АҚШ-тағы және Оңтүстік-Шығыс Азияның ірі мемлекеттеріндегі қытай диаспорасының мысалында Қытай Халық Ресубликасы мен шетелдік қытай диаспорасының қарым-қатынас тәжірибесін сараптау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ДИАСПОРА ТЕОРИЯСЫНЫҢ САЯСИ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Халықаралық қатынастардағы диаспора теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Хуацяолардың қалыптасу ерекшеліктері мен тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2. ХУАЦЯОЛАРДЫҢ ТҰРҒЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТЕРІНДЕГІ САЯСИ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.1 Шетел мемлекетерінің экономикалық процестеріндегі қытайлық іскери жүйенің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Этникалық қытайлардың тұрғылықты мемлекеттердің саяси өміріне қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
3. ШЕТЕЛДІК ҚЫТАЙЛАРДЫҢ ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫМЕН ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.1 Эмиграция басталғанан бастап 1980.інші жылдарға дейін қытайлық эмигранттарға қатысты Пекин саясатының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3.2 Хуацяо және Қытайдағы реформалар: 1980.2001 жылдар ... ... ... ... ... ... ... ..41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
1. ДИАСПОРА ТЕОРИЯСЫНЫҢ САЯСИ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Халықаралық қатынастардағы диаспора теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Хуацяолардың қалыптасу ерекшеліктері мен тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2. ХУАЦЯОЛАРДЫҢ ТҰРҒЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТЕРІНДЕГІ САЯСИ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.1 Шетел мемлекетерінің экономикалық процестеріндегі қытайлық іскери жүйенің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Этникалық қытайлардың тұрғылықты мемлекеттердің саяси өміріне қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
3. ШЕТЕЛДІК ҚЫТАЙЛАРДЫҢ ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫМЕН ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.1 Эмиграция басталғанан бастап 1980.інші жылдарға дейін қытайлық эмигранттарға қатысты Пекин саясатының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
3.2 Хуацяо және Қытайдағы реформалар: 1980.2001 жылдар ... ... ... ... ... ... ... ..41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Зерттеліп жатқан тақырыптың өзектілігі. 20-ншы ғасырдың соңғы ширегі Қытайда болып жатқан процестерге ерекше назардың көбеюімен сипатталады. Бұл 1960-70-інші жылдардағы әлеуметтік, экономикалық тәжірибелер әлсіреткен Қытай Халық Республикасын күшті аймақтық көшбасшыға айналдырған, елді әлемдік алдыңғы қатарғы мемлекетке айналдырған қытайлық реформалардың сәттілігімен байланысты. Реформалардың бағдарламасын жүзеге асырудағы маңызды ролды әлемде он мыңдағын адамды құрайтын шетелдік қытай диаспорасы атқарды. Нақ солар салған инвестициялар Қытай Халық Республикасының экономикалық әл-ауқатының өсуіне себеп болды. Сондықтан саяси және әлеуметтік ғылымдар шеңберінде жүргізіліп жатқан хуачяо мәселесіне арналған зерттеулердің көптігі таң қалдырмайтын жайт. Зерттеудің нәтижесі көрсеткендей, шетелдік этникалық қытайлар диаспорасы өзінің көптігімен ғана емес, ерекше экономикалық артықшылық, бірлік, мәдени және психологиялық ортақшылық пен оларға тұрғылықты жеріне қатыссыз бір организм ретінде әрекет етуге мүмкіндік беретін, қиылысатын байланыстар жүйесінің болуымен де таң қалдырады. Осындай жағдайда Қытай Халық Республикасының басшылығына өзінің шетелдік қандастарымен белгілі бір қарым-қатынас орнату қажеттілігі туындады. Экономикалық реформалардың басталуымен Қытайда диаспораға қатысты прагматикалық қатынас орнады. Тарихи отан мен шетелдік қауым арасындағы байланыстардың дамуы Қытай Халық Республикасының сыртқы саясатының маңызды бөлігіне айналды. Диаспора факторы пекин басшылығымен диаспораның тұрғылықты мелекетімен байланысын сараптау кезінде ескеріледі, себебі саны көп және экономикалық жағынан қуатты қытайлық қауымдастықтың сол мемлекеттердегі ішкі саяси үрдістерге әсер ету мүмкіндігі бар. Алайда, егер диаспораның өзінің тарихи отанының пайдасына әрекет етуі өзі шыққан мемлекеттің диспоралық саясатына байланысты болса, онда ондай әрекеттің мүмкіндігі диаспораның тұрғылықты мемлекеттегі тарихи, экономикалық және саяси шарттарға байланысты екендігі сөссіз. Бұл шарттарға шетелдік қытай қауымдастығының тұрғылықты мемлекеттегі саяси, экономикалық және әлеуметтік құрылымдарымен қарым-қатынас тәсілдері тәуелді. Қытай Халық Республикасының хуачяолармен қарым-қатынас тәжірибесін сараптау өзектілігі халықаралық байланыстар жүйесіндегі диаспораның ролы мен орнын жаңаша түсінуге жол ашатын трансұлттық жүйенің пайда болуымен қуатталады. Қазіргі диаспораның экономикалық, саяси және мәдени артықшылықтарына ерекше мән беріледі. Дисапора тарихи отанның сыртқысаяси және экономикалық ресурсы ретінде қарастырыла бастады.
Бұдан басқа, теориялық жағынан да, тәжірибелік жағынан да ерекше назарға пекин басшылығының ішкі саяси бағытына және тұрғылықты мемлекетпен екіжақты қатынастарына тәуелді диаспоралық саясаттың даму сараптамасы ие. Ол сол аймақ немесе мемлекетте нәтижелі болып табылатын қытайлық отандастармен жұмысқа қажетті тәсілдерді айқындауға көмектеседі [1, б.3].
Бұдан басқа, теориялық жағынан да, тәжірибелік жағынан да ерекше назарға пекин басшылығының ішкі саяси бағытына және тұрғылықты мемлекетпен екіжақты қатынастарына тәуелді диаспоралық саясаттың даму сараптамасы ие. Ол сол аймақ немесе мемлекетте нәтижелі болып табылатын қытайлық отандастармен жұмысқа қажетті тәсілдерді айқындауға көмектеседі [1, б.3].
1 Артюхова Ю.С. Зарубежные китайцы во внешнеполитической стратегии КНР. -М..: РГБ, 2005. -3 с.
2 Gungwu Wang. China and the Chinese Overseas//http//www.huainet.org/ culture/culture_chinese_diaspora.htm.
3 Гончаров С.Н. Зарубежные китайцы и программа «четырех модернизаций» КНР . -М..: ПДВ, 1986. -№3, -34 с.
4 Стенограмма рабочего совещания «Место и роль хуацяо в политике КНР в Азии», -М..: ИМО, 1980 г. -3 с.
5 Полоскова Т.В. Современные диаспоры. -М..:Научная книга, 2002. -38 с.
6 Андреев М.А. Зарубежная китайская буржуазия – орудие Пекина в Юго-Восточной Азии. -М..: Международные отношения, 1977, -13 с.
7 Левин З.И. Менталитет диаспоры. -М..: Крафт +, 2001. -29 с.
8 Бирюков В.И. Китайцы в США и американо-китайские отношения на современном этапе. -М..: Наука, 1983. -10-11 сс.
9 Цзинь Тионг Тан. Новые азиатские императоры: зарубежные китайцы, преимущества и стратегии. – Сан Франциско., 1998. -123 с.
10 Пурселл В. Китайцы в Юго-Восточной Азии. – Лондон.,1965. -404 с.
11 Тишков В.А. Реквием по этносу. -М..: Наука, 2003. -544 с.
12 Андрианов В.Л. Формирование «Большого Китая»: геополитическое измерение // Китай в мировой региональной политике: история и современность. . -М..:Наука, 2000. -93 с.
13 Chines Cultural Values and Their Implications in Business // http // static.highbeam.com/s/singaporemanagementreview/july012001
14 Кашин В. Китайский фактор в текущей президентской кампании в США // Проблемы Дальнего Востока. -М..:Международные отношения., 2004. -51 с.
15 Бокщанин А.А. Китай и страны Южных морей. -М..: Восток, 1968. -106 с.
16 Законодательные акты Китайской Народной Республики. На китайском языке. -М..:Наука, 1952. -65 с.
17 Конституция Китайской Народной республики. -М..:Наука, 1954. 29 с.
18 Новоселова. Л.В. Инвестиционная политика и экономическая реформа в КНР. -М..:Наука, 1996. -81 с.
19 Ларин А.Г. Китай и зарубежные китайцы.-М..:Дальний Восток, 2008. -7 с.
2 Gungwu Wang. China and the Chinese Overseas//http//www.huainet.org/ culture/culture_chinese_diaspora.htm.
3 Гончаров С.Н. Зарубежные китайцы и программа «четырех модернизаций» КНР . -М..: ПДВ, 1986. -№3, -34 с.
4 Стенограмма рабочего совещания «Место и роль хуацяо в политике КНР в Азии», -М..: ИМО, 1980 г. -3 с.
5 Полоскова Т.В. Современные диаспоры. -М..:Научная книга, 2002. -38 с.
6 Андреев М.А. Зарубежная китайская буржуазия – орудие Пекина в Юго-Восточной Азии. -М..: Международные отношения, 1977, -13 с.
7 Левин З.И. Менталитет диаспоры. -М..: Крафт +, 2001. -29 с.
8 Бирюков В.И. Китайцы в США и американо-китайские отношения на современном этапе. -М..: Наука, 1983. -10-11 сс.
9 Цзинь Тионг Тан. Новые азиатские императоры: зарубежные китайцы, преимущества и стратегии. – Сан Франциско., 1998. -123 с.
10 Пурселл В. Китайцы в Юго-Восточной Азии. – Лондон.,1965. -404 с.
11 Тишков В.А. Реквием по этносу. -М..: Наука, 2003. -544 с.
12 Андрианов В.Л. Формирование «Большого Китая»: геополитическое измерение // Китай в мировой региональной политике: история и современность. . -М..:Наука, 2000. -93 с.
13 Chines Cultural Values and Their Implications in Business // http // static.highbeam.com/s/singaporemanagementreview/july012001
14 Кашин В. Китайский фактор в текущей президентской кампании в США // Проблемы Дальнего Востока. -М..:Международные отношения., 2004. -51 с.
15 Бокщанин А.А. Китай и страны Южных морей. -М..: Восток, 1968. -106 с.
16 Законодательные акты Китайской Народной Республики. На китайском языке. -М..:Наука, 1952. -65 с.
17 Конституция Китайской Народной республики. -М..:Наука, 1954. 29 с.
18 Новоселова. Л.В. Инвестиционная политика и экономическая реформа в КНР. -М..:Наука, 1996. -81 с.
19 Ларин А.Г. Китай и зарубежные китайцы.-М..:Дальний Восток, 2008. -7 с.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ДИАСПОРА ТЕОРИЯСЫНЫҢ САЯСИ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Халықаралық қатынастардағы диаспора
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Хуацяолардың қалыптасу ерекшеліктері мен
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..9
2. ХУАЦЯОЛАРДЫҢ ТҰРҒЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТЕРІНДЕГІ САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 23
2.1 Шетел мемлекетерінің экономикалық процестеріндегі қытайлық іскери
жүйенің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Этникалық қытайлардың тұрғылықты мемлекеттердің саяси өміріне
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
3. ШЕТЕЛДІК ҚЫТАЙЛАРДЫҢ ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫМЕН ҚАРЫМ-
ҚАТЫНАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .35
3.1 Эмиграция басталғанан бастап 1980-інші жылдарға дейін қытайлық
эмигранттарға қатысты Пекин саясатының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..35
3.2 Хуацяо және Қытайдағы реформалар: 1980-2001
жылдар ... ... ... ... ... ... ... . .41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..50
КІРІСПЕ
Зерттеліп жатқан тақырыптың өзектілігі. 20-ншы ғасырдың соңғы ширегі
Қытайда болып жатқан процестерге ерекше назардың көбеюімен сипатталады. Бұл
1960-70-інші жылдардағы әлеуметтік, экономикалық тәжірибелер әлсіреткен
Қытай Халық Республикасын күшті аймақтық көшбасшыға айналдырған, елді
әлемдік алдыңғы қатарғы мемлекетке айналдырған қытайлық реформалардың
сәттілігімен байланысты. Реформалардың бағдарламасын жүзеге асырудағы
маңызды ролды әлемде он мыңдағын адамды құрайтын шетелдік қытай диаспорасы
атқарды. Нақ солар салған инвестициялар Қытай Халық Республикасының
экономикалық әл-ауқатының өсуіне себеп болды. Сондықтан саяси және
әлеуметтік ғылымдар шеңберінде жүргізіліп жатқан хуачяо мәселесіне арналған
зерттеулердің көптігі таң қалдырмайтын жайт. Зерттеудің нәтижесі
көрсеткендей, шетелдік этникалық қытайлар диаспорасы өзінің көптігімен ғана
емес, ерекше экономикалық артықшылық, бірлік, мәдени және психологиялық
ортақшылық пен оларға тұрғылықты жеріне қатыссыз бір организм ретінде
әрекет етуге мүмкіндік беретін, қиылысатын байланыстар жүйесінің болуымен
де таң қалдырады. Осындай жағдайда Қытай Халық Республикасының басшылығына
өзінің шетелдік қандастарымен белгілі бір қарым-қатынас орнату қажеттілігі
туындады. Экономикалық реформалардың басталуымен Қытайда диаспораға қатысты
прагматикалық қатынас орнады. Тарихи отан мен шетелдік қауым арасындағы
байланыстардың дамуы Қытай Халық Республикасының сыртқы саясатының маңызды
бөлігіне айналды. Диаспора факторы пекин басшылығымен диаспораның
тұрғылықты мелекетімен байланысын сараптау кезінде ескеріледі, себебі саны
көп және экономикалық жағынан қуатты қытайлық қауымдастықтың сол
мемлекеттердегі ішкі саяси үрдістерге әсер ету мүмкіндігі бар. Алайда, егер
диаспораның өзінің тарихи отанының пайдасына әрекет етуі өзі шыққан
мемлекеттің диспоралық саясатына байланысты болса, онда ондай әрекеттің
мүмкіндігі диаспораның тұрғылықты мемлекеттегі тарихи, экономикалық және
саяси шарттарға байланысты екендігі сөссіз. Бұл шарттарға шетелдік қытай
қауымдастығының тұрғылықты мемлекеттегі саяси, экономикалық және әлеуметтік
құрылымдарымен қарым-қатынас тәсілдері тәуелді. Қытай Халық Республикасының
хуачяолармен қарым-қатынас тәжірибесін сараптау өзектілігі халықаралық
байланыстар жүйесіндегі диаспораның ролы мен орнын жаңаша түсінуге жол
ашатын трансұлттық жүйенің пайда болуымен қуатталады. Қазіргі диаспораның
экономикалық, саяси және мәдени артықшылықтарына ерекше мән беріледі.
Дисапора тарихи отанның сыртқысаяси және экономикалық ресурсы ретінде
қарастырыла бастады.
Бұдан басқа, теориялық жағынан да, тәжірибелік жағынан да ерекше назарға
пекин басшылығының ішкі саяси бағытына және тұрғылықты мемлекетпен екіжақты
қатынастарына тәуелді диаспоралық саясаттың даму сараптамасы ие. Ол сол
аймақ немесе мемлекетте нәтижелі болып табылатын қытайлық отандастармен
жұмысқа қажетті тәсілдерді айқындауға көмектеседі [1, б.3].
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. АҚШ пен Оңтүстік-Шығыс Азиядағы шетелдік
қытай қауымдастығының зерттелу дәрежесі жоғары, алайда көпшілік зерттеулер
оның өмір сүруінің жеке аспектілерімен шектеледі. Берілген зерттеуімізде
қарастырылып отырған мәселенің толық суретін көрсету үшін қажетті
мағлұматтар шеңберін мүмкіндігінше кең пайдалануға тырыстық.
Біріншіден, бұл ҚХР-дың басшылығының шетелдік қандастарына қатысты
қолданған саясатын айқындайтын құжаттар. Ең алдымен, ол – елдің ресми
құжаттарының мәтіні – Конституция және басқа да заңды актілер, диаспорамен
қатынас стратегиясын жасаумен айналысатын билік органдарының қызметі туралы
есеп, сонымен қатар, ҚХР үкімет мүшелерінің сөйлеген сөздерінің және
баяндамаларының мәтіні.
Екіншіден, бітіру жұмысының сүйенген негізгі болған Артюхова Ю.С.-ның
Зарубежные китайцы во внешнеполитической стратегии КНР атты зерттеу
еңбегі. Бұл зерттеу жұмысында тақырыптың мәнін ашуға көмектесетін жан-жақты
мәлімет қамтылған. Хуацяолардың қалыптасы тарихы, тұрғылықты мемлекеттегі
саяси, әлеуметтік және экономикалық жағдайы айқын, тыңғылықты деректермен
дәлелденеді.
Үшіншіден, бұл Цзинь Тионг Танның қытай тіліндегі Новые азиатские
императоры: зарубежные китайцы, преимущества и стратегии атты еңбегі. Онда
хуацяолардың халықаралық аренадағы рөлі айқындалып, келешектегі
жоспарланған бағыттары айқын көрініс тапқан.
Төртіншден, бұл түрлі мемлекеттердегі қытай халқының санын көрсететін
статистикалық мәліметтер. Бұл жыл сайынғы Қытай Халық Республикасы:
саясат, экономика, идеология, әр түрлі кезеңдегі қытай диаспорасының
әлеуметтік және демографиялық құрылымын бақылауға мүмкіндік беретін
Statistical abstract of the United States атты американдық статистикалық
анықтаманың мәліметтері.
Үшіншіден, ресейлік және шетелдік ірі сайттардағы жаңалықтар, мысалы,
http:sina.com, http:russian.people.com.cn (Жінмин Жібао газеті орыс
тілінде), www.rmnb.com.cn (Қытай журналы). 1990-жылдардың екінші
жартысына жататын жаңалықтар мұрағаты қолданылды, одан ертерек архивтер
жоқтың қасы.
Қызметі қытай диаспорасымен байланысты ұйымдардың сайттары. Бұл сайттарда
қытай диаспорасы туралы ауқымды мәліметтер бар – тарихы, қазіргі жағдайы,
экономикалық және саяси қызметі, мәдени дәстүрі: http:huaren.org, Chinese
Overseas Promotion Association: www.coea.org, Worldwide Chinese
Association: www.worldwidechineseasso.org.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Берілген бітіру жұмысының мақсаты
болып АҚШ-тағы және Оңтүстік-Шығыс Азияның ірі мемлекеттеріндегі қытай
диаспорасының мысалында Қытай Халық Ресубликасы мен шетелдік қытай
диаспорасының қарым-қатынас тәжірибесін сараптау болып табылады. Зерттеу
барысында біз қытай диаспорасының Қытайдың сыртқы саяси бағытында қандай
орын алатыны және Қытайдың дамуына, өздері тұратын мемлекеттер мен Қытайдың
арасындағы экономикалық және әлеуметтік байланыстардың дамуына қандай үлес
қосқаны жайындағы сұрақтарға жауап беруіміз қажет.
Белгіленген мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қойылады:
1) халықаралық қатынастардағы қазіргі диаспора теориясына сараптама
жасау.
2) АҚШ пен Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріндегі қытайлық дисапораның
қалыптасу ерекшеліктері мен тарихын қарастыру.
3) Қытай халқының қарқынды эмиграциясы басталғаннан бастап 1980-
жылдарға дейінгі Қытайдың диспоралық саясатындағы өзгерістерді
зерттеу.
4) Қытай Халық Республикасындағы экономикалық реформалар бағдарламасын
жүзеге асыруға хуачяолардың қатысу тәсілдері мен формаларын
айқындау.
5) АҚШ және Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің экономикалық дамуындағы
қытайлық іскерлік жүйенің ролін зерттеу.
6) қытай диспорасы өкілдерінің тұрғылықты мемлекеттегі саяси
процесстерге қатысуы тәсілдерін қарастыру.
Зерттеу объектісі болып қытай диаспорасы мен Қытай Халық Республикасының
мемлекеттік-партиялық құрылымдары арасындағы қарым-қатынас процессі
саналады.
Зерттеу пәні ретінде тұрғылықты мемлекет пен титулды мемлекеттерге
ықпалды қамтамасыз ететін сол қарым-қатынастың бағыттары, формалары мен
тәсілдері қарастырылады.
Зерттеудің ғылыми-методикалық негізі пәнаралық және жүйелік тәсілдермен
көрсетіледі. Пәнаралық тәсілді қолдануымыздың көрінісі болып тарих, саяси
ғылым, экономика, конституциялық құқық, этникалық психология ғылымдарына
көңіл бөлуіміз саналады.
Жүйелік тәсіл кез келген әлеуметтік құбылысты элементтердің, байланыстар
мен қарым-қатынастардың бүтіндігі деп қарастырады. Бұл тәсіл бізге қазіргі
диаспораны трансұлттық жүйе ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Ондағы
жеке ұяшықтар - түрлі мемлекеттер диаспорасы – алуан түрлі байланыстармен
– ақпараттық, қаржылық, коммникациялық, мәдени, саяси байланыстармен
шырмалған. Бұл байланыстар әлемдік қытайлық диаспораны халықаралық аренада
өзінің жеке стратегиясы мен белгілі ерекшеліктері бар бір ағзаға
айналдырады.
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеудің қорытындыларын Азия және Африка
елдерінің тарихы курсын, Азия-Тынық мұхиты аймағындағы халықаралық
қатынастар тарихын меңгеруде пайдалануға болды. Берілген жұмыстың
нәтижелері қытай диаспорасымен қатынас мәселесімен айналысатын мемлекеттік
және қоғамдық ұйымдардың қызметінде де қолданыс таба алады.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, үш тарау (әр тарауда екі
тараушадан), қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ДИАСПОРА ТЕОРИЯСЫНЫҢ САЯСИ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Халықаралық қатынастардағы диаспора теориясы
Қазіргі қоғамда барлық үрдістер мен құбылыстар дерлік әлеуметтік,
экономикалық және саяси жағынан түбегейлі өзгерістерге ұшырауда деп айтсақ,
артық болмас. Атап айтқанда, ұлттық мемлекет ролінің төмендеуі мен былайша
айтқанда, ортақ біріктіруші идеясы бар суперэтностар, әлемдік жоғарғы
мәдениет әсерінің күшеюі туралы көп айтылады. Суперэтностар ұғымымен,
көбінесе, шетелдік диаспорасы, яғни отанынан тыс жерде тұратын халықтың
бөлігі бар мемлекет түсіндіріледі. Соңғы 20 жыл ішіндегі нәтижелер
көрсеткендей, қазіргі кезде диаспораның тарихи отанының өміріндегі ғана
емес, халықаралық қатынастардағы ролі өте маңызды. Көп жағдайда қаржылық
және қуатты ұйымдастырушылық артықшылыққа ие бұндай құрылымдар тек өзінің
шыққан мемлекетіне экономикалық және гуманитарлы көмек көрсетумен қоймай,
халықаралық аренада оның ұлттық мүддесін қорғауға толықтай қабілетті.
Сонымен қатар, бүкіл әлемге таралған саны жағынан көп және ықпалы жағынан
күшті этникалық топтар тығыз трансұлттық байланыстарды, экономикалық ықпал
етудің жоғары дәрежесін, ортақ мәдени құндылықтар мен тілге деген ұстанымын
сақтайды. Бұл ақырында мемлекеттердің байланысының күшеюіне, онымен қоса
жаһандану үрдісіне де ықпал етеді.
Осындай жағдайда диаспора феноменін зерттеудің өзектілігі арта түсуде.
Ерекше назар аударуға тұрарлық нәрсе қазіргі диаспораның экономикалық,
әлеуметтік-мәдени және қоғамдық-саяси потенциалдары, сонымен қатар, диапора
саясатындағы кейбір мемлекеттердің тәжірибесіне салыстырмалы сараптама. Бұл
өз кезегінде шетелдік отандастарымен мен мемлекет арасындағы және эмигрант
қауымдастығының ішіндегі қарым-қатынастардың дамуындағы басты
тенденцияларды анықтауға көмектеседі.
Кез келген мәселені зерттеуде маңызды орынды негізгі анықтамалар
иеленеді. Біздің жағдайда міндет диаспора терминінің көптігіне
қарамастан, бұл ұғымның жалпы қабылданған дефинициясы жоғысен күрделенеді.
Сонымен қоса, этнографтар, заңгерлер, саясаткерлер диаспораны әр түрлі
көзқараста қарастырады. Энциклопедиялық басылымдарда диаспораны ортақ
этникалық тамырлары және рухани құндылықтары бар, өзінің шыққан
мемлекетінен тыс тұратын этникалық қауымдастық деп түсіндіреді.
Саясаткерлер диаспораға сараптама жүргізудегі басты назар тек қана халықтың
басқа мемлекетте тұратын бөлігі ретінде олардың өзін мойындауын ғана емес,
сонымен қатар өзінің тарихи отаны мен тұрғылықты мемлекетпен жеке қарым-
қатынас стратегиясы болуын; қызметі этникалық ерекшелікті дамытуға және
сақтауға бағытталған ұйымдар мен институттарды қалыптастыруды атап
көрсетеді. Заңи тұрғыдан қарағанда диаспораны құрайтын адамдардың құқықтық
мәртебесі маңызды. Оның қандай-да бір бөлігін үнемі шетелде тұратындар,
қалғанын – белгілі бір себептермен азаматтықты жоғалтқан немесе оны ешқашан
иеленбеген, бірақ осы мемлекеттің азаматтығын олардың ата-тектері немесе
басқа да туыстары иеленген, сондықтан олар өзін басқа мемлекетте тұратын
сол халықтың бөлігі ретінде сезінеді.
Жалпы алғанда, барлық зерттеушілер диспора мен титульды мемлекет
арасындағы қарым-қатынас – халықаралық өлшемде диаспоралық ұйымдардың даму
мәселелері негізгі аспект екендігінде ортақ пікірде. Сөйтіп, В.Коннор
ұсынған дефиницияда, диаспора – халықтың отанынан тыс жерде тұратын
бөлігі болып саналады. М.Эсман диаспораны миграция нәтижесінде пайда
болған, өзі шыққан мемлекетпен байланыс сақтайтын этникалық азшылық деп
түсіндіреді. Атақты фин зерттеушісі С.Лаллуккидің бағасы бойынша, диаспора
құбылысы халықаралық қатынастарға қатысты өлшемге ие. Шетелдік зерттеуші
Милтон Дж. Эсман диспора, тұрғылықты мемлекет және тарихи отан арасындағы
қарым-қатынастың келесі формаларын атап көрсететді: өзі шыққан мемлекеттің
диаспорадан көмек сұрауы; диаспора өзі тұрғылықты мемлекет пен шыққан
мемлекеттегі жағдайларға ықпал ету мүмкіндігі бар; диаспора шыққан мемлекет
диаспораның мүддесі мен құқықтарын қорғаушы ретінде шыға алады. Диаспораның
мәселесіне жан-жақты талқылама Диаспора атты ағылшын тілдік журналда
жүргізіледі.
Ресейлік ғылыми шығармаларда да диаспораға анықтама беруде өткір даулар
кем емес. Көпшілік зерттеушілер диаспораны өзінің ұлттық мемлекетінен тыс
тіршілік ететін этностың бөлігі ретінде қабылдаған. Бірақ, көпшілік
зерттеушілер бұл ұғымды өздерінің жеке ғылыми қызметтерінің нәтижесіне
сәйкес кеңейтуге тырысуда. Ж.Тощенко мен Т.Чаптыкова диаспораға титулды
мемлекеттен тыс, бірақ ортақ бір мемлекетте тұратын этникалық қауымдастықты
жатқызады. Әуелде бұл этникалық құрылымдар көпшілік жағдайда рухани және
әлеуметтік сияқты қарапайым функцияларды орындайтын шаруашылықтар күйінде
тұрмыс құрды [1, б.14-17].
Диаспораның оригиналды теориясын орыс зерттеушісі В.А.Тишков ұсынды. Ол
диаспораны жеке таңдау деп қарастырады. Қатаң демографиялық, немесе
этникалық шындық емес, өмірлік тәртіптің стилі деп қабылдайды. Диаспораны
қалыптастыратын негізгі белгілер – ортақ отан туралы көрініс, соның
негізінде құрылатын ұжымдық байланыстар, топтық ынтымақтастық және отанға
деген ашық қарым-қатынас. Бұндағы отан ретінде шығу тегі болып табылатын
ортақ мемлекет – ұлттық мемлекет, ал этникалық қауымдастық екінші орында
қарастырылады.
Біз диаспораның теоретикалық аспектілерін қарастырдық. Белгілі дәрежеде
олар әлемдік диаспоралық ұйымдардың көпшілігіне тән. Берілген зерттеу
жұмысында әлемдегі ең маңызды диаспораның бірі – қытай диаспорасының сыртқы
және ішкі қызметтері, бейімделу, қалыптасу мәселелері сөз етіледі. Бұл
жерде тағы да терминологияға оралуға қажеттілік туындайды. Мәселе сонда,
қазіргі заманғы ресейлік және шетел әдебиеттерінде қытай диаспорасының
бірнеше атаулары қолданылады, оның ішіндегі ең кең таралғаны – хуацяо.
Бірақ оны барлық шетелдік қытайларға қолдану қаншалықты заңды? Қытай және
шетелдік қытайлар атты кітапта Ван Гунву миграцияның 4 моделін
қарастырады: шаруалар (хуагун), саудагерлер (хуашан), уақытша мигранттар
(хуацяо) және реэмигранттар (хуаи) [2]. Бұл атауларда шұғылданған шаруалар
немесе миграция сипаты көрініс табады. Шаруалар – хуагун жерсіз шаруалар
мен қалалық кедейлерден тұратын. Олардың пайда болуы Америкада құлдықтың
жойылуымен байланысты: хуагун плантациялар, кен орындары мен темір жол
құрылысында құлдарды алмастырды, яғни ауыр маманданбаған еңбекпен
айналысты. Ван Гунву хуагунның айтарлықтай аз уақыт болып, ХХ ғасырдың
басында жоғалғанын айтады. Саудалық миграция (хуашан) одан ұзағырақ
тарихымен белгілі. Оның құрамына көпестер мен қолөнершілер кірді және ол
Оңтүстік-Шығыс Азияда кең етек алды. Хуацяо немесе уақытша мигранттарды
арнайы ерекше қызмет түрімен сипаттауға келмейді, олар, Ванның ойынша,
барлық шетелдік қытайларды қамтиды. Автордың ескертуі бойынша, хуацяо
термині Қытайда ХІХ ғасырдың соңында, саяси өзгерістердің нәтижесінде қытай
национализмі пайда бола бастаған кезде қолданыла бастады. Және, хуаи – бұл
Батыс Еуропа, Солтүстік Америка және Австралиядан реэмиграцияланған Гонконг
пен Тайванның қытайлары (көбінесе, жоғары білімді мамандар).
Көріп отырғанымыздай, ғалым – қытай диаспорасының өкілі хуацяо
терминін Қытайдан шыққандардың барлығына қолданады. Алайда ресми қытайлық
қоғамда басқаша көзқарас қабылданған. 1985 жылы Қытай Халық Республикасында
келесі терминология ресми түрде қабылданған: хуацяо - бұл Қытай Халық
Республикасының немесе Тайванның азаматтыған иеленген тұрақты шетелде
тұратын қытайлар, вайцзы хуажэнь - тұрғылықты мемлекеттің азаматтығын
қабылдаған қытайлық тегі бар адамдар. Жиі бұл терминнің қысқартылған түрі –
хуажэнь (шетелдік қытайлар) қолданылады. Хуаи (этникалық қытайлар) –
бұл хуацяо мен шетелдік қытайлардың ұрпақтары. Гуйцяо (реэмигарнттар)
деп Қытайға тұрақты түрде тұруға шетелден оралған хуацяо немесе шетелдік
қытайларды; цяоцзюань деп Қытайда тұратын хуацяо немесе шетелдік
қытайлардың жақын туыстары, сонымен қатар үнемі шетелден қаржылай көмек
алып тұратын алыс тустарды атайды [3, б. 34].
Терминология жөніндегі пікірталас ресейлік ғылымда да жүргізілуде. 1980
жылы ҚХР-дың Азиядағы саясатында хуацяолардың ролі мен алатын орны атты
жиналыс болып өтті. Жиналысқа қатысқан қытайлық ғалым Лю Юнань дефиниция
мәселесін көтерді. Оның айтуынша, хуацяо мен этникалық қытацлар
терминдарының арасында айырмашылықтар жоқ, әрқайсысы барлық шетелдік
қытайлар ұғымын білдіреді [4, б. 3]. Жалпы айтқанда, хуацяо термині Қытайда
әрқашан мемлекетке тиесілілік сипатын білдіретін, сондықтан ұғымдарды айыру
критериі болып заңи негіз санала алады. Елшілер мен өзге де ресми
өкілдерден басқаларға Лю Юнань хуацяо ұғымына Қытай азаматтары болып
саналатын және азаматтығы жоқ болып табылатын шетелдік қытайларды ғана
жатқызуға, ал қалғандарын этникалық тегін қосу арқылы тұрғылықты мемлекеті
бойынша (мысалы тегі қытай тайландтықтар, малайзиялықтар) атауға ұсыныс
жасады. Бұдан басқа, канадалық стандартпен тілдік белгі бойынша атауға
болады: қытай тілдік индонейзиялықтар және т.б. Жалпы атау ретінде барлық
шетелдік қытайларға азаматтығына байланыссыз заңи тұрғыдан алғанда бейтарап
және ғылыми тұрғыдан алғанданда тура этникалық қытайлар термині ұсынылды.
Негізінде біз осы көзқараспен келісеміз. Бұл еңбекте қытайлық диаспораны
суреттеуде шетелдік қытайлар, этникалық қытайлар терминдері
пайдаланылады. Хуацяо термині 1985 жылы қытай үкіметімен анықталған
мағынада қолданылады.
Айтылғандарға қорытынды жасай отырып, диаспора ұғымына анықтама бере
аламыз. Диаспора – титулды мемлекеттен тыс өмір сүретін этникалық
топтардың жиынтығы. Оларға
а) тұрғылықты мемлекетпен де, этникалық отанмен де этноаралық байланысты
сақтап тұруға мүмкіндік беретін этникалық өзін-өзі мойындау;
ә) диаспораны сақтауға және дамытуға бағытталған институттардың болуы
(халықаралық сипатта да);
б) тұрғылықты мемлекетпен де, титулды мемлекетпен де қарым-қатынас
стратегиясының болуы [5, б.38].
Біз негізге қытай диаспорасының М.А.Андреев беріп кеткен анықтамасын
аламыз және кытай диаспорасы деп толықтай немесе жартылай қытайлық тегі
бар, ҚХР немесе басқа да қытай өркениетінің орталығымен (Тайвань, Сингапур)
экономикалық, саяси, діни және тілдік қарым-қатынасты сақтап тұратын және
сонысымен олармен туған жеріне және азаматтығына қарамастан өздерін
ұқсататын адамдарды түсінеміз [6, б.13].
2. Хуачяолардың қалыптасу ерекшеліктері мен тарихы
Эмиграциялауға шешім қабылдаған әрбір адам өзінің мүддесі мен қалыптасқан
жағдайды басшылыққа алады, алайда оның бұдан кейінгі тағдыры, бүкіл
қауымның тағдыры сияқты қабылдаушы қоғамның жағдайына байланысты.
Қабылдаушы қоғам өзінің бүтіндігі мен тұрақтылығын сақтауды мақсат етіп
эмигранттарды түрліше қабылдауы мүмкін: оларды шектеу, егер әдеттегі
тіршілік сарынын бұзабса оларға немқұрайлы болу, оларға қажетсіз ықпалды
жоюға мүмкіндігі болу немесе өздерінің мүддесіне сәйкес келсе, эмиграцияны
құптау.
Әр түрлі мемлекетте иммигранттарға жеке шарттар болады, сондықтан бір
халықтың диаспорасы түрлі мемлекеттерде түрлі сипаттарға ие. Бұл шарттар
диаспораның тіршілігіне сәйкессіз, орындалмайтын, жақсы әсерлі немесе әсері
жаман болуы мүмкін. Алайда, қауымның сақталуы мен нығаюына ықпал ететін
шарттар оның жеке өкілдерінің қабылдаушы қоғаммен интеграциясына кері
әсерлі болуы мүмкін. Қауымның татулығы тұрғылықты мемлекетте
дискриминацияның жоғары дәрежеге жетуі кезінде ұлғаяды. Бұндай жағдайда
қорғаушы іспеттес тетіктер қосылады: қоғамның шайылуы баяулайды, оның
өкілдері мен қоршаған қоға арасындағы аралық қысқарады. Иммигрантта
қауымның өміріне қатыстылық сезімі пайда болады. Ол қауымға өзінің
даралығынан, оның мүддесін тұрғылықты мемлекетпен қарым-қатынаста қорғау
құқығын бергендей болады [7, б.29].
Басқа жағынан алып қарасақ, иммигранттар мен тұрылықты халықтың арасында
өркениетті туысқандық байқалған мемлекеттерде, этникалық әсіре соғушылық
жоқ болған қоғамдағы шарттар қауымның ынтымақтастығының шайылуына алып
келеді, бірақ иммигранттың бейімделу үрдісін жеңілдетеді.
Осыған сәйкес, өркениеті түрліше болған аймақтарда қалыптасқан қытай
диаспорасы да ерекше сипатқа ие болады деп жорамалдауға болады.
Қытай этникалық топтарының қазіргі территориялық орналасуы Қытайдан
келген бірін-бірі алмастырған мигранттардың әр түрлі аймақты қоныстануы
үрдісі нәтижесінде болды. Бұл миграциялық толқындар өзінің мәдени,
профессионалды және әлеуметтік құрамымен ерекшеленді; әлемнің түкпір-
түкпірлеріне қоныстана отырып олар жергілікті халықпен және өзара, бір
жағдайларда бірін-бірі ассимиляциялап, кей жағдайда басқаларды ығыстыра
және бөліне отырып трансформацияға ұшырады. Жергілікті және келімсек
құраушылардың өзара белсенді қарым-қатынасының нәтижесінде өзара мәдени
толысу орын алды, бірақ дәстүрлі жүріс-тұрыс нормаларының түрлілігі
негізінде келіспеушіліктер де болды, теріс қабылдау мен этникалық әсіре
сілтеушілікті тудырған өзара сенімсіздік пен мазасыздық пайда болды. Қытай
қауымдастығының жағдайына тұрғылықты мемлекеттегі оның ролі әсер етті.
Қытай тұрғындарының көп бөлігін түрлі саудагерлер алған Оңтүстік-Шығыс
Азияда колониализм дәуіріндегі олардың компрадорлық ролі тәуелсіздік
алғаннан кейін жергілікті биліктің саясатты қатаң жүргізуіне алып келді.
Сөйтіп, тұрғылықты мемлекеттегі қытай диаспорасының жағдайы мемлекеттің
ішкі жағдайымен де, қаумның өзінің ерекшеліктері – саны, пофессионалды және
әлеуметтік құрамымен де анықталды. Диаспораның жергілкті қоғаммен
қабылдауына оның қоршаған ортамен де, ресми басшылық деңгейінде де қарым-
қатынас тәсілдері тәуелді болды. Жеке аймақтардағы қытай диаспорасының
қалыптасу тарихын зерттеу бізге оның жергілікті қоғамға ықпал ету
тәсілдеріннің сол қоғамның қытайлық азшылыққа қатысты саясатына
тәуелділігін анықтауға мүмкіндік береді. Мысал ретінде эмиграцияның екі ең
қарқынды деген бағытарры – АҚШ және Оңтүстік-Шығыс Азия сөз етіледі.
Ең алғаш Америкада қытайлар түрлі есеппен XVII-XVIII ғасырларда пайда
болды. Алайда, бұл кезеңде олардың саны аз, ал олардың елдегі тұрмысы
уақытша болды. Диаспораның қалыптасуына бастама болған қытайлардың жаппай
эмиграциясы ХІХ ғасырда басталды және толығымен қытайішілік мәселердің
жиынтығымен байланысты болды.
ХІХ ғасыр Аспанасты империясы үшін барлық салалардағы құлдырау мен
дағдарыс уақыты болды. Экономикада бірте-бірте феодалды қарым-қатынастың
құлдырап, дәстүрлі құрылымдардың дағдарысымен және халық тұрмысының
нашарлауымен жалғасқан жаңа капиталистік жүйе қалыптаса бастайды.
Экономикалық әлсіздікпен ұштасқан сәтсіз сыртқы және әскери саясат Қытайды
опиум ағылшын-қытай соғыстарында (1840-1842) жеңіліске және оны
ағылшандардың жартылай колониясына айналуға алып келді.
Соғыс салдарлары қытай халқының өмірінде көрініс тапты: салықтар ұлғайды,
қосымша алымдар енгізілді, бағалар өсті, шетелдік тауарлар дәстүрлі қытай
қолөнер өндірісін тежеді. Жауап ретінде шетелдіктерге және одан да аты шулы
манчжур әулетіне қарсы қозғалыстар күшейді. Бұл бұл келіспеушіліктер халық
көтерілісіне ұшырады, олардың ең ірісі болып шетелдік қарулы күштердің
көмегімен биліктегілермен басып жаншылған тайпиндер көтерілісі (1850-1864
жж) болып саналады. Цин әулетінің экономикадағы дағдарысты шешіп, елдегі
ішкі жағдайды тұрақтандыруға қабілетсіздігі салдарынан стихиялы апаттар
және келеңсіздіктермен әлсіреген Қытайдың оңтүстік провинцияларынан ХІХ
ғасырдың ортасында ресми басшылық эмиграцияға қатаң тиым салғанымен аштық
пен кедейшіліктен қашып бірсыпыра шарулар шетелге шығуға мәжбүр болды.
Қытай эмигранттарының негізгі бөлігі Оңтүстік-Шығыс Азиядағы ағылшын
плантацияларына ағылды. Амой, Макао және Гонконг сынды қытайлық порттар
қытайлық жұмысшыларды шетелге, оның ішінде АҚШ-қа да шығарушы ірі орталыққа
айналды. Эмигранттардың көпшілік бөлігі Фуцзянь және Гуандун
провинцияларынан шыққан шарулар еді. Бұл негізінде ауыр физикалық еңбекті
қажет ететін жұмыстарда пайдаланылған маманданюбаған жұмысшылар шектен тыс
эксплуатацияға және дискриминацияға ұшырап отырды. Ресми Пекин басшылығы
қытайлық жұмыс күшін шетелге, соның ішінде АҚШ-қа шығаруға тосқауыл қоюға
тырысты. Алайда, ішкі келеңсіздіктер әсерінен биліктегілер миграциялық
саясат саласында нәтижелі мемлекеттік бақылау орнатуға қабілетсіз болды,
тіпті, шетелдіктердің экстерриториалды иммунитеті мен Макаодағы
португалдықтардың ерекше жағдайы ұрлап алынғандарды (оңтүстік Қытайдан
шыққан шаруаларды) елден шығаруды толықтай шектеуге мүмкіндік бермеді.
Қытай эмиграциясын құраушы қытайлардың басқа тобы шенеуніктер мен
студенттер есебінен қалыптасты. АҚШ-та олар бұрынғы ұлы Орталық империяға
өзінің қалауын байлауға қабілеті жеткен батыстық өркениеттің қуатының
себептерін білгісі келді. Олардың көпшілігі қытай қоғамының жоғарғы табының
өкіледрі еді, мақсаттары қытай қоғамын жандандыруда пайдалану үшін білім
алу. Сөйтіп, 1818 жылы Корнуоллде, Коннектитут штатында шетелдік
студенттерге арналған мектепке 5 жас қытай қабылданды.
Қытай эмигранттарының бұл екі негізгі топтары Америкаға қытайлардың
жаппай эмиграциясының бастамасын жасады және АҚШ-тағы қытай қауымдастығының
негізін қалады. Олардың келуіндегі мақсаттардың түрлілігіне байланысты
Қытай мен Америкадағы өмір сүру жағдайларына, әлеуметтік шығу тегіне
байланыстыбұл топтар қытайлардың Америка территориясында қоныстанғанынан
кейін де ұзақ уақыт қиылыспады.
Қытайлардың жаппай миграциясының бір себебі 1848-1855 жылдардағы
Калифорниядағы атышулы алтынды игеру кезеңі. Иммиграциялық бюроның
мәліметі бойынша, бұл кезеңде тек Сан-Францискоға 472 мың, яғни АҚШ-қа
шыққан қытайлардың барлығына дерлігі келген. 1850 жылы Калифорниядағы 57,7
мың алтын іздеушілердің арасында 0,5 мыңы қытайлар еді. Бірақ кейінірек,
алтынды шаю ісімен бригадаға біріккен қытайлар алтынды өндірудің жеке
тәсілін жақтайтын ақ нәсілді іздеушілерге бақталастық тудыра бастады. 1860
жылы Калифорнияда 82,5 мың кен қазушы есепте болды, оның ішіндегі 29,4%
қытайлар болды [8, б.10-11]. Сөйтіп, қытай эмигранттары АҚШ-тың батыс
бөлігіндегі тау өндірісінің дамуына, әсіресе, алтын өндіру ісінің дамуына
белсенді ат салысқандығын көреміз.
Қытайлық эмигранттардың еңбектері әсіресе Калифорниядағы темір жол
құрылысында кең етек алды.
Еңбек нарығындағы бақталастықтың күшеюімен байланысты ақ нәсілді
жұмысшылар арасындағы антиқытайлық көңіл-күйлер, сонымен қатар алтын
өндірудегі кірістің төмендеуі көптеген қытайлардың экономиканың басқа
салаларынан жұмыс іздеуге мәжбүрледі. Алайда, мемлекеттік мекемелер,
банктер, іскерлік кеңселер, дүкендер жұмысқа тек ақ нәсілділерді ғана алды.
Осындай жағдайда кез келген жалақысы төмен жұмысты істеуге дайын көп
мөлшерде арзан жұмыс күші қалыптасты. Бұнымен үлкен жетістікке жетуді
көздеген американ кәсіпкерлері пайдаланды. Айта кетерлік жайт, қытайлық
жұмысшылардың себебінен темір жол құрылысытек Калифорнияда ғана емес, одан
тыс жерлерде (Колорадо, Невада, Айдахо, Монтана, Орегона, Вашингтон және
Ютада) де қарқынды дамыды. 1880 жылы Канадалық тынық мұхиттық темір жол
құрылысы басталғанда, жұмысшылар арасындағы қытайлар саны 105 мың
қытайларға тең болды. Екі жыл ішінде олардың 605 мыңы тіркеуге алынды.
Кез келген жұмысты алуға дайындығы және жұмыстың арзандығы қытайлық жұмыс
күшін Калифорнияның ауыл шарушылығында қолдануға алып келді. Нақ осы
қытайлардың еңбегімен Калифорнияның ауыл шарушылығында жаңа салалар – бау-
бақша өсіру мен көкөніс өсіру ісі пайда болды. Сөйтіп, қыталардың жұмыс
күші АҚШ-тың батыс бөлігінің көптеген экономикалық салаларының дамунда
маңызы зор болды.
Алайда, уақыт өте келе, экономиканың дамуы мен өндіріс сипатының
өзгеруімен көбінесе қытайлық иммигранттардан болған маманданбаған
жұмысшыларға деген сұраныс та азайды. Бұл үрдіс американ қоғамының әр
түрлі жәрежесіндегі қытайларға қарсы көңіл-күйлердің күшеюімен жалғасты.
Бұл тенденцияның дамуының нәтижесі болып кейінірек құқық қорғау
органдарымен заңдастырылған, америкалық экономиканың барлық саласынан
қытайлық еңбекті ығыстыру саналды.
Өндірістің барлық саласынан қытайлық иммигранттарды ығыстыру ХІХ ғасырдың
соңынан бастап қарқынды жүріп, ХХ ғасырдың ортасына дейін жалғасты. Осындай
жағдайда, олардың бір бөлігі елден кетуді жөн көріп, ал қалғандары
өздерінің әлеуметтік-экономикалық белсенділігін чайнатаундардың шеңберіне
шоғырландырды. Чайнатаундар – Америкадағы қытайлардың көп бөлігі тұратын
және қазірге дейін экономикалық, әлеуметтік, саяси және мәдени өмірдің
орталығы болып келген америкалық қалалардағы қытай кварталдары. Ағылшын
тілін білмейтін, қатаң қысымға ұщыраған көптеген қытайлық эмигранттар үшін
чайнатаундар Америкадағы тіршілігін сақтап қалудың жалғыз амалы болды.
Өзінің жеке инфраструктурасы, тіпті, жеке билік органдары бар қытайлық
гетто қытай диапорасының американдық қоғамнан көп жылдарға шеттетілуінің
сақталуына әсер етті.
АҚШ-тың өндірісінен қытайлық жұмысшыларды ығыстыру және калифорниялық
қалаларда олардың чайнатаундарға шоғырлануы ірі және орта капиталдың
қалыптасу, өзінің экономикалық қызметінде қызмет көрсету саласынан асып
түсетін кәсіпкерлік ортаның бөлініп шығуымен қатар жүрді. В.И. Бирюковтың
мәліметтері бойынша, 1920 жылы Сан-Франциско, Нью-Йорк және Чикаго
қалаларындағы ірі қытайлық корпорациялар, фирма мен бактердің саны 24-ке
жетті. Сол жылы АҚШ-та 4 қытайлық банк - Сан-Франциско мен Нью-Йоркте екі-
екіден жұмыс жасады. Сөйтіп, 1907 жылы 300 мың АҚШ долларымен құрылған
Банк оф Калифорния 1920 жылға қарай 5 млн. долларға жетерлік дипозиттерге
ие болып отырды. Оның қызметінің басты бағыты болып Америкадағы қытай
кәсіпкерлерінің коммерциялық келісімдерін және Қытаймен сауда байланыстарын
қаржыландыру.
Қытайларға тиесілі тағы бір ірі өндіріс – қытай пароход компаниясы болды,
құрамында 3 пароход болды және АҚШ-тың Батыс жағалауы мен Шанхай арасында
адам тасу қызметімен айналысты. 1922 жыл ішінде бұл компания 6 мыңнан астам
адамдарды тасыды.
Бірақ қытайлық диаспорадағы үлкен кәсіпкерліктің дамуына қарамастан,
олардың өкілдеріне тек киім жуу орындары, ресторан, кішігірім дүкендердің
иелері деген атақ тағылды. ХХ ғасырдың ортасына қарай қытай қауымдастығының
профессионалды құрамында оның ғылыми-техникалық прогресс шарттарына
бейімділігін көрсететін өзгерістер байқалды. Жоғары маманданған жұмысшылар
мен мамандар санының өсуі мен қызмет көрсету салаласындағы қытайлар
үлесінің төмендеуі туралы сөз болып отыр. Бұл бүкіл ғылыми-техникалық
зиялылардың және маманданған жұмысшылардың екінші дүниежүзілік соғыс
кезеңіндегі мобилизациялану қажеттілігімен, сонымен қатар Еуропадан
келімсектердің келуінің төмендеуімен және америкалық қоғамдағы расистік
көңіл-күйлердің әлсіреуімен түсіндіріледі. Бұл кезеңде АҚШ-та қытайларға
қатысты жеке және иммиграциялық саясаттың жалпы қайта қаралуына алғышарттар
қалыптасады.
Айта кетерлік жайт, америкалық үкіметтің иммигрциялық саясаты әрқашан
үлкен бизнес үддесіне сәйкес болды. Бірақ қытай мигранттарына қатысты тек
экономикалық ұтымдылық принципі алынбады. АҚШ-тың ХІХ ғасырдың ортасына
дейінгі кезеңде Қытайдан келген эмигранттарға қатысты ресми ұстанымына
Калифорниядағы қоғамның барлық бөлігін қамтыған нәсіларалық
келіспеушіліктер үлкен әсер етті.
Қытайларға Америка Құрама Штаттарына кіруге қарсылық қозғалысы олардың
жаппай иммиграциясы басталғаннан кейін бірден пайда болды, бірақ ресми
заңдастырылмаған еді. Көп жылдар бойы ол калифорниялық қалалардың
муниципалды деңгейінде, кейін штат үкіметінде заңи және сот деңгейінде және
АҚШ президенті мен конгресс деңгейінде дамыды.
Назар аударарлық жайт, Калифорниядағы қабылданған барлық антиқытайлық
шаралар экономикалық сипатта болды. 1880 жылы қытайларды штат билігімен кез
келген кәсіпкерлік қызмет түріне лицензия алу құқығынан айыру туралы заң
қабылданды. Сонымен қатар, 1879 жылы қабылданған Калифорния штатының
конституциясында жеке корпорациялар мен қалалық үкіметке кез келген жұмыс
түріне қытайларды алуға тыйым салынды. Антиқытайлық заңнаманың
қалыптасуында еңбек нарығында қытай жұмысшыларымен үнемі қатаң
бақталастыққа түсетін ақ нәсілді жұмысшылардың шағымдары үлкен роль
атқарды. Бұл жағдайды өздерінің саяси капиталын ұлғайтқысы келген
саясаткерлер қолданды. Уақыт өте келе олар қытайлықтардың иелігін қиратуға
дейін барған қытайларға қарсы көңіл-күйлердің өршуіне себеп болып отырды.
Бірте-бірте қытайларды ығыстыру Калифорния шеңберінен шығып, американдық
конгреске жетті. Тынық мұхиттық барлық штаттарының қысымымен 1876-1877
жылдары конгресте Калифорниядағы қытайлардың жағдайы бойынша жиналыстар
болып өтті. Баяндамалардың көбісінде көңіл бөлінген нәрсе қытайлықтар
ешқашан ақ нәсілділермен ассимиляцияланбады және ассимиляцияға ұшырамайды
да деген тезистің төңірегі [9, б.123] Онда айтылған мәселердің қатарында
Калифорниядағы ақ нәсілділердің қытайлардан аз болып қалады ма деген қауіп
және соған байланысты Азиядан келетін келімсектердің санын шектеу болды.
Бұл жиналыстар 20 жылға созылған даудың басталуына себеп болды.
Бұл даулар заңнамалық тұрғыда 1882 жылы америкалық конгреспен қабылданған
қытайларды шектеу тіралы заңда бекітілді. Оның негізгі тармақтары: 1.
Қытайлық жұмысшыларға АҚШ-қа кіруге 10 жылға дейін рұқсат етілмейді. 2. АҚШ-
та тұрған және елден 1880 жылдың 17 қарашаға дейін АҚШ-тың кедендік
сертификатымен шыққан қытайларға елге орлуына рұқсат етілді. 3. Қытай
үкіметінен ағылшын тілінде келісім бойынша жұмысшы емес және АҚШ-қа
оралуға құқығы бар деп жазылған құжаты бар қытайларға қайтіп кіру рұқсат
етілді. 4. АҚШ-қа заңсыз кірген қытайлар сот шешімімен депортацияға
ұшырады. 5. Штаттар соттары және Жоғарғы сот қытайларға АҚШ азаматтығын
алуға тыйым салды.
Шектеу заңы қытайлық эмигранттердың келуін біршамаға қысқартты.
Сонымен бірге олардың америка территориясымен қозғалу процесі басталды,
оның нәтижесінде Шығыс жағалауда, әсіресе Нью-Йоркте қытайлар саны көбейді.
1882 жылғы заңның мерзімі бірнеше рет ұзартылды. 1890 жылы қытайларды
шектеуді тағы 10 жылға ұзартатын Гири заңы қабылданды. Ол заң бойынша,
АҚШ-тағы барлық қытайлар тіркелуден өтуге тиіс болды, өтпегендер елден
шығарылды. 1902 жылы американдық конгресс қытайларды шектеу заңын үшінші
онжылдыққа ұзартты, ал 1904 жылы ол мерзімі жоқ деп жарияланып, ол
қытайлардың немесе қытайлық тегі бар адамдардың АҚШ-қа келуін және олардың
онда тұруын реттейтін, тоқтататын немесе тыйым салатын басқа да қытайларға
қарсы акттармен толықтырылды.
Шектеу заңын қайта қарау қозғалысы АҚШ-та тек екінші дүниежүзілік
соғыс жылдарында, жапон агрессиясын қайтаруда Қытай Американың жақтасы
болып қалған кезде басталды.көп пікірталастан кейін 1943 жылы президент
Ф.Рузвельт дискриминациялық шараларды қайтаратын заңға қол қойды.
Қытайларды шектеуді жою және квоталар бекіту және басқа да шаралар туралы
заң иммигранттардың ұлттық шығу тегіне негізделді және келімсек қытайларға
американдық азаматтық алуға мүмкіндік берілді. Ол жылына АҚШ-қа тек 105
қытайға кіруге рұқсат берген 1924 жылы бекітілген квотаны растады.
Қытайлардың қызметпен айналысу мүмкіндіктерін шектеу, американ қоғамының
оларды қабылдамай шеттеуі, ресми биліктегілердің тарапынан болған
дискриминация диаспораның кейінгі тағдырында өз ізін қалдырған және осы
мемлекеттегі өзін ұстау мәнерін анықтаған терең зардаптарға алып келді.
Олардың бастысы, американ қоғамынан экономикалық, әлеуметтік, психологиялық
және мәдени жағынан бөлектенуболып қалды. Ол диаспораның өзін-өзі басқару
органдары мен ерекше әлеуметтік құрылым құруға алып келді. Бұл құрылымдарды
сақтауды әкімшілік-территориялық базасы – чайнатаундар болды [1, б.40].
Сонымен қатар, чайнатаунның құрылуы мен дамуының алғышарты ретінде
қарсылық көрсетуші ортада тұру жағдайында қытайлық ұлттық дәстүрді сақтау
қалауы, отбасылық және тектілік байланыстар және ұлттық жалпылылықты
санауға болады.
Чайнатаундардың дамуы және адамдардың көп бөлігінің онда шоғырлануы
қытай кварталдарының әлеуметтік-ұйымдастырушылық құрылымының бекітілуіне
алып келді. Көптеген зертеушілер, соның ішінде қытай диаспорасын зерттейтін
американ авторлары чайнаундардың ұйымдастырушылық құрылымының 3 элементі
жүйесін бөліп көрсетеді. Бұл жүйенің негізі - тегі бір қытайларды
біріктіретін отбасы немесе тек. Жүйенің екінші құрылымы – Қытайда уезд
немесе белгілі бір аймақтан шыққандар кіретін аудандық ассоцияция немесе
жер өңдеушілер. Үшінші элемент жоғарғы арбитраждық орган – Біріккен
қытайлық қайырымдылық ассоцияциясы (БҚҚА) ретінде белгілі.
Ықпалы кең тектілер болып саны жағынан ең көп болған тек саналады. Жылы
бұл ең көп отбасылық ассоцияция болып дәстүрлі түрде АҚШ-тағы ең үлкен клан
- Ван ассоцияциясы саналады. Бұндай жағдайда ұсақ қытай отбасыларына
өздеріне көбірек ықпал алу үшін және ірі кланның диктатына қарсы тұру үшін
бірігуге тура келеді. Соның өзінде осы отбасылардың әрқайсысы белгілі бір
тәуелсіздікті сақтап қалуға тырысты.
АҚШ-тың қытайлық диаспорасындағы әлеуметтік ұйымның келесі деңгейін
аудандық қайырымдылық ассоцияцияның ресми атауын алып жүрген аудандық
ассоцияция мен жер өндірушілер таныстырады.
Қытай эмигранттарының басым бөлігін екі провинция – Фуцзянь және Гуандун
аймақтарынан шыққандар құрайтын. Фуцзяньдықтар Калифорниядағы қытайлардың
ерекше тобын құрады, себебі олардың ортасында ұсақ саудагерлер мен
қолөнершілер басым болды. Сонымен қатар, эмигранттардың бір бөлігін
Чжуншань уездінде туғандар құрады. Бұл шаруа эмигранттар АҚШ-қа келісімен
Калифорниядағы барлық балық базаоларын, тігін өндірісін және гүлмен
айналысу фермаларын өз қолдарына алды.
Бұл эмигрант топтарының әрқайсысында аудандық ассоцияцуиялары болды.
Оларды құрудағы басты фактор Гуандунның түрлі аймағындағы диалекттердегі
лингвистикалық түрлілік факторы болып саналды
Аудандық қайырымдылық ассоцияциялары әр түрлі әлеуметтік функцияларға ие
болды және кландарға қарағанда чайнатаундардағы дәрежесі жоғары болды.
Осынгдай жағдайда клан мен аудандық ассоцияция арасында үнемі
бақталастық жүрді. Олардың арасындағы дауды шешу үшін Сан-Францисконың
қытай диаспорасы шеңберінде ірі ассоцияцияның өкілдері кірген жоғарғы
арбитрлық орган құрылды. Бастапқыда, ол қытайлардың заңнамалық жиналысы деп
аталды, Сан-Францискода ол оны құрған аудандық ассоцияция санымен - Алты
компания деген атпен белгілі. 1901 жылы бұл орган Бірікен қытай
қайырымдылық ассоцияциясы болып өзгертілді. Алты компаниямен орындалатын
әр түрлі функциялар оларды диаспоралық укімет есебінде қарастыруға алып
келді. Олардың міндеттеріне қауымдастықтағы тәртәптә сақтау, қытай
азаматтарының құқықтарын орындауды қадағалау, қытай халқының топтары
арасындағы дауларда арашашы болу, иммигранттардың құжаттары мен куәгерлік
сөздерін мақұлдау, қайрымдылық кірді. Нью-Йорктегі қайырымдылық ұйымы бұдан
басқа қытайлар арасындағы іскерлік қарым-қатынасты ретке келтіретін
ережелерді шығарумен, сауданың дамуы, маңызды жаңалықтарды тарату, білім
беру жүйесін ұйымдатыру, қоғамдық клубтарды құрумен айналысты.
Бірікен қытай қайырымдылық ассоцияциясының ұүрылым күрделі болды, ол бір
жағынан қытайлардың әлеуметтік дәстүрін сақтады, бір шетінен оның кейбір
элементтерінде американ қоғамының саяси өмірінің белгілерін көруге болатын
еді. Бұл отбасылық және аудандқ ұйымдардың басында тұрған орган еді. БҚҚА-
ның өзі 2 бірінен бірі тәуелсіз функционалды 2 органмен таныстырылады. Бірі
- президенттер Кеңесі – чайнатаун тұрғындарының беделді аймақтық топтарынан
тең өкілділік принципі (әрқайсысынан бір бірден) бойынша құрылды. Екінші
орган – директорлар Кеңесі – сол аудандақ ұйымдардан пропорционалды түрде
өкілділік ету (мүше адамдардың санына байланысты) негізінде жұмыс жасады.
Бұндай жүйе нәтижесінде өкілдердің көп бөлігін құрамы жағынан көп болған
ассоцияция алды. Директорлар кеңесі заңнамалық функциялары бар орган
ретінде белгілі болды. Ол президенттер кеңесімен сынылған заңдарды
қабылдады немесе тыйым салды. ХІХ ғасырдан бастап Кеңес төрағаларына
ротация енгізіліді.
Қытай диаспорасында әлеуметтік ұйымдардың басқа да түрлері болды.
Олардың бірі Алты компанияға аналог ретінде құрылған құпия ұйым жүйесі
болды. Жасырын ұйымдар қытай қауымдастығынң ең кедей бөлігінің ірі клан
саясаттарына қарсылық ретінде құрылған еді. Олардың әлеуметтік базасын
дағдарысқа ұшыраған кәсіпкерлер, ұсақ шенеуніктер, кедей шаруалар құрады.
Олардың қызметіне өзінің құрамындағы кейбір кәсіпкер топтардың
чайнатаундағы БҚҚА-ның доминанттық жағдайымен күресу болды. Осымен қатар
олар қылмыстық бизнес – жезөкшелік, құмар ойындар және нашақорлық саудасын
өз бақылауына алды. ХХ ғасырдың 20-30 жылдар олардың гүлдену кезеңі болып
саналады және өз қызметін Алты компания билігін шектеу функциясынан бірте-
бірте айырылғанымен де әлі күнге дейін жалғастыруда. Қытай диаспорасындағы
әлеуметтік ұйымдардың ерекше формасы болып кәсіпкерлер мен саудагерлердің
ұйымдары саналды. Оларға чайнатаунда құрылып жатқан қытайлық сауда
палаталары да жатады. Олардың басты міндеттеріне коммерсанттар арасында
туындаған келіспеушіліктерді ретке келтіру және қытай кварталындағы
іскерлік бесленділікті арттыру кірді.
Қытай қауымдастығының өкілдерімен қоғамдық ұйымдар да құрылып отырды.
Мысалы, 1904 жылы Сан-Францискода құрылған алтын шаттың туған ұлдары аты
ұйым алдына қытайларға америкалық азаматтықты алу қажеттілігін елге
түсіндіру мақсатын қойды.оны құрушылардың ойлары басқа да қалалар мен
штаттарда жақтастар таба бастады. Нәтижесінде бұл ұйым Сан-ранцискодағы
штаб-пәтерімен қытай-американ азаматтарының ұлттық одағына ауыстырылып, АҚШ-
та туған қытайларды дискриминациялауға қарсы күрес жүргізді. Қытай
диаспорысының әлеуметтік ұйымдары ұзақ жылдар бойы өзгеріссіз болып келеді.
Бұл эмигранттарды американ қоғамынан шеттеткен әлеуметтік-экономикалық
шарттардың әлі күнге дейін өзгермегенін көрсетеді. Тек 1960-ншы жылдардан
бастап, американдық иммиграциялық саясатының либерализацияланғанынан кейін
және соның салдары ретінде жаңа иммигрантардың келуінен кейін қауымның
әлеуметтік-экономикалық құрылымы белгілі өзгерістерге ұшырай бастайды.
Жалпылама алғанда қытай диаспорасының ең көп бөлігі тұратын басқа аймақ
боып Оңтүстік-Шығыс Азия болып саналады. Бұл аймақтың әрбір мемлекетінде
қытай халқы кездеседі, бірақ олардың үлесі жалпы мемлекет санағында
біркелкі емес. Берілген жұмыста ОША-дағы қытай диаспорасы қытай халқының
көп бөлігі кездесететін мемлекет мысалында қарастырылатын болады. Бұл -
қытайлар жергілікті халықтың үштен бірін құрайтын Индонезия мен Малайзия
және қытайлар көпшілік және мемлекет құраушы ұлт болып саналатын Сингапур.
Деректердің айтуы бойынша, қытайлар ОША елдернде б.з. І мыңжылдығында
тұрған. Алайда ол кезде миграция тұрақсы сипатта болатын және этникалық
тұрақты қытай халқынан құралған тұрғындар бұл аймақта болмады. Жағдай тек
ХІІ ғасырдан бастап өзгере бастады, ал, ХІV-VX ғасырларда ерекше сипатқа ие
болды. Бұл уақытта қытайлардың отынан оралуы байқалғаныменҚытайдан келген
эмигранттардың үлкен толқыны олардың әлеуметтік және этникалық бірігуіне
алып келді. Бірте-бірте ОША мемлекеттеріндегі халықтың тұрақты бөлігі
ретінде қытай қауымдастықтары құрыла бастайды.
Эмиграцияның себептерін қарастыра отырып, Қытайдағы экономикалық және
саяси жағдайға тоқталу қажет. Сун әулетінің билік құрған кезінде (Х-ХІІІ
ғғ) Қытайдың қоғамдық-саяси өмірінің орталығы солтүстік-батыс
мемлекеттердің қысымымен оңтүстік-шығысқа ығысты, сонда кейінірек, халықтың
жартысынан астамы шоғарланды. Бұл жердегі экономиалық процестердің
көпшілігі қарқынды дамығанымен, халықтың тым көп болуымен байланысты
бірқатар мәселелер туындады. Қытайдың бұл бөлігінде өңделетін жердің
жетіспеушілігінен не ауылдық жерлерде, не қалалық жерлерде өзіне жұмыс таба
алмаған көпшілік пайда болды. Осындай адамдар ОША-ға шығушы эмигранттардың
негізгі бөлігін құрады: біріншіден, бұл өздерінің тауарларына өткізу
нарығын іздеген саудагерлер, екіншіден, қаражат іздеуге шыққан кедейлер
еді.
ОША елдері сауда саласында байлық жинастыруға кең мүміндіктер беріп
отырды. Бұл аймақта ішкі жәе сыртқы тауарауысудың негіздері енді қаланған
еді, сондықтан жергілікті саудагерлер коммерциялық істе тәжірибелі
қытайлармен бәсекелестікке түсе алмады. Диаспорада сауда ісімен айналысу
сыйлы қызметтердің біріне жатуы да таңқаларлық нәрсе емес.
Қытай эмиграциясын құраған адамдардың басқа тобы – жерсіз шаруалар мен
қалалық кедейлер де жаңа жерде өздеріне жұмыс таба алды. ОША елдерінің
барлығында эмигранттардың еңбегіне мұқтаждық болды деп айтуға келмейді,
сондықтан олар көбінесе өздерінің отандас-көпестерге тасушы немесе сатушы
жұмысына жалданатын. Кейінірек олардың кейбіреулері ұсақ сатушы, ал одан
кейін ірі кәсіпкерге айналып отырды.
Билікке Мин әулеті келгеннен кейін (XIV-XVII ғғ) Қытай оңтүстік бағытта
белсенділік таныта бастады. ОША елдері Қытаймен бейбіт елшіліктермен
алмасуға мүдделі болды, ал Аспанасты мемлекетінің билігі оларға номиналды
болсын тәуелділік орнатқысы келді. Қалай болмасын бұл олардың арасындағы
сауда байланысына да, Қытайдан көшушілердің санына да теріс әсер тигізген
жоқ. ХVІІ ғасырғ қарай аймақтың барлық территориясында – Бирма мен Лаостан
бастап Филлипин аралдарына дейін тұрақты қытай қауымдары тіршілігін
жалғастырды.
ОША елдерінің, сәйкесінше қытай диаспорасының тарихындағы бұрылысты
кезең ХVII ғасыр болып саналады. Ғасырдың басынан бастап бұл аймақтың
құрлықты мемлекеттері бірінен кейін бірі Испания мен Португалия, кейін
Голландия мен Англия сияқты еуропалық державалардың колониялды
тәуелділігіне түсіп қалды. Осы кезден бастап бүкіл қытай қауымдастығының
қалыптасу барысы өзгереді. Эмигранттардың келу толқыны мен оның темптері
өзгерді, диаспораның өмір сүру қалпы, әлеуметтік құрылымы басқа түр ала
бастады, оның қоршаған қоғаммен байланысы өзгешенді. Қазірге дейін сезіліп
келе жатқан колониалды мұра қытай қауымдастығының әлеуметтік түріне және
диаспораның келесі кезеңдегі өкілдерінің қоғамдық санасына өз ізін
қалдырды. ОША-ға еуропалық капиталды алып келген отаршылар қытай
көпестерінің сол аймақтағы кәсіпкерлік тарихындағы ең ең маңызды бәсекелес
болып саналды. Қытайлар бұған дейін де шетелдіктер – үнділер, араб және
жапон көпестерімен бақаталастыққа түскен болатын. Бірақ португалдықтар,
голандтықтар мен басқа да еуропалықтар түбірлі түрде өзгеше еді, олар ірі
әскери күшке арқа сүйеп, олардың арқасында шектеулі факторийлардан
басталған жерлері кең аймақтарға дейін билеушілерімен бірге маңызды
пунктерді басып алды [1, б.51].
Бірақ бірте-бірте еуропалық және қытайлық көпестер өзара пайда
келтірерлік салалардың бар екенін байқады. Отаршылдар өздері қызығушылық
танытқан жергілікті тауарларға күрт сұранысты тудырды. Сонымен қоса аймақта
ұзақ уақыт құрамында маманданған көпестердің жетіспеушілігі байқалған
дәстүрлі әлеуметтік құрылым сақталып қалған болатын. Бұл еуропалықтарға
өздеріне керекті өнімдерді сатып алу мен порттарға тасу мәселесінде
бірқатар қиындықтар тудырды – тілді, жергілікті салтты, шаруашылық
тәжірибені білмегендік өз әсерін тигізді. Бұл мәселені шешуде жергілікті
халықпен жақындасып үлгерген және қажетті капитал жинаған қытай көпестері
қабілеттілік танытты. Олар еуропалықтар мен жергілікті халық, қолөнершілер
және ақсүйектредің арасында делдал қызметін атқарды. Бұдан басқа
отарлардағы қытай саудагерлері салық пен салымдарды жинаушы функциясын
атқара бастады.
Бұндай жағдайда тауарларға бағасын анықтаған қытай кәсіпкерлері
ысырапшылықпен айналысты, сөйтіп жергілікті халықтың ойынша, еуропалық
отаршылардан кем болмады, себебі олар үшін қытайлар өзгеше дәстүрі, тілі
және діні бар келімсектер болып қала берді. Осының барлығы жергілікті
халықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ДИАСПОРА ТЕОРИЯСЫНЫҢ САЯСИ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Халықаралық қатынастардағы диаспора
теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Хуацяолардың қалыптасу ерекшеліктері мен
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..9
2. ХУАЦЯОЛАРДЫҢ ТҰРҒЫЛЫҚТЫ МЕМЛЕКЕТТЕРІНДЕГІ САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 23
2.1 Шетел мемлекетерінің экономикалық процестеріндегі қытайлық іскери
жүйенің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Этникалық қытайлардың тұрғылықты мемлекеттердің саяси өміріне
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
3. ШЕТЕЛДІК ҚЫТАЙЛАРДЫҢ ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫМЕН ҚАРЫМ-
ҚАТЫНАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .35
3.1 Эмиграция басталғанан бастап 1980-інші жылдарға дейін қытайлық
эмигранттарға қатысты Пекин саясатының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..35
3.2 Хуацяо және Қытайдағы реформалар: 1980-2001
жылдар ... ... ... ... ... ... ... . .41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..50
КІРІСПЕ
Зерттеліп жатқан тақырыптың өзектілігі. 20-ншы ғасырдың соңғы ширегі
Қытайда болып жатқан процестерге ерекше назардың көбеюімен сипатталады. Бұл
1960-70-інші жылдардағы әлеуметтік, экономикалық тәжірибелер әлсіреткен
Қытай Халық Республикасын күшті аймақтық көшбасшыға айналдырған, елді
әлемдік алдыңғы қатарғы мемлекетке айналдырған қытайлық реформалардың
сәттілігімен байланысты. Реформалардың бағдарламасын жүзеге асырудағы
маңызды ролды әлемде он мыңдағын адамды құрайтын шетелдік қытай диаспорасы
атқарды. Нақ солар салған инвестициялар Қытай Халық Республикасының
экономикалық әл-ауқатының өсуіне себеп болды. Сондықтан саяси және
әлеуметтік ғылымдар шеңберінде жүргізіліп жатқан хуачяо мәселесіне арналған
зерттеулердің көптігі таң қалдырмайтын жайт. Зерттеудің нәтижесі
көрсеткендей, шетелдік этникалық қытайлар диаспорасы өзінің көптігімен ғана
емес, ерекше экономикалық артықшылық, бірлік, мәдени және психологиялық
ортақшылық пен оларға тұрғылықты жеріне қатыссыз бір организм ретінде
әрекет етуге мүмкіндік беретін, қиылысатын байланыстар жүйесінің болуымен
де таң қалдырады. Осындай жағдайда Қытай Халық Республикасының басшылығына
өзінің шетелдік қандастарымен белгілі бір қарым-қатынас орнату қажеттілігі
туындады. Экономикалық реформалардың басталуымен Қытайда диаспораға қатысты
прагматикалық қатынас орнады. Тарихи отан мен шетелдік қауым арасындағы
байланыстардың дамуы Қытай Халық Республикасының сыртқы саясатының маңызды
бөлігіне айналды. Диаспора факторы пекин басшылығымен диаспораның
тұрғылықты мелекетімен байланысын сараптау кезінде ескеріледі, себебі саны
көп және экономикалық жағынан қуатты қытайлық қауымдастықтың сол
мемлекеттердегі ішкі саяси үрдістерге әсер ету мүмкіндігі бар. Алайда, егер
диаспораның өзінің тарихи отанының пайдасына әрекет етуі өзі шыққан
мемлекеттің диспоралық саясатына байланысты болса, онда ондай әрекеттің
мүмкіндігі диаспораның тұрғылықты мемлекеттегі тарихи, экономикалық және
саяси шарттарға байланысты екендігі сөссіз. Бұл шарттарға шетелдік қытай
қауымдастығының тұрғылықты мемлекеттегі саяси, экономикалық және әлеуметтік
құрылымдарымен қарым-қатынас тәсілдері тәуелді. Қытай Халық Республикасының
хуачяолармен қарым-қатынас тәжірибесін сараптау өзектілігі халықаралық
байланыстар жүйесіндегі диаспораның ролы мен орнын жаңаша түсінуге жол
ашатын трансұлттық жүйенің пайда болуымен қуатталады. Қазіргі диаспораның
экономикалық, саяси және мәдени артықшылықтарына ерекше мән беріледі.
Дисапора тарихи отанның сыртқысаяси және экономикалық ресурсы ретінде
қарастырыла бастады.
Бұдан басқа, теориялық жағынан да, тәжірибелік жағынан да ерекше назарға
пекин басшылығының ішкі саяси бағытына және тұрғылықты мемлекетпен екіжақты
қатынастарына тәуелді диаспоралық саясаттың даму сараптамасы ие. Ол сол
аймақ немесе мемлекетте нәтижелі болып табылатын қытайлық отандастармен
жұмысқа қажетті тәсілдерді айқындауға көмектеседі [1, б.3].
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. АҚШ пен Оңтүстік-Шығыс Азиядағы шетелдік
қытай қауымдастығының зерттелу дәрежесі жоғары, алайда көпшілік зерттеулер
оның өмір сүруінің жеке аспектілерімен шектеледі. Берілген зерттеуімізде
қарастырылып отырған мәселенің толық суретін көрсету үшін қажетті
мағлұматтар шеңберін мүмкіндігінше кең пайдалануға тырыстық.
Біріншіден, бұл ҚХР-дың басшылығының шетелдік қандастарына қатысты
қолданған саясатын айқындайтын құжаттар. Ең алдымен, ол – елдің ресми
құжаттарының мәтіні – Конституция және басқа да заңды актілер, диаспорамен
қатынас стратегиясын жасаумен айналысатын билік органдарының қызметі туралы
есеп, сонымен қатар, ҚХР үкімет мүшелерінің сөйлеген сөздерінің және
баяндамаларының мәтіні.
Екіншіден, бітіру жұмысының сүйенген негізгі болған Артюхова Ю.С.-ның
Зарубежные китайцы во внешнеполитической стратегии КНР атты зерттеу
еңбегі. Бұл зерттеу жұмысында тақырыптың мәнін ашуға көмектесетін жан-жақты
мәлімет қамтылған. Хуацяолардың қалыптасы тарихы, тұрғылықты мемлекеттегі
саяси, әлеуметтік және экономикалық жағдайы айқын, тыңғылықты деректермен
дәлелденеді.
Үшіншіден, бұл Цзинь Тионг Танның қытай тіліндегі Новые азиатские
императоры: зарубежные китайцы, преимущества и стратегии атты еңбегі. Онда
хуацяолардың халықаралық аренадағы рөлі айқындалып, келешектегі
жоспарланған бағыттары айқын көрініс тапқан.
Төртіншден, бұл түрлі мемлекеттердегі қытай халқының санын көрсететін
статистикалық мәліметтер. Бұл жыл сайынғы Қытай Халық Республикасы:
саясат, экономика, идеология, әр түрлі кезеңдегі қытай диаспорасының
әлеуметтік және демографиялық құрылымын бақылауға мүмкіндік беретін
Statistical abstract of the United States атты американдық статистикалық
анықтаманың мәліметтері.
Үшіншіден, ресейлік және шетелдік ірі сайттардағы жаңалықтар, мысалы,
http:sina.com, http:russian.people.com.cn (Жінмин Жібао газеті орыс
тілінде), www.rmnb.com.cn (Қытай журналы). 1990-жылдардың екінші
жартысына жататын жаңалықтар мұрағаты қолданылды, одан ертерек архивтер
жоқтың қасы.
Қызметі қытай диаспорасымен байланысты ұйымдардың сайттары. Бұл сайттарда
қытай диаспорасы туралы ауқымды мәліметтер бар – тарихы, қазіргі жағдайы,
экономикалық және саяси қызметі, мәдени дәстүрі: http:huaren.org, Chinese
Overseas Promotion Association: www.coea.org, Worldwide Chinese
Association: www.worldwidechineseasso.org.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Берілген бітіру жұмысының мақсаты
болып АҚШ-тағы және Оңтүстік-Шығыс Азияның ірі мемлекеттеріндегі қытай
диаспорасының мысалында Қытай Халық Ресубликасы мен шетелдік қытай
диаспорасының қарым-қатынас тәжірибесін сараптау болып табылады. Зерттеу
барысында біз қытай диаспорасының Қытайдың сыртқы саяси бағытында қандай
орын алатыны және Қытайдың дамуына, өздері тұратын мемлекеттер мен Қытайдың
арасындағы экономикалық және әлеуметтік байланыстардың дамуына қандай үлес
қосқаны жайындағы сұрақтарға жауап беруіміз қажет.
Белгіленген мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қойылады:
1) халықаралық қатынастардағы қазіргі диаспора теориясына сараптама
жасау.
2) АҚШ пен Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріндегі қытайлық дисапораның
қалыптасу ерекшеліктері мен тарихын қарастыру.
3) Қытай халқының қарқынды эмиграциясы басталғаннан бастап 1980-
жылдарға дейінгі Қытайдың диспоралық саясатындағы өзгерістерді
зерттеу.
4) Қытай Халық Республикасындағы экономикалық реформалар бағдарламасын
жүзеге асыруға хуачяолардың қатысу тәсілдері мен формаларын
айқындау.
5) АҚШ және Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің экономикалық дамуындағы
қытайлық іскерлік жүйенің ролін зерттеу.
6) қытай диспорасы өкілдерінің тұрғылықты мемлекеттегі саяси
процесстерге қатысуы тәсілдерін қарастыру.
Зерттеу объектісі болып қытай диаспорасы мен Қытай Халық Республикасының
мемлекеттік-партиялық құрылымдары арасындағы қарым-қатынас процессі
саналады.
Зерттеу пәні ретінде тұрғылықты мемлекет пен титулды мемлекеттерге
ықпалды қамтамасыз ететін сол қарым-қатынастың бағыттары, формалары мен
тәсілдері қарастырылады.
Зерттеудің ғылыми-методикалық негізі пәнаралық және жүйелік тәсілдермен
көрсетіледі. Пәнаралық тәсілді қолдануымыздың көрінісі болып тарих, саяси
ғылым, экономика, конституциялық құқық, этникалық психология ғылымдарына
көңіл бөлуіміз саналады.
Жүйелік тәсіл кез келген әлеуметтік құбылысты элементтердің, байланыстар
мен қарым-қатынастардың бүтіндігі деп қарастырады. Бұл тәсіл бізге қазіргі
диаспораны трансұлттық жүйе ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Ондағы
жеке ұяшықтар - түрлі мемлекеттер диаспорасы – алуан түрлі байланыстармен
– ақпараттық, қаржылық, коммникациялық, мәдени, саяси байланыстармен
шырмалған. Бұл байланыстар әлемдік қытайлық диаспораны халықаралық аренада
өзінің жеке стратегиясы мен белгілі ерекшеліктері бар бір ағзаға
айналдырады.
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеудің қорытындыларын Азия және Африка
елдерінің тарихы курсын, Азия-Тынық мұхиты аймағындағы халықаралық
қатынастар тарихын меңгеруде пайдалануға болды. Берілген жұмыстың
нәтижелері қытай диаспорасымен қатынас мәселесімен айналысатын мемлекеттік
және қоғамдық ұйымдардың қызметінде де қолданыс таба алады.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе, үш тарау (әр тарауда екі
тараушадан), қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ДИАСПОРА ТЕОРИЯСЫНЫҢ САЯСИ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Халықаралық қатынастардағы диаспора теориясы
Қазіргі қоғамда барлық үрдістер мен құбылыстар дерлік әлеуметтік,
экономикалық және саяси жағынан түбегейлі өзгерістерге ұшырауда деп айтсақ,
артық болмас. Атап айтқанда, ұлттық мемлекет ролінің төмендеуі мен былайша
айтқанда, ортақ біріктіруші идеясы бар суперэтностар, әлемдік жоғарғы
мәдениет әсерінің күшеюі туралы көп айтылады. Суперэтностар ұғымымен,
көбінесе, шетелдік диаспорасы, яғни отанынан тыс жерде тұратын халықтың
бөлігі бар мемлекет түсіндіріледі. Соңғы 20 жыл ішіндегі нәтижелер
көрсеткендей, қазіргі кезде диаспораның тарихи отанының өміріндегі ғана
емес, халықаралық қатынастардағы ролі өте маңызды. Көп жағдайда қаржылық
және қуатты ұйымдастырушылық артықшылыққа ие бұндай құрылымдар тек өзінің
шыққан мемлекетіне экономикалық және гуманитарлы көмек көрсетумен қоймай,
халықаралық аренада оның ұлттық мүддесін қорғауға толықтай қабілетті.
Сонымен қатар, бүкіл әлемге таралған саны жағынан көп және ықпалы жағынан
күшті этникалық топтар тығыз трансұлттық байланыстарды, экономикалық ықпал
етудің жоғары дәрежесін, ортақ мәдени құндылықтар мен тілге деген ұстанымын
сақтайды. Бұл ақырында мемлекеттердің байланысының күшеюіне, онымен қоса
жаһандану үрдісіне де ықпал етеді.
Осындай жағдайда диаспора феноменін зерттеудің өзектілігі арта түсуде.
Ерекше назар аударуға тұрарлық нәрсе қазіргі диаспораның экономикалық,
әлеуметтік-мәдени және қоғамдық-саяси потенциалдары, сонымен қатар, диапора
саясатындағы кейбір мемлекеттердің тәжірибесіне салыстырмалы сараптама. Бұл
өз кезегінде шетелдік отандастарымен мен мемлекет арасындағы және эмигрант
қауымдастығының ішіндегі қарым-қатынастардың дамуындағы басты
тенденцияларды анықтауға көмектеседі.
Кез келген мәселені зерттеуде маңызды орынды негізгі анықтамалар
иеленеді. Біздің жағдайда міндет диаспора терминінің көптігіне
қарамастан, бұл ұғымның жалпы қабылданған дефинициясы жоғысен күрделенеді.
Сонымен қоса, этнографтар, заңгерлер, саясаткерлер диаспораны әр түрлі
көзқараста қарастырады. Энциклопедиялық басылымдарда диаспораны ортақ
этникалық тамырлары және рухани құндылықтары бар, өзінің шыққан
мемлекетінен тыс тұратын этникалық қауымдастық деп түсіндіреді.
Саясаткерлер диаспораға сараптама жүргізудегі басты назар тек қана халықтың
басқа мемлекетте тұратын бөлігі ретінде олардың өзін мойындауын ғана емес,
сонымен қатар өзінің тарихи отаны мен тұрғылықты мемлекетпен жеке қарым-
қатынас стратегиясы болуын; қызметі этникалық ерекшелікті дамытуға және
сақтауға бағытталған ұйымдар мен институттарды қалыптастыруды атап
көрсетеді. Заңи тұрғыдан қарағанда диаспораны құрайтын адамдардың құқықтық
мәртебесі маңызды. Оның қандай-да бір бөлігін үнемі шетелде тұратындар,
қалғанын – белгілі бір себептермен азаматтықты жоғалтқан немесе оны ешқашан
иеленбеген, бірақ осы мемлекеттің азаматтығын олардың ата-тектері немесе
басқа да туыстары иеленген, сондықтан олар өзін басқа мемлекетте тұратын
сол халықтың бөлігі ретінде сезінеді.
Жалпы алғанда, барлық зерттеушілер диспора мен титульды мемлекет
арасындағы қарым-қатынас – халықаралық өлшемде диаспоралық ұйымдардың даму
мәселелері негізгі аспект екендігінде ортақ пікірде. Сөйтіп, В.Коннор
ұсынған дефиницияда, диаспора – халықтың отанынан тыс жерде тұратын
бөлігі болып саналады. М.Эсман диаспораны миграция нәтижесінде пайда
болған, өзі шыққан мемлекетпен байланыс сақтайтын этникалық азшылық деп
түсіндіреді. Атақты фин зерттеушісі С.Лаллуккидің бағасы бойынша, диаспора
құбылысы халықаралық қатынастарға қатысты өлшемге ие. Шетелдік зерттеуші
Милтон Дж. Эсман диспора, тұрғылықты мемлекет және тарихи отан арасындағы
қарым-қатынастың келесі формаларын атап көрсететді: өзі шыққан мемлекеттің
диаспорадан көмек сұрауы; диаспора өзі тұрғылықты мемлекет пен шыққан
мемлекеттегі жағдайларға ықпал ету мүмкіндігі бар; диаспора шыққан мемлекет
диаспораның мүддесі мен құқықтарын қорғаушы ретінде шыға алады. Диаспораның
мәселесіне жан-жақты талқылама Диаспора атты ағылшын тілдік журналда
жүргізіледі.
Ресейлік ғылыми шығармаларда да диаспораға анықтама беруде өткір даулар
кем емес. Көпшілік зерттеушілер диаспораны өзінің ұлттық мемлекетінен тыс
тіршілік ететін этностың бөлігі ретінде қабылдаған. Бірақ, көпшілік
зерттеушілер бұл ұғымды өздерінің жеке ғылыми қызметтерінің нәтижесіне
сәйкес кеңейтуге тырысуда. Ж.Тощенко мен Т.Чаптыкова диаспораға титулды
мемлекеттен тыс, бірақ ортақ бір мемлекетте тұратын этникалық қауымдастықты
жатқызады. Әуелде бұл этникалық құрылымдар көпшілік жағдайда рухани және
әлеуметтік сияқты қарапайым функцияларды орындайтын шаруашылықтар күйінде
тұрмыс құрды [1, б.14-17].
Диаспораның оригиналды теориясын орыс зерттеушісі В.А.Тишков ұсынды. Ол
диаспораны жеке таңдау деп қарастырады. Қатаң демографиялық, немесе
этникалық шындық емес, өмірлік тәртіптің стилі деп қабылдайды. Диаспораны
қалыптастыратын негізгі белгілер – ортақ отан туралы көрініс, соның
негізінде құрылатын ұжымдық байланыстар, топтық ынтымақтастық және отанға
деген ашық қарым-қатынас. Бұндағы отан ретінде шығу тегі болып табылатын
ортақ мемлекет – ұлттық мемлекет, ал этникалық қауымдастық екінші орында
қарастырылады.
Біз диаспораның теоретикалық аспектілерін қарастырдық. Белгілі дәрежеде
олар әлемдік диаспоралық ұйымдардың көпшілігіне тән. Берілген зерттеу
жұмысында әлемдегі ең маңызды диаспораның бірі – қытай диаспорасының сыртқы
және ішкі қызметтері, бейімделу, қалыптасу мәселелері сөз етіледі. Бұл
жерде тағы да терминологияға оралуға қажеттілік туындайды. Мәселе сонда,
қазіргі заманғы ресейлік және шетел әдебиеттерінде қытай диаспорасының
бірнеше атаулары қолданылады, оның ішіндегі ең кең таралғаны – хуацяо.
Бірақ оны барлық шетелдік қытайларға қолдану қаншалықты заңды? Қытай және
шетелдік қытайлар атты кітапта Ван Гунву миграцияның 4 моделін
қарастырады: шаруалар (хуагун), саудагерлер (хуашан), уақытша мигранттар
(хуацяо) және реэмигранттар (хуаи) [2]. Бұл атауларда шұғылданған шаруалар
немесе миграция сипаты көрініс табады. Шаруалар – хуагун жерсіз шаруалар
мен қалалық кедейлерден тұратын. Олардың пайда болуы Америкада құлдықтың
жойылуымен байланысты: хуагун плантациялар, кен орындары мен темір жол
құрылысында құлдарды алмастырды, яғни ауыр маманданбаған еңбекпен
айналысты. Ван Гунву хуагунның айтарлықтай аз уақыт болып, ХХ ғасырдың
басында жоғалғанын айтады. Саудалық миграция (хуашан) одан ұзағырақ
тарихымен белгілі. Оның құрамына көпестер мен қолөнершілер кірді және ол
Оңтүстік-Шығыс Азияда кең етек алды. Хуацяо немесе уақытша мигранттарды
арнайы ерекше қызмет түрімен сипаттауға келмейді, олар, Ванның ойынша,
барлық шетелдік қытайларды қамтиды. Автордың ескертуі бойынша, хуацяо
термині Қытайда ХІХ ғасырдың соңында, саяси өзгерістердің нәтижесінде қытай
национализмі пайда бола бастаған кезде қолданыла бастады. Және, хуаи – бұл
Батыс Еуропа, Солтүстік Америка және Австралиядан реэмиграцияланған Гонконг
пен Тайванның қытайлары (көбінесе, жоғары білімді мамандар).
Көріп отырғанымыздай, ғалым – қытай диаспорасының өкілі хуацяо
терминін Қытайдан шыққандардың барлығына қолданады. Алайда ресми қытайлық
қоғамда басқаша көзқарас қабылданған. 1985 жылы Қытай Халық Республикасында
келесі терминология ресми түрде қабылданған: хуацяо - бұл Қытай Халық
Республикасының немесе Тайванның азаматтыған иеленген тұрақты шетелде
тұратын қытайлар, вайцзы хуажэнь - тұрғылықты мемлекеттің азаматтығын
қабылдаған қытайлық тегі бар адамдар. Жиі бұл терминнің қысқартылған түрі –
хуажэнь (шетелдік қытайлар) қолданылады. Хуаи (этникалық қытайлар) –
бұл хуацяо мен шетелдік қытайлардың ұрпақтары. Гуйцяо (реэмигарнттар)
деп Қытайға тұрақты түрде тұруға шетелден оралған хуацяо немесе шетелдік
қытайларды; цяоцзюань деп Қытайда тұратын хуацяо немесе шетелдік
қытайлардың жақын туыстары, сонымен қатар үнемі шетелден қаржылай көмек
алып тұратын алыс тустарды атайды [3, б. 34].
Терминология жөніндегі пікірталас ресейлік ғылымда да жүргізілуде. 1980
жылы ҚХР-дың Азиядағы саясатында хуацяолардың ролі мен алатын орны атты
жиналыс болып өтті. Жиналысқа қатысқан қытайлық ғалым Лю Юнань дефиниция
мәселесін көтерді. Оның айтуынша, хуацяо мен этникалық қытацлар
терминдарының арасында айырмашылықтар жоқ, әрқайсысы барлық шетелдік
қытайлар ұғымын білдіреді [4, б. 3]. Жалпы айтқанда, хуацяо термині Қытайда
әрқашан мемлекетке тиесілілік сипатын білдіретін, сондықтан ұғымдарды айыру
критериі болып заңи негіз санала алады. Елшілер мен өзге де ресми
өкілдерден басқаларға Лю Юнань хуацяо ұғымына Қытай азаматтары болып
саналатын және азаматтығы жоқ болып табылатын шетелдік қытайларды ғана
жатқызуға, ал қалғандарын этникалық тегін қосу арқылы тұрғылықты мемлекеті
бойынша (мысалы тегі қытай тайландтықтар, малайзиялықтар) атауға ұсыныс
жасады. Бұдан басқа, канадалық стандартпен тілдік белгі бойынша атауға
болады: қытай тілдік индонейзиялықтар және т.б. Жалпы атау ретінде барлық
шетелдік қытайларға азаматтығына байланыссыз заңи тұрғыдан алғанда бейтарап
және ғылыми тұрғыдан алғанданда тура этникалық қытайлар термині ұсынылды.
Негізінде біз осы көзқараспен келісеміз. Бұл еңбекте қытайлық диаспораны
суреттеуде шетелдік қытайлар, этникалық қытайлар терминдері
пайдаланылады. Хуацяо термині 1985 жылы қытай үкіметімен анықталған
мағынада қолданылады.
Айтылғандарға қорытынды жасай отырып, диаспора ұғымына анықтама бере
аламыз. Диаспора – титулды мемлекеттен тыс өмір сүретін этникалық
топтардың жиынтығы. Оларға
а) тұрғылықты мемлекетпен де, этникалық отанмен де этноаралық байланысты
сақтап тұруға мүмкіндік беретін этникалық өзін-өзі мойындау;
ә) диаспораны сақтауға және дамытуға бағытталған институттардың болуы
(халықаралық сипатта да);
б) тұрғылықты мемлекетпен де, титулды мемлекетпен де қарым-қатынас
стратегиясының болуы [5, б.38].
Біз негізге қытай диаспорасының М.А.Андреев беріп кеткен анықтамасын
аламыз және кытай диаспорасы деп толықтай немесе жартылай қытайлық тегі
бар, ҚХР немесе басқа да қытай өркениетінің орталығымен (Тайвань, Сингапур)
экономикалық, саяси, діни және тілдік қарым-қатынасты сақтап тұратын және
сонысымен олармен туған жеріне және азаматтығына қарамастан өздерін
ұқсататын адамдарды түсінеміз [6, б.13].
2. Хуачяолардың қалыптасу ерекшеліктері мен тарихы
Эмиграциялауға шешім қабылдаған әрбір адам өзінің мүддесі мен қалыптасқан
жағдайды басшылыққа алады, алайда оның бұдан кейінгі тағдыры, бүкіл
қауымның тағдыры сияқты қабылдаушы қоғамның жағдайына байланысты.
Қабылдаушы қоғам өзінің бүтіндігі мен тұрақтылығын сақтауды мақсат етіп
эмигранттарды түрліше қабылдауы мүмкін: оларды шектеу, егер әдеттегі
тіршілік сарынын бұзабса оларға немқұрайлы болу, оларға қажетсіз ықпалды
жоюға мүмкіндігі болу немесе өздерінің мүддесіне сәйкес келсе, эмиграцияны
құптау.
Әр түрлі мемлекетте иммигранттарға жеке шарттар болады, сондықтан бір
халықтың диаспорасы түрлі мемлекеттерде түрлі сипаттарға ие. Бұл шарттар
диаспораның тіршілігіне сәйкессіз, орындалмайтын, жақсы әсерлі немесе әсері
жаман болуы мүмкін. Алайда, қауымның сақталуы мен нығаюына ықпал ететін
шарттар оның жеке өкілдерінің қабылдаушы қоғаммен интеграциясына кері
әсерлі болуы мүмкін. Қауымның татулығы тұрғылықты мемлекетте
дискриминацияның жоғары дәрежеге жетуі кезінде ұлғаяды. Бұндай жағдайда
қорғаушы іспеттес тетіктер қосылады: қоғамның шайылуы баяулайды, оның
өкілдері мен қоршаған қоға арасындағы аралық қысқарады. Иммигрантта
қауымның өміріне қатыстылық сезімі пайда болады. Ол қауымға өзінің
даралығынан, оның мүддесін тұрғылықты мемлекетпен қарым-қатынаста қорғау
құқығын бергендей болады [7, б.29].
Басқа жағынан алып қарасақ, иммигранттар мен тұрылықты халықтың арасында
өркениетті туысқандық байқалған мемлекеттерде, этникалық әсіре соғушылық
жоқ болған қоғамдағы шарттар қауымның ынтымақтастығының шайылуына алып
келеді, бірақ иммигранттың бейімделу үрдісін жеңілдетеді.
Осыған сәйкес, өркениеті түрліше болған аймақтарда қалыптасқан қытай
диаспорасы да ерекше сипатқа ие болады деп жорамалдауға болады.
Қытай этникалық топтарының қазіргі территориялық орналасуы Қытайдан
келген бірін-бірі алмастырған мигранттардың әр түрлі аймақты қоныстануы
үрдісі нәтижесінде болды. Бұл миграциялық толқындар өзінің мәдени,
профессионалды және әлеуметтік құрамымен ерекшеленді; әлемнің түкпір-
түкпірлеріне қоныстана отырып олар жергілікті халықпен және өзара, бір
жағдайларда бірін-бірі ассимиляциялап, кей жағдайда басқаларды ығыстыра
және бөліне отырып трансформацияға ұшырады. Жергілікті және келімсек
құраушылардың өзара белсенді қарым-қатынасының нәтижесінде өзара мәдени
толысу орын алды, бірақ дәстүрлі жүріс-тұрыс нормаларының түрлілігі
негізінде келіспеушіліктер де болды, теріс қабылдау мен этникалық әсіре
сілтеушілікті тудырған өзара сенімсіздік пен мазасыздық пайда болды. Қытай
қауымдастығының жағдайына тұрғылықты мемлекеттегі оның ролі әсер етті.
Қытай тұрғындарының көп бөлігін түрлі саудагерлер алған Оңтүстік-Шығыс
Азияда колониализм дәуіріндегі олардың компрадорлық ролі тәуелсіздік
алғаннан кейін жергілікті биліктің саясатты қатаң жүргізуіне алып келді.
Сөйтіп, тұрғылықты мемлекеттегі қытай диаспорасының жағдайы мемлекеттің
ішкі жағдайымен де, қаумның өзінің ерекшеліктері – саны, пофессионалды және
әлеуметтік құрамымен де анықталды. Диаспораның жергілкті қоғаммен
қабылдауына оның қоршаған ортамен де, ресми басшылық деңгейінде де қарым-
қатынас тәсілдері тәуелді болды. Жеке аймақтардағы қытай диаспорасының
қалыптасу тарихын зерттеу бізге оның жергілікті қоғамға ықпал ету
тәсілдеріннің сол қоғамның қытайлық азшылыққа қатысты саясатына
тәуелділігін анықтауға мүмкіндік береді. Мысал ретінде эмиграцияның екі ең
қарқынды деген бағытарры – АҚШ және Оңтүстік-Шығыс Азия сөз етіледі.
Ең алғаш Америкада қытайлар түрлі есеппен XVII-XVIII ғасырларда пайда
болды. Алайда, бұл кезеңде олардың саны аз, ал олардың елдегі тұрмысы
уақытша болды. Диаспораның қалыптасуына бастама болған қытайлардың жаппай
эмиграциясы ХІХ ғасырда басталды және толығымен қытайішілік мәселердің
жиынтығымен байланысты болды.
ХІХ ғасыр Аспанасты империясы үшін барлық салалардағы құлдырау мен
дағдарыс уақыты болды. Экономикада бірте-бірте феодалды қарым-қатынастың
құлдырап, дәстүрлі құрылымдардың дағдарысымен және халық тұрмысының
нашарлауымен жалғасқан жаңа капиталистік жүйе қалыптаса бастайды.
Экономикалық әлсіздікпен ұштасқан сәтсіз сыртқы және әскери саясат Қытайды
опиум ағылшын-қытай соғыстарында (1840-1842) жеңіліске және оны
ағылшандардың жартылай колониясына айналуға алып келді.
Соғыс салдарлары қытай халқының өмірінде көрініс тапты: салықтар ұлғайды,
қосымша алымдар енгізілді, бағалар өсті, шетелдік тауарлар дәстүрлі қытай
қолөнер өндірісін тежеді. Жауап ретінде шетелдіктерге және одан да аты шулы
манчжур әулетіне қарсы қозғалыстар күшейді. Бұл бұл келіспеушіліктер халық
көтерілісіне ұшырады, олардың ең ірісі болып шетелдік қарулы күштердің
көмегімен биліктегілермен басып жаншылған тайпиндер көтерілісі (1850-1864
жж) болып саналады. Цин әулетінің экономикадағы дағдарысты шешіп, елдегі
ішкі жағдайды тұрақтандыруға қабілетсіздігі салдарынан стихиялы апаттар
және келеңсіздіктермен әлсіреген Қытайдың оңтүстік провинцияларынан ХІХ
ғасырдың ортасында ресми басшылық эмиграцияға қатаң тиым салғанымен аштық
пен кедейшіліктен қашып бірсыпыра шарулар шетелге шығуға мәжбүр болды.
Қытай эмигранттарының негізгі бөлігі Оңтүстік-Шығыс Азиядағы ағылшын
плантацияларына ағылды. Амой, Макао және Гонконг сынды қытайлық порттар
қытайлық жұмысшыларды шетелге, оның ішінде АҚШ-қа да шығарушы ірі орталыққа
айналды. Эмигранттардың көпшілік бөлігі Фуцзянь және Гуандун
провинцияларынан шыққан шарулар еді. Бұл негізінде ауыр физикалық еңбекті
қажет ететін жұмыстарда пайдаланылған маманданюбаған жұмысшылар шектен тыс
эксплуатацияға және дискриминацияға ұшырап отырды. Ресми Пекин басшылығы
қытайлық жұмыс күшін шетелге, соның ішінде АҚШ-қа шығаруға тосқауыл қоюға
тырысты. Алайда, ішкі келеңсіздіктер әсерінен биліктегілер миграциялық
саясат саласында нәтижелі мемлекеттік бақылау орнатуға қабілетсіз болды,
тіпті, шетелдіктердің экстерриториалды иммунитеті мен Макаодағы
португалдықтардың ерекше жағдайы ұрлап алынғандарды (оңтүстік Қытайдан
шыққан шаруаларды) елден шығаруды толықтай шектеуге мүмкіндік бермеді.
Қытай эмиграциясын құраушы қытайлардың басқа тобы шенеуніктер мен
студенттер есебінен қалыптасты. АҚШ-та олар бұрынғы ұлы Орталық империяға
өзінің қалауын байлауға қабілеті жеткен батыстық өркениеттің қуатының
себептерін білгісі келді. Олардың көпшілігі қытай қоғамының жоғарғы табының
өкіледрі еді, мақсаттары қытай қоғамын жандандыруда пайдалану үшін білім
алу. Сөйтіп, 1818 жылы Корнуоллде, Коннектитут штатында шетелдік
студенттерге арналған мектепке 5 жас қытай қабылданды.
Қытай эмигранттарының бұл екі негізгі топтары Америкаға қытайлардың
жаппай эмиграциясының бастамасын жасады және АҚШ-тағы қытай қауымдастығының
негізін қалады. Олардың келуіндегі мақсаттардың түрлілігіне байланысты
Қытай мен Америкадағы өмір сүру жағдайларына, әлеуметтік шығу тегіне
байланыстыбұл топтар қытайлардың Америка территориясында қоныстанғанынан
кейін де ұзақ уақыт қиылыспады.
Қытайлардың жаппай миграциясының бір себебі 1848-1855 жылдардағы
Калифорниядағы атышулы алтынды игеру кезеңі. Иммиграциялық бюроның
мәліметі бойынша, бұл кезеңде тек Сан-Францискоға 472 мың, яғни АҚШ-қа
шыққан қытайлардың барлығына дерлігі келген. 1850 жылы Калифорниядағы 57,7
мың алтын іздеушілердің арасында 0,5 мыңы қытайлар еді. Бірақ кейінірек,
алтынды шаю ісімен бригадаға біріккен қытайлар алтынды өндірудің жеке
тәсілін жақтайтын ақ нәсілді іздеушілерге бақталастық тудыра бастады. 1860
жылы Калифорнияда 82,5 мың кен қазушы есепте болды, оның ішіндегі 29,4%
қытайлар болды [8, б.10-11]. Сөйтіп, қытай эмигранттары АҚШ-тың батыс
бөлігіндегі тау өндірісінің дамуына, әсіресе, алтын өндіру ісінің дамуына
белсенді ат салысқандығын көреміз.
Қытайлық эмигранттардың еңбектері әсіресе Калифорниядағы темір жол
құрылысында кең етек алды.
Еңбек нарығындағы бақталастықтың күшеюімен байланысты ақ нәсілді
жұмысшылар арасындағы антиқытайлық көңіл-күйлер, сонымен қатар алтын
өндірудегі кірістің төмендеуі көптеген қытайлардың экономиканың басқа
салаларынан жұмыс іздеуге мәжбүрледі. Алайда, мемлекеттік мекемелер,
банктер, іскерлік кеңселер, дүкендер жұмысқа тек ақ нәсілділерді ғана алды.
Осындай жағдайда кез келген жалақысы төмен жұмысты істеуге дайын көп
мөлшерде арзан жұмыс күші қалыптасты. Бұнымен үлкен жетістікке жетуді
көздеген американ кәсіпкерлері пайдаланды. Айта кетерлік жайт, қытайлық
жұмысшылардың себебінен темір жол құрылысытек Калифорнияда ғана емес, одан
тыс жерлерде (Колорадо, Невада, Айдахо, Монтана, Орегона, Вашингтон және
Ютада) де қарқынды дамыды. 1880 жылы Канадалық тынық мұхиттық темір жол
құрылысы басталғанда, жұмысшылар арасындағы қытайлар саны 105 мың
қытайларға тең болды. Екі жыл ішінде олардың 605 мыңы тіркеуге алынды.
Кез келген жұмысты алуға дайындығы және жұмыстың арзандығы қытайлық жұмыс
күшін Калифорнияның ауыл шарушылығында қолдануға алып келді. Нақ осы
қытайлардың еңбегімен Калифорнияның ауыл шарушылығында жаңа салалар – бау-
бақша өсіру мен көкөніс өсіру ісі пайда болды. Сөйтіп, қыталардың жұмыс
күші АҚШ-тың батыс бөлігінің көптеген экономикалық салаларының дамунда
маңызы зор болды.
Алайда, уақыт өте келе, экономиканың дамуы мен өндіріс сипатының
өзгеруімен көбінесе қытайлық иммигранттардан болған маманданбаған
жұмысшыларға деген сұраныс та азайды. Бұл үрдіс американ қоғамының әр
түрлі жәрежесіндегі қытайларға қарсы көңіл-күйлердің күшеюімен жалғасты.
Бұл тенденцияның дамуының нәтижесі болып кейінірек құқық қорғау
органдарымен заңдастырылған, америкалық экономиканың барлық саласынан
қытайлық еңбекті ығыстыру саналды.
Өндірістің барлық саласынан қытайлық иммигранттарды ығыстыру ХІХ ғасырдың
соңынан бастап қарқынды жүріп, ХХ ғасырдың ортасына дейін жалғасты. Осындай
жағдайда, олардың бір бөлігі елден кетуді жөн көріп, ал қалғандары
өздерінің әлеуметтік-экономикалық белсенділігін чайнатаундардың шеңберіне
шоғырландырды. Чайнатаундар – Америкадағы қытайлардың көп бөлігі тұратын
және қазірге дейін экономикалық, әлеуметтік, саяси және мәдени өмірдің
орталығы болып келген америкалық қалалардағы қытай кварталдары. Ағылшын
тілін білмейтін, қатаң қысымға ұщыраған көптеген қытайлық эмигранттар үшін
чайнатаундар Америкадағы тіршілігін сақтап қалудың жалғыз амалы болды.
Өзінің жеке инфраструктурасы, тіпті, жеке билік органдары бар қытайлық
гетто қытай диапорасының американдық қоғамнан көп жылдарға шеттетілуінің
сақталуына әсер етті.
АҚШ-тың өндірісінен қытайлық жұмысшыларды ығыстыру және калифорниялық
қалаларда олардың чайнатаундарға шоғырлануы ірі және орта капиталдың
қалыптасу, өзінің экономикалық қызметінде қызмет көрсету саласынан асып
түсетін кәсіпкерлік ортаның бөлініп шығуымен қатар жүрді. В.И. Бирюковтың
мәліметтері бойынша, 1920 жылы Сан-Франциско, Нью-Йорк және Чикаго
қалаларындағы ірі қытайлық корпорациялар, фирма мен бактердің саны 24-ке
жетті. Сол жылы АҚШ-та 4 қытайлық банк - Сан-Франциско мен Нью-Йоркте екі-
екіден жұмыс жасады. Сөйтіп, 1907 жылы 300 мың АҚШ долларымен құрылған
Банк оф Калифорния 1920 жылға қарай 5 млн. долларға жетерлік дипозиттерге
ие болып отырды. Оның қызметінің басты бағыты болып Америкадағы қытай
кәсіпкерлерінің коммерциялық келісімдерін және Қытаймен сауда байланыстарын
қаржыландыру.
Қытайларға тиесілі тағы бір ірі өндіріс – қытай пароход компаниясы болды,
құрамында 3 пароход болды және АҚШ-тың Батыс жағалауы мен Шанхай арасында
адам тасу қызметімен айналысты. 1922 жыл ішінде бұл компания 6 мыңнан астам
адамдарды тасыды.
Бірақ қытайлық диаспорадағы үлкен кәсіпкерліктің дамуына қарамастан,
олардың өкілдеріне тек киім жуу орындары, ресторан, кішігірім дүкендердің
иелері деген атақ тағылды. ХХ ғасырдың ортасына қарай қытай қауымдастығының
профессионалды құрамында оның ғылыми-техникалық прогресс шарттарына
бейімділігін көрсететін өзгерістер байқалды. Жоғары маманданған жұмысшылар
мен мамандар санының өсуі мен қызмет көрсету салаласындағы қытайлар
үлесінің төмендеуі туралы сөз болып отыр. Бұл бүкіл ғылыми-техникалық
зиялылардың және маманданған жұмысшылардың екінші дүниежүзілік соғыс
кезеңіндегі мобилизациялану қажеттілігімен, сонымен қатар Еуропадан
келімсектердің келуінің төмендеуімен және америкалық қоғамдағы расистік
көңіл-күйлердің әлсіреуімен түсіндіріледі. Бұл кезеңде АҚШ-та қытайларға
қатысты жеке және иммиграциялық саясаттың жалпы қайта қаралуына алғышарттар
қалыптасады.
Айта кетерлік жайт, америкалық үкіметтің иммигрциялық саясаты әрқашан
үлкен бизнес үддесіне сәйкес болды. Бірақ қытай мигранттарына қатысты тек
экономикалық ұтымдылық принципі алынбады. АҚШ-тың ХІХ ғасырдың ортасына
дейінгі кезеңде Қытайдан келген эмигранттарға қатысты ресми ұстанымына
Калифорниядағы қоғамның барлық бөлігін қамтыған нәсіларалық
келіспеушіліктер үлкен әсер етті.
Қытайларға Америка Құрама Штаттарына кіруге қарсылық қозғалысы олардың
жаппай иммиграциясы басталғаннан кейін бірден пайда болды, бірақ ресми
заңдастырылмаған еді. Көп жылдар бойы ол калифорниялық қалалардың
муниципалды деңгейінде, кейін штат үкіметінде заңи және сот деңгейінде және
АҚШ президенті мен конгресс деңгейінде дамыды.
Назар аударарлық жайт, Калифорниядағы қабылданған барлық антиқытайлық
шаралар экономикалық сипатта болды. 1880 жылы қытайларды штат билігімен кез
келген кәсіпкерлік қызмет түріне лицензия алу құқығынан айыру туралы заң
қабылданды. Сонымен қатар, 1879 жылы қабылданған Калифорния штатының
конституциясында жеке корпорациялар мен қалалық үкіметке кез келген жұмыс
түріне қытайларды алуға тыйым салынды. Антиқытайлық заңнаманың
қалыптасуында еңбек нарығында қытай жұмысшыларымен үнемі қатаң
бақталастыққа түсетін ақ нәсілді жұмысшылардың шағымдары үлкен роль
атқарды. Бұл жағдайды өздерінің саяси капиталын ұлғайтқысы келген
саясаткерлер қолданды. Уақыт өте келе олар қытайлықтардың иелігін қиратуға
дейін барған қытайларға қарсы көңіл-күйлердің өршуіне себеп болып отырды.
Бірте-бірте қытайларды ығыстыру Калифорния шеңберінен шығып, американдық
конгреске жетті. Тынық мұхиттық барлық штаттарының қысымымен 1876-1877
жылдары конгресте Калифорниядағы қытайлардың жағдайы бойынша жиналыстар
болып өтті. Баяндамалардың көбісінде көңіл бөлінген нәрсе қытайлықтар
ешқашан ақ нәсілділермен ассимиляцияланбады және ассимиляцияға ұшырамайды
да деген тезистің төңірегі [9, б.123] Онда айтылған мәселердің қатарында
Калифорниядағы ақ нәсілділердің қытайлардан аз болып қалады ма деген қауіп
және соған байланысты Азиядан келетін келімсектердің санын шектеу болды.
Бұл жиналыстар 20 жылға созылған даудың басталуына себеп болды.
Бұл даулар заңнамалық тұрғыда 1882 жылы америкалық конгреспен қабылданған
қытайларды шектеу тіралы заңда бекітілді. Оның негізгі тармақтары: 1.
Қытайлық жұмысшыларға АҚШ-қа кіруге 10 жылға дейін рұқсат етілмейді. 2. АҚШ-
та тұрған және елден 1880 жылдың 17 қарашаға дейін АҚШ-тың кедендік
сертификатымен шыққан қытайларға елге орлуына рұқсат етілді. 3. Қытай
үкіметінен ағылшын тілінде келісім бойынша жұмысшы емес және АҚШ-қа
оралуға құқығы бар деп жазылған құжаты бар қытайларға қайтіп кіру рұқсат
етілді. 4. АҚШ-қа заңсыз кірген қытайлар сот шешімімен депортацияға
ұшырады. 5. Штаттар соттары және Жоғарғы сот қытайларға АҚШ азаматтығын
алуға тыйым салды.
Шектеу заңы қытайлық эмигранттердың келуін біршамаға қысқартты.
Сонымен бірге олардың америка территориясымен қозғалу процесі басталды,
оның нәтижесінде Шығыс жағалауда, әсіресе Нью-Йоркте қытайлар саны көбейді.
1882 жылғы заңның мерзімі бірнеше рет ұзартылды. 1890 жылы қытайларды
шектеуді тағы 10 жылға ұзартатын Гири заңы қабылданды. Ол заң бойынша,
АҚШ-тағы барлық қытайлар тіркелуден өтуге тиіс болды, өтпегендер елден
шығарылды. 1902 жылы американдық конгресс қытайларды шектеу заңын үшінші
онжылдыққа ұзартты, ал 1904 жылы ол мерзімі жоқ деп жарияланып, ол
қытайлардың немесе қытайлық тегі бар адамдардың АҚШ-қа келуін және олардың
онда тұруын реттейтін, тоқтататын немесе тыйым салатын басқа да қытайларға
қарсы акттармен толықтырылды.
Шектеу заңын қайта қарау қозғалысы АҚШ-та тек екінші дүниежүзілік
соғыс жылдарында, жапон агрессиясын қайтаруда Қытай Американың жақтасы
болып қалған кезде басталды.көп пікірталастан кейін 1943 жылы президент
Ф.Рузвельт дискриминациялық шараларды қайтаратын заңға қол қойды.
Қытайларды шектеуді жою және квоталар бекіту және басқа да шаралар туралы
заң иммигранттардың ұлттық шығу тегіне негізделді және келімсек қытайларға
американдық азаматтық алуға мүмкіндік берілді. Ол жылына АҚШ-қа тек 105
қытайға кіруге рұқсат берген 1924 жылы бекітілген квотаны растады.
Қытайлардың қызметпен айналысу мүмкіндіктерін шектеу, американ қоғамының
оларды қабылдамай шеттеуі, ресми биліктегілердің тарапынан болған
дискриминация диаспораның кейінгі тағдырында өз ізін қалдырған және осы
мемлекеттегі өзін ұстау мәнерін анықтаған терең зардаптарға алып келді.
Олардың бастысы, американ қоғамынан экономикалық, әлеуметтік, психологиялық
және мәдени жағынан бөлектенуболып қалды. Ол диаспораның өзін-өзі басқару
органдары мен ерекше әлеуметтік құрылым құруға алып келді. Бұл құрылымдарды
сақтауды әкімшілік-территориялық базасы – чайнатаундар болды [1, б.40].
Сонымен қатар, чайнатаунның құрылуы мен дамуының алғышарты ретінде
қарсылық көрсетуші ортада тұру жағдайында қытайлық ұлттық дәстүрді сақтау
қалауы, отбасылық және тектілік байланыстар және ұлттық жалпылылықты
санауға болады.
Чайнатаундардың дамуы және адамдардың көп бөлігінің онда шоғырлануы
қытай кварталдарының әлеуметтік-ұйымдастырушылық құрылымының бекітілуіне
алып келді. Көптеген зертеушілер, соның ішінде қытай диаспорасын зерттейтін
американ авторлары чайнаундардың ұйымдастырушылық құрылымының 3 элементі
жүйесін бөліп көрсетеді. Бұл жүйенің негізі - тегі бір қытайларды
біріктіретін отбасы немесе тек. Жүйенің екінші құрылымы – Қытайда уезд
немесе белгілі бір аймақтан шыққандар кіретін аудандық ассоцияция немесе
жер өңдеушілер. Үшінші элемент жоғарғы арбитраждық орган – Біріккен
қытайлық қайырымдылық ассоцияциясы (БҚҚА) ретінде белгілі.
Ықпалы кең тектілер болып саны жағынан ең көп болған тек саналады. Жылы
бұл ең көп отбасылық ассоцияция болып дәстүрлі түрде АҚШ-тағы ең үлкен клан
- Ван ассоцияциясы саналады. Бұндай жағдайда ұсақ қытай отбасыларына
өздеріне көбірек ықпал алу үшін және ірі кланның диктатына қарсы тұру үшін
бірігуге тура келеді. Соның өзінде осы отбасылардың әрқайсысы белгілі бір
тәуелсіздікті сақтап қалуға тырысты.
АҚШ-тың қытайлық диаспорасындағы әлеуметтік ұйымның келесі деңгейін
аудандық қайырымдылық ассоцияцияның ресми атауын алып жүрген аудандық
ассоцияция мен жер өндірушілер таныстырады.
Қытай эмигранттарының басым бөлігін екі провинция – Фуцзянь және Гуандун
аймақтарынан шыққандар құрайтын. Фуцзяньдықтар Калифорниядағы қытайлардың
ерекше тобын құрады, себебі олардың ортасында ұсақ саудагерлер мен
қолөнершілер басым болды. Сонымен қатар, эмигранттардың бір бөлігін
Чжуншань уездінде туғандар құрады. Бұл шаруа эмигранттар АҚШ-қа келісімен
Калифорниядағы барлық балық базаоларын, тігін өндірісін және гүлмен
айналысу фермаларын өз қолдарына алды.
Бұл эмигрант топтарының әрқайсысында аудандық ассоцияцуиялары болды.
Оларды құрудағы басты фактор Гуандунның түрлі аймағындағы диалекттердегі
лингвистикалық түрлілік факторы болып саналды
Аудандық қайырымдылық ассоцияциялары әр түрлі әлеуметтік функцияларға ие
болды және кландарға қарағанда чайнатаундардағы дәрежесі жоғары болды.
Осынгдай жағдайда клан мен аудандық ассоцияция арасында үнемі
бақталастық жүрді. Олардың арасындағы дауды шешу үшін Сан-Францисконың
қытай диаспорасы шеңберінде ірі ассоцияцияның өкілдері кірген жоғарғы
арбитрлық орган құрылды. Бастапқыда, ол қытайлардың заңнамалық жиналысы деп
аталды, Сан-Францискода ол оны құрған аудандық ассоцияция санымен - Алты
компания деген атпен белгілі. 1901 жылы бұл орган Бірікен қытай
қайырымдылық ассоцияциясы болып өзгертілді. Алты компаниямен орындалатын
әр түрлі функциялар оларды диаспоралық укімет есебінде қарастыруға алып
келді. Олардың міндеттеріне қауымдастықтағы тәртәптә сақтау, қытай
азаматтарының құқықтарын орындауды қадағалау, қытай халқының топтары
арасындағы дауларда арашашы болу, иммигранттардың құжаттары мен куәгерлік
сөздерін мақұлдау, қайрымдылық кірді. Нью-Йорктегі қайырымдылық ұйымы бұдан
басқа қытайлар арасындағы іскерлік қарым-қатынасты ретке келтіретін
ережелерді шығарумен, сауданың дамуы, маңызды жаңалықтарды тарату, білім
беру жүйесін ұйымдатыру, қоғамдық клубтарды құрумен айналысты.
Бірікен қытай қайырымдылық ассоцияциясының ұүрылым күрделі болды, ол бір
жағынан қытайлардың әлеуметтік дәстүрін сақтады, бір шетінен оның кейбір
элементтерінде американ қоғамының саяси өмірінің белгілерін көруге болатын
еді. Бұл отбасылық және аудандқ ұйымдардың басында тұрған орган еді. БҚҚА-
ның өзі 2 бірінен бірі тәуелсіз функционалды 2 органмен таныстырылады. Бірі
- президенттер Кеңесі – чайнатаун тұрғындарының беделді аймақтық топтарынан
тең өкілділік принципі (әрқайсысынан бір бірден) бойынша құрылды. Екінші
орган – директорлар Кеңесі – сол аудандақ ұйымдардан пропорционалды түрде
өкілділік ету (мүше адамдардың санына байланысты) негізінде жұмыс жасады.
Бұндай жүйе нәтижесінде өкілдердің көп бөлігін құрамы жағынан көп болған
ассоцияция алды. Директорлар кеңесі заңнамалық функциялары бар орган
ретінде белгілі болды. Ол президенттер кеңесімен сынылған заңдарды
қабылдады немесе тыйым салды. ХІХ ғасырдан бастап Кеңес төрағаларына
ротация енгізіліді.
Қытай диаспорасында әлеуметтік ұйымдардың басқа да түрлері болды.
Олардың бірі Алты компанияға аналог ретінде құрылған құпия ұйым жүйесі
болды. Жасырын ұйымдар қытай қауымдастығынң ең кедей бөлігінің ірі клан
саясаттарына қарсылық ретінде құрылған еді. Олардың әлеуметтік базасын
дағдарысқа ұшыраған кәсіпкерлер, ұсақ шенеуніктер, кедей шаруалар құрады.
Олардың қызметіне өзінің құрамындағы кейбір кәсіпкер топтардың
чайнатаундағы БҚҚА-ның доминанттық жағдайымен күресу болды. Осымен қатар
олар қылмыстық бизнес – жезөкшелік, құмар ойындар және нашақорлық саудасын
өз бақылауына алды. ХХ ғасырдың 20-30 жылдар олардың гүлдену кезеңі болып
саналады және өз қызметін Алты компания билігін шектеу функциясынан бірте-
бірте айырылғанымен де әлі күнге дейін жалғастыруда. Қытай диаспорасындағы
әлеуметтік ұйымдардың ерекше формасы болып кәсіпкерлер мен саудагерлердің
ұйымдары саналды. Оларға чайнатаунда құрылып жатқан қытайлық сауда
палаталары да жатады. Олардың басты міндеттеріне коммерсанттар арасында
туындаған келіспеушіліктерді ретке келтіру және қытай кварталындағы
іскерлік бесленділікті арттыру кірді.
Қытай қауымдастығының өкілдерімен қоғамдық ұйымдар да құрылып отырды.
Мысалы, 1904 жылы Сан-Францискода құрылған алтын шаттың туған ұлдары аты
ұйым алдына қытайларға америкалық азаматтықты алу қажеттілігін елге
түсіндіру мақсатын қойды.оны құрушылардың ойлары басқа да қалалар мен
штаттарда жақтастар таба бастады. Нәтижесінде бұл ұйым Сан-ранцискодағы
штаб-пәтерімен қытай-американ азаматтарының ұлттық одағына ауыстырылып, АҚШ-
та туған қытайларды дискриминациялауға қарсы күрес жүргізді. Қытай
диаспорысының әлеуметтік ұйымдары ұзақ жылдар бойы өзгеріссіз болып келеді.
Бұл эмигранттарды американ қоғамынан шеттеткен әлеуметтік-экономикалық
шарттардың әлі күнге дейін өзгермегенін көрсетеді. Тек 1960-ншы жылдардан
бастап, американдық иммиграциялық саясатының либерализацияланғанынан кейін
және соның салдары ретінде жаңа иммигрантардың келуінен кейін қауымның
әлеуметтік-экономикалық құрылымы белгілі өзгерістерге ұшырай бастайды.
Жалпылама алғанда қытай диаспорасының ең көп бөлігі тұратын басқа аймақ
боып Оңтүстік-Шығыс Азия болып саналады. Бұл аймақтың әрбір мемлекетінде
қытай халқы кездеседі, бірақ олардың үлесі жалпы мемлекет санағында
біркелкі емес. Берілген жұмыста ОША-дағы қытай диаспорасы қытай халқының
көп бөлігі кездесететін мемлекет мысалында қарастырылатын болады. Бұл -
қытайлар жергілікті халықтың үштен бірін құрайтын Индонезия мен Малайзия
және қытайлар көпшілік және мемлекет құраушы ұлт болып саналатын Сингапур.
Деректердің айтуы бойынша, қытайлар ОША елдернде б.з. І мыңжылдығында
тұрған. Алайда ол кезде миграция тұрақсы сипатта болатын және этникалық
тұрақты қытай халқынан құралған тұрғындар бұл аймақта болмады. Жағдай тек
ХІІ ғасырдан бастап өзгере бастады, ал, ХІV-VX ғасырларда ерекше сипатқа ие
болды. Бұл уақытта қытайлардың отынан оралуы байқалғаныменҚытайдан келген
эмигранттардың үлкен толқыны олардың әлеуметтік және этникалық бірігуіне
алып келді. Бірте-бірте ОША мемлекеттеріндегі халықтың тұрақты бөлігі
ретінде қытай қауымдастықтары құрыла бастайды.
Эмиграцияның себептерін қарастыра отырып, Қытайдағы экономикалық және
саяси жағдайға тоқталу қажет. Сун әулетінің билік құрған кезінде (Х-ХІІІ
ғғ) Қытайдың қоғамдық-саяси өмірінің орталығы солтүстік-батыс
мемлекеттердің қысымымен оңтүстік-шығысқа ығысты, сонда кейінірек, халықтың
жартысынан астамы шоғарланды. Бұл жердегі экономиалық процестердің
көпшілігі қарқынды дамығанымен, халықтың тым көп болуымен байланысты
бірқатар мәселелер туындады. Қытайдың бұл бөлігінде өңделетін жердің
жетіспеушілігінен не ауылдық жерлерде, не қалалық жерлерде өзіне жұмыс таба
алмаған көпшілік пайда болды. Осындай адамдар ОША-ға шығушы эмигранттардың
негізгі бөлігін құрады: біріншіден, бұл өздерінің тауарларына өткізу
нарығын іздеген саудагерлер, екіншіден, қаражат іздеуге шыққан кедейлер
еді.
ОША елдері сауда саласында байлық жинастыруға кең мүміндіктер беріп
отырды. Бұл аймақта ішкі жәе сыртқы тауарауысудың негіздері енді қаланған
еді, сондықтан жергілікті саудагерлер коммерциялық істе тәжірибелі
қытайлармен бәсекелестікке түсе алмады. Диаспорада сауда ісімен айналысу
сыйлы қызметтердің біріне жатуы да таңқаларлық нәрсе емес.
Қытай эмиграциясын құраған адамдардың басқа тобы – жерсіз шаруалар мен
қалалық кедейлер де жаңа жерде өздеріне жұмыс таба алды. ОША елдерінің
барлығында эмигранттардың еңбегіне мұқтаждық болды деп айтуға келмейді,
сондықтан олар көбінесе өздерінің отандас-көпестерге тасушы немесе сатушы
жұмысына жалданатын. Кейінірек олардың кейбіреулері ұсақ сатушы, ал одан
кейін ірі кәсіпкерге айналып отырды.
Билікке Мин әулеті келгеннен кейін (XIV-XVII ғғ) Қытай оңтүстік бағытта
белсенділік таныта бастады. ОША елдері Қытаймен бейбіт елшіліктермен
алмасуға мүдделі болды, ал Аспанасты мемлекетінің билігі оларға номиналды
болсын тәуелділік орнатқысы келді. Қалай болмасын бұл олардың арасындағы
сауда байланысына да, Қытайдан көшушілердің санына да теріс әсер тигізген
жоқ. ХVІІ ғасырғ қарай аймақтың барлық территориясында – Бирма мен Лаостан
бастап Филлипин аралдарына дейін тұрақты қытай қауымдары тіршілігін
жалғастырды.
ОША елдерінің, сәйкесінше қытай диаспорасының тарихындағы бұрылысты
кезең ХVII ғасыр болып саналады. Ғасырдың басынан бастап бұл аймақтың
құрлықты мемлекеттері бірінен кейін бірі Испания мен Португалия, кейін
Голландия мен Англия сияқты еуропалық державалардың колониялды
тәуелділігіне түсіп қалды. Осы кезден бастап бүкіл қытай қауымдастығының
қалыптасу барысы өзгереді. Эмигранттардың келу толқыны мен оның темптері
өзгерді, диаспораның өмір сүру қалпы, әлеуметтік құрылымы басқа түр ала
бастады, оның қоршаған қоғаммен байланысы өзгешенді. Қазірге дейін сезіліп
келе жатқан колониалды мұра қытай қауымдастығының әлеуметтік түріне және
диаспораның келесі кезеңдегі өкілдерінің қоғамдық санасына өз ізін
қалдырды. ОША-ға еуропалық капиталды алып келген отаршылар қытай
көпестерінің сол аймақтағы кәсіпкерлік тарихындағы ең ең маңызды бәсекелес
болып саналды. Қытайлар бұған дейін де шетелдіктер – үнділер, араб және
жапон көпестерімен бақаталастыққа түскен болатын. Бірақ португалдықтар,
голандтықтар мен басқа да еуропалықтар түбірлі түрде өзгеше еді, олар ірі
әскери күшке арқа сүйеп, олардың арқасында шектеулі факторийлардан
басталған жерлері кең аймақтарға дейін билеушілерімен бірге маңызды
пунктерді басып алды [1, б.51].
Бірақ бірте-бірте еуропалық және қытайлық көпестер өзара пайда
келтірерлік салалардың бар екенін байқады. Отаршылдар өздері қызығушылық
танытқан жергілікті тауарларға күрт сұранысты тудырды. Сонымен қоса аймақта
ұзақ уақыт құрамында маманданған көпестердің жетіспеушілігі байқалған
дәстүрлі әлеуметтік құрылым сақталып қалған болатын. Бұл еуропалықтарға
өздеріне керекті өнімдерді сатып алу мен порттарға тасу мәселесінде
бірқатар қиындықтар тудырды – тілді, жергілікті салтты, шаруашылық
тәжірибені білмегендік өз әсерін тигізді. Бұл мәселені шешуде жергілікті
халықпен жақындасып үлгерген және қажетті капитал жинаған қытай көпестері
қабілеттілік танытты. Олар еуропалықтар мен жергілікті халық, қолөнершілер
және ақсүйектредің арасында делдал қызметін атқарды. Бұдан басқа
отарлардағы қытай саудагерлері салық пен салымдарды жинаушы функциясын
атқара бастады.
Бұндай жағдайда тауарларға бағасын анықтаған қытай кәсіпкерлері
ысырапшылықпен айналысты, сөйтіп жергілікті халықтың ойынша, еуропалық
отаршылардан кем болмады, себебі олар үшін қытайлар өзгеше дәстүрі, тілі
және діні бар келімсектер болып қала берді. Осының барлығы жергілікті
халықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz