Маңғыстау фразеологиялық ономастикасы: адай этнонимі

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

МАҢҒЫСТАУ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ОНОМАСТИКАСЫ: АДАЙ ЭТНОНИМІ

Қортабаева Гүлжамал Қортабаева

Шет тілдер және іскерлік карьера университеті

Шығыс тілдер кафедрасының доценті,

филология ғылымдарының кандидаты

Қазақ поэтикалық ономастикасын этнолингвистикалық тұрғыдан кешенді зерттеу - ұлттық сипатты айқындаушы лингвомәдени көрсеткіштер. Қазақ тіліндегі поэтонимдер, жалқы есімдер қазақ танымында өз әлемін құрап, сол әлемнің тілдік көрінісін бере алады, әртүрлі қаламгерлердің не белгілі бір автордың туындыларының идеялық мазмұнын байланыстырушы рөл атқарады.

Ономастикалық фразеологияның этимологиялық қайнар көзі жан-жақты сан қырлы бастаудан: мифтер, аңыздар, әдеби персонождар, тарихи оқиғалар, нақыл сөздер, тіпті ауызекі қалжыңға айналып кеткен әзіл-оспақ сөздерден де көрінеді. Тұрақты тіркес құрамындағы жалқы есімдердің, антропоним, этнонимдердің уақыт өте келе нақтылық мағынасы солғындап, біртіндеп жоғалып, абстракт мағынасы, яғни жалпыға өту тенденциясы байқалады.

Мақаланың зерттеу нысаны ретінде 362 әулиелі жер - Маңғыстауды алып отырмыз. Маңғыстау - бұл тек қазақ халқына қатысты тарих беттері емес, өз кезеңінде ноғайлар түтін түтетіп аруақтарын жерлеген, түркімендер Отан еткен, қалмақтар жерін жайлаған, Хиуа хандығы “меншігім” деп көз тіккен бірнеше халықтың біте қайнасып өмір сүрген мекені. Бүгінгі күні бұл аймақ - республика үшін маңызды экономикалық шикізат орталығы болса, өткен дәуір өрлеуінде халықтар конфедерациясының ядросы ретінде тарихтан өз орнын алып, бірнеше дала халқына баспана болып, талай соғыстарды басынан өткерген ноғай-қалмақ-түркімен-қазақ этномәдени бірлестігінің рухани бесігіне айналған өлке.

Маңғыстау өзімен өзі бөлек жатқан өлке болғанмен, жан-жағындағы елдермен мәдени байланысы күшті болған, атақты Жібек жолы да осы жақтан өткен.

Маңғыстау қойнауы қандай бай болса, бұл өңір адамдарының да жан-дүниесі сондай ерекше аймақ. Сөз құдіретін түйіндеп өткен ақын-жыраулары, әуелетіп ән салған «жеті қайқы» әншілері, күмбірлетіп күй төккен күйшілері, ауыздыға сөз бермес шешендері, жауырыны жер иіскемеген палуандары, кенезесі кепкен құла түзден су тартқан құдықшылары туралы ақиқат пен аңызға бергісіз талай-талай сөз қалған ертеден. Құлан жортқан ұшы-қиыры көрінбес даланың рухани байлығының материалдық игіліктен де асып түсетінін біреу білсе, біреу білмейді ғой.

Қасиетті Маңғыстау түбегі - талай тарихи оқиғаларға куә болған киелі мекен. Маңғыстау билерінің бейнелі оралымдардарда әзіл-сықақ көп. Соның көрінісі ретінде халықтың тұрмыс-тіршілік, өмір тәжірибесі, өсиет-өнегесі мақал-мәтелдердегі ұшқыр, қанатты сөздерден көрінеді.

Осы киелі түбекті Кіші Жүздегі Байұлы тайпаcының бір тармағы Адай руы мекен етеді. Адай жөнінде жазылған деректер де, аңыздар да, өлең- жырлар да аз емес. Адай қандай ел, қандай жұрт, қандай ру? Бір ауыз сөзбен жеткізу өте қиын. Адайдың төңірегіндегі аңыз бен ақиқат, даңқ пен дақпырт, шындық мен мифке бергісіз шежірелер не шертеді? Бүгінгі Адайды бәрі біледі, бұрынғы Адай қандай болған? Ұраны - Бекет, таңбасы - тіл таңбалы жебе Адай. Адайды ақкөз, надан, адам жегіш деген стереотип бейне қасаң, қатып қалған түсінік солақай саясат пен идеологияның жемісі. Бұл ақиқат.

*Адай екенін білгің келсе, алдына кебіс қой

Бұл сөз Адайдың жүріс-тұрысындағы, мінезіндегі ерекшеліктерді айқындау үшін шыққан сөз сияқты. Толық нұсқасы мынадай: “Адай екенін білгің келсе, алдына кебіс қой, Адай болса, жай кетпейді, екі кебісті бір-біріне тығып кетеді”. Мұның сыры руға байланысты бір-бірі туралы айтқан мазақтамалары сипатты. Мұндай рулық мазақтамалар адайлар арасында ғана емес, басқа ру, жүздер арасында да көп кездеседі. Мысалы басқа руларда кездесетін мазақтамалардың бірнешеуін айта кетуге болады.

*Ергенегі - мойнында, жайнамазы - қойнында

Уақтың бір атасы Қалды деп аталады. Ел аралап жүрген қожадан Қалды деген кісі намазды қалай оқу керектігін білмей, оқытуды сұрапты. Қожаның қулығы ма, мысқылы ма: « Бал арасын ұясымен үйіңе жинап алсаң, намаз үйретеді », - дейді. Соған нанған аңқау, сенгіш қазақ бал арасының бір ұясын қапшыққа салып үйіне әкеліпті де, өзі сияқтыларды жинап, намаз үйретер деген үмітпен араларды ұядан шығарыпты. Қамаудан шыққан аралар жабыла талаған кезде, үйдегілер сасқалақтап үйден қашып шығады. Ал Қалды болса, жай кетпей, үйдің ергенек деп аталатын есігін мойнына іле кетіпті. Оны көрген жұрт Ергенегі - мойнында, жайнамазы - қойнында деп мазақ етсе керек, содан Қалды аты өзгеріп, лақап атпен Уақтың Ергенек атасы болып тарихта қалды. Уақтан Қамбар, Ер көкше, Ер Қосай, Сары Баян деген батырлар шыққан.

Осы секілді әр аймақтың ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестерді мысал ретінде келтіре кетелік: Күлік, жүрген жерің бүлік; Қыпшақтың қарасы ашуланшақ, омырау келеді; сарысының көзі өткір, тілі ащы келеді; Қырық иттің құнын даулаған - ЕсенаманҮркештің үргенінен сақта; Саманжанның сары жұдырығынан сақта; Садырмысың, мінезің шадырмысың?; Сарманның сойқысынан сақтат.

Байқағанымыз, ассоциативті-образды қабылдаудың стереотиптермен ұштаса отырып, әр рудың тармағының менталитетін, оның ерекшелігін, қасиетін көрсететінін бағамдай отырып, солардың өзі өмір туралы білімнің қоржынын толтыратынына көзімізді жеткізе аламыз.

*Есентемір, Адайсың, Берішіңмен қалайсың

Он екі ата Байұлының ірі рулары, әрқайсысы өзінше жеке топ секілді, сол себепті ел аузында осы сөз сақталған.

Есентемір - он екі ата Байұлының ішіндегі үлкен рулардың бірі, одан Бақтыкерей, Ботбан туады. Ұраны - Алдоңғар, таңбасы - Адалбақан, сыйынатын пірі - Көктаубай батыр. Есентемірден тарайтын буынның біразы Атырау облысының Қызылқоға, Исатай, Махамбет аудандарында тұрады. Бұл рудың шығуы туралы аңыздар көп, Оның бірінде жаугершілік заманда Темір байдың көп жылқысын бағып жүреді. Қаһарлы қыста Темір қалың жылқымен ұшты-күйлі жоқ боп кетеді. Әбден күдер үзілген шақта құрығын сүйретіп келе жатқан Темірді таныған бай “Темірім есен екен ғой” деп дауыстап жіберіпті. Содан Есентемір атанған дейді.

Ел аузындағы аңызға қарағанда, Қыдырқожа бай тепсе темір үзетіндей жігітті көргесін: «Менің мың бас жылқымды биылғы жұттан аман алып шықсаң, еншіңді бөліп беремін», -деген көрінеді. Оған өз келісімін берген Темір қасына үш қосшы жігітті сұрап алады да, табын жылқыны айдап, Маңғыстауға қарай жолға шығады. Барған жері-Сам жайлауы, оның Үстірт жазығы. Темір сол қасына ерткен нөкерлерімен бірге сол мекенге қыстаған соң, биелерді құлындатып, Байдың бір мың жылқысын екі мыңға жуықтатып, жаз ортасы таяна Нарынға қайтып оралады.

Нарынның тас қайнатқан ыстық аптап ыстығына төзе алмай, шөлден кенезесі кепкен Бай «Шалғайдан бұрқыраған шаң көрінеді» деген сүйінші хабарды есіткен бойда-ақ беттейді. Шынында да, бұл шаң Темір айдап келе жатқан айғыр-үйірлі табынның елге оралған белгісі еді. Қуанышты хабарды өз көзімен көрген Қыдырқожа ту биенің біреуін сойдырып, той жасайды да, сапарынан аман-есен оралғаны үшін темірдің атына «есен» атауын қосып, «Есентемір» деген ат береді. Оның үстіне өзінің бәйбішесінен туған үлкен қызы Аққозыға үйлендіріп, өзіне күйеу бала етеді, үстіне отау тігеді, шұрайлы жерден қоныс бөледі.

Беріш - Кіші Жүздің Байұлы аталығынан тарайтын ру, ұраны - Ағатай (Исатай-Махамбеттің арғы аталары), таңбасы - Жебе. Беріштің шежіресін зертеушілер оның тарихының тым тереңде екенін айтады.

Адай - Байұлы ішінде халқының саны жағынан алдыңғы орында. Құдайке мен Құдайбердіден өрбіген Сегіз арыс деп аталады, басты ру, саны жағынан ерекшеленген. Адай шал 115 жас өмір сүрген, ең кенжн немересі Мұңалдың қолында болған, сол себепті осы қасиетті қара шаңырақ Мұңал ошақ атанады. Адайлар ел ішіндегі дау-шар, жан-жанжал, ерегесті шешу үшін ос Мұңалошаққа жүгінген. Жоғарғы Адай Сам құмын, Төменгі Адай Маңғыстаудың үш түбегін, Үстірт бетін жайлаған.

*Сүлейменді дара берген, Адайды дара берген

Арқада Адай, Әлім, Табын рулары қатар қоныстас отырған тұс болса керек. Табындар ас беріп, жан-жақтан жеті рудың өкілдері жиналыпты. Сол жерде Құлтума деген Әлімнің атақты биі келіп: “Адайды ұрыншақ, зорлықшыл көреді, би де, бай да көп дейді. Аталарың енші бермеген сөз рас па? Айнала жұртты қарпып, өктемдікпен атақтарың шыққан ба”?- деп адуынды кейіппен сұрақ тастапты.

Сонда көптеген айтулы билер ойланып қалғанда, Қараш Батанияз айтыпты:

- Шырағым, Құлтума, сіздің атыңызды неліктен Құлтума деп қойды?

Әкең Жайықта отырған Балта Орынбайдың құлы емес пе еді?

Шешең Жұма Қаржауұлы қазынаның қызы емес пе еді?

Жаралған екеуінен сен емес пе едің?

Әкең әйеліне енді құл туа көрме деп, Құлтума қойғаны шын емес пе?

Әкеңнің аржағы Сәтбай құл емес пе ? - деп тақпақтап келіп, сөзін жалғастыра беріпті:

Бұрынғы уақытта Пайғамбардан Дәуіт өткен,

Отыз ұлым бар ғой деп, көптік еткен.

Алладан бұйрық болып, ажалы бір күнде жеткен.

Тәубе қылып Дәуіт жылаған екен,

Артынан Сүлейменді дара берген

Алланың сыйлығы болар Адайды дара берген .

- Әлімді аға дейміз, жарым болса да, жарымес бол са да, еш талас-тартысымыз жоқ. Адайды Байұлы бөлектейді дегенің халық алдында күна емес пе, енші берген Адайға Әлім сіздер ме едіңіздер? Қалмаққа кеткен алты ауылыңды қуып жетіп, еліңе қосқан ел емес пе едік? Аржағың түп-тамрың бөрлі едің, Адайды Байұлынан бөлгенді қайдан көрдің ?- деп тықсырып алады.

- Сөйлей берсем, сөзім Мұхтасардың тақтасындай,

Омырауымды ашсам, Бұхардың қақпасындай.

Атыңды айт деп қоймадың ғой, айтайын,

Қараш Батанияз деген талай алқа көрген , -дейді.

Сөзден жеңілген Құлтума:

Халық ішін аралап,

Жүруші едік өнерлі-өнерсізін шамалап,

Ал, аман болсын ағайын, үлкен-кіші маңайың.

Сең тоқтатар сөз иесі екенсіз Батанияз Адайым , - деп қоштасқан екен Құлтума.

Батанияздың бұл сөзі “елді сөкпе - қарғысына қаларсың” дегендей, ру ішінде алауыздықтың алдын алып, кейінгі ұрпаққа үлгі аларлықтай, бірлік-татулықты көздеген аталы сөз болып ел жадында қалды.

*Адайдың жігіттері көрінеді жігіттік өресімен

Есен Ерменбет ел аралап жүріп, Табын аулына тап келіп, Ақбай болыспен дастарқандас болады. Ақбай болыс бір жағы сыны, бір жағы шыны биге сұрақ қойыпты:

- Осы Адайда білгіш көп дейді, әйтсе де біздің Малдыбайға әлі келмейді-ау деймін және жігіттері кілең желбуаз ба, сөйлегенде кеудесін көтеріп, желпініп кетеді екен. Осы неліктен ?

Ерменбет:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.