Маңғыстау фразеологиялық ономастикасы: адай этнонимі

Кіріспе
Қолданылған әдебиеттер

Қазақ поэтикалық ономастикасын этнолингвистикалық тұрғыдан кешенді зерттеу – ұлттық сипатты айқындаушы лингвомәдени көрсеткіштер. Қазақ тіліндегі поэтонимдер, жалқы есімдер қазақ танымында өз әлемін құрап, сол әлемнің тілдік көрінісін бере алады, әртүрлі қаламгерлердің не белгілі бір автордың туындыларының идеялық мазмұнын байланыстырушы рөл атқарады.
Ономастикалық фразеологияның этимологиялық қайнар көзі жан-жақты сан қырлы бастаудан: мифтер, аңыздар, әдеби персонождар, тарихи оқиғалар, нақыл сөздер, тіпті ауызекі қалжыңға айналып кеткен әзіл-оспақ сөздерден де көрінеді. Тұрақты тіркес құрамындағы жалқы есімдердің, антропоним, этнонимдердің уақыт өте келе нақтылық мағынасы солғындап, біртіндеп жоғалып, абстракт мағынасы, яғни жалпыға өту тенденциясы байқалады.
Мақаланың зерттеу нысаны ретінде 362 әулиелі жер – Маңғыстауды алып отырмыз. Маңғыстау – бұл тек қазақ халқына қатысты тарих беттері емес, өз кезеңінде ноғайлар түтін түтетіп аруақтарын жерлеген, түркімендер Отан еткен, қалмақтар жерін жайлаған, Хиуа хандығы “меншігім” деп көз тіккен бірнеше халықтың біте қайнасып өмір сүрген мекені. Бүгінгі күні бұл аймақ – республика үшін маңызды экономикалық шикізат орталығы болса, өткен дәуір өрлеуінде халықтар конфедерациясының ядросы ретінде тарихтан өз орнын алып, бірнеше дала халқына баспана болып, талай соғыстарды басынан өткерген ноғай-қалмақ-түркімен-қазақ этномәдени бірлестігінің рухани бесігіне айналған өлке.
Маңғыстау өзімен өзі бөлек жатқан өлке болғанмен, жан-жағындағы елдермен мәдени байланысы күшті болған, атақты Жібек жолы да осы жақтан өткен.
Маңғыстау қойнауы қандай бай болса, бұл өңір адамдарының да жан-дүниесі сондай ерекше аймақ. Сөз құдіретін түйіндеп өткен ақын-жыраулары, әуелетіп ән салған «жеті қайқы» әншілері, күмбірлетіп күй төккен күйшілері, ауыздыға сөз бермес шешендері, жауырыны жер иіскемеген палуандары, кенезесі кепкен құла түзден су тартқан құдықшылары туралы ақиқат пен аңызға бергісіз талай-талай сөз қалған ертеден. Құлан жортқан ұшы-қиыры көрінбес даланың рухани байлығының материалдық игіліктен де асып түсетінін біреу білсе, біреу білмейді ғой.

1. Өмірбай М. Мәтжан би. –Алматы: «Үш қиян», 2003.
2. Жұмалыұлы Ә. Адай билері айтқан. – Алматы: «Нұрлы әлем», 2004.
3. Көшімова Б. Маңғыстау өңірі жер-су атауларының түсіндірме сөздігі. – Алматы: «Нұрлы әлем», 2010.
4. Қондыбай С.Маңғыстау-нама. – Алматы: «Арыс», 2006
5.Төлеуғалиұлы Б. Адай тарихы сыр шертеді. – Алматы: Өлке, 2007.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

МАҢҒЫСТАУ ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ОНОМАСТИКАСЫ: АДАЙ ЭТНОНИМІ

Қортабаева Гүлжамал Қортабаева
Шет тілдер және іскерлік карьера университеті
Шығыс тілдер кафедрасының доценті,
филология ғылымдарының кандидаты

Қазақ поэтикалық ономастикасын этнолингвистикалық тұрғыдан кешенді
зерттеу – ұлттық сипатты айқындаушы лингвомәдени көрсеткіштер. Қазақ
тіліндегі поэтонимдер, жалқы есімдер қазақ танымында өз әлемін құрап, сол
әлемнің тілдік көрінісін бере алады, әртүрлі қаламгерлердің не белгілі бір
автордың туындыларының идеялық мазмұнын байланыстырушы рөл атқарады.
Ономастикалық фразеологияның этимологиялық қайнар көзі жан-жақты сан
қырлы бастаудан: мифтер, аңыздар, әдеби персонождар, тарихи оқиғалар, нақыл
сөздер, тіпті ауызекі қалжыңға айналып кеткен әзіл-оспақ сөздерден де
көрінеді. Тұрақты тіркес құрамындағы жалқы есімдердің, антропоним,
этнонимдердің уақыт өте келе нақтылық мағынасы солғындап, біртіндеп
жоғалып, абстракт мағынасы, яғни жалпыға өту тенденциясы байқалады.
Мақаланың зерттеу нысаны ретінде 362 әулиелі жер – Маңғыстауды алып
отырмыз. Маңғыстау – бұл тек қазақ халқына қатысты тарих беттері емес, өз
кезеңінде ноғайлар түтін түтетіп аруақтарын жерлеген, түркімендер Отан
еткен, қалмақтар жерін жайлаған, Хиуа хандығы “меншігім” деп көз тіккен
бірнеше халықтың біте қайнасып өмір сүрген мекені. Бүгінгі күні бұл аймақ
– республика үшін маңызды экономикалық шикізат орталығы болса, өткен
дәуір өрлеуінде халықтар конфедерациясының ядросы ретінде тарихтан өз
орнын алып, бірнеше дала халқына баспана болып, талай соғыстарды басынан
өткерген ноғай-қалмақ-түркімен-қазақ этномәдени бірлестігінің рухани
бесігіне айналған өлке.
Маңғыстау өзімен өзі бөлек жатқан өлке болғанмен, жан-жағындағы
елдермен мәдени байланысы күшті болған, атақты Жібек жолы да осы жақтан
өткен.
Маңғыстау қойнауы қандай бай болса, бұл өңір адамдарының да жан-
дүниесі сондай ерекше аймақ. Сөз құдіретін түйіндеп өткен ақын-жыраулары,
әуелетіп ән салған жеті қайқы әншілері, күмбірлетіп күй төккен күйшілері,
ауыздыға сөз бермес шешендері, жауырыны жер иіскемеген палуандары, кенезесі
кепкен құла түзден су тартқан құдықшылары туралы ақиқат пен аңызға бергісіз
талай-талай сөз қалған ертеден. Құлан жортқан ұшы-қиыры көрінбес даланың
рухани байлығының материалдық игіліктен де асып түсетінін біреу білсе,
біреу білмейді ғой.
Қасиетті Маңғыстау түбегі – талай тарихи оқиғаларға куә болған киелі
мекен. Маңғыстау билерінің бейнелі оралымдардарда әзіл-сықақ көп. Соның
көрінісі ретінде халықтың тұрмыс-тіршілік, өмір тәжірибесі, өсиет-өнегесі
мақал-мәтелдердегі ұшқыр, қанатты сөздерден көрінеді.
Осы киелі түбекті Кіші Жүздегі Байұлы тайпаcының бір тармағы Адай руы
мекен етеді. Адай жөнінде жазылған деректер де, аңыздар да, өлең- жырлар да
аз емес. Адай қандай ел, қандай жұрт, қандай ру? Бір ауыз сөзбен жеткізу
өте қиын. Адайдың төңірегіндегі аңыз бен ақиқат, даңқ пен дақпырт, шындық
мен мифке бергісіз шежірелер не шертеді? Бүгінгі Адайды бәрі біледі,
бұрынғы Адай қандай болған? Ұраны – Бекет, таңбасы – тіл таңбалы жебе Адай.
Адайды ақкөз, надан, адам жегіш деген стереотип бейне қасаң, қатып қалған
түсінік солақай саясат пен идеологияның жемісі. Бұл ақиқат.
*Адай екенін білгің келсе, алдына кебіс қой
Бұл сөз Адайдың жүріс-тұрысындағы, мінезіндегі ерекшеліктерді
айқындау үшін шыққан сөз сияқты. Толық нұсқасы мынадай: “Адай екенін білгің
келсе, алдына кебіс қой, Адай болса, жай кетпейді, екі кебісті бір-біріне
тығып кетеді”. Мұның сыры руға байланысты бір-бірі туралы айтқан
мазақтамалары сипатты. Мұндай рулық мазақтамалар адайлар арасында ғана
емес, басқа ру, жүздер арасында да көп кездеседі. Мысалы басқа руларда
кездесетін мазақтамалардың бірнешеуін айта кетуге болады.
*Ергенегі – мойнында, жайнамазы – қойнында
Уақтың бір атасы Қалды деп аталады. Ел аралап жүрген қожадан Қалды
деген кісі намазды қалай оқу керектігін білмей, оқытуды сұрапты. Қожаның
қулығы ма, мысқылы ма: Бал арасын ұясымен үйіңе жинап алсаң, намаз
үйретеді,- дейді. Соған нанған аңқау, сенгіш қазақ бал арасының бір ұясын
қапшыққа салып үйіне әкеліпті де, өзі сияқтыларды жинап, намаз үйретер
деген үмітпен араларды ұядан шығарыпты. Қамаудан шыққан аралар жабыла
талаған кезде, үйдегілер сасқалақтап үйден қашып шығады. Ал Қалды болса,
жай кетпей, үйдің ергенек деп аталатын есігін мойнына іле кетіпті. Оны
көрген жұрт Ергенегі – мойнында, жайнамазы – қойнында деп мазақ етсе
керек, содан Қалды аты өзгеріп, лақап атпен Уақтың Ергенек атасы болып
тарихта қалды. Уақтан Қамбар, Ер көкше, Ер Қосай, Сары Баян деген батырлар
шыққан.
Осы секілді әр аймақтың ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты
тіркестерді мысал ретінде келтіре кетелік: Күлік, жүрген жерің бүлік;
Қыпшақтың қарасы ашуланшақ, омырау келеді; сарысының көзі өткір, тілі ащы
келеді; Қырық иттің құнын даулаған – ЕсенаманҮркештің үргенінен сақта;
Саманжанның сары жұдырығынан сақта; Садырмысың, мінезің шадырмысың?;
Сарманның сойқысынан сақтат.
Байқағанымыз, ассоциативті-образды қабылдаудың стереотиптермен
ұштаса отырып, әр рудың тармағының менталитетін, оның ерекшелігін,
қасиетін көрсететінін бағамдай отырып, солардың өзі өмір туралы білімнің
қоржынын толтыратынына көзімізді жеткізе аламыз.
*Есентемір, Адайсың, Берішіңмен қалайсың
Он екі ата Байұлының ірі рулары, әрқайсысы өзінше жеке топ секілді,
сол себепті ел аузында осы сөз сақталған.
Есентемір – он екі ата Байұлының ішіндегі үлкен рулардың бірі, одан
Бақтыкерей, Ботбан туады. Ұраны – Алдоңғар, таңбасы – Адалбақан, сыйынатын
пірі – Көктаубай батыр. Есентемірден тарайтын буынның біразы Атырау
облысының Қызылқоға, Исатай, Махамбет аудандарында тұрады. Бұл рудың шығуы
туралы аңыздар көп, Оның бірінде жаугершілік заманда Темір байдың көп
жылқысын бағып жүреді. Қаһарлы қыста Темір қалың жылқымен ұшты-күйлі жоқ
боп кетеді. Әбден күдер үзілген шақта құрығын сүйретіп келе жатқан Темірді
таныған бай “Темірім есен екен ғой” деп дауыстап жіберіпті. Содан Есентемір
атанған дейді.
Ел аузындағы аңызға қарағанда,Қыдырқожа бай тепсе темір үзетіндей
жігітті көргесін: Менің мың бас жылқымды биылғы жұттан аман алып
шықсаң,еншіңді бөліп беремін,-деген көрінеді. Оған өз келісімін берген
Темір қасына үш қосшы жігітті сұрап алады да, табын жылқыны айдап,
Маңғыстауға қарай жолға шығады. Барған жері-Сам жайлауы, оның Үстірт
жазығы.Темір сол қасына ерткен нөкерлерімен бірге сол мекенге қыстаған соң,
биелерді құлындатып, Байдың бір мың жылқысын екі мыңға жуықтатып, жаз
ортасы таяна Нарынға қайтып оралады.
Нарынның тас қайнатқан ыстық аптап ыстығына төзе алмай,шөлден
кенезесі кепкен Бай Шалғайдан бұрқыраған шаң көрінеді деген сүйінші
хабарды есіткен бойда-ақ беттейді. Шынында да, бұл шаң Темір айдап келе
жатқан айғыр-үйірлі табынның елге оралған белгісі еді. Қуанышты хабарды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.