Маңғыстау фразеологиялық ономастикасы: адай этнонимі

Қазақ поэтикалық ономастикасын этнолингвистикалық тұрғыдан кешенді зерттеу – ұлттық сипатты айқындаушы лингвомәдени көрсеткіштер. Қазақ тіліндегі поэтонимдер, жалқы есімдер қазақ танымында өз әлемін құрап, сол әлемнің тілдік көрінісін бере алады, әртүрлі қаламгерлердің не белгілі бір автордың туындыларының идеялық мазмұнын байланыстырушы рөл атқарады.
Ономастикалық фразеологияның этимологиялық қайнар көзі жан-жақты сан қырлы бастаудан: мифтер, аңыздар, әдеби персонождар, тарихи оқиғалар, нақыл сөздер, тіпті ауызекі қалжыңға айналып кеткен әзіл-оспақ сөздерден де көрінеді. Тұрақты тіркес құрамындағы жалқы есімдердің, антропоним, этнонимдердің уақыт өте келе нақтылық мағынасы солғындап, біртіндеп жоғалып, абстракт мағынасы, яғни жалпыға өту тенденциясы байқалады.
Мақаланың зерттеу нысаны ретінде 362 әулиелі жер – Маңғыстауды алып отырмыз. Маңғыстау – бұл тек қазақ халқына қатысты тарих беттері емес, өз кезеңінде ноғайлар түтін түтетіп аруақтарын жерлеген, түркімендер Отан еткен, қалмақтар жерін жайлаған, Хиуа хандығы “меншігім” деп көз тіккен бірнеше халықтың біте қайнасып өмір сүрген мекені. Бүгінгі күні бұл аймақ – республика үшін маңызды экономикалық шикізат орталығы болса, өткен дәуір өрлеуінде халықтар конфедерациясының ядросы ретінде тарихтан өз орнын алып, бірнеше дала халқына баспана болып, талай соғыстарды басынан өткерген ноғай-қалмақ-түркімен-қазақ этномәдени бірлестігінің рухани бесігіне айналған өлке.
Маңғыстау өзімен өзі бөлек жатқан өлке болғанмен, жан-жағындағы елдермен мәдени байланысы күшті болған, атақты Жібек жолы да осы жақтан өткен.
Маңғыстау қойнауы қандай бай болса, бұл өңір адамдарының да жан-дүниесі сондай ерекше аймақ. Сөз құдіретін түйіндеп өткен ақын-жыраулары, әуелетіп ән салған «жеті қайқы» әншілері, күмбірлетіп күй төккен күйшілері, ауыздыға сөз бермес шешендері, жауырыны жер иіскемеген палуандары, кенезесі кепкен құла түзден су тартқан құдықшылары туралы ақиқат пен аңызға бергісіз талай-талай сөз қалған ертеден. Құлан жортқан ұшы-қиыры көрінбес даланың рухани байлығының материалдық игіліктен де асып түсетінін біреу білсе, біреу білмейді ғой.

1. Өмірбай М. Мәтжан би. –Алматы: «Үш қиян», 2003.
2. Жұмалыұлы Ә. Адай билері айтқан. – Алматы: «Нұрлы әлем», 2004.
3. Көшімова Б. Маңғыстау өңірі жер-су атауларының түсіндірме сөздігі. – Алматы: «Нұрлы әлем», 2010.
4. Қондыбай С.Маңғыстау-нама. – Алматы: «Арыс», 2006
5.Төлеуғалиұлы Б. Адай тарихы сыр шертеді. – Алматы: Өлке, 2007.