Нарықтық экономикадағы халықаралық сауда
КІРІСПЕ
1.ТАРАУ. ОСЫ ДӘУІРДЕГІ ӘЛЕМДІК САУДА ЖӘНЕ ӘЛЕМ ЭКОНОМИКАСЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ПРОБЛЕМАЛАР
1.1. Сауда капталы мен сауда пайдасының мәні
1.2. Капиталистік сауда үлгілері
1.3. Дүниежүзілік сауданың қазіргі кездегі түрлері және құрылымы
2.ТАРАУ. ҚАЗІРГІ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА
2.1. Халықаралык экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық сауда
2.2. Дүниежүзілік сауданың қарқынды дамуы
2.3. Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісім. Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымы
2.4. Еңбекақы, оның әлем саудасымен байланыстылығы
3.ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДАДАҒЫ ОРНЫ ЖӘНЕ РОЛІ
3.1 Қазақстанның халықаралық сауда
3.2. Халықаралық сауданың дамуының басты бағыттары мен келешегі
3.3. Халықаралық саудадағы кедергілер
3.4 Сауда және валюта
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.ТАРАУ. ОСЫ ДӘУІРДЕГІ ӘЛЕМДІК САУДА ЖӘНЕ ӘЛЕМ ЭКОНОМИКАСЫМЕН БАЙЛАНЫСТЫ ПРОБЛЕМАЛАР
1.1. Сауда капталы мен сауда пайдасының мәні
1.2. Капиталистік сауда үлгілері
1.3. Дүниежүзілік сауданың қазіргі кездегі түрлері және құрылымы
2.ТАРАУ. ҚАЗІРГІ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА
2.1. Халықаралык экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық сауда
2.2. Дүниежүзілік сауданың қарқынды дамуы
2.3. Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісім. Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымы
2.4. Еңбекақы, оның әлем саудасымен байланыстылығы
3.ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДАДАҒЫ ОРНЫ ЖӘНЕ РОЛІ
3.1 Қазақстанның халықаралық сауда
3.2. Халықаралық сауданың дамуының басты бағыттары мен келешегі
3.3. Халықаралық саудадағы кедергілер
3.4 Сауда және валюта
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Сауда капиталы өндірісте шығарылған құнның бір бөлігін иемденеді. Қосымша кұн тек қана материалдық өндірісте шығарылады. Басқа салалар қосымша кұн ендірмейді. Сауда иайдасы қосымша құнның турін өзгерткен үлгісі мен бір болігі. Сонымен, сауда пайдасының қайнар бұлағы, өнеркәсіп капиталистерінің пайдаларының кайнар көзі. Өндіріс саласында өндірілген қосымша кұн, сауда саласында жалпы кұн және қосымша құн да болуы ықтимал. Сауда капиталы осы қатарда тек жалдамалы еңбекті қанауға қатысады.
Тауарды сатып өткізу, айналыс процесінде жүзеге асады. Оған арнайы шығын кетеді. Осындай шығын түрлерін айналыс шығымдары деп атайды. Ол екіге бөлінеді: қосымша шығын және таза айналыс шығындары.
Тауарды сатып алу және сатып өткізу кезінде жарнама істерін және т.б. ұйымдастыруға кеткен шығындар таза айналыс шығыны түсінігін береді.
Тауарды толық тұтынушыларға жеткізуге кететін көптеген шығын түрлерінің жиынтығын айналыстағы өндірістің қосымша шығындары дейміз. Капитализмде сауданың 3 түрі бар: көтерме, бөлшек және сыртқы сауда. Сауда капиталистері тауарларды тікелей тұтынушыларға, халыққа сатады. Бөлшек сауда дегеніміз осы. Бір капиталистердің, басқа капиталистерге тауарларды қол көлемде сатып өткізуін көтерме сауда деп айтамыз.
Капитализмде сыртқы сауда ерекше ролін атқарады. Келешекте бұл тенденция үдей түседі. Шет елдерге шығарылған тауарлар экспорт, әкелінген тауарлар импорт деп аталынады. Экспорт көлемі импорттан асып түссе сауда балансы активті, ал импорт экспорттан басым болса сауда балансы пассивті болғаны. Қазір, әсіресе келешекте ел тағдырын шешетін күштердің бірі - әлемдік рынок.
Төлем балансына сырткы саудадан, тасымал кұралдары төлемінен, шетелге капитал шығарудан, шетел туризмінен және валюталық несиелік операциядан және т.б түскен табыстар кіргізіледі. Толем балансының маңызды құрамдас бөлігі сауда балансы. Онда елдің экспорт, импорт және экспорт бойынша кірістері мен шығындары анықталады.
Тауарды сатып өткізу, айналыс процесінде жүзеге асады. Оған арнайы шығын кетеді. Осындай шығын түрлерін айналыс шығымдары деп атайды. Ол екіге бөлінеді: қосымша шығын және таза айналыс шығындары.
Тауарды сатып алу және сатып өткізу кезінде жарнама істерін және т.б. ұйымдастыруға кеткен шығындар таза айналыс шығыны түсінігін береді.
Тауарды толық тұтынушыларға жеткізуге кететін көптеген шығын түрлерінің жиынтығын айналыстағы өндірістің қосымша шығындары дейміз. Капитализмде сауданың 3 түрі бар: көтерме, бөлшек және сыртқы сауда. Сауда капиталистері тауарларды тікелей тұтынушыларға, халыққа сатады. Бөлшек сауда дегеніміз осы. Бір капиталистердің, басқа капиталистерге тауарларды қол көлемде сатып өткізуін көтерме сауда деп айтамыз.
Капитализмде сыртқы сауда ерекше ролін атқарады. Келешекте бұл тенденция үдей түседі. Шет елдерге шығарылған тауарлар экспорт, әкелінген тауарлар импорт деп аталынады. Экспорт көлемі импорттан асып түссе сауда балансы активті, ал импорт экспорттан басым болса сауда балансы пассивті болғаны. Қазір, әсіресе келешекте ел тағдырын шешетін күштердің бірі - әлемдік рынок.
Төлем балансына сырткы саудадан, тасымал кұралдары төлемінен, шетелге капитал шығарудан, шетел туризмінен және валюталық несиелік операциядан және т.б түскен табыстар кіргізіледі. Толем балансының маңызды құрамдас бөлігі сауда балансы. Онда елдің экспорт, импорт және экспорт бойынша кірістері мен шығындары анықталады.
1. Н.Ә. Назарбаев. «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы». «Егемен Қазақстан», 16 мамыр, 1992 ж.
2. Н.Ә. Назарбаев «Еуразиялық одақ туралы» Казахстанская Правда 20.10.1999.
3. Послание Президента страны к народу Казахстана. Стратегия "Казахстан-2030".
4. Елемесов Р.Е. «Халықаралық қатынастар» Алматы 2002.
5. Курс экономической теории. Под ред. Чепурина М.Н., - Киров: АСА, 2002г.
6. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы). Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998.
7. Таналинов А. «Бұрыңғы КСРО елдерінің кешегі мен ертеңі» Алматы 2003.
8. «Саясат» журналы #3 2002 жылы
9. «Саясат» журналы #4 2002 жылы
10. «Саясат» журналы #5 2002 жылы
11. «Континент», № 19. 23.10.2003 г.
12. «Континент», № 6. 29.03.2003 Г.
13. Азия – экономика и жизнь /1998 г. №27 (155)
14. Аль-Пари /98г. № 3
15. Вестник КазГУ. Серия экономическая /2004, №4(16)
16. Вестник КазГУ. Серия экономическая /2003, №9
2. Н.Ә. Назарбаев «Еуразиялық одақ туралы» Казахстанская Правда 20.10.1999.
3. Послание Президента страны к народу Казахстана. Стратегия "Казахстан-2030".
4. Елемесов Р.Е. «Халықаралық қатынастар» Алматы 2002.
5. Курс экономической теории. Под ред. Чепурина М.Н., - Киров: АСА, 2002г.
6. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы). Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998.
7. Таналинов А. «Бұрыңғы КСРО елдерінің кешегі мен ертеңі» Алматы 2003.
8. «Саясат» журналы #3 2002 жылы
9. «Саясат» журналы #4 2002 жылы
10. «Саясат» журналы #5 2002 жылы
11. «Континент», № 19. 23.10.2003 г.
12. «Континент», № 6. 29.03.2003 Г.
13. Азия – экономика и жизнь /1998 г. №27 (155)
14. Аль-Пари /98г. № 3
15. Вестник КазГУ. Серия экономическая /2004, №4(16)
16. Вестник КазГУ. Серия экономическая /2003, №9
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1-тарау. Осы дӘуірдегі Әлемдік сауда жӘне Әлем экономикасымен байланысты
проблемалар
1. Сауда капталы мен сауда пайдасының мәні
2. Капиталистік сауда үлгілері
3. Дүниежүзілік сауданың қазіргі кездегі түрлері және құрылымы
2-тарау. Қазіргі Нарықтық экономикадағы халықаралық сауда
2.1. Халықаралык экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық сауда
2.2. Дүниежүзілік сауданың қарқынды дамуы
2.3. Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісім. Бүкілдүниежүзілік сауда
ұйымы
2.4. Еңбекақы, оның әлем саудасымен байланыстылығы
3-тарау. Қазақстанның халықаралық саудадағы орны жӘне ролі
3.1 Қазақстанның халықаралық сауда
3.2. Халықаралық сауданың дамуының басты бағыттары мен келешегі
3.3. Халықаралық саудадағы кедергілер
3.4 Сауда және валюта
Қорытынды
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Сауда капиталы өндірісте шығарылған құнның бір бөлігін иемденеді.
Қосымша кұн тек қана материалдық өндірісте шығарылады. Басқа салалар
қосымша кұн ендірмейді. Сауда иайдасы қосымша құнның турін өзгерткен үлгісі
мен бір болігі. Сонымен, сауда пайдасының қайнар бұлағы, өнеркәсіп
капиталистерінің пайдаларының кайнар көзі. Өндіріс саласында өндірілген
қосымша кұн, сауда саласында жалпы кұн және қосымша құн да болуы ықтимал.
Сауда капиталы осы қатарда тек жалдамалы еңбекті қанауға қатысады.
Тауарды сатып өткізу, айналыс процесінде жүзеге асады. Оған арнайы
шығын кетеді. Осындай шығын түрлерін айналыс шығымдары деп атайды. Ол екіге
бөлінеді: қосымша шығын және таза айналыс шығындары.
Тауарды сатып алу және сатып өткізу кезінде жарнама істерін және т.б.
ұйымдастыруға кеткен шығындар таза айналыс шығыны түсінігін береді.
Тауарды толық тұтынушыларға жеткізуге кететін көптеген шығын түрлерінің
жиынтығын айналыстағы өндірістің қосымша шығындары дейміз. Капитализмде
сауданың 3 түрі бар: көтерме, бөлшек және сыртқы сауда. Сауда капиталистері
тауарларды тікелей тұтынушыларға, халыққа сатады. Бөлшек сауда дегеніміз
осы. Бір капиталистердің, басқа капиталистерге тауарларды қол көлемде сатып
өткізуін көтерме сауда деп айтамыз.
Капитализмде сыртқы сауда ерекше ролін атқарады. Келешекте бұл
тенденция үдей түседі. Шет елдерге шығарылған тауарлар экспорт, әкелінген
тауарлар импорт деп аталынады. Экспорт көлемі импорттан асып түссе сауда
балансы активті, ал импорт экспорттан басым болса сауда балансы пассивті
болғаны. Қазір, әсіресе келешекте ел тағдырын шешетін күштердің бірі -
әлемдік рынок.
Төлем балансына сырткы саудадан, тасымал кұралдары төлемінен, шетелге
капитал шығарудан, шетел туризмінен және валюталық несиелік операциядан
және т.б түскен табыстар кіргізіледі. Толем балансының маңызды құрамдас
бөлігі сауда балансы. Онда елдің экспорт, импорт және экспорт бойынша
кірістері мен шығындары анықталады.
1-тарау. Осы дӘуірдегі Әлемдік сауда жӘне Әлем экономикасымен байланысты
проблемалар
1.1. Сауда капталы мен сауда пайдасының мәні
Капиталистік қоғамда сауда капиталы, капиталистердің ерекше тобы тек
қана айналыс саласында қолданатын өнеркәсіп капиталының оқшауланған бір
бөлігі болып табылады. Сауда капиталының айналымы (Д-Т-Д) тауарды өткізу
процесінде саудагерлер авансыланған капиталдың орнын толтырып қана қоймай,
сонымен бірге осы капиталдан пайда түсіруді де көздейді.
Шын мәнінде сауда пайдасы дегеніміз - материалдық өндіріс саласында
жалдамалы жұмысшылар жасаған қосымша құнның өзгерген формасы. Бұл өнеркәсіп
капиталистері тауарларды өткізуді жүзеге асырғаны ушін, сауда
капиталистеріне беретін қосымша құнның бір бөлігі. Өнеркәсіп және сауда
капиталистері жұмысшы табын бірлесіп қанайды, ал жұмысшы табы өндірген
қосымша құнды өзара бірдей көлемді пайданы, бірдей көлемді капитал жұмсау
принципі бойынша бөліп алады.
Айналыс процесі тауарды сатып алу үшін капиталды авансылауды ғана емес,
сонымен бірге тауарларды өткізу ісін ұйымдастыруға шығын жұмсауды да керек
етеді. Бұл шығандар айналыс шығындары деп аталады. Айналыстағы өндірістің
қосымша шығындары тауарды толык ұксатуға, орауға, буып-түюге, сақтауға,
оларды тұтынушыға жеткізуге жұмсаған шығындардан құралады. Таза айналыс
шығындары тауарларды сатып алу сату операцияларына, жарнама ісін
ұйымдастыруға т.б балансты шығындар.
Сауда қызметкерінің жұмыс күні де қажетті және қосымша жұмыс уақытына
болінеді. Бірақ тауарларды тікелей сатумен және сатыи алумен айналысатын
сауда қызметкерлерін қанаудың айрықша өзгешеліктері бар. Қажетті жұмыс
уакыты ішінде, сауда кызметкерлері саудада істейтін жұмыс күшінің құнына
ақы толеуге жұмсалатын қосымша құннын бір болігі болатын тауарлар массасын
еткізеді. Қосыміна жұмыс уақытында олар сауда капиталистерінің пайдасын
құрайтын қосымша құнның бір бөлігі сіңірілтен тауарларды еткізеді, Сауда
капиталистері ұсақ тауар өндірушілерді (шаруалар мен қол өнершілерді) де
қанайды. Олар эквивалентсіз айырбас жасау аркылы ұсақ вндірупіілердің
еңбегімен жасалган құнның бір бөлігін иемденіл алады.
1.2. Капиталистік сауда үлгілері
Көтерме сауда дегеніміз - бір капиталистің басқа капиталискс тауарларды
ірі көлемде сатуы. Сауда өнеркәсіп және сауда капиталистерінің арасында
және капиталистерінің осы ерекше топтарының ішінде жүргізіледі. Сауда
әдетте котерме сауда орталықтарында - тауар биржаларында, жәрмеңкелер мен
аукциондарда жүзеге асырылады. Котерме сауда процесінде тауарлардың едәуір
белігі айналыс саласынан тұтыну саласына көшпейді. Мұндай көшу бөлшек
саудада аякталады.
Бөлшек сауда дегеніміз - сауда каииталистерінің тауарларды тікелей
тұтынушыларга сату. Капитализм тұсында бөлшек сауданы дамытудың негізгі
бағытты тұтыну сұранымы мен бәсеке күресінің универсал сипаты итермелейтін
сауданы, ірі универсал магазиндеріне шогырландыру болып табылады. Сонымен
бірге тауарлардың белгілі бір түрлерін сататын арнаулы магазиндер мен
ірі сауда фирмалары.
Капитализм тусында сыртқы сауданың қажеттігі және оның өсуі мынадай
факторларға байланысты болып отыр.
1. қоғамдык еңбек бөлінісінің және ұлттық мемлекеттердің
шекарасынан шығып кеткен тауар өндірісінің дамуы;
2. капиталиста: экономика дамуының әркелкілігі, осының
салдарынан жедел дамып отырған салалар мен кәсіпорындардың
өнімдерін өткізу үшін зат өткізетін қосымша рыноктар қажет болады.;
3. неғұрлым көп тауар массаларын едәуір қашықтыққа тасымалдауды
экономикалық жағынан тиімді еткен транспорттағы техникалық прогресс т.б.
Сыртқы сауда, тауарларды баска елдерге шығарудан экспорттан және
тауарды басқа елдерден әкелуден импорттан құралады. Бешілі кезенде тауарлар
экспортының құны мен олардың импортының құны арасындағы арақатынас сауда
балансы деп аталады. Егер экспортталатын тауарлардың құны импортталатын
тауарлардың құнынан асып кетсе, ел активті сауда балансына ие болады. Ал
импорт экспорттан асып кетсе пассивті сауда балансының жайкүйі сол елдің
дүніежүзілік рыноктағы бәсекелестік қабілеттілігінің белгілі мағынада сол
ел экономикасы жай-күйінің маңызды көрсеткіші.
1.3. Дүниежүзілік сауданың қазіргі кездегі түрлері және құрылымы
Халықаралык сауда - мемлекеттер және ұлттык шаруашылықтар арасындағы
тауар және қызметтердің айырбасы. Ол ерте заманда калыптасып, бірақ тек XX
ғасырда ғана дүниежүзілік рынок формасына ие болды, өйткені оған негізінен
өнеркәсібі дамыған елдер ғана қатысады. Халықаралық сауда дүниежүзілік
еңбек бөлінісіне, әр түрлі елдердің экономикалық даму деңгейіне және
олардың табиғи-жағраігиялық жағдайларына сәйкес тауарлардың белгілі бір
түрлерін өңдіруге маманданудың нәтижесі ретінде керінеді.
Дүниежүзілік сауданың динамикасы мен құрылымы өндіргіш күштердің
дамуына, дүниежүзілік өндірістің кұрылымына тәуелді. Егер XIX ғасырда
айырбаста кебінесе шикізат, азық-түлік жеңіл өнеркәсіп өлімдері гана болса,
қазіргі кезде онеркәсіп тауарларының үлесі, әсіресе машина мен жабдықтардың
үлесі елеулі түрде өсті. Соғыстан кейілгі уақытта шикізаттың дүниежүзілік
экспорттағы үлесі 35-тен 13-ке дейін кеміді, ал өнеркәсіп бұйымдарының
үлесі 23-ке өсті. Құрастырмалы бұйымдар Μβΐϊ қосымша бөлшектер айырбасы
артты, экспорт тез қаркынмен дамыды, мысалға, машиналардың түйіндерін
құрастыру және басқа да кұрал жабдықтар мен халық тұтынатын техниканы жасау
жұмыстарын айтуга болады.
Қазіргі уақытта халықаралық айырбас орісіне ғылыми-техникалық
жетістіктер айырбасы қосылады (лицензиялар және наухау мен сауда жасау),
олардың үлесі халықаралық сауданың жалпы айналымының 10%-ін құрайды.
Технологиялық күрделі өнімдермен, лицензиялармен сауда-саттық жедел осіп
отыр. Егер 1970 жылы лицензиялардың дүниежүзілік экспорттағы көлемі 2,4-2,7
млрд доллар болса, 80 жылдардың екінші жартысында бұл сан жылына 17 млрд
доллардан асты.
Халықаралық сауда объектілерінің катарына қазіргі уақытта жобалау
жұмыстары, лизинг (жабдықтарды ұзақ мерзімте жалға алу) инжиниринг
(инженерлік құрылыс жұмыстарын атқару үшін жасалынған келісімдер) жатады.
Халықаралык саудада "жаңа индустриялды елдер" (Гонконг, Онтүстік Корея,
Сингапур, Тайвань) үлкен роль атқара бастады. Бұл елдердің экспортында
өнеркосілтік тауарлардың алатын орны елеулі және олардың дүниежүзілік
экспорттағы үлесі 1960-1985 жылдары екі еседен асып түсті. Тарихи тұрғыдан
алғанда дүниежүзілік рыноктагы бәсекелік күресте ұлттық мүддені қорғаудың
әр түрлі мемлекеттік формалары бар. XV-XII1 гасырларда негізгі экономикалық
теория ретінде меркантилизм устем болтан кезде мемлекеттер экспортың
ынталандыру және импорт тауарларын шектеу шараларын, яғни қатаң
протекционизмді қоаданды. Ұлттық өнеркәсіп өніндерінде тиімді жогары кеден
бажын енгізу арқылы белгілі бір тауар түрлерін сатуға, мемлекеттік
монополия ақшалай байлықты арттыруга ұмтылды.
Бірақ қатаң протекционизм сыртқы сауданы қысқартып, ұлттық
зкошмикалардың оқшаулануына әкеп соқтырды. Сондықтан Ұлыбританиядағы
өнеркәсіптік төңкеріс елді еркін сауда (фритретерство) саясатына өтуге
мәжбұр етті. "Еркін сауда" саясатының негізін Р.Рикардоның салыстырмалы
шығындар теориясы қалады. Осы баытты ұстанған Ұлыбритания жаңа рыноктарды
жаулап алып, дүниежүзілік экономикада жетекші орындарға ие болды. Кейінірек
басқа елдер біртіндеп "еркін сауда" саясатына көше бастады.
Дүнисжүзілік саудадағы тұрақсыздық экономикалық дағдарыстар XX ғасырдың
басында бірқатар елдерді сауда протекционизм саясатын қайта өршітуге
жетеледі, яғни дүниежүзілік рыноктың еркін дамуына бас тартуға итермелейді.
Мұның өзі бұрыннан қалыптаскан мемлекетаралық сауда қатынастарының
бұзылуына әкеп соқты. Қазіргі кезде протекционизм ішкі рынокта ұлттық
компанияларға қолайлы жағдайлар жасауға және оларды шетелдік өндірушілер
бәсекесінен корғауға ұмтылады. Шеттен әкелінетін тауарлар бағасына кеден
салынған арттыру арқылы олардың ұсынысы шектеледі, сөйтіп ішкі рыноктағы
бәсекенің әлсіреуі нәтижесінде импорттың, тауарлардың да, отандың өндіріс
өнімдерінің де бағалары шарықтап кетеді.
Халықаралық сауда - экономикалық қатынастарды реттеу үшін халықаралық
ұйымдар құрылды. Олардың қатарына ГАТТ, ΕACT, ЮНКТАД т.б. жатады.
ГАТТ-тың тарифтер мен сауда туралы басты келісім. Оған қатысушылардың
сауда қатынастары қабылданған нормалар мен ережелер негізінде айқындалады.
ГАТТ 1948 жылдан бастап әрекет етеді. Бұл ірі халықаралық ұйымның
шеңберінде сыртқы саудаға қатысты барлық проблемаларды талқылау үшін мүше
елдер арасында келіссөздер, консультациялар, ксздесулер өткізіледі. ГАТТ-
тың толық құқылы мүшелерінің саны 1990 жылы 90-ға жетті.
ЕАСТ- Еуропалық еркін сауда ассоцияциясы 1960 жылдан бастап жұмыс
істейді. Бұл ассоцияцияға 6 Батыс Еуропалық елдер кіреді. ЕАСТ-тың негізгі
мақсаты өзара еркін сауда жағдайын қалыптастыру.
ЮНКТАД- БҰҰ-ның сауда және даму конференциясы. Бұған 170-ке жуық
мемлекет, соңдай-ақ көптеген халықаралық ұйымдар кіреді.
ЮНКТАД халыкаралық экономикалық қатынастардың дамуына және реттелуіне
қолдау жасайды.
2-тарау. Қазіргі Нарықтық экономикадағы халықаралық сауда
2.1. Халықаралык экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық сауда
Халықаралық экономикалық қатынастардың дәстүрлі және ең кең дамыған
нысанына сыртқы сауда жатады. Дүниежүзіндегі елдердің барлығы үшін сыртқы
сауданың ролі ерекше маңызды.
Американ ғалымы Дж.Скастың пікірінше "қандай бір ел болмасын оның
экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты. Дүниежүзілік экономикадан
окшауланып, ешқандай ел дені сау, жөні түзу экономика жасай алған жоқ".
Халықаралық сауда - еңбек бөлінісі негізінде әр түрлі елдердің тауар
өндірушілер арасында пайда болатын байланыстардың нысаны және олардың
экономикалық тәуелділігі.
Ғылыми-техникалық өрлеудің ықпалымен экономикада жүріп жатқан
құрылымдық өзгерістер, өнеркәсіп өндірісінің мамандануы мен кооперациялануы
ұлттық шаруашылықтардың қарым-қатынасын күшейтеді. Мұның озі халықаралық
сауданың мейлінше дамуына мүмкіндіктер туғызады.
Халықаралық сауда дегеніміз: дүниежүзі елдері арасындағы
төлемді, жиынтық тауар айналысы.
Сыртқы сауда да "фритретерствоны" (еркін сауда), немесе
"протекционизмді" (өз тауар өндірушілерін қолдау) таңдап алудағы ымырсыздық
өткен уакыттардың еншісіне қалды. Қазіргі кезде бұл екі бағыт өзара
кірігіп, араласып кетті.
Фритретерство саясатының ең алғаш А.Смит өзінің "Салыстырмалы
артықшылықтар теориясында" анықтаған. Ол: "айырбас қандай елге болса да
қолайлы, әрбір ел одан абсолютті артықшылықтар табады", - деп жазған.
XX ғасырдың екінші жартысынан бастап халықаралық сауда жоғары қарқынмен
жедел дами бастады.
Халыкаралық сауданың жедел өсуіне мынадай факторлар әсер етеді:
1. халықаралық еңбек бөлінісі мен өндірісті интернационалдаудың дамуы;
2. экономикада жаңа салалардың пайда болуына және негізгі
капиталды жаңартуға иті әсерін тигізген ғылыми-техникалық революция;
3. дүниежүзілік рыноктағы трансұлттық корпорациялардың белсенді
қызметі;
4. тарифтер мен сауда туралы Бас келісімнің шаралары арқылы
халықаралық сауданың реттелуі;
5. коптеген елдердің импортына кедергілердің жиылып, кеден бажы
төмендеп, еркін экономикалық аймақтардың құрылуы;
6. сауда-экономикалық интеграция процестері дамып, жалпыға бірдей
рыноктардың қалыптасуы;
7. сыртқы рынокқа бейімделген экономикасы бар "жаңа индустриалды
елдердің" пайда болуы т.б.
Соңғы онжылдықтарда сыртқы сауда динамикасының әркелкіге біліне
бастады. Бұл дүниежүзілік рынокқа белсенді қатысушы елдердің өзара сауда-
экономикалық қатынастарына әсерін тигізеді. АҚШ дүниежүзілік рыноктағы
басымдығынан айырыла бастады.
Егер 1950 жылы АҚШ-тың үлесіне дүниежүзілік экспорттың 31 тиген болса,
1990 жылы ол тек қана 81 тең болды. Өз кезегінде Алманияның экспорты АҚШ-
тың деңгейіне жақындады.
Сөйтіп 90 жылдары Батыс Еуропа халықаралық сауданың орталығына айналды.
80 жылдары халықаралық сауда-саттықта Жапония едәуір жетістіктерге жетті.
Бұл жылдары машина мен жабдықтар экспорттауда Жапония дүниежүзінде бірінші
орынға шықты. Сол кезең өз тауарларының бәсекелік мүмкіңдіктері бойынша
Жапонияға Азияның "жаңа индустриалды елдері" - Сингапур, Гонконг және
Тайвань жақындады.
Бәсекеге қабілеттіліктің дүниежүзілік классификациясы төрт жүзге жуық
критерийлерден тұрады. Олардың негізгілеріне жан басына шаққандағы табыс,
инфляцияның деңгейі және сыртқы сауда тепе-тендігі жатады Классификацияда,
аталғандардан басқа қазба байлыктар, инфрақұрылым, байланыс құрал-жабдықтар
т.б факторлар ескеріледі.
Женевада өткен дүниежүзілік экономикалық форумның баяндамасында
бәсекелікті нақты мемлекеттің дүниежүзілік рынокқа салыстырмалы түрде
бәсекелестерінен артық байлық шығаруы деп анықтады.
Мамандардың болжауы бойынша XXI ғасырдың алғашқы жылдарында бәсекеге ең
қабілетті елдер санатында АҚШ пен Азиялық мемлекеттер болды. 2030 жылы
бәсекеге ең қабілетті үш мемлекеттің қатарында АҚШ, Қытай, Жапония болмақ.
Бұлардан соң Алмания, Сингапур Оңтүстік Корея, Индия, Тайвань, Малайзия
және Швейцария мемлекеттерінің мүмкіндіктері мол.
Дамушы елдердің өз экспортын диверсификациялауға (шаруашылық қызметіне
жаңа өріс табуға) ұмтылыстары, өнеркәсібі дамыған елдер тарапынан қандай
нысанда болмасын, қарсылыққа кездесуде. Дегенмен, кейбір дамушы елдер, ең
алдымен "жаңа индустриялды елдер" өз экспорттарының құрылымын өзгерту
ісінде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Олардың экспортында дайын өнімнің,
өнеркәсіп бұйымдарының соның ішіңде машиналар мен жабдықтар үлесі артты.
Женевадағы дүниежүзілік сауда ұйымының деректеріне сәйкес 1894 жылы ең
үлкен экспорттаушы мемлекеттердің қатарына мыналар кіреді.
1-кесте.
Мемлекеттер Экспорт млрд. Дүниежүзілік
долл саудадағы
үлесі-%
1. АҚШ 512 12,3
2. Алмания 421 10,1
3. Жапония 397 9,5
4. Франция 236 5,7
5.Ұлыбритания 205 4,9
6. Италия 189 4,5
7. Канада 165 4,0
8. Гонконг 152 3,7
9. Голландия 148 3,6
10. Бельгия (Люксембург) 131 3,1
11. Қытай 121 2,9
12. Сингапур 96 2,3
1З.Оңтүстік Корея 96 2,3
14. Тайвань 93 2,2
15 Испания 73 1,7
XX ғасырдың соңғы ширегінде халықаралык экономикалық қатынастар
жүйесінде Азия-Тынық мұхит аймағының ролі күшейді Дүниежүзілік банктің
есептеуі бойнша 2000 жылға қарай дүниежүзілік сауда көлемінің 40% Тынық
мұхит бассейнінде шоғырланады.
Өнеркәсібі дамыған елдер арасындағы халықаралық еңбек бөлінісінің
теңдеуі олардың өзара сауда қарым-қатынастарын ұлғайтып, дамушы елдердің
үлестерін азайтады.
Қазіргі уақытта негізгі тауар тасқыны "үлкен үштік " АҚШ - Батыс Еуропа
- Жапония шеңберінде ағылып жатыр.
2.2. Дүниежүзілік сауданың қарқынды дамуы
Дүниежүзілік сауданың ең қарқынды және өскелең дамып келе жатқан
секторы өңдеуші өнеркәсіп саласының тауарлары оның ішінде ғылыми сыйымды
тауарлар.
Өнеркәсібі дамыған елдерде ғылыми сыйымды тауарлар экспорты жылына 500
млрд долл құрайды, ал жоғары технологиялық өнімнің үлесі 40%-ке жақын.
Машиналар мен жабдыктар саудасының да ролі артып келеді. Осымен байланысты
ғылыми-техникалық, өндірістік, кооперациялық, қаржы-несие қызметтерінің
айырбасы кең қанат жаюда. Машиналар мен жабдықтар саудасының қарқыны
бірқатар жаңа қызметтер түрлерін өмірге алып келді. Оларға: инжиниринг,
лизинг, консалтинг, ақпаратты-есептеу қызметтері жатады.
Инжиниринг - клиентке көрсетілетін инженерлік қызметтердің жиынтығы.
Оның түпкі мақсаты өндіріске жұмсалған күрделі қаржыны немесе басқа
шығындарды өтеуде жоғары нәтижеге жету. Ондай нәтижеге жету үшін инжиниринг
материалдық, технологиялық, енбек және қаржы ресурстарын тиімді
пайдаланудың әдістерін іздестіреді
Лизинг - машиналар мен жабдықтарды белгілі бір мерзімде ареңдаға беру
туралы келісім. Лизинг халықаралық және ұлттық деңгейде өнеркәсіп, банк
монополияларының жалғасып кетуінің жаңа нысаны.
Консалтинг — жобаларды дайындау және жүзеге асыру кезіндегі кеңес беру
қызметі
Соңғы онжылдықта (1985-1996ж.ж) өнеркосібі дамыған елдердің машиналар
мен жабдықтар экспорты үш есе өсті. Әсіресе электротехникалық және
электронды жабдыктарды экспорттау жедел қарқынмен дамып келеді, олардың
үлесіне машинатехникалық өнімдер экспортының 25% тиеді.
Халыкаралық саудада жедел дамып келе жатқан саланың бірі химиялық
өнімдер саудасы. Энергоресурстар мен шикізатқа сұраныстың көбейгенімен
шикізат саудасының қарқыны дүниежүзілік сауда қарқынынан едәуір төмен.
Мұның себебі біріншіден, шикізатты алмастыратын жасанды өнімдерді өндіруді
ұлғайту; екіншіден, шикізаттың өзін ұтымды пайдалану арқылы, қалдықсыз
терең өңдеу процестерін қолдану. Дүниежүзілік азык-түлік саудасының оған
деген сұраныстың біршама азайғаны байқалды. Бұл белгілі дәрежеде өнеркәсібі
дамыған елдерде азық-түлікпен қамтамасыз ету деңгейінің жоғарылауымен
байланысты.
Халықаралық ұйымдардың (БҰҰ, ХВҚ) мәлімсттері бойынша соңғы онжылдықта
(1985-8бж.ж) халықаралық сауда жыл сайын орта есептен 5,2% өскен Бірақ
мұншалықты өсу барлық уақытта бірдей емес. Мысалы, 1989 жылы 4%-ке дейін
төмендеген. Мұның басты себебі өнеркәсібі дамыған елдерде байқалған
экономикалық тоқырау. Ал дәл осы кезенде азиялық "жаңа индустриялды
елдерді" сыртқы сауда қарқыны 10%-тен асқан.
1994 жылы халықаралық сауданың көлемі 9,5%-ке жоғарылап, осы жылдардың
басындағы томендеу тенденциясы тоқтаған. Бұл тенденциясы төмендегі кестенің
көрсеткіштері дәлелдейді.
2-кесте
Халықаралық сауданың 1980-96 жылдардағы көлемі.
1987 -91
Женева (Швейцария) 1947 Кеден тарифтерін төмендету
Аннеси (Франция) 1949
Торки (Англия) 1950
Женева 1956
Женева 1960-1961 (Диллон
Раунды)
Женева 1964-1979 (Кеннеди Тарифтерді төмендету
демлингке қарсы
Раунды) кодексті жасау
Токио 1973-1979 Тарифтерді төмендету
(Жапония) (Токио-Раунды) ГАТТ-тың міндеттерін
жетілдірін, күшейтетін
кодекстерді жасап,
кабылдау.(Тарифтік емес
кедергілерді жою)
Пунта-Дель-Эсте 1986-1994 (Уругвай Кедендік кедергілерді азайту
Раунды) (БСҰ) құру туралы келісім.
Қызмет корсету саудасының
Бас келісімін жасау
Эксперттердің анықтауы бойынша, Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымының
бақылауында 5 трлн доллар тауар айналымы болмак. Бүкілдүниежүзілік сауда
ұйымының қызметі дүниежүзілік экономикаға жылына қосымша 250 млрд доллар
жуық табыс әкелмек.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымының жоғарғы баскарушы органы — Министрлер
конференциясы.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымы ГАТТ-тың қатысуымен жасалған
келісімдердің толық орындалуын қадағалайтын болады. БСҰ-ға мүшелік. әр-бір
қатысумен мемлекетке бұрын келісілген құжаттардың барлығының мүлтіксіз
орындалуын жүктейді.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымының құрылуы халықаралық экономикалық
қатынастарды, оның ірі саласы халықаралық сауданы жаңа белестерге шығарып,
барлық мемлекеттердің сауда қарым-қатынастары деңгейін жоғарылатады деген
сенім бар
БСҰ-бейбіт, қатар өмір сүру принциптерін мейілінше тиянақтайтын беделді
халықаралық ұйым.
2.4. Еңбекақы, оның әлем саудасымен байланыстылығы
Жалақы тұтынушылар табысының басым көпшілігін құрайды, сондықтан ол
тауарлардың сұраныс көлеміне және олардың бағасына елеулі ықпал етеді.
Жалақы дегеніміз не, оның дәрежесі мен динамикасы не нәрсеге тәуелді,
жалақыға бәсекенің жетілген, жетілмеген түрі қалай ықпал етеді?
Осы мәселеге байланысты экономикалық теорияда екі тұжырымдама бар.
1. Жалақы еңбек бағасы (еңбекпен жұмыс күшінің айырмашылығы
ескерілмейді), оның дәрежесі мен динамикасы рыноктық факторлар: сұраныс
және ұсыныспен анықталады.
2. Жалақы жұмыс күші тауардың құнының ақшалай көрінісі, еңбектің
бағасы емес, өйткені еңбек тауар бола алмайды, жалақы өндіріс жағдайы мен
де (жұмыс күшінің құны), рыноктық факторлар сұраныс, ұсыныспен де
аныкталады, олардың ауытқуы жалақының жұмыс күші құнының бірде жоғары,
бірде төмен болатындығын көрсетеді.
Жалақының екі тұжырымдамасы да ағылшынның саяси экономикасының
классиктері А.Смит еңбек пен жұмыс күші арасындағы айырмашылықты ашып
көрсеткен емес. Оның пайымдауынша, еңбек табиғи бағасы бар (немесе табити
жалақы) "тауар" деп саналады. Ал, табиғи баға өндіріс шығындарымен
анықталады. Яғни жұмысшының және оның отбасының тіршілігіне қажетті кұн
минимумымен анықталады. Осыдан басқа жалақы тарихи және рухани элементтерді
қамтиды, осымен байланысты Смит жалақы мөлшерінің ұлттық айырмашылығы
болатынын түсіндіреді. Жалақы дәрежесінің төмендігін және оның тіршілік
минимумына өте жақын болу себебін А.Смит жұмысшы тобының ұйымшылдығының
жоқтығымен байланыстырды. Жалақының динамикасының (қозғалысын)
экономикалық жағдайымен байланыстырды.
Экономикалық өрлеу жағдайында еңбекке деген сұраныс өседі де рыноктық
жалакы "табиғи жалақыдан" жоғары болады. Д.Рикардо да А.Смит сияқты
жалакыны еңбек бағасы деп ұғынды. Д.Рикардо жалақы теориясын Малтустың
халық өсімі теориясымен байланыстырды. Жалақы, осы теория бойынша, халықтың
табиғи өсу заңына сәйкес күнкөріс заттарының минимумына ұмтылады. Осыған
орай жалақының тұрақтылық заңы орын алды. Оның мәні мынада: жалақының өсуі
жұмысшының отбасында табиғи өсімді көтермелейді де, еңбекке деген ұсыныстың
өсуі жалакының төмеңдеуіне әсер етеді, керісінше жалақының төмендеуі
жұмысшылар мен еңбекке ұсыныстың қысқаруына, тиісінше жалақының өсуіне әсер
етеді. Сонымен, еңбекке деген ұсыныстың ауытқуы ықпалымен жалақы тұрақтылық
мөлшеріне күнкөріс заттарының физикалық минимумына ұмтылады. Жалақы
жұмысшының оның отбасының күнкөріс заттарының физикалық минимумына деген
түсінік, жалакының "темірдей" қатты заңының негізін қалады.
Маркстік тұжырымдамаға сәйкес жалақы еңбек бағасы емес, өйткені еңбек
тауар емес, олай болса оның кұны да жоқ. Жұмыс күші тауар бола алады, ал
жалақы осы тауардың бағасы, яғни оның құнынын ақшалай корінісі. Жұмысшы
жалақы түрінде бүкіл еңбегі үшін емес, тек кажетті еңбек мөлшерінің құнын
алады. Жалакының экономикалық мазмұны мынада, осы табыс арқылы ендірістің
жеке факторының орны толтырылады, білім алу, еңбекке дайындығы жүзеге
асырылады. К.Маркс жұмыс күшінің құны мен жалақы күнкөріс заттарының
физикалық минимумына емес, күнделікгі қажетті тұтыну заттарының кұнымен
аныкталады деді. Жалакының мөлшері жұмыс күшінің құнына осер ететін еңбек
онімділігіне, еңбектің қаркындылығына еңбектің күрделілігіне тәуелді.
Жалакы сондай-ак конъюнктурасы еңбекке деген сұраныс пен ұсыныстың
арақатынасына тәуелді. Еңбек рыногыңда сұраныс пен ұсыныс тепе-тең болғанда
жұмыс күшінің құнына тең жалақы белгіленеді.
Жалақы еңбек бағасы. Олай болатыны жұмысшы жалақыны өз еңбегін
шығындағаннан кейін алады, жалақы мөлшері еңбектің әрекет ету ұзақтығына
тәуелді, бірдей жұмыс аткаратын жұмысшылардан жалақысында жекелей
айырмашылык орын алады. Еңбек түгелдей төленген болып көрінеді. Сондықтан
да проллетарлық саяси экономикада жалақыны жұмыс күші құнының өзгерген
нысаны (яғни мәнін бұрмалайтын нысан), шындығында жұмыс күшінің бағасы деп
көрсетеді. Қазіргі Батыстық экономика ғылымында жалақыны еңбек бағасы деген
көзкарас орын алуда. Самуэльсон мен Нордхаус "Жалакы рыноктык бағаның
маңызды категориясы, өйткені ол еңбек багасы" деп жазды. Жаңа классиктер
жалақының дәрежесі мен динамикасын рыноктык факторлар (сұраныс пен ұсыныс)
деп түсіндірді.
Номиналды және нақты жалақыны ажырата білу керек. Номиналды жалақы
ақшаға шығарып берілетін жалақы, оны жалдамалы қызметкер күндік, апталық,
айлық еңбегі үшін алды. Номиналды жалақының мөлшеріне қарай жалақы дәрежесі
туралы түсінік алуға болады, алайда ол тұтыну мен халық тұрмысының
дәрежесін толық сипаттай алмайды. Ол үшін нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1-тарау. Осы дӘуірдегі Әлемдік сауда жӘне Әлем экономикасымен байланысты
проблемалар
1. Сауда капталы мен сауда пайдасының мәні
2. Капиталистік сауда үлгілері
3. Дүниежүзілік сауданың қазіргі кездегі түрлері және құрылымы
2-тарау. Қазіргі Нарықтық экономикадағы халықаралық сауда
2.1. Халықаралык экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық сауда
2.2. Дүниежүзілік сауданың қарқынды дамуы
2.3. Тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісім. Бүкілдүниежүзілік сауда
ұйымы
2.4. Еңбекақы, оның әлем саудасымен байланыстылығы
3-тарау. Қазақстанның халықаралық саудадағы орны жӘне ролі
3.1 Қазақстанның халықаралық сауда
3.2. Халықаралық сауданың дамуының басты бағыттары мен келешегі
3.3. Халықаралық саудадағы кедергілер
3.4 Сауда және валюта
Қорытынды
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Сауда капиталы өндірісте шығарылған құнның бір бөлігін иемденеді.
Қосымша кұн тек қана материалдық өндірісте шығарылады. Басқа салалар
қосымша кұн ендірмейді. Сауда иайдасы қосымша құнның турін өзгерткен үлгісі
мен бір болігі. Сонымен, сауда пайдасының қайнар бұлағы, өнеркәсіп
капиталистерінің пайдаларының кайнар көзі. Өндіріс саласында өндірілген
қосымша кұн, сауда саласында жалпы кұн және қосымша құн да болуы ықтимал.
Сауда капиталы осы қатарда тек жалдамалы еңбекті қанауға қатысады.
Тауарды сатып өткізу, айналыс процесінде жүзеге асады. Оған арнайы
шығын кетеді. Осындай шығын түрлерін айналыс шығымдары деп атайды. Ол екіге
бөлінеді: қосымша шығын және таза айналыс шығындары.
Тауарды сатып алу және сатып өткізу кезінде жарнама істерін және т.б.
ұйымдастыруға кеткен шығындар таза айналыс шығыны түсінігін береді.
Тауарды толық тұтынушыларға жеткізуге кететін көптеген шығын түрлерінің
жиынтығын айналыстағы өндірістің қосымша шығындары дейміз. Капитализмде
сауданың 3 түрі бар: көтерме, бөлшек және сыртқы сауда. Сауда капиталистері
тауарларды тікелей тұтынушыларға, халыққа сатады. Бөлшек сауда дегеніміз
осы. Бір капиталистердің, басқа капиталистерге тауарларды қол көлемде сатып
өткізуін көтерме сауда деп айтамыз.
Капитализмде сыртқы сауда ерекше ролін атқарады. Келешекте бұл
тенденция үдей түседі. Шет елдерге шығарылған тауарлар экспорт, әкелінген
тауарлар импорт деп аталынады. Экспорт көлемі импорттан асып түссе сауда
балансы активті, ал импорт экспорттан басым болса сауда балансы пассивті
болғаны. Қазір, әсіресе келешекте ел тағдырын шешетін күштердің бірі -
әлемдік рынок.
Төлем балансына сырткы саудадан, тасымал кұралдары төлемінен, шетелге
капитал шығарудан, шетел туризмінен және валюталық несиелік операциядан
және т.б түскен табыстар кіргізіледі. Толем балансының маңызды құрамдас
бөлігі сауда балансы. Онда елдің экспорт, импорт және экспорт бойынша
кірістері мен шығындары анықталады.
1-тарау. Осы дӘуірдегі Әлемдік сауда жӘне Әлем экономикасымен байланысты
проблемалар
1.1. Сауда капталы мен сауда пайдасының мәні
Капиталистік қоғамда сауда капиталы, капиталистердің ерекше тобы тек
қана айналыс саласында қолданатын өнеркәсіп капиталының оқшауланған бір
бөлігі болып табылады. Сауда капиталының айналымы (Д-Т-Д) тауарды өткізу
процесінде саудагерлер авансыланған капиталдың орнын толтырып қана қоймай,
сонымен бірге осы капиталдан пайда түсіруді де көздейді.
Шын мәнінде сауда пайдасы дегеніміз - материалдық өндіріс саласында
жалдамалы жұмысшылар жасаған қосымша құнның өзгерген формасы. Бұл өнеркәсіп
капиталистері тауарларды өткізуді жүзеге асырғаны ушін, сауда
капиталистеріне беретін қосымша құнның бір бөлігі. Өнеркәсіп және сауда
капиталистері жұмысшы табын бірлесіп қанайды, ал жұмысшы табы өндірген
қосымша құнды өзара бірдей көлемді пайданы, бірдей көлемді капитал жұмсау
принципі бойынша бөліп алады.
Айналыс процесі тауарды сатып алу үшін капиталды авансылауды ғана емес,
сонымен бірге тауарларды өткізу ісін ұйымдастыруға шығын жұмсауды да керек
етеді. Бұл шығандар айналыс шығындары деп аталады. Айналыстағы өндірістің
қосымша шығындары тауарды толык ұксатуға, орауға, буып-түюге, сақтауға,
оларды тұтынушыға жеткізуге жұмсаған шығындардан құралады. Таза айналыс
шығындары тауарларды сатып алу сату операцияларына, жарнама ісін
ұйымдастыруға т.б балансты шығындар.
Сауда қызметкерінің жұмыс күні де қажетті және қосымша жұмыс уақытына
болінеді. Бірақ тауарларды тікелей сатумен және сатыи алумен айналысатын
сауда қызметкерлерін қанаудың айрықша өзгешеліктері бар. Қажетті жұмыс
уакыты ішінде, сауда кызметкерлері саудада істейтін жұмыс күшінің құнына
ақы толеуге жұмсалатын қосымша құннын бір болігі болатын тауарлар массасын
еткізеді. Қосыміна жұмыс уақытында олар сауда капиталистерінің пайдасын
құрайтын қосымша құнның бір бөлігі сіңірілтен тауарларды еткізеді, Сауда
капиталистері ұсақ тауар өндірушілерді (шаруалар мен қол өнершілерді) де
қанайды. Олар эквивалентсіз айырбас жасау аркылы ұсақ вндірупіілердің
еңбегімен жасалган құнның бір бөлігін иемденіл алады.
1.2. Капиталистік сауда үлгілері
Көтерме сауда дегеніміз - бір капиталистің басқа капиталискс тауарларды
ірі көлемде сатуы. Сауда өнеркәсіп және сауда капиталистерінің арасында
және капиталистерінің осы ерекше топтарының ішінде жүргізіледі. Сауда
әдетте котерме сауда орталықтарында - тауар биржаларында, жәрмеңкелер мен
аукциондарда жүзеге асырылады. Котерме сауда процесінде тауарлардың едәуір
белігі айналыс саласынан тұтыну саласына көшпейді. Мұндай көшу бөлшек
саудада аякталады.
Бөлшек сауда дегеніміз - сауда каииталистерінің тауарларды тікелей
тұтынушыларга сату. Капитализм тұсында бөлшек сауданы дамытудың негізгі
бағытты тұтыну сұранымы мен бәсеке күресінің универсал сипаты итермелейтін
сауданы, ірі универсал магазиндеріне шогырландыру болып табылады. Сонымен
бірге тауарлардың белгілі бір түрлерін сататын арнаулы магазиндер мен
ірі сауда фирмалары.
Капитализм тусында сыртқы сауданың қажеттігі және оның өсуі мынадай
факторларға байланысты болып отыр.
1. қоғамдык еңбек бөлінісінің және ұлттық мемлекеттердің
шекарасынан шығып кеткен тауар өндірісінің дамуы;
2. капиталиста: экономика дамуының әркелкілігі, осының
салдарынан жедел дамып отырған салалар мен кәсіпорындардың
өнімдерін өткізу үшін зат өткізетін қосымша рыноктар қажет болады.;
3. неғұрлым көп тауар массаларын едәуір қашықтыққа тасымалдауды
экономикалық жағынан тиімді еткен транспорттағы техникалық прогресс т.б.
Сыртқы сауда, тауарларды баска елдерге шығарудан экспорттан және
тауарды басқа елдерден әкелуден импорттан құралады. Бешілі кезенде тауарлар
экспортының құны мен олардың импортының құны арасындағы арақатынас сауда
балансы деп аталады. Егер экспортталатын тауарлардың құны импортталатын
тауарлардың құнынан асып кетсе, ел активті сауда балансына ие болады. Ал
импорт экспорттан асып кетсе пассивті сауда балансының жайкүйі сол елдің
дүніежүзілік рыноктағы бәсекелестік қабілеттілігінің белгілі мағынада сол
ел экономикасы жай-күйінің маңызды көрсеткіші.
1.3. Дүниежүзілік сауданың қазіргі кездегі түрлері және құрылымы
Халықаралык сауда - мемлекеттер және ұлттык шаруашылықтар арасындағы
тауар және қызметтердің айырбасы. Ол ерте заманда калыптасып, бірақ тек XX
ғасырда ғана дүниежүзілік рынок формасына ие болды, өйткені оған негізінен
өнеркәсібі дамыған елдер ғана қатысады. Халықаралық сауда дүниежүзілік
еңбек бөлінісіне, әр түрлі елдердің экономикалық даму деңгейіне және
олардың табиғи-жағраігиялық жағдайларына сәйкес тауарлардың белгілі бір
түрлерін өңдіруге маманданудың нәтижесі ретінде керінеді.
Дүниежүзілік сауданың динамикасы мен құрылымы өндіргіш күштердің
дамуына, дүниежүзілік өндірістің кұрылымына тәуелді. Егер XIX ғасырда
айырбаста кебінесе шикізат, азық-түлік жеңіл өнеркәсіп өлімдері гана болса,
қазіргі кезде онеркәсіп тауарларының үлесі, әсіресе машина мен жабдықтардың
үлесі елеулі түрде өсті. Соғыстан кейілгі уақытта шикізаттың дүниежүзілік
экспорттағы үлесі 35-тен 13-ке дейін кеміді, ал өнеркәсіп бұйымдарының
үлесі 23-ке өсті. Құрастырмалы бұйымдар Μβΐϊ қосымша бөлшектер айырбасы
артты, экспорт тез қаркынмен дамыды, мысалға, машиналардың түйіндерін
құрастыру және басқа да кұрал жабдықтар мен халық тұтынатын техниканы жасау
жұмыстарын айтуга болады.
Қазіргі уақытта халықаралық айырбас орісіне ғылыми-техникалық
жетістіктер айырбасы қосылады (лицензиялар және наухау мен сауда жасау),
олардың үлесі халықаралық сауданың жалпы айналымының 10%-ін құрайды.
Технологиялық күрделі өнімдермен, лицензиялармен сауда-саттық жедел осіп
отыр. Егер 1970 жылы лицензиялардың дүниежүзілік экспорттағы көлемі 2,4-2,7
млрд доллар болса, 80 жылдардың екінші жартысында бұл сан жылына 17 млрд
доллардан асты.
Халықаралық сауда объектілерінің катарына қазіргі уақытта жобалау
жұмыстары, лизинг (жабдықтарды ұзақ мерзімте жалға алу) инжиниринг
(инженерлік құрылыс жұмыстарын атқару үшін жасалынған келісімдер) жатады.
Халықаралык саудада "жаңа индустриялды елдер" (Гонконг, Онтүстік Корея,
Сингапур, Тайвань) үлкен роль атқара бастады. Бұл елдердің экспортында
өнеркосілтік тауарлардың алатын орны елеулі және олардың дүниежүзілік
экспорттағы үлесі 1960-1985 жылдары екі еседен асып түсті. Тарихи тұрғыдан
алғанда дүниежүзілік рыноктагы бәсекелік күресте ұлттық мүддені қорғаудың
әр түрлі мемлекеттік формалары бар. XV-XII1 гасырларда негізгі экономикалық
теория ретінде меркантилизм устем болтан кезде мемлекеттер экспортың
ынталандыру және импорт тауарларын шектеу шараларын, яғни қатаң
протекционизмді қоаданды. Ұлттық өнеркәсіп өніндерінде тиімді жогары кеден
бажын енгізу арқылы белгілі бір тауар түрлерін сатуға, мемлекеттік
монополия ақшалай байлықты арттыруга ұмтылды.
Бірақ қатаң протекционизм сыртқы сауданы қысқартып, ұлттық
зкошмикалардың оқшаулануына әкеп соқтырды. Сондықтан Ұлыбританиядағы
өнеркәсіптік төңкеріс елді еркін сауда (фритретерство) саясатына өтуге
мәжбұр етті. "Еркін сауда" саясатының негізін Р.Рикардоның салыстырмалы
шығындар теориясы қалады. Осы баытты ұстанған Ұлыбритания жаңа рыноктарды
жаулап алып, дүниежүзілік экономикада жетекші орындарға ие болды. Кейінірек
басқа елдер біртіндеп "еркін сауда" саясатына көше бастады.
Дүнисжүзілік саудадағы тұрақсыздық экономикалық дағдарыстар XX ғасырдың
басында бірқатар елдерді сауда протекционизм саясатын қайта өршітуге
жетеледі, яғни дүниежүзілік рыноктың еркін дамуына бас тартуға итермелейді.
Мұның өзі бұрыннан қалыптаскан мемлекетаралық сауда қатынастарының
бұзылуына әкеп соқты. Қазіргі кезде протекционизм ішкі рынокта ұлттық
компанияларға қолайлы жағдайлар жасауға және оларды шетелдік өндірушілер
бәсекесінен корғауға ұмтылады. Шеттен әкелінетін тауарлар бағасына кеден
салынған арттыру арқылы олардың ұсынысы шектеледі, сөйтіп ішкі рыноктағы
бәсекенің әлсіреуі нәтижесінде импорттың, тауарлардың да, отандың өндіріс
өнімдерінің де бағалары шарықтап кетеді.
Халықаралық сауда - экономикалық қатынастарды реттеу үшін халықаралық
ұйымдар құрылды. Олардың қатарына ГАТТ, ΕACT, ЮНКТАД т.б. жатады.
ГАТТ-тың тарифтер мен сауда туралы басты келісім. Оған қатысушылардың
сауда қатынастары қабылданған нормалар мен ережелер негізінде айқындалады.
ГАТТ 1948 жылдан бастап әрекет етеді. Бұл ірі халықаралық ұйымның
шеңберінде сыртқы саудаға қатысты барлық проблемаларды талқылау үшін мүше
елдер арасында келіссөздер, консультациялар, ксздесулер өткізіледі. ГАТТ-
тың толық құқылы мүшелерінің саны 1990 жылы 90-ға жетті.
ЕАСТ- Еуропалық еркін сауда ассоцияциясы 1960 жылдан бастап жұмыс
істейді. Бұл ассоцияцияға 6 Батыс Еуропалық елдер кіреді. ЕАСТ-тың негізгі
мақсаты өзара еркін сауда жағдайын қалыптастыру.
ЮНКТАД- БҰҰ-ның сауда және даму конференциясы. Бұған 170-ке жуық
мемлекет, соңдай-ақ көптеген халықаралық ұйымдар кіреді.
ЮНКТАД халыкаралық экономикалық қатынастардың дамуына және реттелуіне
қолдау жасайды.
2-тарау. Қазіргі Нарықтық экономикадағы халықаралық сауда
2.1. Халықаралык экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық сауда
Халықаралық экономикалық қатынастардың дәстүрлі және ең кең дамыған
нысанына сыртқы сауда жатады. Дүниежүзіндегі елдердің барлығы үшін сыртқы
сауданың ролі ерекше маңызды.
Американ ғалымы Дж.Скастың пікірінше "қандай бір ел болмасын оның
экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты. Дүниежүзілік экономикадан
окшауланып, ешқандай ел дені сау, жөні түзу экономика жасай алған жоқ".
Халықаралық сауда - еңбек бөлінісі негізінде әр түрлі елдердің тауар
өндірушілер арасында пайда болатын байланыстардың нысаны және олардың
экономикалық тәуелділігі.
Ғылыми-техникалық өрлеудің ықпалымен экономикада жүріп жатқан
құрылымдық өзгерістер, өнеркәсіп өндірісінің мамандануы мен кооперациялануы
ұлттық шаруашылықтардың қарым-қатынасын күшейтеді. Мұның озі халықаралық
сауданың мейлінше дамуына мүмкіндіктер туғызады.
Халықаралық сауда дегеніміз: дүниежүзі елдері арасындағы
төлемді, жиынтық тауар айналысы.
Сыртқы сауда да "фритретерствоны" (еркін сауда), немесе
"протекционизмді" (өз тауар өндірушілерін қолдау) таңдап алудағы ымырсыздық
өткен уакыттардың еншісіне қалды. Қазіргі кезде бұл екі бағыт өзара
кірігіп, араласып кетті.
Фритретерство саясатының ең алғаш А.Смит өзінің "Салыстырмалы
артықшылықтар теориясында" анықтаған. Ол: "айырбас қандай елге болса да
қолайлы, әрбір ел одан абсолютті артықшылықтар табады", - деп жазған.
XX ғасырдың екінші жартысынан бастап халықаралық сауда жоғары қарқынмен
жедел дами бастады.
Халыкаралық сауданың жедел өсуіне мынадай факторлар әсер етеді:
1. халықаралық еңбек бөлінісі мен өндірісті интернационалдаудың дамуы;
2. экономикада жаңа салалардың пайда болуына және негізгі
капиталды жаңартуға иті әсерін тигізген ғылыми-техникалық революция;
3. дүниежүзілік рыноктағы трансұлттық корпорациялардың белсенді
қызметі;
4. тарифтер мен сауда туралы Бас келісімнің шаралары арқылы
халықаралық сауданың реттелуі;
5. коптеген елдердің импортына кедергілердің жиылып, кеден бажы
төмендеп, еркін экономикалық аймақтардың құрылуы;
6. сауда-экономикалық интеграция процестері дамып, жалпыға бірдей
рыноктардың қалыптасуы;
7. сыртқы рынокқа бейімделген экономикасы бар "жаңа индустриалды
елдердің" пайда болуы т.б.
Соңғы онжылдықтарда сыртқы сауда динамикасының әркелкіге біліне
бастады. Бұл дүниежүзілік рынокқа белсенді қатысушы елдердің өзара сауда-
экономикалық қатынастарына әсерін тигізеді. АҚШ дүниежүзілік рыноктағы
басымдығынан айырыла бастады.
Егер 1950 жылы АҚШ-тың үлесіне дүниежүзілік экспорттың 31 тиген болса,
1990 жылы ол тек қана 81 тең болды. Өз кезегінде Алманияның экспорты АҚШ-
тың деңгейіне жақындады.
Сөйтіп 90 жылдары Батыс Еуропа халықаралық сауданың орталығына айналды.
80 жылдары халықаралық сауда-саттықта Жапония едәуір жетістіктерге жетті.
Бұл жылдары машина мен жабдықтар экспорттауда Жапония дүниежүзінде бірінші
орынға шықты. Сол кезең өз тауарларының бәсекелік мүмкіңдіктері бойынша
Жапонияға Азияның "жаңа индустриалды елдері" - Сингапур, Гонконг және
Тайвань жақындады.
Бәсекеге қабілеттіліктің дүниежүзілік классификациясы төрт жүзге жуық
критерийлерден тұрады. Олардың негізгілеріне жан басына шаққандағы табыс,
инфляцияның деңгейі және сыртқы сауда тепе-тендігі жатады Классификацияда,
аталғандардан басқа қазба байлыктар, инфрақұрылым, байланыс құрал-жабдықтар
т.б факторлар ескеріледі.
Женевада өткен дүниежүзілік экономикалық форумның баяндамасында
бәсекелікті нақты мемлекеттің дүниежүзілік рынокқа салыстырмалы түрде
бәсекелестерінен артық байлық шығаруы деп анықтады.
Мамандардың болжауы бойынша XXI ғасырдың алғашқы жылдарында бәсекеге ең
қабілетті елдер санатында АҚШ пен Азиялық мемлекеттер болды. 2030 жылы
бәсекеге ең қабілетті үш мемлекеттің қатарында АҚШ, Қытай, Жапония болмақ.
Бұлардан соң Алмания, Сингапур Оңтүстік Корея, Индия, Тайвань, Малайзия
және Швейцария мемлекеттерінің мүмкіндіктері мол.
Дамушы елдердің өз экспортын диверсификациялауға (шаруашылық қызметіне
жаңа өріс табуға) ұмтылыстары, өнеркәсібі дамыған елдер тарапынан қандай
нысанда болмасын, қарсылыққа кездесуде. Дегенмен, кейбір дамушы елдер, ең
алдымен "жаңа индустриялды елдер" өз экспорттарының құрылымын өзгерту
ісінде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Олардың экспортында дайын өнімнің,
өнеркәсіп бұйымдарының соның ішіңде машиналар мен жабдықтар үлесі артты.
Женевадағы дүниежүзілік сауда ұйымының деректеріне сәйкес 1894 жылы ең
үлкен экспорттаушы мемлекеттердің қатарына мыналар кіреді.
1-кесте.
Мемлекеттер Экспорт млрд. Дүниежүзілік
долл саудадағы
үлесі-%
1. АҚШ 512 12,3
2. Алмания 421 10,1
3. Жапония 397 9,5
4. Франция 236 5,7
5.Ұлыбритания 205 4,9
6. Италия 189 4,5
7. Канада 165 4,0
8. Гонконг 152 3,7
9. Голландия 148 3,6
10. Бельгия (Люксембург) 131 3,1
11. Қытай 121 2,9
12. Сингапур 96 2,3
1З.Оңтүстік Корея 96 2,3
14. Тайвань 93 2,2
15 Испания 73 1,7
XX ғасырдың соңғы ширегінде халықаралык экономикалық қатынастар
жүйесінде Азия-Тынық мұхит аймағының ролі күшейді Дүниежүзілік банктің
есептеуі бойнша 2000 жылға қарай дүниежүзілік сауда көлемінің 40% Тынық
мұхит бассейнінде шоғырланады.
Өнеркәсібі дамыған елдер арасындағы халықаралық еңбек бөлінісінің
теңдеуі олардың өзара сауда қарым-қатынастарын ұлғайтып, дамушы елдердің
үлестерін азайтады.
Қазіргі уақытта негізгі тауар тасқыны "үлкен үштік " АҚШ - Батыс Еуропа
- Жапония шеңберінде ағылып жатыр.
2.2. Дүниежүзілік сауданың қарқынды дамуы
Дүниежүзілік сауданың ең қарқынды және өскелең дамып келе жатқан
секторы өңдеуші өнеркәсіп саласының тауарлары оның ішінде ғылыми сыйымды
тауарлар.
Өнеркәсібі дамыған елдерде ғылыми сыйымды тауарлар экспорты жылына 500
млрд долл құрайды, ал жоғары технологиялық өнімнің үлесі 40%-ке жақын.
Машиналар мен жабдыктар саудасының да ролі артып келеді. Осымен байланысты
ғылыми-техникалық, өндірістік, кооперациялық, қаржы-несие қызметтерінің
айырбасы кең қанат жаюда. Машиналар мен жабдықтар саудасының қарқыны
бірқатар жаңа қызметтер түрлерін өмірге алып келді. Оларға: инжиниринг,
лизинг, консалтинг, ақпаратты-есептеу қызметтері жатады.
Инжиниринг - клиентке көрсетілетін инженерлік қызметтердің жиынтығы.
Оның түпкі мақсаты өндіріске жұмсалған күрделі қаржыны немесе басқа
шығындарды өтеуде жоғары нәтижеге жету. Ондай нәтижеге жету үшін инжиниринг
материалдық, технологиялық, енбек және қаржы ресурстарын тиімді
пайдаланудың әдістерін іздестіреді
Лизинг - машиналар мен жабдықтарды белгілі бір мерзімде ареңдаға беру
туралы келісім. Лизинг халықаралық және ұлттық деңгейде өнеркәсіп, банк
монополияларының жалғасып кетуінің жаңа нысаны.
Консалтинг — жобаларды дайындау және жүзеге асыру кезіндегі кеңес беру
қызметі
Соңғы онжылдықта (1985-1996ж.ж) өнеркосібі дамыған елдердің машиналар
мен жабдықтар экспорты үш есе өсті. Әсіресе электротехникалық және
электронды жабдыктарды экспорттау жедел қарқынмен дамып келеді, олардың
үлесіне машинатехникалық өнімдер экспортының 25% тиеді.
Халыкаралық саудада жедел дамып келе жатқан саланың бірі химиялық
өнімдер саудасы. Энергоресурстар мен шикізатқа сұраныстың көбейгенімен
шикізат саудасының қарқыны дүниежүзілік сауда қарқынынан едәуір төмен.
Мұның себебі біріншіден, шикізатты алмастыратын жасанды өнімдерді өндіруді
ұлғайту; екіншіден, шикізаттың өзін ұтымды пайдалану арқылы, қалдықсыз
терең өңдеу процестерін қолдану. Дүниежүзілік азык-түлік саудасының оған
деген сұраныстың біршама азайғаны байқалды. Бұл белгілі дәрежеде өнеркәсібі
дамыған елдерде азық-түлікпен қамтамасыз ету деңгейінің жоғарылауымен
байланысты.
Халықаралық ұйымдардың (БҰҰ, ХВҚ) мәлімсттері бойынша соңғы онжылдықта
(1985-8бж.ж) халықаралық сауда жыл сайын орта есептен 5,2% өскен Бірақ
мұншалықты өсу барлық уақытта бірдей емес. Мысалы, 1989 жылы 4%-ке дейін
төмендеген. Мұның басты себебі өнеркәсібі дамыған елдерде байқалған
экономикалық тоқырау. Ал дәл осы кезенде азиялық "жаңа индустриялды
елдерді" сыртқы сауда қарқыны 10%-тен асқан.
1994 жылы халықаралық сауданың көлемі 9,5%-ке жоғарылап, осы жылдардың
басындағы томендеу тенденциясы тоқтаған. Бұл тенденциясы төмендегі кестенің
көрсеткіштері дәлелдейді.
2-кесте
Халықаралық сауданың 1980-96 жылдардағы көлемі.
1987 -91
Женева (Швейцария) 1947 Кеден тарифтерін төмендету
Аннеси (Франция) 1949
Торки (Англия) 1950
Женева 1956
Женева 1960-1961 (Диллон
Раунды)
Женева 1964-1979 (Кеннеди Тарифтерді төмендету
демлингке қарсы
Раунды) кодексті жасау
Токио 1973-1979 Тарифтерді төмендету
(Жапония) (Токио-Раунды) ГАТТ-тың міндеттерін
жетілдірін, күшейтетін
кодекстерді жасап,
кабылдау.(Тарифтік емес
кедергілерді жою)
Пунта-Дель-Эсте 1986-1994 (Уругвай Кедендік кедергілерді азайту
Раунды) (БСҰ) құру туралы келісім.
Қызмет корсету саудасының
Бас келісімін жасау
Эксперттердің анықтауы бойынша, Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымының
бақылауында 5 трлн доллар тауар айналымы болмак. Бүкілдүниежүзілік сауда
ұйымының қызметі дүниежүзілік экономикаға жылына қосымша 250 млрд доллар
жуық табыс әкелмек.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымының жоғарғы баскарушы органы — Министрлер
конференциясы.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымы ГАТТ-тың қатысуымен жасалған
келісімдердің толық орындалуын қадағалайтын болады. БСҰ-ға мүшелік. әр-бір
қатысумен мемлекетке бұрын келісілген құжаттардың барлығының мүлтіксіз
орындалуын жүктейді.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымының құрылуы халықаралық экономикалық
қатынастарды, оның ірі саласы халықаралық сауданы жаңа белестерге шығарып,
барлық мемлекеттердің сауда қарым-қатынастары деңгейін жоғарылатады деген
сенім бар
БСҰ-бейбіт, қатар өмір сүру принциптерін мейілінше тиянақтайтын беделді
халықаралық ұйым.
2.4. Еңбекақы, оның әлем саудасымен байланыстылығы
Жалақы тұтынушылар табысының басым көпшілігін құрайды, сондықтан ол
тауарлардың сұраныс көлеміне және олардың бағасына елеулі ықпал етеді.
Жалақы дегеніміз не, оның дәрежесі мен динамикасы не нәрсеге тәуелді,
жалақыға бәсекенің жетілген, жетілмеген түрі қалай ықпал етеді?
Осы мәселеге байланысты экономикалық теорияда екі тұжырымдама бар.
1. Жалақы еңбек бағасы (еңбекпен жұмыс күшінің айырмашылығы
ескерілмейді), оның дәрежесі мен динамикасы рыноктық факторлар: сұраныс
және ұсыныспен анықталады.
2. Жалақы жұмыс күші тауардың құнының ақшалай көрінісі, еңбектің
бағасы емес, өйткені еңбек тауар бола алмайды, жалақы өндіріс жағдайы мен
де (жұмыс күшінің құны), рыноктық факторлар сұраныс, ұсыныспен де
аныкталады, олардың ауытқуы жалақының жұмыс күші құнының бірде жоғары,
бірде төмен болатындығын көрсетеді.
Жалақының екі тұжырымдамасы да ағылшынның саяси экономикасының
классиктері А.Смит еңбек пен жұмыс күші арасындағы айырмашылықты ашып
көрсеткен емес. Оның пайымдауынша, еңбек табиғи бағасы бар (немесе табити
жалақы) "тауар" деп саналады. Ал, табиғи баға өндіріс шығындарымен
анықталады. Яғни жұмысшының және оның отбасының тіршілігіне қажетті кұн
минимумымен анықталады. Осыдан басқа жалақы тарихи және рухани элементтерді
қамтиды, осымен байланысты Смит жалақы мөлшерінің ұлттық айырмашылығы
болатынын түсіндіреді. Жалақы дәрежесінің төмендігін және оның тіршілік
минимумына өте жақын болу себебін А.Смит жұмысшы тобының ұйымшылдығының
жоқтығымен байланыстырды. Жалақының динамикасының (қозғалысын)
экономикалық жағдайымен байланыстырды.
Экономикалық өрлеу жағдайында еңбекке деген сұраныс өседі де рыноктық
жалакы "табиғи жалақыдан" жоғары болады. Д.Рикардо да А.Смит сияқты
жалакыны еңбек бағасы деп ұғынды. Д.Рикардо жалақы теориясын Малтустың
халық өсімі теориясымен байланыстырды. Жалақы, осы теория бойынша, халықтың
табиғи өсу заңына сәйкес күнкөріс заттарының минимумына ұмтылады. Осыған
орай жалақының тұрақтылық заңы орын алды. Оның мәні мынада: жалақының өсуі
жұмысшының отбасында табиғи өсімді көтермелейді де, еңбекке деген ұсыныстың
өсуі жалакының төмеңдеуіне әсер етеді, керісінше жалақының төмендеуі
жұмысшылар мен еңбекке ұсыныстың қысқаруына, тиісінше жалақының өсуіне әсер
етеді. Сонымен, еңбекке деген ұсыныстың ауытқуы ықпалымен жалақы тұрақтылық
мөлшеріне күнкөріс заттарының физикалық минимумына ұмтылады. Жалақы
жұмысшының оның отбасының күнкөріс заттарының физикалық минимумына деген
түсінік, жалакының "темірдей" қатты заңының негізін қалады.
Маркстік тұжырымдамаға сәйкес жалақы еңбек бағасы емес, өйткені еңбек
тауар емес, олай болса оның кұны да жоқ. Жұмыс күші тауар бола алады, ал
жалақы осы тауардың бағасы, яғни оның құнынын ақшалай корінісі. Жұмысшы
жалақы түрінде бүкіл еңбегі үшін емес, тек кажетті еңбек мөлшерінің құнын
алады. Жалакының экономикалық мазмұны мынада, осы табыс арқылы ендірістің
жеке факторының орны толтырылады, білім алу, еңбекке дайындығы жүзеге
асырылады. К.Маркс жұмыс күшінің құны мен жалақы күнкөріс заттарының
физикалық минимумына емес, күнделікгі қажетті тұтыну заттарының кұнымен
аныкталады деді. Жалакының мөлшері жұмыс күшінің құнына осер ететін еңбек
онімділігіне, еңбектің қаркындылығына еңбектің күрделілігіне тәуелді.
Жалакы сондай-ак конъюнктурасы еңбекке деген сұраныс пен ұсыныстың
арақатынасына тәуелді. Еңбек рыногыңда сұраныс пен ұсыныс тепе-тең болғанда
жұмыс күшінің құнына тең жалақы белгіленеді.
Жалақы еңбек бағасы. Олай болатыны жұмысшы жалақыны өз еңбегін
шығындағаннан кейін алады, жалақы мөлшері еңбектің әрекет ету ұзақтығына
тәуелді, бірдей жұмыс аткаратын жұмысшылардан жалақысында жекелей
айырмашылык орын алады. Еңбек түгелдей төленген болып көрінеді. Сондықтан
да проллетарлық саяси экономикада жалақыны жұмыс күші құнының өзгерген
нысаны (яғни мәнін бұрмалайтын нысан), шындығында жұмыс күшінің бағасы деп
көрсетеді. Қазіргі Батыстық экономика ғылымында жалақыны еңбек бағасы деген
көзкарас орын алуда. Самуэльсон мен Нордхаус "Жалакы рыноктык бағаның
маңызды категориясы, өйткені ол еңбек багасы" деп жазды. Жаңа классиктер
жалақының дәрежесі мен динамикасын рыноктык факторлар (сұраныс пен ұсыныс)
деп түсіндірді.
Номиналды және нақты жалақыны ажырата білу керек. Номиналды жалақы
ақшаға шығарып берілетін жалақы, оны жалдамалы қызметкер күндік, апталық,
айлық еңбегі үшін алды. Номиналды жалақының мөлшеріне қарай жалақы дәрежесі
туралы түсінік алуға болады, алайда ол тұтыну мен халық тұрмысының
дәрежесін толық сипаттай алмайды. Ол үшін нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz