттелген материалдар
жеткілікті. Солардың ішінде жұмыс барысында қолданылған авторлардың
тізбесіне тоқталсақ, олар Адельханян Р.А., Блищенко И.П., Верещетин В.С.,
Грицаев С.А., Греченкова О.Ю., Гефтер А., Дикаев С.У., Каболов В.В.,
Карташкин В.А., Кравченко Н.Н., Колосов Ю.М., Коровин Е.А., Костенко Н.,
Лукашук И.И., Моисеев А.А., Наумов А.В., Патрин Д.А., Рамашкин П.С.,
Русинова В.Н., Сафаров Н.А., Трикоз Е.Н., Тузмухамедов Б.Р., Ушаков А.,
Фисенко И.В., Энтин М.Л. және т.б.
Курстық жұмыстың мақсаты. Халықаралық қылмыстық сот құқықтық
мәртебесінің заңдық маңызын кешенді түрде зерттеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылған болатын:
1. Тұрақты жұмыс істейтін халықаралық қылмыстық сот туралы ойдың пайда
болуына және оны құруға ықпалын тигізген жеке тұлғаларды халықаралық
қылмыстық жауаптылыққа тарту мүмкіншілігін туғызған факторларды тарихи-
теориялық негізінде зерттеу.
2. Халықаралық қылмыстық әділет органдарының дамуы және қалыптасу
процесстерін кезеңдерге бөліп қарастыру тұрғысында тарихи-құқықтық
талдау жүргізу.
3. Халықаралық қылмыстық соттың қалыптасуына едәуір түрткі болған ad hoc
трибуналдар қызметіне сараптамалық-талдау жүргізу.
4. Халықаралық қылмыстық соттың құқықтық табиғатына қатысты құқықтық
мәртебесіне салыстырмалы-құқықтық зерттеу жүргізу.
5. Халықаралық құқық теориясы тұрғысынан Халықаралық қылмыстық соттың
құқықтық мәртебесін анықтау.
Зерттеудің пәні мен объектісі. Жұмыс пәні Халықаралық қылмыстық
соттың құқықтық мәртебесі болып табылады. Зерттеу объектісі ретінде жеке
тұрғыда белгіленген жауаптылыққа орайлас қылмыстық-құқықтық нормаларды
қолдануымен және оны іске асыруда туындайтын қоғамдық қарым-қатынастардың
жиынтығы болып табылады.
Курстық зерттеудің әдістемелік негізі. Әдістемелік негізін
процесстердің және құбылыстардың, сондай-ақ объектіні зерттеуде жүйелік
тәсіл қолдану және зерттеу пәнінің қазіргі тану теорияларының ережелері
құрастырады.
Курстық зерттеу жұмысы жалпы ғылыми (талдау, жүйелік тәсілдеу, тарихи,
салыстырмалы, кисынды) және арнайы әдістердің жиынтығына негізделген.
Қорғауға шығарылатын ережелер.
1. Халықаралық қылмыстық соттың қалыптасуына елеулі серпілістік алғы
шарт жасаған болып жеке лауазымды тұлғаларды алғаш рет халықаралық
жауаптылыққа тарту мүмкіндігінен туындағаны делелденеді.
2. Халықаралық қылмыстық соттың дамуы және қалыптасу мазмұнын кешенді
және неғұрлым толық ашу мақсатында шартты түрде төрт кезеңге бөліп
негізделді. I кезең: ХV ғасырдың соңы – XVI ғасырдың басы; ІІ кезең:
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін – Екінші дүниежүзілік соғысқа
дейін; ІІІ кезең: Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін – қазіргі
уақытқа дейін.
3. Халықаралық қылмыстық әділет жүйеснің қалыптасып аяқталғандығын және
толықтығын қамтамасыз ету кеңістігінде ad hoc трибуналдар құрылуындағы
сарпылмас маңызы анықталды.
4. Әлемдік халықаралық тәртіпті және халықаралық бейбітшілік пен
қауіпсіздікті сақтау мақсатында жаңа халықаралық сот органы ретінде
Халықаралық қылмыстық сот құқықтық табиғатындағы құқықтық мәртебесінің
орны ерекше екені дәлелденді.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Теориялық
маңыздылығын библиографиялық бөлімде көрсетілген авторлардың қауырсынына
жататын ғылыми еңбектер, халықаралық құқық саласында іргелі зерттеулер және
оның салаларының негізі құрастырады. Курстық зерттеу проблемасы аясында
ғылыми-практикалық және ғылыми-теориялық конференция материалдары, мерзімді
баспалар, сонымен қатар талдау сипатындағы мақала мен шолулар зерттеліп
және талдап қорытылған болатын.
Тәжірибелік маңыздылығын осы зерттеу жұмыстағы материалдар халықаралық
құқық, халықаралық қылмыстық құқық және халықаралық гуманитарлық құқық
саласында курс аясын неғұрлым жан-жақты және толық ашу барысында қолданылуы
мүмкін. Сондай-ақ зерттеу жұмысындағы талдау жұмыстары негізіндегі ой-
қорытындылары мен ұстанымдарды Қазақстан Республикасындағы құқыққорғау және
заң шығару билік органдарына қолдану мүмкіншілігі едәуір екенінде тұрады.
Нақтылап айқанда, Рим Статут ережелерін ратификациялап, еліміз ұлттық
қылмыстық-құқықтық заңнаманы соңғыға сәйкестендіру мақсатында осы курстық
зерттеу жұмысының пайдасы орасан зор.
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Констатациялық тұрғыда мәлімдеуге
тұрарлық жайт, яғни осы уақытқа дейін халықаралық құқық саласындағы отандық
ғылымында Халықаралық құылмыстық сотты жалпы жүйеге келтіру тәртібінде және
тереңдетіп зерттеудің аяқталған түрде ұсынылып толық суретін
қалыптастырудағы зерттеулер қолға алынған жоқ.
Зерттеудің нормативтік базасы. Халықаралық қылмыстық сотты құру
аясындағы БҰҰ-ға мүше мемлекеттер өкілетті өкілдердің Дипломатиялық
конференция материалдары[1], соның ішінде ХҚС Статуты және Қорытынды
Актісі[2] және басқа да құжаттар; БҰҰ Халықаралық құқық комиссиясының
құжаттары[3] және ХҚС құру мәселесі бойынша БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі
қарарлары[4], сонымен қатар ХҚС-қа арналған Даярлау комиссия құжаттары[5]
құрастырады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, бір тараудан және
оның екі бөлімдерінен, қорытынды және библиографиядан тұрады. Жұмыстың
жалпы көлемі – 30 бет.
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТТЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ ЖАҢА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОТ
МЕКЕМЕСІ РЕТІНДЕ
1.1 Халықаралық қылмыстық соттың қалыптасуы және даму тарихы
Халықаралық қылмыстық соттың қалыптасу тарихы ХV ғасырдан тамырын
түзейді. Халықаралық қылмыстық соттың дамуы және қалыптасу мазмұнын
кешенді және неғұрлым толық ашу мақсатында шартты түрде төрт кезеңге бөліп
қарастырдық.
Халықаралық қылмыстық сот қалыптасуы түбірлер болады . Үшін ұстау
нәтижелі және толық жазып жіберу көбірек мақсатқа лайықтымен қалыптасу
шартты ұсақтайды және төрт кезеңге халықаралық қылмыстық сот дамуының .
I кезең: ХV ғасырдың соңы – XVI ғасырдың басы;
ІІ кезең: Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін – Екінші дүниежүзілік
соғысқа дейін;
ІІІ кезең: Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін – қазіргі уақытқа дейін.
Бірінші тәжірибелік халықаралық қылмыстық-құқықтық институт құру
әрекеттері 1474 ж. жүзеге асырылған болатын. Бірақ сол уақытта халықаралық
юрисдикция туралы сөз болуы да мүмкін емес еді. Мұндағы сот процессс,
Бургундии герцогі Германияда орналасқан Жоғарғы Рейндегі Брейзбах қамалына
қолбасшы ретінде тағайындалған Петер Ван Хагенбакка қатысты белгіленген
болатын[6]. П.В. Хагенбак герцог нұсқауларына сүйене жоғарыда аталған
қамалда қатал тәртіб орнатып, террорлық және зорлық-зомбылықтық әрекеттер
жүргізді. Қамалда әр санаттағы қылмыстар, заңсыз баж салығы және мүлік
конфискациясы әдеттегі тәжірибеге айналды.
Австрия, Франция, Берн және Жоғарғы Рейн қалалары құрамынан құралған
Одақ, герцог болуды қалаған қолбасшы П.В. Хагенбак қызметін тоқтатты. Сол
себепті Брейзбах қамалы тұрғындары көтеріліске шығып, нәтижесінде П.В.
Хагенбакты тұтқынға басып алған болатын, ал сотқа оны Австриялық эрцгерцог
тапсыруға бұйрық берді. П.В. Хагенбак әдеттегі сотпен айыпталған жоқ. Одақ
27 судьядан тұратын арнайы жасалған ad hoc сотын жасақтап, сонымен соттаған
болатын.
Одақтың тап осы әрекетін Берлин университетінің профессоры
A. Гефтер сөзіне сүйене ара қатынасын белгілеуге болады, яғни оның айтуынша
жеке және мүлік қолсұғылмашылық қорғауындағы соғыс заңдарының және
қылмыстық заңдардың бұзуындағы айыпты тұлғалар, өз елінің жалпымен танылған
сотымен, немесе қарсы тараптың далалық сотымен сотталуы мүмкін[7].
Осы процесстің құндылығы әлемдік қауымдастықтың берік құндылықтарын
қорғаушы туралы ережелеріне қарсы алғаш жасалған қадам болып табылады, яғни
П.В. Хагенбакқа қатысты жеке әрекет негізіндегі құрамға халықаралық
деңгейінде санкция қолдану тәжірибесі өте маңызды.
Тарихи үрдістегі ХҚС қалыптасуында 1815 ж. антифранцуздық одақ
талқылауы барысында мың адам жүздерінің опат болуында және көп санды
наполеондық соғыстардың уақытындағы басқа да қылмыстар үшін Напалеон
Бонапартты айыпты деп танып, сотқа беру туралы ой көтеріліп, халықаралық-
құқықтық алғы шарт ретінде достық мемлекеттердің мүддесіне зиян келтірген
әрекетіне арналған қылмыстық жауаптылыққа тарту сұрағында сипатталады.
Бірақ өтілген талқылаудың нәтижесінде ешқандай әрекет орын алмады.
Мүмкін осы жағдай, Н.A. Ушаков айтқандай: егер жеке тұлғалардың
әрекетінде халықаралық қылмыс белгілері болса, онда олар тек
ішкімемлекеттік құқық нормалардың негізінде жауапкершілікке тартылуы
тиісті[8], деген нысанда қарастырылған болар.
Жоғарыда көрсетілген І-кезең дәуірін талдай келе, сондай-ақ тарихта
аралас соттар құрудың кейбір әрекеттері анықталды. Мысалы, Мысырда аралас
соттары қызмет жасаған. Олар 1873 ж. Мысырда аралас процесстерге арналған
сот ісін жүргізу жарғысы негізінде Каир және Константинополь екі комиссия
жұмыстары нәтижелермен құрылған болатын. Сонымен қатар осындай аралас
соттар Александрияда, Қайырда және Загазигеде құрылған. Әрбір сот жеті
судья құрамынан түзелген: төртеуі шетелдіктердің және үшеуі жергілікті
тұрғындардан. Шешімдері бес судьямен қаулы етілді.
Расында аталған жоғарыдағы мәселелерге қарамастан, халықаралық
қылмыстық юрисдикциясын құру туралы нақтылы жобалар тек ХІХ ғасырға
жатқызылады.
Нақтылы осы жобалардың бірден бір бастауын 1872 ж. франко-пруссиялық
соғыс кезінде Қызыл Кресті Халықаралық Комитетінің негізін салушылардың
бірі Густав Муаньенің жаппай ауыр қылмыстарды іске асыруышы жеке тұлғаларды
соттау құқығына ие ұлт үстінен қарайтын ұйымды құру туралы ұраны болып
табылады. 1872 ж. Г.Муанье 22 тамыз 1864 ж. Қылмыстарды алдын-алу және
басым жаншу туралы Женева Конвенция ережесіне сәйкес Халықаралық сот
инстанциясын құру туралы Конвенция жобасын дайындады. Г.Муанье аталған
Конвенция жобасына қатысты Әскери жаралыларға көмек көрсету жөніндегі
халықаралық комитетінде баяндама жасады. Г. Муанье ұсыныстары мемлекеттер
тарапынан қолдау таппады. Себебі, ұлттық, айрықша монархиялық орын тепкен
заманындағы мемлекеттердің тәуелсіз ел әрекеттерін қылмыстық-құқықтық
тұрғыда қудалану мүмкіндігін елестеудің өзі қисынсыз.
Алдыңғы мына ой қатысты сол уақыттардың халықаралық құқықтың белгілі
теоретиктерінің қатар жағынан қарсылықтар кездесті (Либер, Вестлек,
Гольцендорф, Морена, Ролен-Жекмен). Олардың ойларының ортақ қосылған тұсы,
ең басты халықаралық-құқықтық актілердің заңгерлік қорғанышына арналған
ерекше халықаралық органға мұқтаж болады, ал ойларының бір-біріне қайшылық
болған тұсы, осы үшін халықаралық қылмыстық сот құру қажеттігінде
шүбәлануында болды.
Г. Муанье жобасы бір де бір халықаралық конференциялардың талқылаулар
барысына тіпті қойылмағандығына қарамастан, тарих парағында тұрақты
халықаралық сот құру жолындағы жасалған алғашқы қадам болып қалды.
Халықаралық құқық әдебиеттерінде халықаралық сот ойы төңірегінде жан-
жақты негіздеуге арналған бірінші және теңдессіз ғылыми туындыны 1881 ж.
ресей құқықтанушысы Камаровский Л.A. қорғаған Халықаралық сот туралы
атты докторлық диссертациясы болып саналады.
Камаровский Л.A. халықаралық сот туралы өз пікірлерін жалпыға бірдей
және мәңгі әлем жобаларымен орайлас зерттеген. Оның пікірінше, бірақ осы ой
сондай жобалардың іске асыруына қызмет ету керек болса да, ол олардан
бөлінді және дербес оймен қалытасты. Әлем өз-өзімен емес, бірақ заңгерлік
ұйымшыл және қамсыздандырылған әлем – оның идеалы,- деп Камаровский Л.A.,
мәңгі әлем жобаларымен және халықаралық сот ойлары арақатынасы туралы
жазды.
Абакова A.В. және Безнасюкова A.С. пікірлері бойынша, Бірінші
дүниежүзілік соғысқа дейін қабылданған конвенциялар, сонымен қатар басқа да
халықаралық-құқықтық актілер әскери әрекеттерді басқару ісінде туындайтын
соғыс құқық нормаларын жеке тұлғалар бұзған жағдайда да, оларға нәтижесінде
қылмыстық жауаптылық көрсетілген жоқ, соның салдарынан қатынастарды реттеу
райы нәтижелілігінің маңызын төмендеткен. Нақтылы айыпты жеке тұлғалардың
жауаптылығын ескеріп, әлем қызметі үшін ең жоғары дәрежеде қылмыстық заңды
қою туралы әділетті пайымдауы ұзақ уақыттардың бойында тек қана ізгі ой
ретінде қалды[9].
Жоғарыда аталған мәселелерді қорытындылай келе, келесі тұжырымдарды
пайымдауға болады. Мемлекеттің бірінші лауазымды тұлғаларын, яғни герцог
және импетатордың заңсыз әрекетіне қатысты халықаралық сот юстициясы құру
арқылы халықаралық масштабта жауаптылыққа тарту тұрғысының орын алуы өте
маңызды категориясы болатын. Егер, тап осы кезеңге басқаруда өзіне тән
монархистік түрі және халықаралық қауымдастық құндылықтарын қорғау
мақсаттарында бір одақтың астына бірнеше мемлекеттердің бірігуі жат
болғанын, сондай-ақ Г. Муанье Халықаралық сот инстанциясын құру туралы
Конвенция атты жобасының ролін ескерсек, сөзсіз осы кезеңге тұрақты
халықаралық қылмыстық сот қалыптасуы тарихындағы жасалған алғашқы қадам
іспетті болған деп мінездемі беруге болады.
ХҚС дамуында жаңа кезең қарқынды серпеліспен Бірінші дүниежүзілік
соғыстан кейін басталды. Бірінші дүниежүзілік соғыстың соңғы ширағынан
кейін 28 маусым 1919 ж. Германия мен 27 одақтық және қауымдастырылған ірі
мемлекеттер арасындағы Версаль келісім-шартқа сәйкес бұрынғы германиялық
император II–Вильгельм Гогенцоллернді әскери қылмыскер ретінде танып,
ұлттық деңгейдегі жалпықылмыстар шеңберінен шығып әлемнің бейбітшілік және
қауіпсіздік қылмыстардың іске асыру әрекеттеріне қарсы жауаптылыққа тарту
туралы халықаралық келісімдердің жобалары дайындалды. Соғысты бастаушылары
- Германия, Австрия, Түркия және Болгарияның жауаптылығы туралы сұрақтардың
қарауына арналған Комиссия құрылды.
Бірақ келісім-шарттар да және өзге де жасалған мәмілелер, қылмыс
құрамының констатациясында айқын қалыптастырулардың және жаза өлшемдерінің
мазмұны көрсетілмеу себебіне байланысты ол үшін әділ сот жүзеге асыруы
мақсатындағы жүктелетін сот органы құрылған жоқ, ал агрессияға жауаптылық
принципінің өзі жалпы халықаралық құқыққа кірмеді, сондықтан нәтижесінде
ІІ–Вильгельм және басқа соғыс сарбаз басшылары жазасыз қалды.
Комиссия пікірі бойынша, әскери қылмыскерлер әртүрлі мемлекеттердің
азаматтығында болу себебіне байланысты, ал көптеген елдердің әскери
қызметкерлеріне тиісті қылмыстық бұйрықтар тиісті өкіметтермен
шығарылғандықтан, сот үкімдердің шығаруын арнайы халықаралық трибуналға
тапсыруға беру жөн деп санайды[10]. Бірақ нәтижесінде ХҚС құру туралы
ұсыныс жүзеге асырылған жоқ.
Лайықты халықаралық-құқықтық құжаттардың жоқ болуына байланысты
құқықтық реттеу кемшіліктері, бір жағынан Версаль келісім-шарт нормасын
жүзеге асыратын процесссуалдық тәртібтің ретінде, ал екінші
жағынан–халықаралық нақты (әскери) қылмыстардың құрамдарын біріктіретін
халықаралық құқық нормалары жұмыс істейтін халықаралық сотты сол уақытта
құру мүмкіншілігін тығырыққа тіреп, тосқауылдық танытты.
Әйткенмен, осыған байланысты Кравченко Н.Н сөздерінің сырлы астарында
келесі мән-жайды байқауға болады, яғни ол кесімді түрде Версаль келісім-
шартты халықаралық құқық, заңдардың бұзуына тиым салады және соғыс әдеттері
мен нақтылы жеке тұлғаларға халықаралық қылмыстық жауаптылық жүктеуін
мақұлдады[11].
Версаль келісім-шарттына ұқсас нормалар, 10 қыркүйек 1919 ж. Австрия
Республикасы мен 17 одақтық ірі мемлекеттер арасындағы Сен-Жермен бейбітшіл
келісім-шарты (173-176 б.)[12], 4 маусым1920 ж. Венгрия мен 17 одақтық және
қауымдастырылған ірі мемлекеттер арасындағы Трианон бейбітшіл келісім-шарты
(157-160 б.)[13], Болгария және 16 одақтық ірі мемлекеттер арасындағы Нейль
бейбітшіл келісім-шартында (118-120 б.)[14] бекітіліп және соңында
қосылған.
Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін тұрақты халықаралық
қылмыстық юстиция құру туралы ой 9 қазан 1934 ж. Марсель қаласында
Югославия корольі Александра және Францияның Сыртқы істер министрі Луи
Бартуды өлтіруден кейін барлық жоғарыда аталған оқиғаларда жіберілген
қателіктер кейбір жеке тұлғаларды қылмыстық жауаптылыққа тартуға
бағытталған халықаралық сот туралы конвенцияны жасау кезінде есепке алынған
болатын.
Нақты аталған конвенция ХҚС халықаралық-құықытық негізін
қалыптастырған және қызметінің юрисдикциясына шек қойылғанмен, бірақ онда
оның қызметінің процесссуалдық тәртібін реттейтін нормалар орын алған жоқ.
Яғни осы сотпен әділдікті жүзеге асыру үшін халықаралық-құқықтық негіздер
қалыптастырылған жоқ.
Осы конвенциялар заңды күшіне енбеді, бірақ аталған конвенциялардың
тәжірибесі халықаралық әскери трибунал құқықтық қызмет негіздерінің құруы
кезінде Алыс Шығысқа арналған халықаралық әскери трибуналдың және европалық
елдер осьінің әділ және жылдам соттың артынан және негізгі бас әскери
қылмыскерлерді жазалау барысында жоғарыда аталған конвенцияларды дайындау
және заңгерлік новациялары есепке алынған болатын.
Екінші кезеңді үйлестіріп түйіндей келе, келесі ой тұжырымның
көкейкестілігін атап кетуге болады. Біздің ойымызша, жоғарыда көрсетілген
қатар құжаттардың халықаралық-құқықтық мән-мағынасы түзеледі, атап
айтқанда: Версаль келісім-шарты, Сен-Жермендық бейбітшіл келісім-шарты,
Трианондық бейбітшіл келісім-шарт, Нейлсдық бейбітшіл келісім-шарты,
сонымен қатар ХҚС Жарғы жобасы, ең алдымен қылмыстардың жаңа түрі әлемге
қарсы қылмыс алғашқы рет пайда болды. Сонымен қатар барлық мемлекеттермен
осы қылмыстар әлемдік қауымдастықтың қауіптілігін мойындауы және сондықтан,
мемлекеттердің ұлттық заңдарына сәйкес аталған қылмыстар жалпықылмыстық
тұрғысында қарастырылуға жатпайды. Версаль келісім-шартында халықаралық
әскери трибунал құру жөніндегі нормасының бекітілу тұрғысы көрсетілсе,
бірақ нәтижесінде аталған трибунал құрылмаса да, тұрақты ХҚС құру жолында
елеулі серпілістік түрткі жасады. Сайып келгенде, екінші кезеңде әлемдік
бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуді жүзеге асыру тұрақты ХҚС
құру барысында неғұрлым қажетті тетіктердің мәселелерін шешуде оңтайлы
жорамалдарды шешу үшін үлкен тәжірибе мен бірізділік қалдырды.
ІІІ-кезең ширегінде Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін тұрақты ХҚС
құру туралы ой мүмкіншілігін барлық мемлекеттер бір дауыспен жан-жақты
қолдауы қарқындай бастады.
Жалпы әлемдік қауымдастық ІІІ-кезең ширегінде халықаралық қылмыстық
юстиция органдарын құру жөнінде белсенділікпен танылды. Халықаралық
қылмыстық юстиция органдары құқықтық ретеу нысанына, құрылу негізіне,
қалыптасуына және қызмет етуіне қатысты келесідей классификацияланады:
1. аd hoc[15] халықаралық қылмыстық трибуналдары, БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесімен БҰҰ-на қосалқы органдары ретінде құрылады.
2. Аралас трибуналдар (соттар). Олардың екі түрі бар: 1) мемлекеттердің
БҰҰ-мен келісім-шарт негізінде құрылатын; 2) БҰҰ-ның уақытша
әкімшіліктері достық операциялары өткізілетін мемлекеттердің
аумақтарында құратын.
3. Ұлттық соттар, егер олардың юрисдикциясына арнайы шешімдермен
халықаралық қылмыс істердің қарауы жатқызылса.
4. Тұрақты сот – халықаралық қылмыстық сот.
Бірінші үлгісіне мына аd hoc халықаралық қылмыстық әділет органдары
жатады:
1. Нюрнберг халықаралық әскери трибуналы;
2. Токиялық халықаралық әскери трибуналы;
3. 1991 ж. бастап бұрынғы Югославия аумағында жасалған халықаралық
гуманитарлық құқықтың елеулі бұзулары үшін жауапты тұлғалардың үстінен
сот ісін Халықаралық қылмыстық трибунал арқылы жүргізу, (онан әрі-
БЮХТ) – БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің 25 мамыр 1993 ж. №827 Қарарымен
құрылды[16];
4. 1 қаңтар 1994 ж. мен 31 желтоқсан 1994 ж. аралығында Руанда аумағында
жасалған халықаралық гуманитарлық құқықтың елеулі бұзулары және
геноцид үшін жауапты тұлғалардың үстінен сот ісін Халықаралық
қылмыстық трибунал арқылы жүргізу (онан әрі-РХТ)– БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесінің 8 желтоқсан 1994 ж. №995 Қарарымен құрылды[17].
Дикаев С.У. осы трибуналдарға қатысты келесіні жазды: егер, бұрынғы
Югославияда және Руандада орын алған оқиғаға қатысты әскери қылмыстарға
арнайы жасалған халықаралық трибуналдардың құрылуы арқылы заңдық бағасын
тауып алса, ал Абхазия, Ингушетия, Палестина, Приднестровье, Чечня және
т.б. қақтығыстарындағы жаппай қылмыс жасалуы тек ұлттық заң шығарулардың
шеңберінде жарым-жарты тексеріледі. Осындай жағдайда анық белгілі жайт
болып ұлттық сот органдар шындық орнатуымен және әділ үкімдердің шығаруымен
қам жемейді, керісінше қарсы тұратын жақты айыптауға бел буады...[18].
Сондай ыстық нүктелердің әлемдегі сан мөлшері жағынан көптігін ескерсек
әрбір бөлек оқиғаға арнайы жеке-жеке трибунал құрудың мәні болмайды.
Үлгілердің екінші тобына аралас соттардың екі категориясы жатады.
Біріншіге категорияға (мемлекеттердің БҰҰ-мен келісім-шарттарының
негізінде) жататындар:
1. Сьерра-Леонаға қатысты арнайы сот. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің
14 тамыз 2002 ж. №1315 (2000)[19] Қарарын орындау мақсатында БҰҰ мен
Сьерра - Леоне Үкіметінің аралық келісім негізінде құрылды;
2. Ливанға қатысты арнайы трибунал. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің
29 наурыз 2006 ж. №1664 (2006) Қарарын орындау мақсатында 23 қаңтар 2007
ж. және 6 ақпан 2007 ж[20]. БҰҰ мен Ливан Республикасының аралық келісім
негізінде құрылды;
Екінші категорияға (БҰҰ-ның уақытша әкімшіліктері достық операциялары
өткізілетін мемлекеттердің аумақтарында құратын) жататындар:
1. Аралас трибунал (сотта ішіндегі сот формуласы негізінде) Босния
және Герцеговина мемлекеттік сотында арнайы камера түрінде құрылады.
Ұйымның құқықтық негізін және соттардың қызметін15 ақпан 2000 ж. №20006
Халықаралық судьяларды және халықаралық прокурорларды тағайындау және
лауазымнан босату туралы[21] және 15 желтоқсан 2000 ж. №200064
Халықаралық судьяларды тексеруге тарту және іс қарау орындарын өзгерту
туралы[22] бұйрық нормалары құрастырады;
2. Тиморе-Лештиде жасалған елеулі қылмыстарға қатысты Арнайы
коллегияның айрықша юрисдикциясын, Шығыс Тиморедегі БҰҰ-ның уақытша
әкімшілігімен (UNTAET) арнайы 6 наурыз 2000 ж. Шығыс Тимореде соттарды
ұйымдастыру туралы[23] Қаулының және 6 маусым 2000 ж. Елеулі қылмыстарға
қатысты айрықша юрисдикциямен коллегияны құру туралы[24] Қаулының
шығарулары арқылы құрды.
3. Косоводағы Уақытша әкімшілік істерімен БҰҰ Миссия әкімшілік мандаты
(МООНВАК), БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің №1244 (1999) Қарармен[25]
пайдалануға берілген.
Үшінші үлгі категориясына келесі ұлттық соттар жатады:
1. Камбоджаға қатысты Төтенше палата. 10 тамыз 2002 ж. оларды құру
туралы ұлттық заң негізінде жасалған. Палата қызметтінің аралас
аспектісін 6 маусым 2003 ж. Демократиялық Кампучия дәуірінде
жасалған Камбоджидің қылмыстық құқығындағы қудалау туралы БҰҰ мен
Камбоджа корольдық үкіметі арасындағы келісімі[26] құрайды.
Төртінші үлгіге тұрақты нысанға ие халықаралық қылмыстық юстициясы
жатады:
- Халықаралық қылмыстық сот.
ХҚС қалыптасуы туралы мәселенсін қарастырудан бұрын, алдымен Нюрнберг
және Токиялық процесстің маңызын бағалау диапозонына, сонымен қатар БЮХТ
және РХТ қызметінің халықаралық құқық үшін трибуналдардың соттық тәжірибеге
қалдырған прецеденттік мойындаушылықтан аталған трибуналдардың заңдылығы
мен құрудағы легитимділігін толықтай жоққа шығару кеңістігіне дейін
тоқталсақ.
Жоғарыда аталған трибуналдар қызметінің нәтижесінде туындаған оң
аспектілері тұрақты ХҚС құру жолында қосалқы роль көмегін көрсетті, яғни
оларды атап айтқанда:
1) халықаралық құқықта жеке адамның құқықтық субъектілігін мойындауға
арналған негіздерді салды, сонымен қатар толықтай қазіргі
халықаралық құқық негіздерінің құруына және халықаралық қылмыстық
құқықтың қалыптасуына ықпалын тигізді.
2) халықаралық құқық саласында жаңа халықаралық құқықтық қағидалар
туғызды - халықаралық қылмыстық процесс және халықаралық қылмыстық
құқық қағидалары[27].
Сонымен қатар жүзеге асырылған құқықтық үрдісшіл характері мемлекеттер-
қатысушылардың құқықтық жүйесі ерекшеліктерінің әр алуандығына байланысты
Халықаралық әскери трибуналдардың қызметіндегі оның жеткіліктіліксізі
айқындады. Осының салдары айыптау қызметінде айқын қиындықтарды тудырды,
яғни атап айтсақ:
1) ең маңызды фактілердің бірі – заңдық күшіндегі әрекет етуші
заңдардың бір де біреуінде қылмыстардың құрамдары алдын ала
белгіленген жоқ, демек соттар егер заң жоқ болса, қылмыстар мен
жазалар да жоқ деген құқықтық нормаға селқос қарап, бел төтесінен
басып жаншуда.
2) Сьерра-Леонаға қатысты құрылған уақытша халықаралық трибунал да
заңсыз болып келеді. Трибунал Сьерра-Леона ел үкіметтерінің
өтінішімен құрылғана қарамастан, ол заң талаптарына жауап бермейді,
себебі Сьерра - Леоне ұлттық заңнамасы жүйесінің сыртында жұмыс
істейді және оған оның статуты мен шешімі бағыныштық бақылауында
емес. Трибунал төрағасы және Бас Прокуроры Сьерра-Леоне азаматтары
болып келмейді. Сондықтан шетел судьялары да болғандықтан, олар
ұлттық егемендікке бағынбайды, демек ұлтық егемендікке кіретін ішкі
сот жүйене де бағынбайды. Мына сот үкімдерінің атқаруы Сьерра-Леоне
аумағының ар жағында жүзеге асады[28].
3) трибуналдарымен сот шешімдердің БҰҰ ҚК олардың құру туралы
қарарлары құқықтық бағалаумен қабыл алу БЮХТ және РХТ пәндік
юрисдикциясына кірмейді. Бірақ тап осы жағдай назарға әрқашан
қабылданған емес. Сонымен қатар, БЮХТ Prosecutor v. Tadic[29] ісі
бойынша олардың құрылуына және трибунал заңдылығына қатысты
заңдылық туралы шешімді шығарды.
4) заңдардың бұзуларының және соғыс әдеттерінің БЮХТ Жарғысы 3-бабына
сәйкес юрисдикциясына жатқызу кезінде құқық үстемділік қағидасы
бұзылған болатын, себебі оның редакциясы мына негізгі қағида
талаптарына сай болмады: анықтық пен заң анықтығы сияқты, және
баптарында қылмыс тізбесі толық емес деген нормасы орын алды. Бұл
Жарғының 3-бабы сот түсіндіру мәнінде әрқайсысы өз бетіменмен
түрліше түсінуге мүмкіндік туғызды.
5) халықаралық қылмыстық трибуналдарға гиганттық мөлшерде қаражаттық
шығынның кетуі. БЮХТ және РХТ БҰҰ-ның қосалқы органдарының статусын
иеленгендіктен, соңғысымен қаржыланды. Мысалы, 2004 ж. РХТ барлық
80 айыпталушылардың тек қана 21 үкімдер шығарды және осының
өзіндегі шығындардың сан мөлшері алты жүз миллион долларларды
құрады[30]. Шамамен есептеулермен санасақ, 15 жыл осы орган
жұмыстары бір жарым миллиард долларды құрайды. 1998 ж. БЮХТ бюджеті
бір жылға 68 8298000 доллар ақшаны құрастырды, ал РХТға бір жылға
56 736 300 доллар шығынды құрастырды[31]. Бұл цифрлар уақыт
өтісімен 25-30%. ұлғайды. 2005 ж. БЮХТ шығынны жылына 250 миллион
долларларды құрап және соңынан жаңа қылмыстық әділет орган
үлгісінің пайда болуына итермеледі.
Халықаралық әскери трибуналдардың практикалық қызметінен және
ұйымдастырылуынан, құқықтық реттеуден алынған тәжірибесі олармен жүзеге
асатын әділсоттылық дамыған тиісті материалды-құқықтық базаға сүйену
қажеттігін көрсетті.
Сыншылар тарабынан БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің БЮХТ және РХТ құру туралы
қарарларына қатысты жоғарыда аталған және басқа да келтірілген сыни
дәлелдерге қараматан, аталған трибуналдар халықаралық қылмыстық әділет
органдарының қызметіне қатысты және құқықтық реттеу дамуында сапалы жаңа
кезеңдік қадамға адым бастырды. Ал олардың жарғылық құжаттары мен үкімдері
халықаралық қылмыстық құқыққа негіз болатын қағидалардың жүйесін құруына
жол қойды.
Осы қағидаларды нормативті түрде бекіту 11 желтоқсан 1946 ж. БҰҰ Бас
Ассамблеяларының Нюрнберг трибуналының статутымен танылған халықаралық
құқық қағидаларын растауы[32] 55-пленарлық мәжілісінде 95(1) қарарымен
жүзеге асырылды. 1950 ж. Халықаралық құқық комиссияларының Нюрнберг
трибуналдың жарғымен мойындағандар[33] атты екінші сессиясында тағы да
нақтыланды.
Нюрнберг және Токиялық екі трибуналдың жұмыс жасаулары негізінде
туындаған прецеденттер Нюрнберг қағидаларын бекітуге және растауда БҰҰ
Бас Ассамблеясының 1946 ж. 9511.12. Қарарды қабылдауға септігін тигізді.
21 қараша 1947 ж. БҰҰ Бас Ассамблеясының 177(II) Қарарының шеңберінде
Әлемдік бейбітшілікке, қауіпсіздікке және адамзатқа қарсы қылмыстардың
Кодексін жасауымен жұмыстарды бастады[34]. Бірнеше себептерге байланысты
кодекс жобасына қатысты жұмыстар бірнеше рет тоқтатылып және қайта
жанданды. Осының әсері тұрақты халықаралық қылмыстық сот құру процессін өз
кезегінде бәсеңдетті. Дәл осылай, сондай бір себептер болып бірінші рет БҰҰ
Бас Ассамблеяға кодекс қарауын алып қоюға тура келді, себебі агрессия
терминінің ресми жалпы таныған анықтамасы берілмегендіктен, құжат тағы да
қабылданған болатын. Тек сондай анықтаманы қабыл алуыдан кейін 1974 ж.
Халықаралық құқық комиссиясы (онан әрі, ХҚК) тап осы жобаға қатысты жұмысты
қайта бастауға күш жігер салды. 1991 ж. Кодекстің толық жобасы (жобада 20
бап) бірінші оқылымда комиссиямен қабылданған болатын және нәтижесінде БҰҰ
Бас Хатшысының көмегі арқылы қатысушы-мемлекеттер үкіметтеріне бағытталған
болатын.
Нюрнберг және Токиялық трибуналдардың шеңберінде әскери
қылмыскерлердің үстіннен сот процессі аяқталуынан кейін 9 желтоқсан 1948 ж.
БҰҰ Бас Ассамблеясы №206 (III) арнайы қарарымен Халықаралық құқық
комиссияға " айыпкерлердің геноцид қылмыстарының іске асыруында және басқа
қылмыс істердің қарауы жүктелінген Халықаралық әділет орган құру туралы
қажеттілігі мен мүмкіншіліктеріне қатысты мәселені қарап шығу" ұсыныс
жасады және мына сұраққа комиссиялар қарауы жөнінде қажеттілікке көрсетті,
яғни " Халықаралық соттың қылмыстық камераларын құру мүмкіншілігіне көңіл
аудару". Екі жыл өте БҰҰ Бас Ассамблеясы тап осы сұрақ төңірегінде БҰҰ
мүшелерінің он жеті мемлекет өкілдері құрамынан сәйкестікте нақтылы
ұсыныстарды өңдеу және халықаралық қылмыстық сот статусының дайындап жасау
мақсаттарында Комитет құру туралы №489 (V) Қарарды қабылдайды. 1951 ж.
арнайы мәжілісте Комитет жарғылық құжат жобасы өңдеуін аяқтайды - келешек
сот статуты, оның негізгі ерекшелігі орган тұрақты құрылымы туралы ереже
болды және жүзеге асыруда оның қызметтің негізінде тек қана оған ұсынылатын
істерді қарастыру болып табылды. БҰҰ Бас Ассамблеясы мемлекеттер
үкіметтерінің адекватты емес реакцияларының нәтижесінде 1952 ж. №687 (VII)
қарарда ұқсас функциялармен жаңа комитет құруға қаулы шығарды, 1951 ж.
Статут жобасына өзгертулердің қатары енді, ал кейбір баптарына қатысты
баламалық мәтіндер дайындады, бірінде Сот өз әрекетін БҰҰ-нан тәуелсіз
жүзеге асыруына арналған болса, ал екіншісінде-Сот пен БҰҰ-ның
байланыстарын тығыз орнату туралы. 1954 ж. Комитет өз баяндамасын БҰҰ Бас
Ассамблея сессиясының қарауына ұсынды, бірақ саяси себептермен және "суық
соғыс" орын алуынан кейін ол жұмыс жалғасын таппады[35].
Онан әрі ХҚС дамуы БҰҰ Бас Ассамблеясының Халықаралық құқық
комиссиясына ХҚС құруға арналған жарғы жобасын дайындау жөнінде 1992ж.
№4733 Қарарға сәйкес уәкіл еткенде жалғасын табады. БҰҰ Бас Ассамблеясы
1995 ж. №5046 Қарарымен халықаралық қылмыстық сот құру туралы конвенция
мәтінін тездетіп аяқтап істеуге үшін Уақытша комитет құрды. 1995-1998
жылдары 3-жыл ішінде Уақытша комитетке конвенция мәтінін дайындауға сәті
түсті, артынша аталған конвенция БҰҰ-ға мүше елдердің өкілетті өкілдерінің
арнайы дипломатиялық конференция мәжілісінде қарауға жатты.
БҰҰ Бас Ассамлбеясы 15 желтоқсан 1997 ж. №52160 Қарарымен
Конференция алдында Халықаралық қылмыстық сот құру туралы Конвенцияны
келесі қабыл алуымен жұмыстарды аяқтап шығу туралы мақсат қойды.
Солай іспеттес, 17 шілде 1998 ж. әлемдегі бірінші тұрақты
Халықаралық қылмыстық сот құру туралы мәселені қарап шығу үшін БҰҰ мүше 148
мемлекеттердің, 17 өкімет аралық ұйымдардың,
14 мамандандырылған институттардың, БҰҰ мекемелерінің және
124 үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері Рим қаласында жиналды. Барлығы 148
ел дауысқа қатынасушылардың ішінен ия деп 120 мемлекет дауыс берді, жоқ-
7 (АҚШ, Қытай, Ливия, Үндістан, Ирак, Иран, Израиль), 21- қалыс
қалды және сондай үйлестірумен ХҚС Статутты қабылданды.
Сонымен, осы параграфты қортындылай келе, келесі тұжырымдық
пайымдауларды жасауға болады. Халықаралық қылмыстық әділет органының
қалыптасу эволюциясы уақыттардың бойысында екі маңызды проблемалардың
тоқырауында болатын: бір жағынан – халықаралық қылмыс ұғымды Халықаралық
қылмыстық сот юрисдикциясына жататынын дәлдікпен анықтау қажеттілігі
туындады, ал басқа жағынан – мемлекеттердің құқықтарын бөлісу
қажеттілігімен туындады. Ақиқатта әлемдік қауымдастық шартты екі дәуірге
бөлімшеленген кезең ХҚС пен тұрақты жасау туралы нақтылықта өлшемдерді
қамданған жоқ, бірақ барлық - сөйтсе де тап осы уақытта жолды салды және
халықаралық қылмыстық әділет құрулары қажеттілік туралы ұмтылу сияқты және
мемлекеттердің түсінулері тарихта қалады. Осыған қарамастан, барлық
жоғарыда аталған конвенциялар, келісім-шарттар және Халықаралық әскери
трибуналдардың тәжірибесі ХҚС құрудағы ерекше баспалдақ іспеттес көмекші
құралын жүзеге асырды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Халықаралық қатынастар факультеті
Халықаралық құқық кафедрасы
Курсытық жұмыс
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТТЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
Орындаған: ХҚ 81-тобының
магистранты Байгоныров К.К.
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., доцент Аманжолов Ж.М.
Қорғауға жіберілді
___ _________ 2009 ж.
_____________________
Кафедра меңгерушісі
з.ғ.к., доцент Айдарбаев С.Ж.
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
1. ЖАҢА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОТ ОРГАНЫ РЕТІНДЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТТЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Халықаралық қылмыстық соттың қалыптасуы және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-17
1.2 Халықаралық қылмыстық сот құқықтық мәртебесінің түсінігі және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .18-25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...26-2 7
БИБЛИОГРАФИЯ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 28-30
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзаттың жаңа мыңжылдыққа қадам
басуы мемлекетаралық өзара қатынастар жүйесіндегі халықаралық құқық рөлінің
жоғарылаумен ұштасты. Әлемдік қауымдастық өз алдына халықаралық және
ішкімемлекеттік істер аясында құқық басымдығын орнатуды маңызды мақсат
ретінде қойды. Құқық басымдығын орнатуда мемлекеттерге қарағанда белгілі
бір жеке лауазымды тұлғалар ең адамгершіліксіз және қатыгез нысанындағы
қылмыстардың іске асырулары арқылы жиі кедергі болды.
Халықаралық қылмыстық сот құқықтық міртебесін зерттеу өзектілігі, тап
осы сот нақ құрылған кезеңінен қазіргі уақыттарға дейін әлемдік жүйеде
жалғыз әмбебабтық халықаралық сот органы болып қалуында түсініледі.
Бірақ халықаралық құқықтық тәртібті қамтамасыз етуі ісінде соңғы ең
маңызды оқиға ретінде ХХ–ХХІ ғасырлардың басында әлемдік қауымдасытық құқық
бұзулар күллі әлемнің алаңдаушылығын тудыратын категориялы қылмыстарға
қатысты қылмыстық юрисдикцияны жүзеге асыратын Халықаралық қылмыстық сотты
(онан әрі, ХҚС) құру болып табылады.
Арнайы және Даярлау комитеттер талқылауларының шеңберіндегі маңызды
сұрақ аясы ХҚС ұлттық сот органдарды толықтырушы орган ретінде мойындауы
болды. Арнайы комитет өзінің сот органын құру мәселесіне арналған
баяндамасында, қылмыстық сот ісін жүргізу барысында халықаралық құқық
комиссияларының ойларында ХҚС-тың ұлттық сот органдарын ауыстыру туралы
ниет болған жоқ, бірақ, ХҚС юрисдикциясы қарапайым қалдық секілді болып
қалмауы қажет.
Нәтижесінде, 1998 ж. Рим қаласы конференциясында осы таңға дейін
әрекет ететін бірде-бір ұлттық қылмыстық юрисдикциясы бар үлгілерінен және
ad hoc трибуналдарының шеңберіндегі халықаралық қылмыстық юрисдикцияға
ұқсамайтын халықаралық қылмыстық юрисдикцияны жүзеге асыратын қағидатты
жаңа үлгісі жасалады.
Әлемдік халықаралық тәртіпті және халықаралық бейбітшілік пен
қауіпсіздікті сақтау мақсатында жаңа халықаралық сот органы ретінде
Халықаралық қылмыстық сот құқықтық табиғатындағы құқықтық мәртебесінің орны
ерекше екені.
Сондықтан, Халықаралық қылмыстық сот жұмыс жасау проблемасы және
әрдайым жылдам алмастырылып отыратын әлемде оның рөльі, сонымен қатар
болашақта оның дамуы мен мол мүмкіндіктері, қазіргі таңда халықаралық құқық
ғылымы мен тәжірибесінің көз-қарасы тұсында аса маңызды назарды тудырады.
Проблеманың зерттелу жағдайы. Әлемдегі халықаралық тәртібті сақтау
мақсатында Халықаралық қылмыстық сот рөлінің елеулі екеніне қарамастан
отандық халықаралық құқық ғылым саласында жоғарыда аталған сот төңірегінде
зерттеулер саусақпен санарлықтай ғана жүргізілген. Атап айтқанда,
мерзімдік басылымда Т.К. Пактың, М.Б. Құдайбергеновтың және М.М. Ауэзовтың
мақаласы кездеседі және Халықаралық қылмыстық сотқа жанамалық сипаттық
түрде М.Б Құдайбергеновтің Международная уголовная ответственность
физических лиц және С.С. Казакованың Уголовная ответственность за
преступления против мира и безопасности человечества атты кандидаттық
диссертациялары орын алады. Ал, отандық заң ғылымында жоғарыда аталған сот
аясында ғылыми кітаптар мүлдем жоқ. Халықаралық қылмыстық сот жөнінде
орыстардың заңдық ғылымында жан-жақты талқыланып зерттелген материалдар
жеткілікті. Солардың ішінде жұмыс барысында қолданылған авторлардың
тізбесіне тоқталсақ, олар Адельханян Р.А., Блищенко И.П., Верещетин В.С.,
Грицаев С.А., Греченкова О.Ю., Гефтер А., Дикаев С.У., Каболов В.В.,
Карташкин В.А., Кравченко Н.Н., Колосов Ю.М., Коровин Е.А., Костенко Н.,
Лукашук И.И., Моисеев А.А., Наумов А.В., Патрин Д.А., Рамашкин П.С.,
Русинова В.Н., Сафаров Н.А., Трикоз Е.Н., Тузмухамедов Б.Р., Ушаков А.,
Фисенко И.В., Энтин М.Л. және т.б.
Курстық жұмыстың мақсаты. Халықаралық қылмыстық сот құқықтық
мәртебесінің заңдық маңызын кешенді түрде зерттеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылған болатын:
1. Тұрақты жұмыс істейтін халықаралық қылмыстық сот туралы ойдың пайда
болуына және оны құруға ықпалын тигізген жеке тұлғаларды халықаралық
қылмыстық жауаптылыққа тарту мүмкіншілігін туғызған факторларды тарихи-
теориялық негізінде зерттеу.
2. Халықаралық қылмыстық әділет органдарының дамуы және қалыптасу
процесстерін кезеңдерге бөліп қарастыру тұрғысында тарихи-құқықтық
талдау жүргізу.
3. Халықаралық қылмыстық соттың қалыптасуына едәуір түрткі болған ad hoc
трибуналдар қызметіне сараптамалық-талдау жүргізу.
4. Халықаралық қылмыстық соттың құқықтық табиғатына қатысты құқықтық
мәртебесіне салыстырмалы-құқықтық зерттеу жүргізу.
5. Халықаралық құқық теориясы тұрғысынан Халықаралық қылмыстық соттың
құқықтық мәртебесін анықтау.
Зерттеудің пәні мен объектісі. Жұмыс пәні Халықаралық қылмыстық
соттың құқықтық мәртебесі болып табылады. Зерттеу объектісі ретінде жеке
тұрғыда белгіленген жауаптылыққа орайлас қылмыстық-құқықтық нормаларды
қолдануымен және оны іске асыруда туындайтын қоғамдық қарым-қатынастардың
жиынтығы болып табылады.
Курстық зерттеудің әдістемелік негізі. Әдістемелік негізін
процесстердің және құбылыстардың, сондай-ақ объектіні зерттеуде жүйелік
тәсіл қолдану және зерттеу пәнінің қазіргі тану теорияларының ережелері
құрастырады.
Курстық зерттеу жұмысы жалпы ғылыми (талдау, жүйелік тәсілдеу, тарихи,
салыстырмалы, кисынды) және арнайы әдістердің жиынтығына негізделген.
Қорғауға шығарылатын ережелер.
1. Халықаралық қылмыстық соттың қалыптасуына елеулі серпілістік алғы
шарт жасаған болып жеке лауазымды тұлғаларды алғаш рет халықаралық
жауаптылыққа тарту мүмкіндігінен туындағаны делелденеді.
2. Халықаралық қылмыстық соттың дамуы және қалыптасу мазмұнын кешенді
және неғұрлым толық ашу мақсатында шартты түрде төрт кезеңге бөліп
негізделді. I кезең: ХV ғасырдың соңы – XVI ғасырдың басы; ІІ кезең:
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін – Екінші дүниежүзілік соғысқа
дейін; ІІІ кезең: Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін – қазіргі
уақытқа дейін.
3. Халықаралық қылмыстық әділет жүйеснің қалыптасып аяқталғандығын және
толықтығын қамтамасыз ету кеңістігінде ad hoc трибуналдар құрылуындағы
сарпылмас маңызы анықталды.
4. Әлемдік халықаралық тәртіпті және халықаралық бейбітшілік пен
қауіпсіздікті сақтау мақсатында жаңа халықаралық сот органы ретінде
Халықаралық қылмыстық сот құқықтық табиғатындағы құқықтық мәртебесінің
орны ерекше екені дәлелденді.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Теориялық
маңыздылығын библиографиялық бөлімде көрсетілген авторлардың қауырсынына
жататын ғылыми еңбектер, халықаралық құқық саласында іргелі зерттеулер және
оның салаларының негізі құрастырады. Курстық зерттеу проблемасы аясында
ғылыми-практикалық және ғылыми-теориялық конференция материалдары, мерзімді
баспалар, сонымен қатар талдау сипатындағы мақала мен шолулар зерттеліп
және талдап қорытылған болатын.
Тәжірибелік маңыздылығын осы зерттеу жұмыстағы материалдар халықаралық
құқық, халықаралық қылмыстық құқық және халықаралық гуманитарлық құқық
саласында курс аясын неғұрлым жан-жақты және толық ашу барысында қолданылуы
мүмкін. Сондай-ақ зерттеу жұмысындағы талдау жұмыстары негізіндегі ой-
қорытындылары мен ұстанымдарды Қазақстан Республикасындағы құқыққорғау және
заң шығару билік органдарына қолдану мүмкіншілігі едәуір екенінде тұрады.
Нақтылап айқанда, Рим Статут ережелерін ратификациялап, еліміз ұлттық
қылмыстық-құқықтық заңнаманы соңғыға сәйкестендіру мақсатында осы курстық
зерттеу жұмысының пайдасы орасан зор.
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Констатациялық тұрғыда мәлімдеуге
тұрарлық жайт, яғни осы уақытқа дейін халықаралық құқық саласындағы отандық
ғылымында Халықаралық құылмыстық сотты жалпы жүйеге келтіру тәртібінде және
тереңдетіп зерттеудің аяқталған түрде ұсынылып толық суретін
қалыптастырудағы зерттеулер қолға алынған жоқ.
Зерттеудің нормативтік базасы. Халықаралық қылмыстық сотты құру
аясындағы БҰҰ-ға мүше мемлекеттер өкілетті өкілдердің Дипломатиялық
конференция материалдары[1], соның ішінде ХҚС Статуты және Қорытынды
Актісі[2] және басқа да құжаттар; БҰҰ Халықаралық құқық комиссиясының
құжаттары[3] және ХҚС құру мәселесі бойынша БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі
қарарлары[4], сонымен қатар ХҚС-қа арналған Даярлау комиссия құжаттары[5]
құрастырады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Жұмыс кіріспеден, бір тараудан және
оның екі бөлімдерінен, қорытынды және библиографиядан тұрады. Жұмыстың
жалпы көлемі – 30 бет.
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ СОТТЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ ЖАҢА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОТ
МЕКЕМЕСІ РЕТІНДЕ
1.1 Халықаралық қылмыстық соттың қалыптасуы және даму тарихы
Халықаралық қылмыстық соттың қалыптасу тарихы ХV ғасырдан тамырын
түзейді. Халықаралық қылмыстық соттың дамуы және қалыптасу мазмұнын
кешенді және неғұрлым толық ашу мақсатында шартты түрде төрт кезеңге бөліп
қарастырдық.
Халықаралық қылмыстық сот қалыптасуы түбірлер болады . Үшін ұстау
нәтижелі және толық жазып жіберу көбірек мақсатқа лайықтымен қалыптасу
шартты ұсақтайды және төрт кезеңге халықаралық қылмыстық сот дамуының .
I кезең: ХV ғасырдың соңы – XVI ғасырдың басы;
ІІ кезең: Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін – Екінші дүниежүзілік
соғысқа дейін;
ІІІ кезең: Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін – қазіргі уақытқа дейін.
Бірінші тәжірибелік халықаралық қылмыстық-құқықтық институт құру
әрекеттері 1474 ж. жүзеге асырылған болатын. Бірақ сол уақытта халықаралық
юрисдикция туралы сөз болуы да мүмкін емес еді. Мұндағы сот процессс,
Бургундии герцогі Германияда орналасқан Жоғарғы Рейндегі Брейзбах қамалына
қолбасшы ретінде тағайындалған Петер Ван Хагенбакка қатысты белгіленген
болатын[6]. П.В. Хагенбак герцог нұсқауларына сүйене жоғарыда аталған
қамалда қатал тәртіб орнатып, террорлық және зорлық-зомбылықтық әрекеттер
жүргізді. Қамалда әр санаттағы қылмыстар, заңсыз баж салығы және мүлік
конфискациясы әдеттегі тәжірибеге айналды.
Австрия, Франция, Берн және Жоғарғы Рейн қалалары құрамынан құралған
Одақ, герцог болуды қалаған қолбасшы П.В. Хагенбак қызметін тоқтатты. Сол
себепті Брейзбах қамалы тұрғындары көтеріліске шығып, нәтижесінде П.В.
Хагенбакты тұтқынға басып алған болатын, ал сотқа оны Австриялық эрцгерцог
тапсыруға бұйрық берді. П.В. Хагенбак әдеттегі сотпен айыпталған жоқ. Одақ
27 судьядан тұратын арнайы жасалған ad hoc сотын жасақтап, сонымен соттаған
болатын.
Одақтың тап осы әрекетін Берлин университетінің профессоры
A. Гефтер сөзіне сүйене ара қатынасын белгілеуге болады, яғни оның айтуынша
жеке және мүлік қолсұғылмашылық қорғауындағы соғыс заңдарының және
қылмыстық заңдардың бұзуындағы айыпты тұлғалар, өз елінің жалпымен танылған
сотымен, немесе қарсы тараптың далалық сотымен сотталуы мүмкін[7].
Осы процесстің құндылығы әлемдік қауымдастықтың берік құндылықтарын
қорғаушы туралы ережелеріне қарсы алғаш жасалған қадам болып табылады, яғни
П.В. Хагенбакқа қатысты жеке әрекет негізіндегі құрамға халықаралық
деңгейінде санкция қолдану тәжірибесі өте маңызды.
Тарихи үрдістегі ХҚС қалыптасуында 1815 ж. антифранцуздық одақ
талқылауы барысында мың адам жүздерінің опат болуында және көп санды
наполеондық соғыстардың уақытындағы басқа да қылмыстар үшін Напалеон
Бонапартты айыпты деп танып, сотқа беру туралы ой көтеріліп, халықаралық-
құқықтық алғы шарт ретінде достық мемлекеттердің мүддесіне зиян келтірген
әрекетіне арналған қылмыстық жауаптылыққа тарту сұрағында сипатталады.
Бірақ өтілген талқылаудың нәтижесінде ешқандай әрекет орын алмады.
Мүмкін осы жағдай, Н.A. Ушаков айтқандай: егер жеке тұлғалардың
әрекетінде халықаралық қылмыс белгілері болса, онда олар тек
ішкімемлекеттік құқық нормалардың негізінде жауапкершілікке тартылуы
тиісті[8], деген нысанда қарастырылған болар.
Жоғарыда көрсетілген І-кезең дәуірін талдай келе, сондай-ақ тарихта
аралас соттар құрудың кейбір әрекеттері анықталды. Мысалы, Мысырда аралас
соттары қызмет жасаған. Олар 1873 ж. Мысырда аралас процесстерге арналған
сот ісін жүргізу жарғысы негізінде Каир және Константинополь екі комиссия
жұмыстары нәтижелермен құрылған болатын. Сонымен қатар осындай аралас
соттар Александрияда, Қайырда және Загазигеде құрылған. Әрбір сот жеті
судья құрамынан түзелген: төртеуі шетелдіктердің және үшеуі жергілікті
тұрғындардан. Шешімдері бес судьямен қаулы етілді.
Расында аталған жоғарыдағы мәселелерге қарамастан, халықаралық
қылмыстық юрисдикциясын құру туралы нақтылы жобалар тек ХІХ ғасырға
жатқызылады.
Нақтылы осы жобалардың бірден бір бастауын 1872 ж. франко-пруссиялық
соғыс кезінде Қызыл Кресті Халықаралық Комитетінің негізін салушылардың
бірі Густав Муаньенің жаппай ауыр қылмыстарды іске асыруышы жеке тұлғаларды
соттау құқығына ие ұлт үстінен қарайтын ұйымды құру туралы ұраны болып
табылады. 1872 ж. Г.Муанье 22 тамыз 1864 ж. Қылмыстарды алдын-алу және
басым жаншу туралы Женева Конвенция ережесіне сәйкес Халықаралық сот
инстанциясын құру туралы Конвенция жобасын дайындады. Г.Муанье аталған
Конвенция жобасына қатысты Әскери жаралыларға көмек көрсету жөніндегі
халықаралық комитетінде баяндама жасады. Г. Муанье ұсыныстары мемлекеттер
тарапынан қолдау таппады. Себебі, ұлттық, айрықша монархиялық орын тепкен
заманындағы мемлекеттердің тәуелсіз ел әрекеттерін қылмыстық-құқықтық
тұрғыда қудалану мүмкіндігін елестеудің өзі қисынсыз.
Алдыңғы мына ой қатысты сол уақыттардың халықаралық құқықтың белгілі
теоретиктерінің қатар жағынан қарсылықтар кездесті (Либер, Вестлек,
Гольцендорф, Морена, Ролен-Жекмен). Олардың ойларының ортақ қосылған тұсы,
ең басты халықаралық-құқықтық актілердің заңгерлік қорғанышына арналған
ерекше халықаралық органға мұқтаж болады, ал ойларының бір-біріне қайшылық
болған тұсы, осы үшін халықаралық қылмыстық сот құру қажеттігінде
шүбәлануында болды.
Г. Муанье жобасы бір де бір халықаралық конференциялардың талқылаулар
барысына тіпті қойылмағандығына қарамастан, тарих парағында тұрақты
халықаралық сот құру жолындағы жасалған алғашқы қадам болып қалды.
Халықаралық құқық әдебиеттерінде халықаралық сот ойы төңірегінде жан-
жақты негіздеуге арналған бірінші және теңдессіз ғылыми туындыны 1881 ж.
ресей құқықтанушысы Камаровский Л.A. қорғаған Халықаралық сот туралы
атты докторлық диссертациясы болып саналады.
Камаровский Л.A. халықаралық сот туралы өз пікірлерін жалпыға бірдей
және мәңгі әлем жобаларымен орайлас зерттеген. Оның пікірінше, бірақ осы ой
сондай жобалардың іске асыруына қызмет ету керек болса да, ол олардан
бөлінді және дербес оймен қалытасты. Әлем өз-өзімен емес, бірақ заңгерлік
ұйымшыл және қамсыздандырылған әлем – оның идеалы,- деп Камаровский Л.A.,
мәңгі әлем жобаларымен және халықаралық сот ойлары арақатынасы туралы
жазды.
Абакова A.В. және Безнасюкова A.С. пікірлері бойынша, Бірінші
дүниежүзілік соғысқа дейін қабылданған конвенциялар, сонымен қатар басқа да
халықаралық-құқықтық актілер әскери әрекеттерді басқару ісінде туындайтын
соғыс құқық нормаларын жеке тұлғалар бұзған жағдайда да, оларға нәтижесінде
қылмыстық жауаптылық көрсетілген жоқ, соның салдарынан қатынастарды реттеу
райы нәтижелілігінің маңызын төмендеткен. Нақтылы айыпты жеке тұлғалардың
жауаптылығын ескеріп, әлем қызметі үшін ең жоғары дәрежеде қылмыстық заңды
қою туралы әділетті пайымдауы ұзақ уақыттардың бойында тек қана ізгі ой
ретінде қалды[9].
Жоғарыда аталған мәселелерді қорытындылай келе, келесі тұжырымдарды
пайымдауға болады. Мемлекеттің бірінші лауазымды тұлғаларын, яғни герцог
және импетатордың заңсыз әрекетіне қатысты халықаралық сот юстициясы құру
арқылы халықаралық масштабта жауаптылыққа тарту тұрғысының орын алуы өте
маңызды категориясы болатын. Егер, тап осы кезеңге басқаруда өзіне тән
монархистік түрі және халықаралық қауымдастық құндылықтарын қорғау
мақсаттарында бір одақтың астына бірнеше мемлекеттердің бірігуі жат
болғанын, сондай-ақ Г. Муанье Халықаралық сот инстанциясын құру туралы
Конвенция атты жобасының ролін ескерсек, сөзсіз осы кезеңге тұрақты
халықаралық қылмыстық сот қалыптасуы тарихындағы жасалған алғашқы қадам
іспетті болған деп мінездемі беруге болады.
ХҚС дамуында жаңа кезең қарқынды серпеліспен Бірінші дүниежүзілік
соғыстан кейін басталды. Бірінші дүниежүзілік соғыстың соңғы ширағынан
кейін 28 маусым 1919 ж. Германия мен 27 одақтық және қауымдастырылған ірі
мемлекеттер арасындағы Версаль келісім-шартқа сәйкес бұрынғы германиялық
император II–Вильгельм Гогенцоллернді әскери қылмыскер ретінде танып,
ұлттық деңгейдегі жалпықылмыстар шеңберінен шығып әлемнің бейбітшілік және
қауіпсіздік қылмыстардың іске асыру әрекеттеріне қарсы жауаптылыққа тарту
туралы халықаралық келісімдердің жобалары дайындалды. Соғысты бастаушылары
- Германия, Австрия, Түркия және Болгарияның жауаптылығы туралы сұрақтардың
қарауына арналған Комиссия құрылды.
Бірақ келісім-шарттар да және өзге де жасалған мәмілелер, қылмыс
құрамының констатациясында айқын қалыптастырулардың және жаза өлшемдерінің
мазмұны көрсетілмеу себебіне байланысты ол үшін әділ сот жүзеге асыруы
мақсатындағы жүктелетін сот органы құрылған жоқ, ал агрессияға жауаптылық
принципінің өзі жалпы халықаралық құқыққа кірмеді, сондықтан нәтижесінде
ІІ–Вильгельм және басқа соғыс сарбаз басшылары жазасыз қалды.
Комиссия пікірі бойынша, әскери қылмыскерлер әртүрлі мемлекеттердің
азаматтығында болу себебіне байланысты, ал көптеген елдердің әскери
қызметкерлеріне тиісті қылмыстық бұйрықтар тиісті өкіметтермен
шығарылғандықтан, сот үкімдердің шығаруын арнайы халықаралық трибуналға
тапсыруға беру жөн деп санайды[10]. Бірақ нәтижесінде ХҚС құру туралы
ұсыныс жүзеге асырылған жоқ.
Лайықты халықаралық-құқықтық құжаттардың жоқ болуына байланысты
құқықтық реттеу кемшіліктері, бір жағынан Версаль келісім-шарт нормасын
жүзеге асыратын процесссуалдық тәртібтің ретінде, ал екінші
жағынан–халықаралық нақты (әскери) қылмыстардың құрамдарын біріктіретін
халықаралық құқық нормалары жұмыс істейтін халықаралық сотты сол уақытта
құру мүмкіншілігін тығырыққа тіреп, тосқауылдық танытты.
Әйткенмен, осыған байланысты Кравченко Н.Н сөздерінің сырлы астарында
келесі мән-жайды байқауға болады, яғни ол кесімді түрде Версаль келісім-
шартты халықаралық құқық, заңдардың бұзуына тиым салады және соғыс әдеттері
мен нақтылы жеке тұлғаларға халықаралық қылмыстық жауаптылық жүктеуін
мақұлдады[11].
Версаль келісім-шарттына ұқсас нормалар, 10 қыркүйек 1919 ж. Австрия
Республикасы мен 17 одақтық ірі мемлекеттер арасындағы Сен-Жермен бейбітшіл
келісім-шарты (173-176 б.)[12], 4 маусым1920 ж. Венгрия мен 17 одақтық және
қауымдастырылған ірі мемлекеттер арасындағы Трианон бейбітшіл келісім-шарты
(157-160 б.)[13], Болгария және 16 одақтық ірі мемлекеттер арасындағы Нейль
бейбітшіл келісім-шартында (118-120 б.)[14] бекітіліп және соңында
қосылған.
Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін тұрақты халықаралық
қылмыстық юстиция құру туралы ой 9 қазан 1934 ж. Марсель қаласында
Югославия корольі Александра және Францияның Сыртқы істер министрі Луи
Бартуды өлтіруден кейін барлық жоғарыда аталған оқиғаларда жіберілген
қателіктер кейбір жеке тұлғаларды қылмыстық жауаптылыққа тартуға
бағытталған халықаралық сот туралы конвенцияны жасау кезінде есепке алынған
болатын.
Нақты аталған конвенция ХҚС халықаралық-құықытық негізін
қалыптастырған және қызметінің юрисдикциясына шек қойылғанмен, бірақ онда
оның қызметінің процесссуалдық тәртібін реттейтін нормалар орын алған жоқ.
Яғни осы сотпен әділдікті жүзеге асыру үшін халықаралық-құқықтық негіздер
қалыптастырылған жоқ.
Осы конвенциялар заңды күшіне енбеді, бірақ аталған конвенциялардың
тәжірибесі халықаралық әскери трибунал құқықтық қызмет негіздерінің құруы
кезінде Алыс Шығысқа арналған халықаралық әскери трибуналдың және европалық
елдер осьінің әділ және жылдам соттың артынан және негізгі бас әскери
қылмыскерлерді жазалау барысында жоғарыда аталған конвенцияларды дайындау
және заңгерлік новациялары есепке алынған болатын.
Екінші кезеңді үйлестіріп түйіндей келе, келесі ой тұжырымның
көкейкестілігін атап кетуге болады. Біздің ойымызша, жоғарыда көрсетілген
қатар құжаттардың халықаралық-құқықтық мән-мағынасы түзеледі, атап
айтқанда: Версаль келісім-шарты, Сен-Жермендық бейбітшіл келісім-шарты,
Трианондық бейбітшіл келісім-шарт, Нейлсдық бейбітшіл келісім-шарты,
сонымен қатар ХҚС Жарғы жобасы, ең алдымен қылмыстардың жаңа түрі әлемге
қарсы қылмыс алғашқы рет пайда болды. Сонымен қатар барлық мемлекеттермен
осы қылмыстар әлемдік қауымдастықтың қауіптілігін мойындауы және сондықтан,
мемлекеттердің ұлттық заңдарына сәйкес аталған қылмыстар жалпықылмыстық
тұрғысында қарастырылуға жатпайды. Версаль келісім-шартында халықаралық
әскери трибунал құру жөніндегі нормасының бекітілу тұрғысы көрсетілсе,
бірақ нәтижесінде аталған трибунал құрылмаса да, тұрақты ХҚС құру жолында
елеулі серпілістік түрткі жасады. Сайып келгенде, екінші кезеңде әлемдік
бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуді жүзеге асыру тұрақты ХҚС
құру барысында неғұрлым қажетті тетіктердің мәселелерін шешуде оңтайлы
жорамалдарды шешу үшін үлкен тәжірибе мен бірізділік қалдырды.
ІІІ-кезең ширегінде Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін тұрақты ХҚС
құру туралы ой мүмкіншілігін барлық мемлекеттер бір дауыспен жан-жақты
қолдауы қарқындай бастады.
Жалпы әлемдік қауымдастық ІІІ-кезең ширегінде халықаралық қылмыстық
юстиция органдарын құру жөнінде белсенділікпен танылды. Халықаралық
қылмыстық юстиция органдары құқықтық ретеу нысанына, құрылу негізіне,
қалыптасуына және қызмет етуіне қатысты келесідей классификацияланады:
1. аd hoc[15] халықаралық қылмыстық трибуналдары, БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесімен БҰҰ-на қосалқы органдары ретінде құрылады.
2. Аралас трибуналдар (соттар). Олардың екі түрі бар: 1) мемлекеттердің
БҰҰ-мен келісім-шарт негізінде құрылатын; 2) БҰҰ-ның уақытша
әкімшіліктері достық операциялары өткізілетін мемлекеттердің
аумақтарында құратын.
3. Ұлттық соттар, егер олардың юрисдикциясына арнайы шешімдермен
халықаралық қылмыс істердің қарауы жатқызылса.
4. Тұрақты сот – халықаралық қылмыстық сот.
Бірінші үлгісіне мына аd hoc халықаралық қылмыстық әділет органдары
жатады:
1. Нюрнберг халықаралық әскери трибуналы;
2. Токиялық халықаралық әскери трибуналы;
3. 1991 ж. бастап бұрынғы Югославия аумағында жасалған халықаралық
гуманитарлық құқықтың елеулі бұзулары үшін жауапты тұлғалардың үстінен
сот ісін Халықаралық қылмыстық трибунал арқылы жүргізу, (онан әрі-
БЮХТ) – БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің 25 мамыр 1993 ж. №827 Қарарымен
құрылды[16];
4. 1 қаңтар 1994 ж. мен 31 желтоқсан 1994 ж. аралығында Руанда аумағында
жасалған халықаралық гуманитарлық құқықтың елеулі бұзулары және
геноцид үшін жауапты тұлғалардың үстінен сот ісін Халықаралық
қылмыстық трибунал арқылы жүргізу (онан әрі-РХТ)– БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесінің 8 желтоқсан 1994 ж. №995 Қарарымен құрылды[17].
Дикаев С.У. осы трибуналдарға қатысты келесіні жазды: егер, бұрынғы
Югославияда және Руандада орын алған оқиғаға қатысты әскери қылмыстарға
арнайы жасалған халықаралық трибуналдардың құрылуы арқылы заңдық бағасын
тауып алса, ал Абхазия, Ингушетия, Палестина, Приднестровье, Чечня және
т.б. қақтығыстарындағы жаппай қылмыс жасалуы тек ұлттық заң шығарулардың
шеңберінде жарым-жарты тексеріледі. Осындай жағдайда анық белгілі жайт
болып ұлттық сот органдар шындық орнатуымен және әділ үкімдердің шығаруымен
қам жемейді, керісінше қарсы тұратын жақты айыптауға бел буады...[18].
Сондай ыстық нүктелердің әлемдегі сан мөлшері жағынан көптігін ескерсек
әрбір бөлек оқиғаға арнайы жеке-жеке трибунал құрудың мәні болмайды.
Үлгілердің екінші тобына аралас соттардың екі категориясы жатады.
Біріншіге категорияға (мемлекеттердің БҰҰ-мен келісім-шарттарының
негізінде) жататындар:
1. Сьерра-Леонаға қатысты арнайы сот. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің
14 тамыз 2002 ж. №1315 (2000)[19] Қарарын орындау мақсатында БҰҰ мен
Сьерра - Леоне Үкіметінің аралық келісім негізінде құрылды;
2. Ливанға қатысты арнайы трибунал. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің
29 наурыз 2006 ж. №1664 (2006) Қарарын орындау мақсатында 23 қаңтар 2007
ж. және 6 ақпан 2007 ж[20]. БҰҰ мен Ливан Республикасының аралық келісім
негізінде құрылды;
Екінші категорияға (БҰҰ-ның уақытша әкімшіліктері достық операциялары
өткізілетін мемлекеттердің аумақтарында құратын) жататындар:
1. Аралас трибунал (сотта ішіндегі сот формуласы негізінде) Босния
және Герцеговина мемлекеттік сотында арнайы камера түрінде құрылады.
Ұйымның құқықтық негізін және соттардың қызметін15 ақпан 2000 ж. №20006
Халықаралық судьяларды және халықаралық прокурорларды тағайындау және
лауазымнан босату туралы[21] және 15 желтоқсан 2000 ж. №200064
Халықаралық судьяларды тексеруге тарту және іс қарау орындарын өзгерту
туралы[22] бұйрық нормалары құрастырады;
2. Тиморе-Лештиде жасалған елеулі қылмыстарға қатысты Арнайы
коллегияның айрықша юрисдикциясын, Шығыс Тиморедегі БҰҰ-ның уақытша
әкімшілігімен (UNTAET) арнайы 6 наурыз 2000 ж. Шығыс Тимореде соттарды
ұйымдастыру туралы[23] Қаулының және 6 маусым 2000 ж. Елеулі қылмыстарға
қатысты айрықша юрисдикциямен коллегияны құру туралы[24] Қаулының
шығарулары арқылы құрды.
3. Косоводағы Уақытша әкімшілік істерімен БҰҰ Миссия әкімшілік мандаты
(МООНВАК), БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің №1244 (1999) Қарармен[25]
пайдалануға берілген.
Үшінші үлгі категориясына келесі ұлттық соттар жатады:
1. Камбоджаға қатысты Төтенше палата. 10 тамыз 2002 ж. оларды құру
туралы ұлттық заң негізінде жасалған. Палата қызметтінің аралас
аспектісін 6 маусым 2003 ж. Демократиялық Кампучия дәуірінде
жасалған Камбоджидің қылмыстық құқығындағы қудалау туралы БҰҰ мен
Камбоджа корольдық үкіметі арасындағы келісімі[26] құрайды.
Төртінші үлгіге тұрақты нысанға ие халықаралық қылмыстық юстициясы
жатады:
- Халықаралық қылмыстық сот.
ХҚС қалыптасуы туралы мәселенсін қарастырудан бұрын, алдымен Нюрнберг
және Токиялық процесстің маңызын бағалау диапозонына, сонымен қатар БЮХТ
және РХТ қызметінің халықаралық құқық үшін трибуналдардың соттық тәжірибеге
қалдырған прецеденттік мойындаушылықтан аталған трибуналдардың заңдылығы
мен құрудағы легитимділігін толықтай жоққа шығару кеңістігіне дейін
тоқталсақ.
Жоғарыда аталған трибуналдар қызметінің нәтижесінде туындаған оң
аспектілері тұрақты ХҚС құру жолында қосалқы роль көмегін көрсетті, яғни
оларды атап айтқанда:
1) халықаралық құқықта жеке адамның құқықтық субъектілігін мойындауға
арналған негіздерді салды, сонымен қатар толықтай қазіргі
халықаралық құқық негіздерінің құруына және халықаралық қылмыстық
құқықтың қалыптасуына ықпалын тигізді.
2) халықаралық құқық саласында жаңа халықаралық құқықтық қағидалар
туғызды - халықаралық қылмыстық процесс және халықаралық қылмыстық
құқық қағидалары[27].
Сонымен қатар жүзеге асырылған құқықтық үрдісшіл характері мемлекеттер-
қатысушылардың құқықтық жүйесі ерекшеліктерінің әр алуандығына байланысты
Халықаралық әскери трибуналдардың қызметіндегі оның жеткіліктіліксізі
айқындады. Осының салдары айыптау қызметінде айқын қиындықтарды тудырды,
яғни атап айтсақ:
1) ең маңызды фактілердің бірі – заңдық күшіндегі әрекет етуші
заңдардың бір де біреуінде қылмыстардың құрамдары алдын ала
белгіленген жоқ, демек соттар егер заң жоқ болса, қылмыстар мен
жазалар да жоқ деген құқықтық нормаға селқос қарап, бел төтесінен
басып жаншуда.
2) Сьерра-Леонаға қатысты құрылған уақытша халықаралық трибунал да
заңсыз болып келеді. Трибунал Сьерра-Леона ел үкіметтерінің
өтінішімен құрылғана қарамастан, ол заң талаптарына жауап бермейді,
себебі Сьерра - Леоне ұлттық заңнамасы жүйесінің сыртында жұмыс
істейді және оған оның статуты мен шешімі бағыныштық бақылауында
емес. Трибунал төрағасы және Бас Прокуроры Сьерра-Леоне азаматтары
болып келмейді. Сондықтан шетел судьялары да болғандықтан, олар
ұлттық егемендікке бағынбайды, демек ұлтық егемендікке кіретін ішкі
сот жүйене де бағынбайды. Мына сот үкімдерінің атқаруы Сьерра-Леоне
аумағының ар жағында жүзеге асады[28].
3) трибуналдарымен сот шешімдердің БҰҰ ҚК олардың құру туралы
қарарлары құқықтық бағалаумен қабыл алу БЮХТ және РХТ пәндік
юрисдикциясына кірмейді. Бірақ тап осы жағдай назарға әрқашан
қабылданған емес. Сонымен қатар, БЮХТ Prosecutor v. Tadic[29] ісі
бойынша олардың құрылуына және трибунал заңдылығына қатысты
заңдылық туралы шешімді шығарды.
4) заңдардың бұзуларының және соғыс әдеттерінің БЮХТ Жарғысы 3-бабына
сәйкес юрисдикциясына жатқызу кезінде құқық үстемділік қағидасы
бұзылған болатын, себебі оның редакциясы мына негізгі қағида
талаптарына сай болмады: анықтық пен заң анықтығы сияқты, және
баптарында қылмыс тізбесі толық емес деген нормасы орын алды. Бұл
Жарғының 3-бабы сот түсіндіру мәнінде әрқайсысы өз бетіменмен
түрліше түсінуге мүмкіндік туғызды.
5) халықаралық қылмыстық трибуналдарға гиганттық мөлшерде қаражаттық
шығынның кетуі. БЮХТ және РХТ БҰҰ-ның қосалқы органдарының статусын
иеленгендіктен, соңғысымен қаржыланды. Мысалы, 2004 ж. РХТ барлық
80 айыпталушылардың тек қана 21 үкімдер шығарды және осының
өзіндегі шығындардың сан мөлшері алты жүз миллион долларларды
құрады[30]. Шамамен есептеулермен санасақ, 15 жыл осы орган
жұмыстары бір жарым миллиард долларды құрайды. 1998 ж. БЮХТ бюджеті
бір жылға 68 8298000 доллар ақшаны құрастырды, ал РХТға бір жылға
56 736 300 доллар шығынды құрастырды[31]. Бұл цифрлар уақыт
өтісімен 25-30%. ұлғайды. 2005 ж. БЮХТ шығынны жылына 250 миллион
долларларды құрап және соңынан жаңа қылмыстық әділет орган
үлгісінің пайда болуына итермеледі.
Халықаралық әскери трибуналдардың практикалық қызметінен және
ұйымдастырылуынан, құқықтық реттеуден алынған тәжірибесі олармен жүзеге
асатын әділсоттылық дамыған тиісті материалды-құқықтық базаға сүйену
қажеттігін көрсетті.
Сыншылар тарабынан БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің БЮХТ және РХТ құру туралы
қарарларына қатысты жоғарыда аталған және басқа да келтірілген сыни
дәлелдерге қараматан, аталған трибуналдар халықаралық қылмыстық әділет
органдарының қызметіне қатысты және құқықтық реттеу дамуында сапалы жаңа
кезеңдік қадамға адым бастырды. Ал олардың жарғылық құжаттары мен үкімдері
халықаралық қылмыстық құқыққа негіз болатын қағидалардың жүйесін құруына
жол қойды.
Осы қағидаларды нормативті түрде бекіту 11 желтоқсан 1946 ж. БҰҰ Бас
Ассамблеяларының Нюрнберг трибуналының статутымен танылған халықаралық
құқық қағидаларын растауы[32] 55-пленарлық мәжілісінде 95(1) қарарымен
жүзеге асырылды. 1950 ж. Халықаралық құқық комиссияларының Нюрнберг
трибуналдың жарғымен мойындағандар[33] атты екінші сессиясында тағы да
нақтыланды.
Нюрнберг және Токиялық екі трибуналдың жұмыс жасаулары негізінде
туындаған прецеденттер Нюрнберг қағидаларын бекітуге және растауда БҰҰ
Бас Ассамблеясының 1946 ж. 9511.12. Қарарды қабылдауға септігін тигізді.
21 қараша 1947 ж. БҰҰ Бас Ассамблеясының 177(II) Қарарының шеңберінде
Әлемдік бейбітшілікке, қауіпсіздікке және адамзатқа қарсы қылмыстардың
Кодексін жасауымен жұмыстарды бастады[34]. Бірнеше себептерге байланысты
кодекс жобасына қатысты жұмыстар бірнеше рет тоқтатылып және қайта
жанданды. Осының әсері тұрақты халықаралық қылмыстық сот құру процессін өз
кезегінде бәсеңдетті. Дәл осылай, сондай бір себептер болып бірінші рет БҰҰ
Бас Ассамблеяға кодекс қарауын алып қоюға тура келді, себебі агрессия
терминінің ресми жалпы таныған анықтамасы берілмегендіктен, құжат тағы да
қабылданған болатын. Тек сондай анықтаманы қабыл алуыдан кейін 1974 ж.
Халықаралық құқық комиссиясы (онан әрі, ХҚК) тап осы жобаға қатысты жұмысты
қайта бастауға күш жігер салды. 1991 ж. Кодекстің толық жобасы (жобада 20
бап) бірінші оқылымда комиссиямен қабылданған болатын және нәтижесінде БҰҰ
Бас Хатшысының көмегі арқылы қатысушы-мемлекеттер үкіметтеріне бағытталған
болатын.
Нюрнберг және Токиялық трибуналдардың шеңберінде әскери
қылмыскерлердің үстіннен сот процессі аяқталуынан кейін 9 желтоқсан 1948 ж.
БҰҰ Бас Ассамблеясы №206 (III) арнайы қарарымен Халықаралық құқық
комиссияға " айыпкерлердің геноцид қылмыстарының іске асыруында және басқа
қылмыс істердің қарауы жүктелінген Халықаралық әділет орган құру туралы
қажеттілігі мен мүмкіншіліктеріне қатысты мәселені қарап шығу" ұсыныс
жасады және мына сұраққа комиссиялар қарауы жөнінде қажеттілікке көрсетті,
яғни " Халықаралық соттың қылмыстық камераларын құру мүмкіншілігіне көңіл
аудару". Екі жыл өте БҰҰ Бас Ассамблеясы тап осы сұрақ төңірегінде БҰҰ
мүшелерінің он жеті мемлекет өкілдері құрамынан сәйкестікте нақтылы
ұсыныстарды өңдеу және халықаралық қылмыстық сот статусының дайындап жасау
мақсаттарында Комитет құру туралы №489 (V) Қарарды қабылдайды. 1951 ж.
арнайы мәжілісте Комитет жарғылық құжат жобасы өңдеуін аяқтайды - келешек
сот статуты, оның негізгі ерекшелігі орган тұрақты құрылымы туралы ереже
болды және жүзеге асыруда оның қызметтің негізінде тек қана оған ұсынылатын
істерді қарастыру болып табылды. БҰҰ Бас Ассамблеясы мемлекеттер
үкіметтерінің адекватты емес реакцияларының нәтижесінде 1952 ж. №687 (VII)
қарарда ұқсас функциялармен жаңа комитет құруға қаулы шығарды, 1951 ж.
Статут жобасына өзгертулердің қатары енді, ал кейбір баптарына қатысты
баламалық мәтіндер дайындады, бірінде Сот өз әрекетін БҰҰ-нан тәуелсіз
жүзеге асыруына арналған болса, ал екіншісінде-Сот пен БҰҰ-ның
байланыстарын тығыз орнату туралы. 1954 ж. Комитет өз баяндамасын БҰҰ Бас
Ассамблея сессиясының қарауына ұсынды, бірақ саяси себептермен және "суық
соғыс" орын алуынан кейін ол жұмыс жалғасын таппады[35].
Онан әрі ХҚС дамуы БҰҰ Бас Ассамблеясының Халықаралық құқық
комиссиясына ХҚС құруға арналған жарғы жобасын дайындау жөнінде 1992ж.
№4733 Қарарға сәйкес уәкіл еткенде жалғасын табады. БҰҰ Бас Ассамблеясы
1995 ж. №5046 Қарарымен халықаралық қылмыстық сот құру туралы конвенция
мәтінін тездетіп аяқтап істеуге үшін Уақытша комитет құрды. 1995-1998
жылдары 3-жыл ішінде Уақытша комитетке конвенция мәтінін дайындауға сәті
түсті, артынша аталған конвенция БҰҰ-ға мүше елдердің өкілетті өкілдерінің
арнайы дипломатиялық конференция мәжілісінде қарауға жатты.
БҰҰ Бас Ассамлбеясы 15 желтоқсан 1997 ж. №52160 Қарарымен
Конференция алдында Халықаралық қылмыстық сот құру туралы Конвенцияны
келесі қабыл алуымен жұмыстарды аяқтап шығу туралы мақсат қойды.
Солай іспеттес, 17 шілде 1998 ж. әлемдегі бірінші тұрақты
Халықаралық қылмыстық сот құру туралы мәселені қарап шығу үшін БҰҰ мүше 148
мемлекеттердің, 17 өкімет аралық ұйымдардың,
14 мамандандырылған институттардың, БҰҰ мекемелерінің және
124 үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері Рим қаласында жиналды. Барлығы 148
ел дауысқа қатынасушылардың ішінен ия деп 120 мемлекет дауыс берді, жоқ-
7 (АҚШ, Қытай, Ливия, Үндістан, Ирак, Иран, Израиль), 21- қалыс
қалды және сондай үйлестірумен ХҚС Статутты қабылданды.
Сонымен, осы параграфты қортындылай келе, келесі тұжырымдық
пайымдауларды жасауға болады. Халықаралық қылмыстық әділет органының
қалыптасу эволюциясы уақыттардың бойысында екі маңызды проблемалардың
тоқырауында болатын: бір жағынан – халықаралық қылмыс ұғымды Халықаралық
қылмыстық сот юрисдикциясына жататынын дәлдікпен анықтау қажеттілігі
туындады, ал басқа жағынан – мемлекеттердің құқықтарын бөлісу
қажеттілігімен туындады. Ақиқатта әлемдік қауымдастық шартты екі дәуірге
бөлімшеленген кезең ХҚС пен тұрақты жасау туралы нақтылықта өлшемдерді
қамданған жоқ, бірақ барлық - сөйтсе де тап осы уақытта жолды салды және
халықаралық қылмыстық әділет құрулары қажеттілік туралы ұмтылу сияқты және
мемлекеттердің түсінулері тарихта қалады. Осыған қарамастан, барлық
жоғарыда аталған конвенциялар, келісім-шарттар және Халықаралық әскери
трибуналдардың тәжірибесі ХҚС құрудағы ерекше баспалдақ іспеттес көмекші
құралын жүзеге асырды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz