Рух тәрбиесінің ислам дініндегі мәні. сопылық
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
І-Тарау:
І.1. Рух тәрбиесінің ислам дініндегі мәні
І.1.1. Сопылық - ар түзейтін ілім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5 І.1.2.
Сопылықтың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
І.1.3. Сопылықтың негізгі тәлім-тәрбие принциптері ... ... ... .10
І.2.Сопылықтағы рухани психотехникалық жүйе ... ... ... ... ... ... 13
ІІ-Тарау:
ІІ.1. Сопылықтағы рухты тәрбиелеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...20
ІІ.1.1. Қылует: тасбих, сұхбат, тахлил ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ІІ.1.2. Иасауиде рухани тәрбие жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ІІ.2. Шайх, Мурид қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ІІ.3. Сопылықта зікір мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ІІІ-ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІКТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
КІРІСПЕ
Адамзаттың тіршілікте ұласатын рухани кемелдігінің ең биік шыңы Мираж болып
табылады. Мираж - деп, Мұхаммед пайғамбарымыздың Ұлы Тәңірмен дидарласу
сәтін айтамыз. Ол жерде бір сәт, бір мезет бар ма жоқ па? Жоқ әлде, уақыт
деген ұғым әлі сол жерде ме екен? Оны біз білмейміз. Бірақ, Тәңірмен өзінің
елшісі дыбыс және таңба арқылы тікелей құралсыз дидарласқан. Тәңірмен
дидарласу-ең үлкен кемелдік. Ал Құран аяттарын жеткізуші қызметін атқарған
Жәбірейіл періштенің өзі Хз. Мұхаммед пайғамбардың көтерілген осы мақамына,
яғни Миражға жете алмаған Хз. Мұхаммед пайғамбарымыз Мираж сияқты ең ұлы
кемелдік мақамына қалай жетті? Яғни, Миражға жету үшін қандай іс істеп,
қалай құлшылық етті екен және де Ұлы Тәңір елшісін Жәбірейіл періштенің де
көтеріле алмайтын ұлы мақамға неліктен көтерді екен? Хз. Мұхаммедтің
жолындағыларға дәл сондай кемелдік, дидарласу мүмкіндігі беріле ме екен?
Яғни, Тәңірдің дидары, жамалы, Тәңірмен қауышу, Оған сенетіндер үшін де
мүмкін құбылыс па? Егер мүмкін болса қалай, қандай жолдар мен әдістер
арқылы Тәңірге ұласуға болады деген сауал әрбір мұсылман баласының көкейіне
келетін мәселе болып табылады. Бұл сұрақтардың жауабына тоқталсақ, сопылық
дүниетанымындағы адамның ең ұлы мұраты болған Ұлы Тәңірге ұласу, Оған
көтерілу, Онымен жүздесу. Мұратқа да махаббат арқылы жетуге болады.
Махаббатты да беретін Ұлы Тәңір. Махаббат тілмен түсіндіріп, сөзбен
жеткізетін істерден емес. Махаббаттың дәмінен, иісінен сезбесек, оны ұға
алмаймыз. Сондықтан махаббатты сезіну үшін ғашық болып көру керек. Ғашықтық
тек Аллаһқа жарасуы үшін бізден алдын өткен көптеген әулиелер нәпсі дариясы
мен дүние дариясынан арыла отырып, риязат, зікір салу арқылы мужахада
негізін ұстанып, сопылық танымның қайнары көңілді таза ұстау, көңіл әлемін
ашу ды меңгерген.
Сонымен қатар олардың көңілдерінде қауіп пен үміт, өлмес бұрын өлу
негіздері ұстанумен қатар олардың мақсаты- дидар талап болған. Сопылар,
адамның негізгі отаны- рух әлемі, адам дүниеге уақытша қонақ ретінде келіп,
өте жоғары дәрежедегі, рухани халдегі арифтер болып саналған. Сопылық
дүниетанымында шариғат, тариқат және хақиқат жолы бар. Осы шариғат,
тариқат, хақиқат жайында Хз. Пайғамбарымыз Мұхаммед (ғ.с): “Шариғат-айтқан
сөзім, тариқат-істеген амалдарым, ал хақиқат-менің халім”-деген өсиеті бар.
Демек, бұл жолдарды сопылықтағы жету жолы десек қателеспеспіз. Бұл жерде
жоғарыда аталған шариғат пен өлкеміздегі шариғатшылдық ұғымдары екі бөлек
ұғымдар екендігін айта кеткен жөн. Яғни, Ислам құқығының діни негіздері мен
тарихи қалыптасуы нәтижесінде пайда болған жүйені қорғау мағынасына келетін
шариғатшылық пен діни-сопылық әдебиеттегі шариғат ұғымдары арасында жермен
көктей айырмашылық бар. Сопылық жолындарухты тәрбиелеу барысында адам
кемелдік дәрежесіне жетеді. Кемелдік дәрежеге жету үшін тариқат жолындағы
дәруіштің жол көрсетуші шайхы, пірі діннің сырттқы қағидаларын жақсы
білетін және де өзі сондай адамнан тәрбие көруі керек.
Сонымен қатар сопылық дүниетанамындағы ең басты негіз ретінде, адам
баласының Хаққа ұласуы, Дидар талап болып табылады.
ІІVІІІ ғасырдан бастап, тарих сахнасына шыға бастағансопылық әрекеттері,
Исламның басқа өлкелерге тез арада таралуына әсер еткен маңызды
факторлардың біріне айналды. Ислам және оның қасиетті кітабы Құранды
мистикалық тұрғыдан түсіндірілуін және адамның сол бойынша қоғамда өмір
сүруін қадағалап, тәртіпке келтірген сопылар, таблиғ әрекетіне үлкен мән
берген. Сопылар әлі Ислам дінінің тарала қоймаған қоғамдар арасына кіріп,
өздеріне лайықты сүйдіруші, сендіруші әдістерімен исламды тарата білген.
Осылай, сол өлкелердің ресми діні ислам болып, ислам өлкесіне айналуын
оңайлатқан. Шынында да ислам дінінің таралу тарихында Иран, Хорасан, Үнді
түбегі, Орта Азия, Кавказ, Анадолы, Балқан, Солтүстік Африка тағы басқа
біршама өлкелердің мұсылмандануына, әрдайым сопы дәруіштердің еңбегі зор
екендігін байқаймыз. Тағы бір айта кететін мәселе, исламды сопылық
әрекеттері арқылы қабылдаған қоғамдарда, исламның мәңгілік сол жердің діні
болып қалуына сопылық жолы септігін тигізген.
Ислам дінінің таралуына ерекше мән берген сопылық иелері, түрік дүниесінің
мұсылмандануына ерекше әсер еткен. Ислам дінінің Орта Азияға тез арада
таралуымен бірге, сопылық иелеріде аталмыш өлкеге ағыла бастады. Осы
сопылық иелері әрекеттерінің нәтижесінде, Йасауилік, Күбреуилік және
Нақшбендилік сияқты тариқаттар Орта Азияда пайда болған. Орта Азия түрік
дүниесінде ислам дінінің орнығып, гүлденуіне, сопылық, тариқат иелерінің
жүргізген еңбегі зор.
І. Тарау. Рух тәрбиесінің ислам дініндегі мәні.
І.1.1. Сопылық-ар түзейтін ілім.
Сопылық, сыртқы және ішкі кірлерден арылып, тамаша мінез-құлық пен
сипаттарды өзіне лайықты бір түрде қамти отырып ақиқат жолына ұластыру
ілімі.
Сопылық ілімі, ахлақ пен әдептілікке ерекше мән бере отырып, сопылық
жолындағы әрбір мурид, саликтің Хақты тану барысында ең алдымен сол мінез-
құлқы мен әдептілігін жақсартуы болып табылады.
Әбул-Хусайн ән-Нурий:" Сопылықтың бастауы жақсы мінез-құлықтан. Егер
де сопылық, сондай бір форма болатын болса күресу арқылы, ал ілім болса
үйрену арқылы меңгерілетін еді. Осы себепті, форма және ілім мақсатқа
жеткіздіре алмайды. Ал сопылық болса Хақтың ахлағымен жүру"-деген сөз.
Сопылық ілімі Хз. Мұхаммед (ғ.с)-нің өмірінде өрнек ретінде көрсетілмесе
де, оның маңызы мен ақиқаты жағынан бар болып табылатын. Тамаша мінез-
құлықтан мақсат, Пайғамбарымыздың ахлағымен ахлақтану. Оның ахлағы Раббымыз
тарапынан Құран-Кәрімде былай делінген:"Шын мәнінде сен әлбетте көркем
мінез иесісің".[?]
Сонымен қатар, Хз. Айша анамыздан Пайғамбарымыздың ахлағы жайында
сұралғанда: "Оның ахлағы Құран еді"-деп жауап берген.[?]
Демек, Құран-Кәрімді мағынасын ойлау және оқу, сонымен қатар үкімдерімен
жүру арқылы жоғарғы ахлаққа негіз болады. Ислами ахлақтың, яғни ахлақ
ілімінің тақырыбы-адам рухы болып табылады. Осы ахлақтың жақсаруы,
тәрбиеленуі рухтың күшеюіне, жүректің тазаруына қатысты мәселе ретінде
қарастырылатын ілім-сопылық ілімі. Хз. Пайғамбарымыздың:" Мен басқа бір
мақсатпен емес, тек кемел ахлақты толықтыру үшін жіберілдім"[?] сөзінен
оның жоғарғы бір ар-құлық иесінің болғандығын көреміз.
Құран-Кәрімде Пайғамбарымыздың ахлағы жайында:" Расында сендер үшін,
Алланы да ақырет күнін де үміт еткендер және Алланы көп еске алған кісілер
үшін: Алланың елшісінде көркем өнегелер бар"[?] делінген.
Ұлы Раббымыз бір сый ретінде біздерге, жақсы ахлақты Мұхаммед (ғ.с)-н
бастап “уәрәсәтул-әнбиа” арқылы күмәнсіз қияметке дейін жалғастырады.
Сонымен қатар Пайғамбарымыздың: “Муминдерден имандыларының ең кәмілдісі
ахлақтан (мінез-құлықтан) ең жоғарғы болғандары”-деп баяндауымен ахлақтың,
иманның жемісі және кәмілділіктің (белгі) нышаны болғандығы көрінеді.
Аллаһтың сүйікті құлдары (әулиелер) да, міне осы Мұхаммед (ғ.с)-ң ахлағымен
жүргендер рухани жол көрссетушілер болып табылады.
Әбу Мұхаммед Жәририй: “Сопылық, кемелдікті меңгеру, жаман мінезден
арылу”[?]-деген. Яғни, мұндағы айтылған сөздегі мән-мағына сопылықтың
бастау қайнары Мұхаммед (ғ.с)-ң мінез-құлқы бойынша жүру және де ұстанып
отыруы керектігі көрсетіледі. Әрбір сопының бағыты жүрегін Хз. Ибрахим
(ғ.с) сияқты Құдайлық бұйрықтарға (бағынғандығы) бойұсынушы екендігі, Хз.
Исмайл (ғ.с) сияқты Хаққа берілуі және Құдайлық тағдырға көніп, Әйюб (ғ.с)
сияқты сабырлы, муминнің мұңы Даууд (ғ.с)-ң мұңы, пақырлығы болса Хз. Иса
(ғ.с)-ң пақыр және қанағатшылдығы сияқты және де Хз. Мұса (ғ.с)-ң құлшылық
барысындағы Құдайға деген көңіл сағынышы сияқты, үлгі, өнеге түрінде
ұстануы тиісті.
І. 1. 2. Сопылықтың ерекшеліктері.
Адам баласы туылмай тұрып қайда еді? Өлгеннен соң қайда барады?
Болмыс қалай бар болған және де болмысты бар еткен Жаратушы бар ма осы? Бар
болса, Жаратушы мен болмыс арасында нендей байланыстар бар? Сонымен қатар
зат дегеніміз не? Материалды емес нәрселердің негізі, сезім,сүю, күю,
ашулану және көру, кешіру, кек алу тағы басқа осы сияқты сұрақтар адам
баласын мазалап келген мәселелер. Бұл сұрақтарға жауап іздеу кейбір
ақылдылардың машығына айналған. Олар өздерінен бұрынғы ойшылдардың
айтқандарын електен өткізіп, көкірек көзін ашып жауап іздей бастайды.
Осыған орай пәлсәпа мен сопылықтың да шығу себебі мен бастауы осылай
қалыптасқан. Жаратқан иемізді, абсолюттік болмысты ғарыштың бір жерлерінде,
періштелерімен жайғасқан өте қуатты, сезу, есту қабілетіне ие, ежелден бері
"бар" болған, ешқашан жоқ болмайтын, барлық құпияларды білетін, бұл пәниге
оқтын-оқтын елші-пайғамбарлар жіберіп, адамзат үшін қағидалы заңдар жүйесін
ұсынған, періштелері арқылы адамзат баласын қадағалайтын Тәңір ретінде
ұғып, осы иман арқылы жан жай табады. Ұлы Жаратушы ойлау қабілетін әртүрлі
жаратқан. Жоғары ойлау қабілетіне, яғни санасына ие болған адамдар
пайғамбарлардың келген жолдарына қызығушылықпен қарап өздерінің кім
екендіктерінің білгілері келіп, терең ойларға батып, қиялдарға беріледі.
Идеялардың түп негізіне жетіп, ойлаудың да шарасынан асып, ақылдың
тұтастығына ұмтылады. Осы жолда ілім дамытып, зерттеп, соңында ақиқаттарға
ұласып, ерендердің қатарына қосылады.[?]
Сопылықтың бастау қайнары Жаратушы Хақ Тағала адам баласына өз
рухынан (құдіретінен бір сыр) үрлеген уақыттан басталады. Жаратушыға
құлшылық еткен, алдыңғы өткен алғашқы адам баласы Хз. Адам(ғ.с)-нан бастап,
қазіргі күнімізге дейін сопылық жолы жалғасып келеді. Алайда сопылық жолы
және ілімі ретінде һижри ІІ-ғасырдан бастап қалыптасқан. Сопылықтың мақсаты-
ихсан, яғни адамды кәміл адам дәрежесіне көтеріп, нәпсінің шаңдарынан
арылту, болмыстың сырына жету, Аллаһқа қауышу болып табылады. Бұл туралы
мынадай хадис-шәриф бар: Бір кісі Хз. Пайғамбарымыздың мәжілісіне келіп,
былайша сұрақ қойыпты:" Ей, Аллаһтың елшісі, иман дегеніміз не?" Хз.
Пайғамбар (ғ.с) оған иманның мәнісін түсіндіреді. Ол тағы да қайтадан:" Ей,
Аллаһтың елшісі, ықылас дегеніміз не?"-деп сұрады. Хз. Пайғамбар (ғ.с) оған
тағы да ықыластың не екенін баяндап берді. Адам тағы да сұрақ қойды:" Ей,
Аллаһтың елшісі, ихсан дегеніміз не?" Сонда Пайғамбарымыз оған былайша
жауап береді: “Ихсан Аллаһты көріп тұрғандай құлшылық ету деген сөз. Сен
оны көре алмасаңда, ол сені көріп тұр.”[?]
Міне, сопылықтың мақсаты осы, яғни Аллаһты көріп тұрғандай құлшылық
ету. Ешкім сопылықты оңай іс екен деп ойламауы керек. Керісінше, өте
қауіпті де қиын жол. Бұл жолда кәмілдік дәрежеге жеткен пірің болмаса,
жалғыз жеке қиынға соғады. Кемел адам дегеніміз-осы жолдың қыр-сырын
білетін, өз рухани арылу жолшылығын бітірген, діннің ішкі-сыртқы жағын
әбден меңгеріп, Аллаһқа ұласқан адам. Сопылық жолында кемел ұстазы жоқ
адамның аяғы тайып, құздардан құлауы ғажап емес. Сопылық жолындағы
қателіктердің бірі “жолды” мақсат санау болып табылады. Жолды құрғансып,
ұрандау теріс түсініктегі “тариқатшылыққа” апарып соғады. Ал, жол адамға
Хаққа ашылу жолында рухани тазару үшін өзінің талап-тәсілдерін қояды. Жол
дегеніміз тұрақтатушы емес, керісінше жеткізуші, ұластырушы, сондай-ақ жол
көрсетуші, үйретуші. Жол мақсатқа жеткізетін құралдар болып табылады.[?]
Сопылық-тамаша ахлақ және әдеп. Ахлақ пен әдепті үлгі, өнеге етіп,
Хз. Мұхаммед (ғ.с)-нан аламыз. Адамдардың жаман қылықтардан арылып, көркем
мінез иелері болулары жүрек тазалығына байланысты. Хақ Тағала Құран-Кәрімде
былай дейді: “Ол күні, мал да балалар да пайда бермейді. Бірақ кім Аллаһқа
нағыз жүрекпен келсе ғана (пайда береді)”.[?]
Және де Пайғамбарымыздың бір хадис-шәрифінде былай деп
көрсетілген:”Аллаһ сіздердің дүниелеріңіз бен түрлеріңізге емес,
жүректеріңізге қарайды”. [?]
Сопылықтың негіздері сұхбат, зікір, қылует және тағы басқалары
болып табылады. Сонымен қатар Құран және Сүннеттен үзінді әрі мысал ретінде
келтірілген үкімдерді өз ішіне қамтиды. Сопылықта Аллаһқа ұласудың жолдары
тәуба, зухд, қауіп пен үміт сияқты рухани мақамдар мен туралық, ықыластық
және сабырлық сияқты көркем мінездер болып саналады. Сопылық жолда жүрген
салик осы сипаттармен Хаққа жақындайды және де хақиқатты танып, ең жоғарғы
мағнауи дәрежелерге ұласады. Хаққа ұласатын жолдарда шынайы иман
келтіргендер ғана жүреді. Бұл жолды пайғамбарлар көрсетіп, олардың
мұрагерлері болып саналатын мүршидтер де адамдарға жол көрсетуші. Барлық
тариқаттардың мақсаты адамдарды Аллаһтың ең сүйікті құлы, Пайғамбарымыз
Мұхаммед (ғ.с.)-тің жолына ұластыру ретінде қалыптасқан.[?]
Сопылық дүниетанымында болмысты жаратқан,”тірілтіп жан берген”
Ұлы Аллаһ Тағала. “Ол-Бар және Бір”. Оның жаратқандары да бар. Болмыстың
бәрін бір Аллаһ жаратқан. Жаратқан иемізге де, жаратылғандарға да “бар”
дейміз. Оның жауһары мен мәнін ұғуымыз мүмкін емес. Ол қалай ойлап,
түсінетіндігімізге байланысты. Мысалы,”қарапайым шопанның түсінігінде
Аллаһ, үсті-басын тазалап, киімдерін жамап беруге болатын, сүт беріп
тойдырып, құрмет көрсетілетін болмыс”, ал, кәміл сопы үшін Аллаһ, қанша
шексіздік, тереңдік иесі болмыс болғанмен оның кішкентай жүрегіне сыйып
кететін нұр. Аллаһ болмыстарды өзінің сипаттары мен есімдерінің “нұры”
арқылы жаратқан. Яғни, болмыстың негізі-нұр. Осы нұрдан қуаттар, қуаттардан
да материяға ауысу процестері нәтижесінде феномендер әлемі пайда болған.
Демек, болмыстың негізі де “Бір”, жаухары да “Бір” -деген сөз. Бастауы да
соңы да, көрінетін де көрінбейтін де –Аллаһ.[?]
І.1.3. Сопылықтың негізгі тәлім-тәрбие принциптері.
Сопылық жолында Аллаһқа тура жол және сапар етушілердің жолы он
негізден құралады. Бұл жолдар Хақ жолының фундаменті, онсыз мақсатқа ұласа
алмайды. Аллаһқа деген мақсат бірінші тәубадан басталады.
1. Тәуба-өкініш, оралу, қайту мағыналарына келеді. Тәуба көңілдегі
жамандықтардың түйінін шешіп, Хаққа оралу, Хақ жолына түсуді, жалғандық пен
күналарына өкініп, Хаққа сиыну, күпірліктен иманға келу, жаман істерден
игілікке, нашар мінез-құлықтан дұрыс ахлаққа , Аллаһтан басқаның бәрін
тастап, тек Аллаһқа ұмтылу дегенді білдіреді. Сопылық кемелдік жолында
жетпіс мақам бар. Осы мақамдардың басы тәуба, соңы да құлшылық мақамы болып
саналады. Қазақта" тәубеге келді", "тобаңа кел"-мағынасында игілікке
шақыруды білдіреді.[?]
Тәуба турасында Аллаһ Тағала былай дейді:"Раббыңа, Ол сенен, сен
Одан разы болған түрде қайт(орал)!"[?]Бұл жердегі “Ол сенен, сен Одан разы
болған түрде” мағынасы сопылықтағы нәпсі разиа мен нәпсі марзиадан
айтылуда.
2. Зухд-харам мен күдікті нәрселерден нәпсіні қорғау. Сопылықта зухд
ақыреттің бақыты үшін пәни дүниенің рахатын тәрк етуді білдіреді. Әр
нәрсенің бақыты-сол нәрселердің рахаты мен ләззатында болар, егер оны
табиғаты жақтыратын болса. Ал табиғаты оны жарата қойсын, оны ол не үшін
құрметтер, не себеппен мадақтағай? Нәпсі құмарлығының қалауы өз талап-
тілегіне жетуді ойласа, ашу- ғазаптың қалауы қарсыласын сынау, яғни кегін
алудың жолында болады. Дүниедегі әсемдік, байлық, тағы басқа дүниеуи
нәрселердің барлығы Хақ Тағалаға деген махаббаттан артығырағы жоқ болып
есептеледі. Барлық нәрселердің жақсылық шарапаты-Аллаһтың қолында.
Сондықтан да аз-көп болсын дүниенің мүлкінен, рахат және ләззат
нәрселерден, атақ-абыройлардан бас тарту осы зухд болып табылады. Осы
жоғарыда аталған дүниелік нәрселердің орнына Хаққа деген ғашықтық арқылы
мұрат-мақсатқа жетеді. Әулиелер Аллаһтың таңдаулы құлдары болып саналады.
Бұлар патшаның жеке қызметкерлеріне ұқсайды. Олар тек қана сұлтанға қызмет
етіп, соғыс және басқа да істермен шұғылданбайды. Яғни, әулиелер Жаратушы
Хақтың берілген әмірлерін орындап, Оған деген махаббаттарын жоғалтпайды,
және де дүниеуи іс-әрекеттермен айналыспайды.[?]
Хаққа жақын болған құлдар-шайхтар мен әулиелер де шынайы “ма сиуа
Аллаһтан” бас тартып, сырлардан (бұл жерде, сыр-көңіл, рух, қалб) сырларға
ұласып, мұраттарына жетіп хақиқаттың жолынан азбайды.[?]
3. Аллаһқа тәуекел-сену, белбайлау ұғымын береді. Сопылықта, тәуекел көңіл
ісі делінеді. Яғни, көңілдің әртүрлі қобалжу барысында үрейінен арылу
мақсатында, тек қана Аллаһқа сүйенуі. Тәуекел турасында Аллаһ Тағала Құран-
Кәрімде былай дейді:"Кімде-кім Аллаһтан (қорықса) тәуекел етсе, Аллаһ оған
бір шығар жол пайда қылады..."[?]
Cонымен қатар сопылықта Аллаһқа деген тәуекел шартты түрде керек етілген
амалдардың бірі болып табылады. Сопылық жолындағы тәуекел етушілердің
Хаққа белбайлау мақсатында “Хасбуналлаһ уа-ниғмал-уакил”, “тауаккалту- ала-
Аллаһ”, “Аллаһ Каафи” зікірлерін айтып, Оған деген сенімдерін күшейтеді.
4. Қанағат-бұл адам баласының өмірінде өзіне керекті, қажетті болған
нәрселердің, нәпсі қалауынан арылып, жалпы ішіп-жеу сияқты тағы басқалардың
орнымен жұмсалуына қанағат делінеді.
Қанағатта керекті әрі маңызды мәселе-ол ысырап етпеушілік. Қанағатқа,
шүкірлік деп те айтыла береді. Сопылық жолын ұстанып жүрген әрбір мүрид
Жаратушы Хақ Тағаланың берген нығметтеріне, ризықтарына осы шүкіршілікпен
қарауы тиіс болып саналған. Аллаһ Тағала қасиетті Құран-Кәрімде былай
дейді:“Құлдарымнан шүкір етушілер аз” [?]
Демек, әрбір адам баласы:"Ей Жаратушы Ием! Берген нығметтеріңе шүкір
болсын"-деп, шүкіршілікті тілмен жеткізіп, мадақ әрі зікір ретінде айтылуы
керек. Және де басқа бір мысал ретінде: Шүкірлік, мал-дүниесі көп біреудің
жоқ-жітімдерге напақа беруімен, дені саудың ауырып жатқандардың жағдайын
сұрайымен, ілімдар кісінің басқаларына білім үйретуімен және тағы басқа осы
сияқты жолдармен де жасалынған амалдарға айтылады. Егер де Аллаһ жолында
жүргендер шүкірлікті осындай түрде бағалап, керегін өз орнына жұмсап
отырса, Аллаһ Тағаланың бұйырған:"Егер шүкірлік етсеңдер нығметтеріңді
арттыра беремін. Ал, егер нығметтеріме қарсы келсеңдер, азабым тым
қатты"[?]-аяты дәлел болып отыр.
І.2.1. Сопылықтағы рухани психо-техникалық жүйе.
Адамның жаратылысындағы екі әлемнің ерекшеліктері тұрғысынан нұр әлемі
адамды игіліктер мен ұлылықтарға бағыттаса, ал, материя әлемі адамды төмен
қарай тартады да тұрады. Адам осы екі әлем арасындағы тепе-теңдік арқылы
болмысқа ие болып тұр. Адам материя әлемінен қуат алады. Нәпсі де
материалды тәннен күш алады. Нәпсі-адамның қуаты. Нәпсі деп бір жағынан
алғанда адамның ішіндегі шайтанды айтамыз. Егер, нұр әлемі өзінің жоғары
табиғаты жағынан адам нәпсісіне ықпал ете алмаса, онда адам жануардан да
төмен дәрежеге құлдырайды. Мұндай хайуан халіне түскен адамдарға Құран
“балһум адал”, яғни, хайуаннан да төмен дәрежеде дейді.
Нәпсінің тәрбиелену мәселесі сопылық жолдың негізгі тақырыптарының бірі.
Құрандағы жеті түрлі нәпсі ұғымы рухтың мәртебелерін білдіреді. Олар: нафс-
аммара, нафс-лаууама, нафс-мулһима, нафс-мутмаинна, нафс-разиа, нафс-марзиа
және нафс-сафиа немесе камила сияқты дәрежелер.[?]
1. Нафс-аммара, бұл қанағатсыз, тойымсыз нәпсі. Оның ешқандай құралдар
мен ережелерге бас имей, тек тәннің ләззаты мен қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін тырысатын жамандықтардың көзі-қара күш екендігіне
айтылады. Құранда бұл туралы былай делінеді: “Нәпсі әрдайым жаманшылыққа
итермелейді.”[?]
Күншілдік, көре алмаушылық, орынсыз нәрселерге араласу, мазақ ету,
тәкаппарлық, жапа шектіру сияқты жаман қылықтар осы түрден болып
табылады.[?]
Хз. Пайғамбарымыз Мұхаммед (ғ.с): “Жаныңда саған дұшпан болған нәпсіңмен
күрес”-деп бұйырған. Сопылық жолындағы мүрид ішіп-жеу және ұйқыны азайтса,
хайуандық нәпсі тәрбиелене бастайды. Сонымен қатар осы нәпсі сатысынан
өтуге пайдасы көп.[?]
2. Нафс-Лаууама-деп, жеңіл нәзік перделермен жабылған нәпсіні, жамандық
істеген, бірақ өзін-өзі жерініп, өкініш сезінетін рухты айтады. Осы себепті
де мұндай халдегілер өз-өздеріне қатты өкіну түрінде тәубеге келіп, Аллаһқа
құлшылық жасап, кешірім тілейді. Ләум ету, кінәлау және айыптау демек. Нафс-
Лаууамада болған біреу бірінші сатыдағы нәнсінің іс-әрекеттеріндегі
кейбірінен тәубе ете отырып, арылуы болып табылады. Яғни, ғафлеттен кішкене
бір сыдырып, күнәға деген ниеттің азаюы. Әйтсе де бұл сезімдер әлсіз
болғандығы үшін, қайтадан күнәнің жасалуына мүмкіндік тудырады. Сонымен
қатар шариғатқа деген құштарлығы көбірек болып, тариқат жолындағы байланысы
жалғасымды түрде болады. Намаз, ораза және садақа беру сияқты ізгі амалдар
көбірек жасалынып адамдар арасында өзін-өзі танытқысы келетін біреу осы
нәпсі түрінен болып табылады. Яғни, оның жасаған амалдары әрі Аллаһ үшін
әрі де екіжүзділікке апарып соғады. Дегенмен де осы іс-әрекеттеріне өкініп,
тыныштана алмайды. Бұл мақамдағыларға Хз. Пайғамбарымыздың: “Өлмес бұрын
өлу”-деген хадис-шарифімен Хз. Мұса (ғ.с) да: өз үмметіне “Нәпсілеріңізді
өлтіріңіздер”[?]-делінген Құрандағы аяттың бұйрық әрі жол сілтеу түрінде
көрсетілгендігін білеміз. Сондай-ақ бұл мақамда болған қандай да бір адам
осы мақамда тоқталмай жоғары мақамдарға талпынуы керек. Өйткені бұл мақамда
қалғандарға қауіп-қатердің бар екендігі және де көңіл рахаттығына ұласа
алмайды.[?]
Нафс-Ләууамадағы екі үлкен қауіпті нәрсе менмендік және өпке. Өпке мен
кібірді қайтарудағыүш жолы мынадай:
а) Кібірдің жоқ болуымен өпкенің де онымен бірге кеткендігі көрінеді. Яғни,
кібірлік жойылса өпке де жойылады. Кібірдің пайда болуына бірден-бір себеп,
ол аштыққа немқұрайлықпен қарауы болып табылады. Сол үшін аштық пен
ұйқысыздық құралдарын ұстана отырып кібірлік пен өпкені жоя алады.
ә) Адам баласы өз нәпсісінің әлсіз болғандығын ойлап, соған қарсы түрінде
Аллаһтың азабын ойлай отырып, жұмсақтық, мейірімді тағы сол сияқты
сипаттардан болуға тырысып бағуы керек.
б)Өпкенің тағы бір жазылу түрі мына жол: Ашуланған кезде тұрып тұрған болса
дереу отыруы, отырған болса тұрып, жүріп кетуі сияқты тағы басқа жолдары
бар.
Егер де Жаратушы Хақтың жәрдемі болып, Хақ жолында жүрген құлын шайтанның
азғыруларынан қорғаған болса, ол адам шариғат әдептеріне сай болып, тариқат
шарттарымен байланыса отырып үшінші мақамға көтеріле алады.[?]
3. Нафс-Мулһима, нұр мен қараңғылық аралас жан, жамандықты қаламайтын,
шабыттанған жан. Бұл үшінші мақамдағы нәпсі Жаратушы Хақтан тікелей
илһамдар алғандығы үшін “Мулһима” аты берілген. Бұл нафс-Ләууамадан жоғары
болғандығымен де кәміл бір мүршидтің жол көрсетуіне мұқтаждығы бар. Сопылық
жолындағы салик әрбір тілегі мен қатесін, кемістігін оңашада жол
көрсетушісіне жасырмай айтуы керек. Егер де мүршидіне қарсы шығу немесе
жаман ойлар келген болса тәубеге келуі тиісті. Өйткені мүршидіне деген
сенімі тура әрі дұрыс болса көңілі шүбәланушылықтан арылып, әулиелік
деңгейге жетуіне жол ашады. Кәміл мүршидінің етегіне барынша жабысып алса,
ойына келген жаман ниеттердің барлығын мүршидіне айтып түсіндірсе және де
оның берген емдік ақыл-кеңестерін қабылдап жан-тәнімен іске асырып, шын
көңілімен разы болса ішкі руханияты жоғарылап, төртінші мақамға тез
көтеріледі.[?]
Сонымен қатар бұл мақамда саликке өз-өзін білмеу халі келеді. Осы хал
ішінде салик өзінің барлық білгендерін ұмытып жаңылыс көреді әрі жаңылыс
түсінеді. Яғни шатасады десек те болады. Бұл мақамда жүрген саликке шайтан
тағы да басын қатыруы барысында былай азғырады: “Сен енді барлық нәрсені
білдің, көрдің және түсіндің. Арифтік дәрежеге жеттің. Енді бұл амалдарды
жасап, қиналып неғыласың? Бұдан былай саған лайықтысы мынау: Сырт көзге
көрінетін барлық ғибадаттар мен амалдарды таста. Көзге көрінетін ғибадаттан
да ең маңыздысы болған мурақаба және мушахада сияқты құлшылықтармен
айналыс”. Егер мүрид осы көрсетілгендерге ұйып ғибадат пен мужахаданы тәрк
етсе онда ішкі көңіл әлемі қараңғылана бастайды әрі шайтан сол жеріне
орнығады. Содан соң шайтан тағы да іске асыру мақсатында былай деп
азғырады: “Раббың сенің ақиқатың. Яғни, сен ақиқатқа ұластың. Пәни құлдарға
тиісті болған тыйымдар мен шектеулер енді саған қатысты емес. Олай болса
нені қалап, нені істесең де өз еркің. Барлық нәрсе сен үшін мүбах болып
саналады. Және де ешқашан да сұраулы болмайсың”. Міне, осындай жағдайда
қараңғылық перделері саликтің көздерін, әсіресе жүрек көзін ақиқатта еш
көре алмайтындай етіп жауып тастайды. Ұрлық-қарлық, зинақорлық және ішімдік
сияқты түрлі харам болған амалдардың жасалуына алып барады. Яғни, сенімі
толығымен бұзылады. Ақыр соңында шайтанның қуыршағына айналып, Аллаһқа
қарсы шығады. Ал егер де бұл халдегі адамға Аллаһтың жәрдемі, мейірімі
болып, құлшылық пен мужахадада орнығып, ғашықтық махаббатпен болса оның
мақамы төртінші мақамға көтеріледі.[?]
4. Нафс-Мутмаинна деп, қараңғылыққа қарағанда нұры басым көр
жан,тоқтаған, қаныққан, биіктеген рухты айтады. Мүрид бұл мақамда жүріп
шариғаттан еш айрылмайды. Пайғамбарымыздың ахлақымен жүре отырып зауқ[?]
алады және де жасаған іс-әрекеттері арқылы көңілі қанағаттанып отырады.
Бұл мақамдағы адам әрбір жүріс-тұрысында Аллаһтың әмірлері мен Пайғамбардың
сүннетіне қарай орындайды. Алдыңғы мақамдардағы сияқты шайтани азғырулар
бұл мақамда үстемдігін орната алмайды. Яғни, бұл мақамдағы салик бұдан
кейінгі де мақамдарға жету жолы оңай. Құран-Кәрімде: “Әй орныққан нәпсі!
Раббыңа, Ол сенен,сен Одан разы болған түрде қайт!”[?]-делінген аятымен
дәлел болып табылады. Шайтан бұл мақамдағы кәміл адамға жақындай алмайды.
Сондай-ақ оның ішкі көңіліне орныға алмайды әрі жолдан тайдыра алмайды.
Бұған мына бір оқиға дәлел болады: “Бір күні шайтан жолда кетіп бара жатқан
Шайх Абдул-Қадир Жайланиге жақындап: “Ей Абдул-Қадир, мен Аллаһпын, харам
еткен нәрселерімді енді саған халал еттім. Қалағаныңды жаса!”-дейді. Сонда
Хз. Шайх оған былай деп жауап береді: “Жалған айтып жатырсың. Сен
шайтансың. Өйткені Жаратушы Хақ Тағала ешбір түрде тыйым салған
нәрселерінің жасалуын қаламайды және де жасаңдар деп те бұйырмайды”.[?]
Көрініп тұрғандай нафс-мутмаиннадан төменгі дәрежедегі нәпсілер иләһи
ілтипатқа лайық болмады. Тек қана нәпсі-мутмаинна мен одан жоғарғы
мақамдағы нәпсілер мақсатқа жете алады. Сонымен қатар мутмаинна мақамында
болған бақытты жандар кезегімен разиа, марзиа және сафиа делінген жоғары
мақамдарға жөнеле отырып, Хаққа жақындайды.
5. Нафс-Разиа, нұрлы, қараңғылықтан аз ғана белгісі бар жан, о дүние
мен бұл дүние қазыналарына ұмтылатын қажеті болмаған қаза мен тағдырға
разы, жоғары дәрежедегі рух. Бұл мақамдағы нәпсінің мінездері тыйым болған
нәрселерден сақтану, таза жүрекпен сүю, зауқ, керемет және де Аллаһтан
басқа нәрселерден барлығын ұмыту болып табылады. Адам дүниеде болып жатқан
нәрселерді қарсылықсыз, уайымсыз және көңіл сүйіспеншілігімен қабылдайды.
Нәпсісіне басшылық ете отырып харам және мәкрүһ нәрселерге жөнелмейді.
Жаратушы Хақ Тағала оның қылған дұғасын қабыл етеді. Әйтсе де бұл мақамда
жүрген салик Аллаһтан бір нәрсе сұрау мәселесінде тек бір қысылған жағдайда
ғана дұға етеді. Бұл мақамда жүрген әрбір пенде Аллаһ жанында әзіз болып
табылады.[?]
6. Нафс-Марзиа-өзіне дән риза болған рух, бұл жанда “нұр” барған сайын
күшейе түседі. Жаратушы Хақтың бұл мақамдағы нәпсіден разы болғандығы үшін"
“марзиа” аты берілген. Бұл мақамдағы салик Аллаһтың ахлағымен көркемделген.
Сонымен қатар бұл дәрежедегілер кемшіліктерді жасырып мейірімділікпен
қарайтын, шүбәланушылықты ойынан, көңілінен шығарып, адамдарға керегінше
көмек, жәрдем, сондай-ақ жақсылық жасап отыратындар. Мұндай сүйіспеншілік
тек Аллаһ үшін және де осы себепті қабыл етіледі. Нафс-Марзиа Жаратушы мен
жаратылғанның арасындағы сүйіспеншілікті нығайтады. Салик бұл мақамда әрбір
ісінде орташа жолды ұстанады. Бұл орташа хал көріністе оңай, алайда
жасалынуы тым ауыр. Сондай-ақ тамаша әрі көркем сипаттардан болып табылатын
“рақымшылық” әрбір шынайы мүміндердің арманы, қалауы. Бұл мақамда кейбір
жасырын сырлар бар және де бұл сырлардың сөзбен айтып, тілмен жеткізу
қиын.[?]
7. Нафс-Камила немесе Сафиа-бүкіл қараңғылық, перделері жойылып, тек
қана нұр жайнаған жан, арылған, нұрланған рух. Яғни, рухани кәмілдіктің
соңғы баспалдағына көтерілгендігі үшін “Нафс-Камила” және де нәпсі
толығымен тазарғандығы үшін “Нафс-Сафиа” деп аталынады. Дегенмен де салик
мужахадамен алтыншы дәрежеге дейін жоғарылай алады. Бірақ та жетінші
дәрежеге ұласуы тек Жаратушы Хақ Тағаланы ихсан ететіндей мәртебесіне
байланысты. Жетінші мақам басқа барлық мақамдардың ең жоғарғысы болып
табылады.
Сонымен қатар бұл мақамда ішкі көңіл әлемі кемелдікке жетіп мужахада
толықтырылған болады. Риязат жасаудың керектігі бұл мақамда тоқтатылады.
Бұл дәрежедегі Кәміл адамның бар қалауы Хақ Тағаланың разылығы болып
табылады. Және де оның іс-әрекеттерінің барлығы жақсылық пен құлшылық. Бұл
мақамдағы жасалынатын ғибадат бір сәт те болсын үзілмейді.
ІІ. Тарау. Рухты тәрбиелеу әдістері.
Рухты тәрбиелеу әдістеріне қарай сопылық жолдар арасындағы
айырмашылықтарды анықтауға да болады. Кейбір жолдарда аштық, ұйқысыздық
немесе тәнді қинау арқылы нәпсіні езіп, тәрбиелеу әдісі қолданылса, басқа
кейбір жолдарда адамды нәпсіден арылту арқылы оны рухтың еркіне бағындыру
әдісі қолданылады. Көбінесе осы екі әдіс те бірге қолданылады. Сонымен
қатар рухты тәрбиелеу жолында риязат, мужакада, рабыта, тафаккур, тазаккур,
сұхбат т.с.с әдістер қолданылады.
Сопылық дүниетанымында рухты тәрбиелеу әдістерінде ұстанатын басты
қағидалар: аз, жеу, аз ұйықтау және аз сөйлеу нежіні тәрбиелеудің негіздері
болып табылады.
Құран-Кәрімде: ішіңдер, жеңдер, бірақ ысырап етпеңдер, расында Аллаһ
ысырап еткендерді жақсы көрмейдің - делінген аят бар (Аъраф: 31). Сонымен
қатар құдси хадисте балет делінге: “Ей Адамбала! Ілім мен амалды аштықпен,
жүректің тазаруын түнде ояу халінде, хикметті (даналық) үнсіз болумен және
де махабаттықты дүниені тәрк етумен табасың”.
Мұндағы айтылған аят пен хадисте аз жеудің әдеп, пайдасы мен
зияндықтары бар екендігі көрсетіліп отыр.
Үш нәрсе бар екен жүректі кірлететін. Бұлар:
1) – Көбірек жеп-ішу;
2) – Көбірек ұйықтау;
3) – Көбірек сөйлеу;
Көбірек жеп-ішу, ұйықтау сөйлеу асқазанға, тәнге зиян бере отырып,
нәпсінің күшеюіне жол ашады. (Қарын) Асқазан тойысымен руһ өліп, тән руһ
болады. Қарын ашыққан кезде тән руһқа айналады. Тәннің шипасы аштықпен
немесе аз жеу арқылы болады. Рухтың еті аз ұйықтаумен байланысты. Адам
баласа неғұрлым қарны тоқ, уайымы жоқ болса онда оның ештеңеге зауқымы
болмай, нәпсісіне ере отырып.
Күмәншілдік, күншілдік, азғындық ауруларына ұшырайды.
Ал егер, аштықпен шұғылдана отырып, тәнін осыған осыған қалыптастырса
онда ол емделген бір ауру секілді болып табылады.
Қорқыныш пен күмәншілдік және адам ағзасындағы шайтани сезімдер аштық
кезінде жойылады. Мәселен, дені сау емес біреудің тентектілігі қарыны ашқан
кезде (жоғалып) тоқтап, ақылды қалыпқа түседі. 1
Демек аштық, сүйіспеншілік пен махаббаттың кілті болып табылады.
Тариқат жолындағы салик (жаңадан кірген) тағам жеуде орта жолды
ұстану керек. Яғни, күндігіне (250 мен 400 гр. арасында) не көп, не аз емес
орташа тағам жеп отыруы тиіс. Бұл жүректің тазалануы мен руһтың нұрлануы
үшін.
Пайғамбарымыз (с.а.у) былай дейді: Қарныңызды ашықтырғаныңызда
(ашықтырып үйреткен кезде) қалбыңызбен Раббыңызды көре аласызң.
Демек, бұл хадиске сүйене отырып әрбір адам баласы нәпсіге қарсы күрес –
аштықты ұстана отырып руһтың нұрлануы мен жүректің тазалану барысында
Аллаһқа ұласа алатындығы айтылады.
Сонымен қатар Пайғамбарымыз (с.а.у)-ң тағы бір хадис – шерифіне тоқталсақ:
“Жүректеріңізді көбірек жеп ішумен өлтірмеңіздер. Су ішінде қалған егін
қалай өлген болса, қалбтар да көбірек, артық жеумен солай өлесің” -
делінген.2
Қандай да бір инсан (адам), мағрифат жолында жүріп, хайуани дәрежелерден
шығып, кәміл инсан дәрежесіне жетіп, жүрегін тазалап, руһын нұрландырғысы
келсе ең алдымен харам болған тағамдардан сонан соң халал тағамдардың
көбірек ішіп-жеуінен сақтануы керек.
Сопылық дүниетанымындағы руһты тәрбиелеу әдістерінің екінші өзекті мәселесі
“аз ұйықтау”-дың пайдасы мен зияндылықтары, әдептері.
Аз ұйықтау Аллаһ Тағалаға тәуажжуһ мәселесіндегі ықыласты түрде өзін ұстау
болып табылады. Жаратушы Хақ Тағала өзінің құлдарына берген нығметтердің
бірі түнде ұйықтау, дем алу болғандықтан барлық адамзат баласы сонымен
қатар хайуандар мен құстар да дем алады. Яғни ұйқы адамдардың және де
басқаларының дем алулары үшін қажет нәрсе. Бірақ та, ұйқының өзіндік
мөлшері бар. Адам баласының қарны тоқ, (яғни көбірек жеп-ішсе) оның ұйқысы
келеді де тұрады.
Ал Аллаһқа шын берілген оның құлдары (тариқат жолындағылар) ұйқы мәселесін
азайтып күндіз-түні болсын Раббысына (зікір, тасбих, басқа да) құлшылық
жасаумен өткізеді. Көбірек ұйқы адам тәніндегі жалқаулық сияқты т.б.
қасиеттердің күшеюіне негіз алады. Ал осыған жол бермеу үшін ұйқыны азайту
әрбір тариқат жолындағылардың уазифасы (міндеті) болып табылады.
Мужахада етілмей мушахада болмайды. Яғни, мужахада (нәпсімен күресу)
етпегеннің мушахадасы (көруі) мүмкін емес және жүрек көзі ашылмайды. Кімде-
кім мушахада еткен болса, оның мушахадасы әзір болып, мужахада еткен
мушахаданы қалап-қаламаса да оны табады. Сонымен қатар мужахада еткісі
келген біреу аштықта болып, ұйқысыздықпен өткізеді. Мағрифатты қалаған
салик (сопылық жолындағы адам), ұйқыны азайту және аштықты ұстану арқылы
денесіндегі пайдасыз, керексіз заттардын арылады. Тәні жеңілденуі,
рахаттануы арқылы Аллаһты зікір етіп, көңіл әлемі ашылады. Ұйқы кезінде
рахаттанғанындай ояу мен ұйқы арасындағы жағдайда Малакут әрі Берзаһ әлімін
көре алады.
Мұндай хал оны бақыт пен тыныштыққа жеткізеді. Мағрифат жолындағы салик
мұнан соң түнгі тыныштық ішінде әлемнің сырларын көреді. Негізінде орта
мақамда болған ұйқы денеге пайдасы бар, одан көп болса зиян болып
есептеледі.
Ғафлат көңілдің қараңғылықтарда қалуы болып табылады. Мағрифат жолындағы
әрбір муридке түнгі ұйқысына тыйым салынған. Негізгі мақсат түн, ұйқыны
қиып, зікір ету арқылы көңіл көздерді ашу болған.
Демек, түнде Аллаһты зікір етумен өткізу хас құлдардың ғибадат-тағаты
(бойсұну) болып саналады. Бұл жолды әулиелер ұстанып отырған. Мәселен, Шайх
Баязит Бистамиге дейін барлық шайхтар алпыс күнде бір түйір ас ішіп, алпыс
күнде көз іліп ұйықтамайтын еді. Аллаһты зікір етіп, бір сәт болса да
зікірден қол үзбейтін еді. Содан кейін “көңіл көздері” ашылатын еді. Және
де Шайх Баязит Бистамиден Қожа Ахмет Иасауиге дейінгі басқа шайхтар болса,
қырық күнде бір ас ішіп, қырық күн ұйықтамады. Бір сәт ұйықтамай, зікірден
қол үзген жоқ. Кейін “көңіл көздері” ашылды. Хаким Сүлеймен де қырық күн,
Махмұт Қожа болса, жиырма тоғыз күн, ал Зеңгі Ата болса, он тоғыз күн
осылай жасаған.3
Сондықтан да, жоғарыда көрсетілген шайх - әулиелердің “көңіл көздерінің”
ашуларының руһ тәрбиесіндегі негіздерінің бірі болған ұйқыны тыюлары,
Аллаһқа ұласу жолдарының бірі болып табылады.
Сонымен қатар бұрынғы шайхтар былай дейді: Даруиш үш нәрсені әрдайым уирд
қылуы керек. Біріншісі аштық пен саусыздық, екіншісі ұйқысыздық, ал
үшіншісі “зикри һафи” яғни, жүрекпен зікір салу. Бұл үшеуін бірге қылу
керек. Егер біреуі кем болса, дәруіш мұратына жете алмайды. Яғни, ораза
күндерін осылай өткізу керек. Ол үшін алдымен күніне бір кесек еттің
жартысын ғана жеп, зікірден бір сағат болса да “ғапыл” қылмау үшін бір күн,
бір түн ұйықтамау керек. Бір күн бір түн ұйқысыз қалғаннан кейін үш күнде
бір ас ішіп, зікірден бос қалмау үшін тағы да үш күн үш түнді ұйқысыз
өткізу керек. Үш күн үш түнді ұйқысыз өткізгеннен кейін “һабисты” әруақтар
көріне бастайды. Оған ешқандай ілтипат қылмау керек. Осыдан кейін бес күнде
бір ас ішіп, бес күн-түн тағы да ұйықтамау керек. Бұдан кейін көңілдің
қараңғылықтары мен кірлері көріне бастайды. Келесі жолы жеті күнде бір ас
ішіп, зікірден аз уақыт та болса қол үзбей, жеті күн түн ұйықтамау керек.
Осы кезде “кашф’ул-құлубтың” мақамы ашылады. Осы метод бойынша тоғыз күн
түн ұйқысыз қалғаннан кейін “кашф’ул-қубурдың” (қабірдің ішіндегілерді
көру) мақамы ашылады. Он бір күн түн ұйқысыз қалғаннан кейін “кашфу аруах-и
тайиба” (жақсы аруақтарды көру) мақамы ашыла бастайды. Одан кейін он үш
күнде бір ас ішіп, күндіз ұйқысыздықтан кейін “кашф-ул малаика”
(періштелерді көру) мақамы ашылады. Бұдан кейін он бес күнде бір ас ішіп
күндіз-түні ұйықтамаса “кашф-ул зу-л жалал” (Хақ Тағаланы көру - мушахада)
мақамы ашылып мұрат-мақсатына жетеді. Осы метод негізінде он бес күн ішінде
негізгі мақсатқа жете алмаса, онда қырық күнде жетеді. Егер қырық күнде де
мақсатқа жете алмаса, әлбетте алпыс күнде жетеді. Егер алпыс күнде де жете
алмаса, онда үш жүз алпыс күн түндерде осылай жалғастыру керек.4
Сопылық дүниетанымында муридтің рух тәрбиесіндегі ұстанар үшінші қағидасы
аз сөйлеу (яғни, дұрыс тура сөз сөйлеу) болып табылады. Адам тәнінде
маңызды болған екі үлкен мүше бар: Жүрек пен тіл. Тілдің өзіндік бір сөйлеу
кереметі болғанымен де, аз сөйлеу немесе үнсіз болу арқылы әр түрлі
пәлекеттерден сақ болады. Тіл – адамның таразысы. Тілге ие болмау, иесіне
зарарлық жасаған арыстан сияқты. Көп сөз сөйлеудің пайдасы емес,
зияндықтары жетерлік. Яғни, (үнсіз) көп сөйлемей жүрушінің кемшіліктері мен
айыптары жасырылады да, айналасындағы басқа адамдар оған сүйсіне қарайды.
Ал ғайбат етуші адамдар арасында өсек тасушының орны бір басқа.
Пайғамбарымыз (с.а.у) өзінен кейінгі үмметіне Тілге ие болу керектігі
жайында өсиет қалдырған болса, атамыз қазақта мынадай бір мақал бар: “Көп
сөз боқ сөз”.
Сөйлеу (тәртібі) жүйесінің мынадай орынсыз, керексіз түрлері бар:
Тым ұзақ сөйлеу;
Әзілдесу;
Орынсыз бос сөздер айту;
Міне, осы сияқты орынсыз жайттар барысында ғайбат айту, өсек айту, сөз тасу
мәселесі ортаға шығып, инсан көңіліндегі дұшпандық сияқты басқа да
жамандықтарды қоздырады. Бұл сияқты керексіз болған әдеттер адамды қоғам
түгілі, Хақтан да ұзақтатады.
Құран-Кәрімде: “Олар өтірікке айғақ болмайды да бос (пайдасыз)
сөздерге кездессе мән бермей, маңғазданып өтеді” (Фурқан:72) делінген
аятпенен Пайғамбарымыздың мына бір айтқан сөзі: “Аллаһтың зікірінен басқа
сөздерді (пайдасыз) айту көңілге қараңғылық әкеледі және Хақтан ұзақтап,
Оған қарсы шығады”. Демек бұлар, жоғарыда көрсетілгенге бір дәлел болып
табылады.
ІІ.1.1. Қылует: тасбих, сұхбат, тахлил
1. Қылует – арабша “халует” - сөздік мағынасы жалғыз қалу, қуыс бір таса
жерге тығылу дегенді білдіреді. Сопылықта, мурид санасының концентрациясын
белгілі мақсатқа бағыттау және кейбір арнайы зікірлер арқылы риязаттарды
орындау үшін шайхтың муридін қараңғы, сыртқы әлемнен жырақтау орындарға
яғни, жерден қазылған мекенге, белгілі уақыт ішінде тәрбиелеуі. Қалбты
(жүректі) бұрыс сенімдерден, жаман әдеттерден арылтуды, құтқаруды халуат
дейді. Атақты суфи Кашани, муридтің бүкіл болмысын Аллаға арнап, Алладан
басқа барлық нәрседен қол үзуін халуат дейді. Яғни, халуат-рухани жалғыздық
қоғамнан “жырақ” жеке дара өмір сүру, тәнімен халық арасында, жаны-рухымен
хақпен бірге болуды да халуат дейді.
Қылует; Хз. Пайғамбар (с.а.у)-дың уахи келместен алдын Хира үңгірінде
жалғыз, оңаша қалуынан басталады. Және де Хз Мұсаның Тұр тауындағы қырық
күндік Алламен болған жеке кездесуінен бастай отырып, қылует қырық күндік
болып қалыптасқан. Бір адам өмір бойы қылуетте қалып, бірақ та, дүниеуи
нәрселерді ойлаумен шұғылданса, онда оның қылуетте қалғаны бекер болып
саналады. Яғни, қылуеттің бастапқы әрі негізгі шарты – Алладан басқа ешбір
нәрсені ойламауы болып табылады. Қылует барлық тариқаттарда болып, ертерек
кезеңдерде негіз ретінде тәжірибеленген. Қылует жалпылай алғанда дергаһтағы
жеке бөлмелердің бірінде жасалынады. Шайх қылуетке кіретін дәруішті сол
бөлмеге кіргізіп, дұға етіп, өзі сыртқа шығады. Одан кейін қылует іс
жүзінде жасалынады, ішіп-желінетін нәрсе әр күні тәртіптік жүйе бойынша
беріліп, күннен-күнге азайттырылып отырады. Кейбір тариқаттарда сорпа
берілсе, кейбіреулерінде әртүрлі тұзды тағам беріліп, су ішкіздірілмейді.
Осылайша қырық күндік қылуетте бітеді. Мурид дәрет, жұма және екі айт
намаздарына сияқты, мұқтаж жағдайларында сыртқа шығады, ал қалған
уақыттарының барлығын қылуетте өткіздірумен болады. Муридтің қылуеттегі
негізгі мақсаты, тапсырмасы (уазифасы) тар және қараңғы жерде аз ұйықтау,
көп тафаккур (терең ойға шомылу) арқылы және зікір ету барысында адамдардан
арақатынасты үзіп, оңаша қалуы болып саналады.5
Қылуеттің пайдалары:
Тілдің опаттарынан сақтайды. Яғни, адам қылуетте болғанында Аллаһ Тағаламен
бірге болып жанында сөйлесетін басқа біреу болмайды.
Жүрек риякерлік сияқты жат қылықтардан сақтанады.
Дүниеден (рахатынан) бас тарту, тәрк ету және қанағат пайда болады.
Нашар (пасық) адамдармен араласу мәселесі жойылады.
Ғибадат пен зікірдің көбірек жасалынуымен тақуалыққа алып барады.
Қылуетте жасалынған ғибадаттардан алынған рухани ләззат, муридтің (тамаша)
жақсы сипаттармен көркемделуіне негіз болып табылады.
Жүрек тыныштық, рахат табады.
Нәпсіні кек және дұшпандық сияқты т.б. арам ойлардан сақтайды.
Қылует кезінде жасалынып жатқан тәфәккур құлды Аллаһқа жақындатады.
Қылуеттің шарттары:
Мүрид әрдайым дәретпен жүруі.
Әрдайым ораза тұтып, ақшам (кешкі) намазынан алдын ауызын ашуы.
Азырақ жеу қағидасын ұстануы және де асқазанын аш етіп ұстауы.
Аллаһ Тағаланы зікір етпеген уақытында үнсіз халде жүруі.
Күнделікті зікірде және мурақабада болуы.
Медет және сенімімен жүрегін шайхына байланыстыру.6
Тасбих – 1)Хақтың киелі, пәк, оның бүкіл нұқсандықтардан таза екендігін
тілге келтіру;
- Осы мақсатта “субһаналлаһ” зікірін айту;
-Тариқаттағылардың белгілі сандық мөлшерде “субһаналлаһ” зікірін қайталауы;
Тасбих: заттардың Аллаһтың зікір етуін және ұлылығын “есту”
мақамы болып табылады.7
Тасбихтың абзалдылығы турасында Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа (ғ.с):
“Субһаналлаһ уа-биһамдиһ, Субһаналлаһил-азийм уа-биһамдиһи. Әстағфируллаһ
уа Әтуубу иләйһи” - деп жүз рет айтқан біреудің күнәлары теңіздің
көбігіндей болса да кешіріледі. Яғни, бұл дұғаның негізі Аллаһты мадақтау.
Оған шүкіршілік ете отырып, Одан кешірім және жәрдем тілеп, Оған оралу
болып табылады. Сопылық жолындағы әрбір муридтің рухты тәрбиелеу
әдістерінен болған осы тасбих, тахлил зікірлерін іске асыру арқылы
нәпсіден арылу, яғни оны тәрбиелеу мақсатында Жаратушы Хаққа жол ашады.
Сұхбат: Адам – қоғамнан тұрады. Адамдардың бір-бірімен болған қарым –
қатынастары аса маңызды нәрсе. Мұндағы мақсат өз араларындағы сұхбат
мәселесіне тоқталады. Нашар мінезді біреулердің тура жолға түсулеріне
күндердің бір күнінде сәті келетіндігіне ешкім де жоққа шығара алмайды.
Аллаһ Тағала өзінің қалаған құлына “хидаят” берсе, соны тура жолға салады.
Яғни, иман келтірген біреу ішкі рухани кемшіліктерден арылуына кәмілдік
дәрежеге жетсе Аллаһтың сүйікті құлдары (әулиелер) мен бірге болуы, оның
ахлақынан өнеге алып, тәрбиеленуі арқылы іске асады.
Сахабалар (Аллаһ олардан разы болсын) қараңғылық деңгейден жоғарғы кәмілдік
дәрежелерге Пайғамбарымыз Мұхаммед (а.с)-ң сұхбаттарына қатысу, тыңдау
арқылы ұласып отырған. Сахабалар өмірден өткен соң, табийндер де Аллаһ
елшісінің достарынан (сахабалар) алған мұраларын кейінгілерге сұхбат
түрінде жеткізіп отырған. Пайғамбарлардың барлығы да адамдарға білім, жақсы
мінез, иман және тақуалықты мұра етіп қалдырған болса ал сол мұраларды
иршад пен таблиғ ету әрбір мұсылманның міндеті болып табылады. Мүршидтердің
жасаған сұхбаттары тыңдаушылардың көңілдеріне рухани бір шипа (ем), азық
десек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
І-Тарау:
І.1. Рух тәрбиесінің ислам дініндегі мәні
І.1.1. Сопылық - ар түзейтін ілім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5 І.1.2.
Сопылықтың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
І.1.3. Сопылықтың негізгі тәлім-тәрбие принциптері ... ... ... .10
І.2.Сопылықтағы рухани психотехникалық жүйе ... ... ... ... ... ... 13
ІІ-Тарау:
ІІ.1. Сопылықтағы рухты тәрбиелеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...20
ІІ.1.1. Қылует: тасбих, сұхбат, тахлил ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ІІ.1.2. Иасауиде рухани тәрбие жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
ІІ.2. Шайх, Мурид қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ІІ.3. Сопылықта зікір мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ІІІ-ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІКТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
КІРІСПЕ
Адамзаттың тіршілікте ұласатын рухани кемелдігінің ең биік шыңы Мираж болып
табылады. Мираж - деп, Мұхаммед пайғамбарымыздың Ұлы Тәңірмен дидарласу
сәтін айтамыз. Ол жерде бір сәт, бір мезет бар ма жоқ па? Жоқ әлде, уақыт
деген ұғым әлі сол жерде ме екен? Оны біз білмейміз. Бірақ, Тәңірмен өзінің
елшісі дыбыс және таңба арқылы тікелей құралсыз дидарласқан. Тәңірмен
дидарласу-ең үлкен кемелдік. Ал Құран аяттарын жеткізуші қызметін атқарған
Жәбірейіл періштенің өзі Хз. Мұхаммед пайғамбардың көтерілген осы мақамына,
яғни Миражға жете алмаған Хз. Мұхаммед пайғамбарымыз Мираж сияқты ең ұлы
кемелдік мақамына қалай жетті? Яғни, Миражға жету үшін қандай іс істеп,
қалай құлшылық етті екен және де Ұлы Тәңір елшісін Жәбірейіл періштенің де
көтеріле алмайтын ұлы мақамға неліктен көтерді екен? Хз. Мұхаммедтің
жолындағыларға дәл сондай кемелдік, дидарласу мүмкіндігі беріле ме екен?
Яғни, Тәңірдің дидары, жамалы, Тәңірмен қауышу, Оған сенетіндер үшін де
мүмкін құбылыс па? Егер мүмкін болса қалай, қандай жолдар мен әдістер
арқылы Тәңірге ұласуға болады деген сауал әрбір мұсылман баласының көкейіне
келетін мәселе болып табылады. Бұл сұрақтардың жауабына тоқталсақ, сопылық
дүниетанымындағы адамның ең ұлы мұраты болған Ұлы Тәңірге ұласу, Оған
көтерілу, Онымен жүздесу. Мұратқа да махаббат арқылы жетуге болады.
Махаббатты да беретін Ұлы Тәңір. Махаббат тілмен түсіндіріп, сөзбен
жеткізетін істерден емес. Махаббаттың дәмінен, иісінен сезбесек, оны ұға
алмаймыз. Сондықтан махаббатты сезіну үшін ғашық болып көру керек. Ғашықтық
тек Аллаһқа жарасуы үшін бізден алдын өткен көптеген әулиелер нәпсі дариясы
мен дүние дариясынан арыла отырып, риязат, зікір салу арқылы мужахада
негізін ұстанып, сопылық танымның қайнары көңілді таза ұстау, көңіл әлемін
ашу ды меңгерген.
Сонымен қатар олардың көңілдерінде қауіп пен үміт, өлмес бұрын өлу
негіздері ұстанумен қатар олардың мақсаты- дидар талап болған. Сопылар,
адамның негізгі отаны- рух әлемі, адам дүниеге уақытша қонақ ретінде келіп,
өте жоғары дәрежедегі, рухани халдегі арифтер болып саналған. Сопылық
дүниетанымында шариғат, тариқат және хақиқат жолы бар. Осы шариғат,
тариқат, хақиқат жайында Хз. Пайғамбарымыз Мұхаммед (ғ.с): “Шариғат-айтқан
сөзім, тариқат-істеген амалдарым, ал хақиқат-менің халім”-деген өсиеті бар.
Демек, бұл жолдарды сопылықтағы жету жолы десек қателеспеспіз. Бұл жерде
жоғарыда аталған шариғат пен өлкеміздегі шариғатшылдық ұғымдары екі бөлек
ұғымдар екендігін айта кеткен жөн. Яғни, Ислам құқығының діни негіздері мен
тарихи қалыптасуы нәтижесінде пайда болған жүйені қорғау мағынасына келетін
шариғатшылық пен діни-сопылық әдебиеттегі шариғат ұғымдары арасында жермен
көктей айырмашылық бар. Сопылық жолындарухты тәрбиелеу барысында адам
кемелдік дәрежесіне жетеді. Кемелдік дәрежеге жету үшін тариқат жолындағы
дәруіштің жол көрсетуші шайхы, пірі діннің сырттқы қағидаларын жақсы
білетін және де өзі сондай адамнан тәрбие көруі керек.
Сонымен қатар сопылық дүниетанамындағы ең басты негіз ретінде, адам
баласының Хаққа ұласуы, Дидар талап болып табылады.
ІІVІІІ ғасырдан бастап, тарих сахнасына шыға бастағансопылық әрекеттері,
Исламның басқа өлкелерге тез арада таралуына әсер еткен маңызды
факторлардың біріне айналды. Ислам және оның қасиетті кітабы Құранды
мистикалық тұрғыдан түсіндірілуін және адамның сол бойынша қоғамда өмір
сүруін қадағалап, тәртіпке келтірген сопылар, таблиғ әрекетіне үлкен мән
берген. Сопылар әлі Ислам дінінің тарала қоймаған қоғамдар арасына кіріп,
өздеріне лайықты сүйдіруші, сендіруші әдістерімен исламды тарата білген.
Осылай, сол өлкелердің ресми діні ислам болып, ислам өлкесіне айналуын
оңайлатқан. Шынында да ислам дінінің таралу тарихында Иран, Хорасан, Үнді
түбегі, Орта Азия, Кавказ, Анадолы, Балқан, Солтүстік Африка тағы басқа
біршама өлкелердің мұсылмандануына, әрдайым сопы дәруіштердің еңбегі зор
екендігін байқаймыз. Тағы бір айта кететін мәселе, исламды сопылық
әрекеттері арқылы қабылдаған қоғамдарда, исламның мәңгілік сол жердің діні
болып қалуына сопылық жолы септігін тигізген.
Ислам дінінің таралуына ерекше мән берген сопылық иелері, түрік дүниесінің
мұсылмандануына ерекше әсер еткен. Ислам дінінің Орта Азияға тез арада
таралуымен бірге, сопылық иелеріде аталмыш өлкеге ағыла бастады. Осы
сопылық иелері әрекеттерінің нәтижесінде, Йасауилік, Күбреуилік және
Нақшбендилік сияқты тариқаттар Орта Азияда пайда болған. Орта Азия түрік
дүниесінде ислам дінінің орнығып, гүлденуіне, сопылық, тариқат иелерінің
жүргізген еңбегі зор.
І. Тарау. Рух тәрбиесінің ислам дініндегі мәні.
І.1.1. Сопылық-ар түзейтін ілім.
Сопылық, сыртқы және ішкі кірлерден арылып, тамаша мінез-құлық пен
сипаттарды өзіне лайықты бір түрде қамти отырып ақиқат жолына ұластыру
ілімі.
Сопылық ілімі, ахлақ пен әдептілікке ерекше мән бере отырып, сопылық
жолындағы әрбір мурид, саликтің Хақты тану барысында ең алдымен сол мінез-
құлқы мен әдептілігін жақсартуы болып табылады.
Әбул-Хусайн ән-Нурий:" Сопылықтың бастауы жақсы мінез-құлықтан. Егер
де сопылық, сондай бір форма болатын болса күресу арқылы, ал ілім болса
үйрену арқылы меңгерілетін еді. Осы себепті, форма және ілім мақсатқа
жеткіздіре алмайды. Ал сопылық болса Хақтың ахлағымен жүру"-деген сөз.
Сопылық ілімі Хз. Мұхаммед (ғ.с)-нің өмірінде өрнек ретінде көрсетілмесе
де, оның маңызы мен ақиқаты жағынан бар болып табылатын. Тамаша мінез-
құлықтан мақсат, Пайғамбарымыздың ахлағымен ахлақтану. Оның ахлағы Раббымыз
тарапынан Құран-Кәрімде былай делінген:"Шын мәнінде сен әлбетте көркем
мінез иесісің".[?]
Сонымен қатар, Хз. Айша анамыздан Пайғамбарымыздың ахлағы жайында
сұралғанда: "Оның ахлағы Құран еді"-деп жауап берген.[?]
Демек, Құран-Кәрімді мағынасын ойлау және оқу, сонымен қатар үкімдерімен
жүру арқылы жоғарғы ахлаққа негіз болады. Ислами ахлақтың, яғни ахлақ
ілімінің тақырыбы-адам рухы болып табылады. Осы ахлақтың жақсаруы,
тәрбиеленуі рухтың күшеюіне, жүректің тазаруына қатысты мәселе ретінде
қарастырылатын ілім-сопылық ілімі. Хз. Пайғамбарымыздың:" Мен басқа бір
мақсатпен емес, тек кемел ахлақты толықтыру үшін жіберілдім"[?] сөзінен
оның жоғарғы бір ар-құлық иесінің болғандығын көреміз.
Құран-Кәрімде Пайғамбарымыздың ахлағы жайында:" Расында сендер үшін,
Алланы да ақырет күнін де үміт еткендер және Алланы көп еске алған кісілер
үшін: Алланың елшісінде көркем өнегелер бар"[?] делінген.
Ұлы Раббымыз бір сый ретінде біздерге, жақсы ахлақты Мұхаммед (ғ.с)-н
бастап “уәрәсәтул-әнбиа” арқылы күмәнсіз қияметке дейін жалғастырады.
Сонымен қатар Пайғамбарымыздың: “Муминдерден имандыларының ең кәмілдісі
ахлақтан (мінез-құлықтан) ең жоғарғы болғандары”-деп баяндауымен ахлақтың,
иманның жемісі және кәмілділіктің (белгі) нышаны болғандығы көрінеді.
Аллаһтың сүйікті құлдары (әулиелер) да, міне осы Мұхаммед (ғ.с)-ң ахлағымен
жүргендер рухани жол көрссетушілер болып табылады.
Әбу Мұхаммед Жәририй: “Сопылық, кемелдікті меңгеру, жаман мінезден
арылу”[?]-деген. Яғни, мұндағы айтылған сөздегі мән-мағына сопылықтың
бастау қайнары Мұхаммед (ғ.с)-ң мінез-құлқы бойынша жүру және де ұстанып
отыруы керектігі көрсетіледі. Әрбір сопының бағыты жүрегін Хз. Ибрахим
(ғ.с) сияқты Құдайлық бұйрықтарға (бағынғандығы) бойұсынушы екендігі, Хз.
Исмайл (ғ.с) сияқты Хаққа берілуі және Құдайлық тағдырға көніп, Әйюб (ғ.с)
сияқты сабырлы, муминнің мұңы Даууд (ғ.с)-ң мұңы, пақырлығы болса Хз. Иса
(ғ.с)-ң пақыр және қанағатшылдығы сияқты және де Хз. Мұса (ғ.с)-ң құлшылық
барысындағы Құдайға деген көңіл сағынышы сияқты, үлгі, өнеге түрінде
ұстануы тиісті.
І. 1. 2. Сопылықтың ерекшеліктері.
Адам баласы туылмай тұрып қайда еді? Өлгеннен соң қайда барады?
Болмыс қалай бар болған және де болмысты бар еткен Жаратушы бар ма осы? Бар
болса, Жаратушы мен болмыс арасында нендей байланыстар бар? Сонымен қатар
зат дегеніміз не? Материалды емес нәрселердің негізі, сезім,сүю, күю,
ашулану және көру, кешіру, кек алу тағы басқа осы сияқты сұрақтар адам
баласын мазалап келген мәселелер. Бұл сұрақтарға жауап іздеу кейбір
ақылдылардың машығына айналған. Олар өздерінен бұрынғы ойшылдардың
айтқандарын електен өткізіп, көкірек көзін ашып жауап іздей бастайды.
Осыған орай пәлсәпа мен сопылықтың да шығу себебі мен бастауы осылай
қалыптасқан. Жаратқан иемізді, абсолюттік болмысты ғарыштың бір жерлерінде,
періштелерімен жайғасқан өте қуатты, сезу, есту қабілетіне ие, ежелден бері
"бар" болған, ешқашан жоқ болмайтын, барлық құпияларды білетін, бұл пәниге
оқтын-оқтын елші-пайғамбарлар жіберіп, адамзат үшін қағидалы заңдар жүйесін
ұсынған, періштелері арқылы адамзат баласын қадағалайтын Тәңір ретінде
ұғып, осы иман арқылы жан жай табады. Ұлы Жаратушы ойлау қабілетін әртүрлі
жаратқан. Жоғары ойлау қабілетіне, яғни санасына ие болған адамдар
пайғамбарлардың келген жолдарына қызығушылықпен қарап өздерінің кім
екендіктерінің білгілері келіп, терең ойларға батып, қиялдарға беріледі.
Идеялардың түп негізіне жетіп, ойлаудың да шарасынан асып, ақылдың
тұтастығына ұмтылады. Осы жолда ілім дамытып, зерттеп, соңында ақиқаттарға
ұласып, ерендердің қатарына қосылады.[?]
Сопылықтың бастау қайнары Жаратушы Хақ Тағала адам баласына өз
рухынан (құдіретінен бір сыр) үрлеген уақыттан басталады. Жаратушыға
құлшылық еткен, алдыңғы өткен алғашқы адам баласы Хз. Адам(ғ.с)-нан бастап,
қазіргі күнімізге дейін сопылық жолы жалғасып келеді. Алайда сопылық жолы
және ілімі ретінде һижри ІІ-ғасырдан бастап қалыптасқан. Сопылықтың мақсаты-
ихсан, яғни адамды кәміл адам дәрежесіне көтеріп, нәпсінің шаңдарынан
арылту, болмыстың сырына жету, Аллаһқа қауышу болып табылады. Бұл туралы
мынадай хадис-шәриф бар: Бір кісі Хз. Пайғамбарымыздың мәжілісіне келіп,
былайша сұрақ қойыпты:" Ей, Аллаһтың елшісі, иман дегеніміз не?" Хз.
Пайғамбар (ғ.с) оған иманның мәнісін түсіндіреді. Ол тағы да қайтадан:" Ей,
Аллаһтың елшісі, ықылас дегеніміз не?"-деп сұрады. Хз. Пайғамбар (ғ.с) оған
тағы да ықыластың не екенін баяндап берді. Адам тағы да сұрақ қойды:" Ей,
Аллаһтың елшісі, ихсан дегеніміз не?" Сонда Пайғамбарымыз оған былайша
жауап береді: “Ихсан Аллаһты көріп тұрғандай құлшылық ету деген сөз. Сен
оны көре алмасаңда, ол сені көріп тұр.”[?]
Міне, сопылықтың мақсаты осы, яғни Аллаһты көріп тұрғандай құлшылық
ету. Ешкім сопылықты оңай іс екен деп ойламауы керек. Керісінше, өте
қауіпті де қиын жол. Бұл жолда кәмілдік дәрежеге жеткен пірің болмаса,
жалғыз жеке қиынға соғады. Кемел адам дегеніміз-осы жолдың қыр-сырын
білетін, өз рухани арылу жолшылығын бітірген, діннің ішкі-сыртқы жағын
әбден меңгеріп, Аллаһқа ұласқан адам. Сопылық жолында кемел ұстазы жоқ
адамның аяғы тайып, құздардан құлауы ғажап емес. Сопылық жолындағы
қателіктердің бірі “жолды” мақсат санау болып табылады. Жолды құрғансып,
ұрандау теріс түсініктегі “тариқатшылыққа” апарып соғады. Ал, жол адамға
Хаққа ашылу жолында рухани тазару үшін өзінің талап-тәсілдерін қояды. Жол
дегеніміз тұрақтатушы емес, керісінше жеткізуші, ұластырушы, сондай-ақ жол
көрсетуші, үйретуші. Жол мақсатқа жеткізетін құралдар болып табылады.[?]
Сопылық-тамаша ахлақ және әдеп. Ахлақ пен әдепті үлгі, өнеге етіп,
Хз. Мұхаммед (ғ.с)-нан аламыз. Адамдардың жаман қылықтардан арылып, көркем
мінез иелері болулары жүрек тазалығына байланысты. Хақ Тағала Құран-Кәрімде
былай дейді: “Ол күні, мал да балалар да пайда бермейді. Бірақ кім Аллаһқа
нағыз жүрекпен келсе ғана (пайда береді)”.[?]
Және де Пайғамбарымыздың бір хадис-шәрифінде былай деп
көрсетілген:”Аллаһ сіздердің дүниелеріңіз бен түрлеріңізге емес,
жүректеріңізге қарайды”. [?]
Сопылықтың негіздері сұхбат, зікір, қылует және тағы басқалары
болып табылады. Сонымен қатар Құран және Сүннеттен үзінді әрі мысал ретінде
келтірілген үкімдерді өз ішіне қамтиды. Сопылықта Аллаһқа ұласудың жолдары
тәуба, зухд, қауіп пен үміт сияқты рухани мақамдар мен туралық, ықыластық
және сабырлық сияқты көркем мінездер болып саналады. Сопылық жолда жүрген
салик осы сипаттармен Хаққа жақындайды және де хақиқатты танып, ең жоғарғы
мағнауи дәрежелерге ұласады. Хаққа ұласатын жолдарда шынайы иман
келтіргендер ғана жүреді. Бұл жолды пайғамбарлар көрсетіп, олардың
мұрагерлері болып саналатын мүршидтер де адамдарға жол көрсетуші. Барлық
тариқаттардың мақсаты адамдарды Аллаһтың ең сүйікті құлы, Пайғамбарымыз
Мұхаммед (ғ.с.)-тің жолына ұластыру ретінде қалыптасқан.[?]
Сопылық дүниетанымында болмысты жаратқан,”тірілтіп жан берген”
Ұлы Аллаһ Тағала. “Ол-Бар және Бір”. Оның жаратқандары да бар. Болмыстың
бәрін бір Аллаһ жаратқан. Жаратқан иемізге де, жаратылғандарға да “бар”
дейміз. Оның жауһары мен мәнін ұғуымыз мүмкін емес. Ол қалай ойлап,
түсінетіндігімізге байланысты. Мысалы,”қарапайым шопанның түсінігінде
Аллаһ, үсті-басын тазалап, киімдерін жамап беруге болатын, сүт беріп
тойдырып, құрмет көрсетілетін болмыс”, ал, кәміл сопы үшін Аллаһ, қанша
шексіздік, тереңдік иесі болмыс болғанмен оның кішкентай жүрегіне сыйып
кететін нұр. Аллаһ болмыстарды өзінің сипаттары мен есімдерінің “нұры”
арқылы жаратқан. Яғни, болмыстың негізі-нұр. Осы нұрдан қуаттар, қуаттардан
да материяға ауысу процестері нәтижесінде феномендер әлемі пайда болған.
Демек, болмыстың негізі де “Бір”, жаухары да “Бір” -деген сөз. Бастауы да
соңы да, көрінетін де көрінбейтін де –Аллаһ.[?]
І.1.3. Сопылықтың негізгі тәлім-тәрбие принциптері.
Сопылық жолында Аллаһқа тура жол және сапар етушілердің жолы он
негізден құралады. Бұл жолдар Хақ жолының фундаменті, онсыз мақсатқа ұласа
алмайды. Аллаһқа деген мақсат бірінші тәубадан басталады.
1. Тәуба-өкініш, оралу, қайту мағыналарына келеді. Тәуба көңілдегі
жамандықтардың түйінін шешіп, Хаққа оралу, Хақ жолына түсуді, жалғандық пен
күналарына өкініп, Хаққа сиыну, күпірліктен иманға келу, жаман істерден
игілікке, нашар мінез-құлықтан дұрыс ахлаққа , Аллаһтан басқаның бәрін
тастап, тек Аллаһқа ұмтылу дегенді білдіреді. Сопылық кемелдік жолында
жетпіс мақам бар. Осы мақамдардың басы тәуба, соңы да құлшылық мақамы болып
саналады. Қазақта" тәубеге келді", "тобаңа кел"-мағынасында игілікке
шақыруды білдіреді.[?]
Тәуба турасында Аллаһ Тағала былай дейді:"Раббыңа, Ол сенен, сен
Одан разы болған түрде қайт(орал)!"[?]Бұл жердегі “Ол сенен, сен Одан разы
болған түрде” мағынасы сопылықтағы нәпсі разиа мен нәпсі марзиадан
айтылуда.
2. Зухд-харам мен күдікті нәрселерден нәпсіні қорғау. Сопылықта зухд
ақыреттің бақыты үшін пәни дүниенің рахатын тәрк етуді білдіреді. Әр
нәрсенің бақыты-сол нәрселердің рахаты мен ләззатында болар, егер оны
табиғаты жақтыратын болса. Ал табиғаты оны жарата қойсын, оны ол не үшін
құрметтер, не себеппен мадақтағай? Нәпсі құмарлығының қалауы өз талап-
тілегіне жетуді ойласа, ашу- ғазаптың қалауы қарсыласын сынау, яғни кегін
алудың жолында болады. Дүниедегі әсемдік, байлық, тағы басқа дүниеуи
нәрселердің барлығы Хақ Тағалаға деген махаббаттан артығырағы жоқ болып
есептеледі. Барлық нәрселердің жақсылық шарапаты-Аллаһтың қолында.
Сондықтан да аз-көп болсын дүниенің мүлкінен, рахат және ләззат
нәрселерден, атақ-абыройлардан бас тарту осы зухд болып табылады. Осы
жоғарыда аталған дүниелік нәрселердің орнына Хаққа деген ғашықтық арқылы
мұрат-мақсатқа жетеді. Әулиелер Аллаһтың таңдаулы құлдары болып саналады.
Бұлар патшаның жеке қызметкерлеріне ұқсайды. Олар тек қана сұлтанға қызмет
етіп, соғыс және басқа да істермен шұғылданбайды. Яғни, әулиелер Жаратушы
Хақтың берілген әмірлерін орындап, Оған деген махаббаттарын жоғалтпайды,
және де дүниеуи іс-әрекеттермен айналыспайды.[?]
Хаққа жақын болған құлдар-шайхтар мен әулиелер де шынайы “ма сиуа
Аллаһтан” бас тартып, сырлардан (бұл жерде, сыр-көңіл, рух, қалб) сырларға
ұласып, мұраттарына жетіп хақиқаттың жолынан азбайды.[?]
3. Аллаһқа тәуекел-сену, белбайлау ұғымын береді. Сопылықта, тәуекел көңіл
ісі делінеді. Яғни, көңілдің әртүрлі қобалжу барысында үрейінен арылу
мақсатында, тек қана Аллаһқа сүйенуі. Тәуекел турасында Аллаһ Тағала Құран-
Кәрімде былай дейді:"Кімде-кім Аллаһтан (қорықса) тәуекел етсе, Аллаһ оған
бір шығар жол пайда қылады..."[?]
Cонымен қатар сопылықта Аллаһқа деген тәуекел шартты түрде керек етілген
амалдардың бірі болып табылады. Сопылық жолындағы тәуекел етушілердің
Хаққа белбайлау мақсатында “Хасбуналлаһ уа-ниғмал-уакил”, “тауаккалту- ала-
Аллаһ”, “Аллаһ Каафи” зікірлерін айтып, Оған деген сенімдерін күшейтеді.
4. Қанағат-бұл адам баласының өмірінде өзіне керекті, қажетті болған
нәрселердің, нәпсі қалауынан арылып, жалпы ішіп-жеу сияқты тағы басқалардың
орнымен жұмсалуына қанағат делінеді.
Қанағатта керекті әрі маңызды мәселе-ол ысырап етпеушілік. Қанағатқа,
шүкірлік деп те айтыла береді. Сопылық жолын ұстанып жүрген әрбір мүрид
Жаратушы Хақ Тағаланың берген нығметтеріне, ризықтарына осы шүкіршілікпен
қарауы тиіс болып саналған. Аллаһ Тағала қасиетті Құран-Кәрімде былай
дейді:“Құлдарымнан шүкір етушілер аз” [?]
Демек, әрбір адам баласы:"Ей Жаратушы Ием! Берген нығметтеріңе шүкір
болсын"-деп, шүкіршілікті тілмен жеткізіп, мадақ әрі зікір ретінде айтылуы
керек. Және де басқа бір мысал ретінде: Шүкірлік, мал-дүниесі көп біреудің
жоқ-жітімдерге напақа беруімен, дені саудың ауырып жатқандардың жағдайын
сұрайымен, ілімдар кісінің басқаларына білім үйретуімен және тағы басқа осы
сияқты жолдармен де жасалынған амалдарға айтылады. Егер де Аллаһ жолында
жүргендер шүкірлікті осындай түрде бағалап, керегін өз орнына жұмсап
отырса, Аллаһ Тағаланың бұйырған:"Егер шүкірлік етсеңдер нығметтеріңді
арттыра беремін. Ал, егер нығметтеріме қарсы келсеңдер, азабым тым
қатты"[?]-аяты дәлел болып отыр.
І.2.1. Сопылықтағы рухани психо-техникалық жүйе.
Адамның жаратылысындағы екі әлемнің ерекшеліктері тұрғысынан нұр әлемі
адамды игіліктер мен ұлылықтарға бағыттаса, ал, материя әлемі адамды төмен
қарай тартады да тұрады. Адам осы екі әлем арасындағы тепе-теңдік арқылы
болмысқа ие болып тұр. Адам материя әлемінен қуат алады. Нәпсі де
материалды тәннен күш алады. Нәпсі-адамның қуаты. Нәпсі деп бір жағынан
алғанда адамның ішіндегі шайтанды айтамыз. Егер, нұр әлемі өзінің жоғары
табиғаты жағынан адам нәпсісіне ықпал ете алмаса, онда адам жануардан да
төмен дәрежеге құлдырайды. Мұндай хайуан халіне түскен адамдарға Құран
“балһум адал”, яғни, хайуаннан да төмен дәрежеде дейді.
Нәпсінің тәрбиелену мәселесі сопылық жолдың негізгі тақырыптарының бірі.
Құрандағы жеті түрлі нәпсі ұғымы рухтың мәртебелерін білдіреді. Олар: нафс-
аммара, нафс-лаууама, нафс-мулһима, нафс-мутмаинна, нафс-разиа, нафс-марзиа
және нафс-сафиа немесе камила сияқты дәрежелер.[?]
1. Нафс-аммара, бұл қанағатсыз, тойымсыз нәпсі. Оның ешқандай құралдар
мен ережелерге бас имей, тек тәннің ләззаты мен қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін тырысатын жамандықтардың көзі-қара күш екендігіне
айтылады. Құранда бұл туралы былай делінеді: “Нәпсі әрдайым жаманшылыққа
итермелейді.”[?]
Күншілдік, көре алмаушылық, орынсыз нәрселерге араласу, мазақ ету,
тәкаппарлық, жапа шектіру сияқты жаман қылықтар осы түрден болып
табылады.[?]
Хз. Пайғамбарымыз Мұхаммед (ғ.с): “Жаныңда саған дұшпан болған нәпсіңмен
күрес”-деп бұйырған. Сопылық жолындағы мүрид ішіп-жеу және ұйқыны азайтса,
хайуандық нәпсі тәрбиелене бастайды. Сонымен қатар осы нәпсі сатысынан
өтуге пайдасы көп.[?]
2. Нафс-Лаууама-деп, жеңіл нәзік перделермен жабылған нәпсіні, жамандық
істеген, бірақ өзін-өзі жерініп, өкініш сезінетін рухты айтады. Осы себепті
де мұндай халдегілер өз-өздеріне қатты өкіну түрінде тәубеге келіп, Аллаһқа
құлшылық жасап, кешірім тілейді. Ләум ету, кінәлау және айыптау демек. Нафс-
Лаууамада болған біреу бірінші сатыдағы нәнсінің іс-әрекеттеріндегі
кейбірінен тәубе ете отырып, арылуы болып табылады. Яғни, ғафлеттен кішкене
бір сыдырып, күнәға деген ниеттің азаюы. Әйтсе де бұл сезімдер әлсіз
болғандығы үшін, қайтадан күнәнің жасалуына мүмкіндік тудырады. Сонымен
қатар шариғатқа деген құштарлығы көбірек болып, тариқат жолындағы байланысы
жалғасымды түрде болады. Намаз, ораза және садақа беру сияқты ізгі амалдар
көбірек жасалынып адамдар арасында өзін-өзі танытқысы келетін біреу осы
нәпсі түрінен болып табылады. Яғни, оның жасаған амалдары әрі Аллаһ үшін
әрі де екіжүзділікке апарып соғады. Дегенмен де осы іс-әрекеттеріне өкініп,
тыныштана алмайды. Бұл мақамдағыларға Хз. Пайғамбарымыздың: “Өлмес бұрын
өлу”-деген хадис-шарифімен Хз. Мұса (ғ.с) да: өз үмметіне “Нәпсілеріңізді
өлтіріңіздер”[?]-делінген Құрандағы аяттың бұйрық әрі жол сілтеу түрінде
көрсетілгендігін білеміз. Сондай-ақ бұл мақамда болған қандай да бір адам
осы мақамда тоқталмай жоғары мақамдарға талпынуы керек. Өйткені бұл мақамда
қалғандарға қауіп-қатердің бар екендігі және де көңіл рахаттығына ұласа
алмайды.[?]
Нафс-Ләууамадағы екі үлкен қауіпті нәрсе менмендік және өпке. Өпке мен
кібірді қайтарудағыүш жолы мынадай:
а) Кібірдің жоқ болуымен өпкенің де онымен бірге кеткендігі көрінеді. Яғни,
кібірлік жойылса өпке де жойылады. Кібірдің пайда болуына бірден-бір себеп,
ол аштыққа немқұрайлықпен қарауы болып табылады. Сол үшін аштық пен
ұйқысыздық құралдарын ұстана отырып кібірлік пен өпкені жоя алады.
ә) Адам баласы өз нәпсісінің әлсіз болғандығын ойлап, соған қарсы түрінде
Аллаһтың азабын ойлай отырып, жұмсақтық, мейірімді тағы сол сияқты
сипаттардан болуға тырысып бағуы керек.
б)Өпкенің тағы бір жазылу түрі мына жол: Ашуланған кезде тұрып тұрған болса
дереу отыруы, отырған болса тұрып, жүріп кетуі сияқты тағы басқа жолдары
бар.
Егер де Жаратушы Хақтың жәрдемі болып, Хақ жолында жүрген құлын шайтанның
азғыруларынан қорғаған болса, ол адам шариғат әдептеріне сай болып, тариқат
шарттарымен байланыса отырып үшінші мақамға көтеріле алады.[?]
3. Нафс-Мулһима, нұр мен қараңғылық аралас жан, жамандықты қаламайтын,
шабыттанған жан. Бұл үшінші мақамдағы нәпсі Жаратушы Хақтан тікелей
илһамдар алғандығы үшін “Мулһима” аты берілген. Бұл нафс-Ләууамадан жоғары
болғандығымен де кәміл бір мүршидтің жол көрсетуіне мұқтаждығы бар. Сопылық
жолындағы салик әрбір тілегі мен қатесін, кемістігін оңашада жол
көрсетушісіне жасырмай айтуы керек. Егер де мүршидіне қарсы шығу немесе
жаман ойлар келген болса тәубеге келуі тиісті. Өйткені мүршидіне деген
сенімі тура әрі дұрыс болса көңілі шүбәланушылықтан арылып, әулиелік
деңгейге жетуіне жол ашады. Кәміл мүршидінің етегіне барынша жабысып алса,
ойына келген жаман ниеттердің барлығын мүршидіне айтып түсіндірсе және де
оның берген емдік ақыл-кеңестерін қабылдап жан-тәнімен іске асырып, шын
көңілімен разы болса ішкі руханияты жоғарылап, төртінші мақамға тез
көтеріледі.[?]
Сонымен қатар бұл мақамда саликке өз-өзін білмеу халі келеді. Осы хал
ішінде салик өзінің барлық білгендерін ұмытып жаңылыс көреді әрі жаңылыс
түсінеді. Яғни шатасады десек те болады. Бұл мақамда жүрген саликке шайтан
тағы да басын қатыруы барысында былай азғырады: “Сен енді барлық нәрсені
білдің, көрдің және түсіндің. Арифтік дәрежеге жеттің. Енді бұл амалдарды
жасап, қиналып неғыласың? Бұдан былай саған лайықтысы мынау: Сырт көзге
көрінетін барлық ғибадаттар мен амалдарды таста. Көзге көрінетін ғибадаттан
да ең маңыздысы болған мурақаба және мушахада сияқты құлшылықтармен
айналыс”. Егер мүрид осы көрсетілгендерге ұйып ғибадат пен мужахаданы тәрк
етсе онда ішкі көңіл әлемі қараңғылана бастайды әрі шайтан сол жеріне
орнығады. Содан соң шайтан тағы да іске асыру мақсатында былай деп
азғырады: “Раббың сенің ақиқатың. Яғни, сен ақиқатқа ұластың. Пәни құлдарға
тиісті болған тыйымдар мен шектеулер енді саған қатысты емес. Олай болса
нені қалап, нені істесең де өз еркің. Барлық нәрсе сен үшін мүбах болып
саналады. Және де ешқашан да сұраулы болмайсың”. Міне, осындай жағдайда
қараңғылық перделері саликтің көздерін, әсіресе жүрек көзін ақиқатта еш
көре алмайтындай етіп жауып тастайды. Ұрлық-қарлық, зинақорлық және ішімдік
сияқты түрлі харам болған амалдардың жасалуына алып барады. Яғни, сенімі
толығымен бұзылады. Ақыр соңында шайтанның қуыршағына айналып, Аллаһқа
қарсы шығады. Ал егер де бұл халдегі адамға Аллаһтың жәрдемі, мейірімі
болып, құлшылық пен мужахадада орнығып, ғашықтық махаббатпен болса оның
мақамы төртінші мақамға көтеріледі.[?]
4. Нафс-Мутмаинна деп, қараңғылыққа қарағанда нұры басым көр
жан,тоқтаған, қаныққан, биіктеген рухты айтады. Мүрид бұл мақамда жүріп
шариғаттан еш айрылмайды. Пайғамбарымыздың ахлақымен жүре отырып зауқ[?]
алады және де жасаған іс-әрекеттері арқылы көңілі қанағаттанып отырады.
Бұл мақамдағы адам әрбір жүріс-тұрысында Аллаһтың әмірлері мен Пайғамбардың
сүннетіне қарай орындайды. Алдыңғы мақамдардағы сияқты шайтани азғырулар
бұл мақамда үстемдігін орната алмайды. Яғни, бұл мақамдағы салик бұдан
кейінгі де мақамдарға жету жолы оңай. Құран-Кәрімде: “Әй орныққан нәпсі!
Раббыңа, Ол сенен,сен Одан разы болған түрде қайт!”[?]-делінген аятымен
дәлел болып табылады. Шайтан бұл мақамдағы кәміл адамға жақындай алмайды.
Сондай-ақ оның ішкі көңіліне орныға алмайды әрі жолдан тайдыра алмайды.
Бұған мына бір оқиға дәлел болады: “Бір күні шайтан жолда кетіп бара жатқан
Шайх Абдул-Қадир Жайланиге жақындап: “Ей Абдул-Қадир, мен Аллаһпын, харам
еткен нәрселерімді енді саған халал еттім. Қалағаныңды жаса!”-дейді. Сонда
Хз. Шайх оған былай деп жауап береді: “Жалған айтып жатырсың. Сен
шайтансың. Өйткені Жаратушы Хақ Тағала ешбір түрде тыйым салған
нәрселерінің жасалуын қаламайды және де жасаңдар деп те бұйырмайды”.[?]
Көрініп тұрғандай нафс-мутмаиннадан төменгі дәрежедегі нәпсілер иләһи
ілтипатқа лайық болмады. Тек қана нәпсі-мутмаинна мен одан жоғарғы
мақамдағы нәпсілер мақсатқа жете алады. Сонымен қатар мутмаинна мақамында
болған бақытты жандар кезегімен разиа, марзиа және сафиа делінген жоғары
мақамдарға жөнеле отырып, Хаққа жақындайды.
5. Нафс-Разиа, нұрлы, қараңғылықтан аз ғана белгісі бар жан, о дүние
мен бұл дүние қазыналарына ұмтылатын қажеті болмаған қаза мен тағдырға
разы, жоғары дәрежедегі рух. Бұл мақамдағы нәпсінің мінездері тыйым болған
нәрселерден сақтану, таза жүрекпен сүю, зауқ, керемет және де Аллаһтан
басқа нәрселерден барлығын ұмыту болып табылады. Адам дүниеде болып жатқан
нәрселерді қарсылықсыз, уайымсыз және көңіл сүйіспеншілігімен қабылдайды.
Нәпсісіне басшылық ете отырып харам және мәкрүһ нәрселерге жөнелмейді.
Жаратушы Хақ Тағала оның қылған дұғасын қабыл етеді. Әйтсе де бұл мақамда
жүрген салик Аллаһтан бір нәрсе сұрау мәселесінде тек бір қысылған жағдайда
ғана дұға етеді. Бұл мақамда жүрген әрбір пенде Аллаһ жанында әзіз болып
табылады.[?]
6. Нафс-Марзиа-өзіне дән риза болған рух, бұл жанда “нұр” барған сайын
күшейе түседі. Жаратушы Хақтың бұл мақамдағы нәпсіден разы болғандығы үшін"
“марзиа” аты берілген. Бұл мақамдағы салик Аллаһтың ахлағымен көркемделген.
Сонымен қатар бұл дәрежедегілер кемшіліктерді жасырып мейірімділікпен
қарайтын, шүбәланушылықты ойынан, көңілінен шығарып, адамдарға керегінше
көмек, жәрдем, сондай-ақ жақсылық жасап отыратындар. Мұндай сүйіспеншілік
тек Аллаһ үшін және де осы себепті қабыл етіледі. Нафс-Марзиа Жаратушы мен
жаратылғанның арасындағы сүйіспеншілікті нығайтады. Салик бұл мақамда әрбір
ісінде орташа жолды ұстанады. Бұл орташа хал көріністе оңай, алайда
жасалынуы тым ауыр. Сондай-ақ тамаша әрі көркем сипаттардан болып табылатын
“рақымшылық” әрбір шынайы мүміндердің арманы, қалауы. Бұл мақамда кейбір
жасырын сырлар бар және де бұл сырлардың сөзбен айтып, тілмен жеткізу
қиын.[?]
7. Нафс-Камила немесе Сафиа-бүкіл қараңғылық, перделері жойылып, тек
қана нұр жайнаған жан, арылған, нұрланған рух. Яғни, рухани кәмілдіктің
соңғы баспалдағына көтерілгендігі үшін “Нафс-Камила” және де нәпсі
толығымен тазарғандығы үшін “Нафс-Сафиа” деп аталынады. Дегенмен де салик
мужахадамен алтыншы дәрежеге дейін жоғарылай алады. Бірақ та жетінші
дәрежеге ұласуы тек Жаратушы Хақ Тағаланы ихсан ететіндей мәртебесіне
байланысты. Жетінші мақам басқа барлық мақамдардың ең жоғарғысы болып
табылады.
Сонымен қатар бұл мақамда ішкі көңіл әлемі кемелдікке жетіп мужахада
толықтырылған болады. Риязат жасаудың керектігі бұл мақамда тоқтатылады.
Бұл дәрежедегі Кәміл адамның бар қалауы Хақ Тағаланың разылығы болып
табылады. Және де оның іс-әрекеттерінің барлығы жақсылық пен құлшылық. Бұл
мақамдағы жасалынатын ғибадат бір сәт те болсын үзілмейді.
ІІ. Тарау. Рухты тәрбиелеу әдістері.
Рухты тәрбиелеу әдістеріне қарай сопылық жолдар арасындағы
айырмашылықтарды анықтауға да болады. Кейбір жолдарда аштық, ұйқысыздық
немесе тәнді қинау арқылы нәпсіні езіп, тәрбиелеу әдісі қолданылса, басқа
кейбір жолдарда адамды нәпсіден арылту арқылы оны рухтың еркіне бағындыру
әдісі қолданылады. Көбінесе осы екі әдіс те бірге қолданылады. Сонымен
қатар рухты тәрбиелеу жолында риязат, мужакада, рабыта, тафаккур, тазаккур,
сұхбат т.с.с әдістер қолданылады.
Сопылық дүниетанымында рухты тәрбиелеу әдістерінде ұстанатын басты
қағидалар: аз, жеу, аз ұйықтау және аз сөйлеу нежіні тәрбиелеудің негіздері
болып табылады.
Құран-Кәрімде: ішіңдер, жеңдер, бірақ ысырап етпеңдер, расында Аллаһ
ысырап еткендерді жақсы көрмейдің - делінген аят бар (Аъраф: 31). Сонымен
қатар құдси хадисте балет делінге: “Ей Адамбала! Ілім мен амалды аштықпен,
жүректің тазаруын түнде ояу халінде, хикметті (даналық) үнсіз болумен және
де махабаттықты дүниені тәрк етумен табасың”.
Мұндағы айтылған аят пен хадисте аз жеудің әдеп, пайдасы мен
зияндықтары бар екендігі көрсетіліп отыр.
Үш нәрсе бар екен жүректі кірлететін. Бұлар:
1) – Көбірек жеп-ішу;
2) – Көбірек ұйықтау;
3) – Көбірек сөйлеу;
Көбірек жеп-ішу, ұйықтау сөйлеу асқазанға, тәнге зиян бере отырып,
нәпсінің күшеюіне жол ашады. (Қарын) Асқазан тойысымен руһ өліп, тән руһ
болады. Қарын ашыққан кезде тән руһқа айналады. Тәннің шипасы аштықпен
немесе аз жеу арқылы болады. Рухтың еті аз ұйықтаумен байланысты. Адам
баласа неғұрлым қарны тоқ, уайымы жоқ болса онда оның ештеңеге зауқымы
болмай, нәпсісіне ере отырып.
Күмәншілдік, күншілдік, азғындық ауруларына ұшырайды.
Ал егер, аштықпен шұғылдана отырып, тәнін осыған осыған қалыптастырса
онда ол емделген бір ауру секілді болып табылады.
Қорқыныш пен күмәншілдік және адам ағзасындағы шайтани сезімдер аштық
кезінде жойылады. Мәселен, дені сау емес біреудің тентектілігі қарыны ашқан
кезде (жоғалып) тоқтап, ақылды қалыпқа түседі. 1
Демек аштық, сүйіспеншілік пен махаббаттың кілті болып табылады.
Тариқат жолындағы салик (жаңадан кірген) тағам жеуде орта жолды
ұстану керек. Яғни, күндігіне (250 мен 400 гр. арасында) не көп, не аз емес
орташа тағам жеп отыруы тиіс. Бұл жүректің тазалануы мен руһтың нұрлануы
үшін.
Пайғамбарымыз (с.а.у) былай дейді: Қарныңызды ашықтырғаныңызда
(ашықтырып үйреткен кезде) қалбыңызбен Раббыңызды көре аласызң.
Демек, бұл хадиске сүйене отырып әрбір адам баласы нәпсіге қарсы күрес –
аштықты ұстана отырып руһтың нұрлануы мен жүректің тазалану барысында
Аллаһқа ұласа алатындығы айтылады.
Сонымен қатар Пайғамбарымыз (с.а.у)-ң тағы бір хадис – шерифіне тоқталсақ:
“Жүректеріңізді көбірек жеп ішумен өлтірмеңіздер. Су ішінде қалған егін
қалай өлген болса, қалбтар да көбірек, артық жеумен солай өлесің” -
делінген.2
Қандай да бір инсан (адам), мағрифат жолында жүріп, хайуани дәрежелерден
шығып, кәміл инсан дәрежесіне жетіп, жүрегін тазалап, руһын нұрландырғысы
келсе ең алдымен харам болған тағамдардан сонан соң халал тағамдардың
көбірек ішіп-жеуінен сақтануы керек.
Сопылық дүниетанымындағы руһты тәрбиелеу әдістерінің екінші өзекті мәселесі
“аз ұйықтау”-дың пайдасы мен зияндылықтары, әдептері.
Аз ұйықтау Аллаһ Тағалаға тәуажжуһ мәселесіндегі ықыласты түрде өзін ұстау
болып табылады. Жаратушы Хақ Тағала өзінің құлдарына берген нығметтердің
бірі түнде ұйықтау, дем алу болғандықтан барлық адамзат баласы сонымен
қатар хайуандар мен құстар да дем алады. Яғни ұйқы адамдардың және де
басқаларының дем алулары үшін қажет нәрсе. Бірақ та, ұйқының өзіндік
мөлшері бар. Адам баласының қарны тоқ, (яғни көбірек жеп-ішсе) оның ұйқысы
келеді де тұрады.
Ал Аллаһқа шын берілген оның құлдары (тариқат жолындағылар) ұйқы мәселесін
азайтып күндіз-түні болсын Раббысына (зікір, тасбих, басқа да) құлшылық
жасаумен өткізеді. Көбірек ұйқы адам тәніндегі жалқаулық сияқты т.б.
қасиеттердің күшеюіне негіз алады. Ал осыған жол бермеу үшін ұйқыны азайту
әрбір тариқат жолындағылардың уазифасы (міндеті) болып табылады.
Мужахада етілмей мушахада болмайды. Яғни, мужахада (нәпсімен күресу)
етпегеннің мушахадасы (көруі) мүмкін емес және жүрек көзі ашылмайды. Кімде-
кім мушахада еткен болса, оның мушахадасы әзір болып, мужахада еткен
мушахаданы қалап-қаламаса да оны табады. Сонымен қатар мужахада еткісі
келген біреу аштықта болып, ұйқысыздықпен өткізеді. Мағрифатты қалаған
салик (сопылық жолындағы адам), ұйқыны азайту және аштықты ұстану арқылы
денесіндегі пайдасыз, керексіз заттардын арылады. Тәні жеңілденуі,
рахаттануы арқылы Аллаһты зікір етіп, көңіл әлемі ашылады. Ұйқы кезінде
рахаттанғанындай ояу мен ұйқы арасындағы жағдайда Малакут әрі Берзаһ әлімін
көре алады.
Мұндай хал оны бақыт пен тыныштыққа жеткізеді. Мағрифат жолындағы салик
мұнан соң түнгі тыныштық ішінде әлемнің сырларын көреді. Негізінде орта
мақамда болған ұйқы денеге пайдасы бар, одан көп болса зиян болып
есептеледі.
Ғафлат көңілдің қараңғылықтарда қалуы болып табылады. Мағрифат жолындағы
әрбір муридке түнгі ұйқысына тыйым салынған. Негізгі мақсат түн, ұйқыны
қиып, зікір ету арқылы көңіл көздерді ашу болған.
Демек, түнде Аллаһты зікір етумен өткізу хас құлдардың ғибадат-тағаты
(бойсұну) болып саналады. Бұл жолды әулиелер ұстанып отырған. Мәселен, Шайх
Баязит Бистамиге дейін барлық шайхтар алпыс күнде бір түйір ас ішіп, алпыс
күнде көз іліп ұйықтамайтын еді. Аллаһты зікір етіп, бір сәт болса да
зікірден қол үзбейтін еді. Содан кейін “көңіл көздері” ашылатын еді. Және
де Шайх Баязит Бистамиден Қожа Ахмет Иасауиге дейінгі басқа шайхтар болса,
қырық күнде бір ас ішіп, қырық күн ұйықтамады. Бір сәт ұйықтамай, зікірден
қол үзген жоқ. Кейін “көңіл көздері” ашылды. Хаким Сүлеймен де қырық күн,
Махмұт Қожа болса, жиырма тоғыз күн, ал Зеңгі Ата болса, он тоғыз күн
осылай жасаған.3
Сондықтан да, жоғарыда көрсетілген шайх - әулиелердің “көңіл көздерінің”
ашуларының руһ тәрбиесіндегі негіздерінің бірі болған ұйқыны тыюлары,
Аллаһқа ұласу жолдарының бірі болып табылады.
Сонымен қатар бұрынғы шайхтар былай дейді: Даруиш үш нәрсені әрдайым уирд
қылуы керек. Біріншісі аштық пен саусыздық, екіншісі ұйқысыздық, ал
үшіншісі “зикри һафи” яғни, жүрекпен зікір салу. Бұл үшеуін бірге қылу
керек. Егер біреуі кем болса, дәруіш мұратына жете алмайды. Яғни, ораза
күндерін осылай өткізу керек. Ол үшін алдымен күніне бір кесек еттің
жартысын ғана жеп, зікірден бір сағат болса да “ғапыл” қылмау үшін бір күн,
бір түн ұйықтамау керек. Бір күн бір түн ұйқысыз қалғаннан кейін үш күнде
бір ас ішіп, зікірден бос қалмау үшін тағы да үш күн үш түнді ұйқысыз
өткізу керек. Үш күн үш түнді ұйқысыз өткізгеннен кейін “һабисты” әруақтар
көріне бастайды. Оған ешқандай ілтипат қылмау керек. Осыдан кейін бес күнде
бір ас ішіп, бес күн-түн тағы да ұйықтамау керек. Бұдан кейін көңілдің
қараңғылықтары мен кірлері көріне бастайды. Келесі жолы жеті күнде бір ас
ішіп, зікірден аз уақыт та болса қол үзбей, жеті күн түн ұйықтамау керек.
Осы кезде “кашф’ул-құлубтың” мақамы ашылады. Осы метод бойынша тоғыз күн
түн ұйқысыз қалғаннан кейін “кашф’ул-қубурдың” (қабірдің ішіндегілерді
көру) мақамы ашылады. Он бір күн түн ұйқысыз қалғаннан кейін “кашфу аруах-и
тайиба” (жақсы аруақтарды көру) мақамы ашыла бастайды. Одан кейін он үш
күнде бір ас ішіп, күндіз ұйқысыздықтан кейін “кашф-ул малаика”
(періштелерді көру) мақамы ашылады. Бұдан кейін он бес күнде бір ас ішіп
күндіз-түні ұйықтамаса “кашф-ул зу-л жалал” (Хақ Тағаланы көру - мушахада)
мақамы ашылып мұрат-мақсатына жетеді. Осы метод негізінде он бес күн ішінде
негізгі мақсатқа жете алмаса, онда қырық күнде жетеді. Егер қырық күнде де
мақсатқа жете алмаса, әлбетте алпыс күнде жетеді. Егер алпыс күнде де жете
алмаса, онда үш жүз алпыс күн түндерде осылай жалғастыру керек.4
Сопылық дүниетанымында муридтің рух тәрбиесіндегі ұстанар үшінші қағидасы
аз сөйлеу (яғни, дұрыс тура сөз сөйлеу) болып табылады. Адам тәнінде
маңызды болған екі үлкен мүше бар: Жүрек пен тіл. Тілдің өзіндік бір сөйлеу
кереметі болғанымен де, аз сөйлеу немесе үнсіз болу арқылы әр түрлі
пәлекеттерден сақ болады. Тіл – адамның таразысы. Тілге ие болмау, иесіне
зарарлық жасаған арыстан сияқты. Көп сөз сөйлеудің пайдасы емес,
зияндықтары жетерлік. Яғни, (үнсіз) көп сөйлемей жүрушінің кемшіліктері мен
айыптары жасырылады да, айналасындағы басқа адамдар оған сүйсіне қарайды.
Ал ғайбат етуші адамдар арасында өсек тасушының орны бір басқа.
Пайғамбарымыз (с.а.у) өзінен кейінгі үмметіне Тілге ие болу керектігі
жайында өсиет қалдырған болса, атамыз қазақта мынадай бір мақал бар: “Көп
сөз боқ сөз”.
Сөйлеу (тәртібі) жүйесінің мынадай орынсыз, керексіз түрлері бар:
Тым ұзақ сөйлеу;
Әзілдесу;
Орынсыз бос сөздер айту;
Міне, осы сияқты орынсыз жайттар барысында ғайбат айту, өсек айту, сөз тасу
мәселесі ортаға шығып, инсан көңіліндегі дұшпандық сияқты басқа да
жамандықтарды қоздырады. Бұл сияқты керексіз болған әдеттер адамды қоғам
түгілі, Хақтан да ұзақтатады.
Құран-Кәрімде: “Олар өтірікке айғақ болмайды да бос (пайдасыз)
сөздерге кездессе мән бермей, маңғазданып өтеді” (Фурқан:72) делінген
аятпенен Пайғамбарымыздың мына бір айтқан сөзі: “Аллаһтың зікірінен басқа
сөздерді (пайдасыз) айту көңілге қараңғылық әкеледі және Хақтан ұзақтап,
Оған қарсы шығады”. Демек бұлар, жоғарыда көрсетілгенге бір дәлел болып
табылады.
ІІ.1.1. Қылует: тасбих, сұхбат, тахлил
1. Қылует – арабша “халует” - сөздік мағынасы жалғыз қалу, қуыс бір таса
жерге тығылу дегенді білдіреді. Сопылықта, мурид санасының концентрациясын
белгілі мақсатқа бағыттау және кейбір арнайы зікірлер арқылы риязаттарды
орындау үшін шайхтың муридін қараңғы, сыртқы әлемнен жырақтау орындарға
яғни, жерден қазылған мекенге, белгілі уақыт ішінде тәрбиелеуі. Қалбты
(жүректі) бұрыс сенімдерден, жаман әдеттерден арылтуды, құтқаруды халуат
дейді. Атақты суфи Кашани, муридтің бүкіл болмысын Аллаға арнап, Алладан
басқа барлық нәрседен қол үзуін халуат дейді. Яғни, халуат-рухани жалғыздық
қоғамнан “жырақ” жеке дара өмір сүру, тәнімен халық арасында, жаны-рухымен
хақпен бірге болуды да халуат дейді.
Қылует; Хз. Пайғамбар (с.а.у)-дың уахи келместен алдын Хира үңгірінде
жалғыз, оңаша қалуынан басталады. Және де Хз Мұсаның Тұр тауындағы қырық
күндік Алламен болған жеке кездесуінен бастай отырып, қылует қырық күндік
болып қалыптасқан. Бір адам өмір бойы қылуетте қалып, бірақ та, дүниеуи
нәрселерді ойлаумен шұғылданса, онда оның қылуетте қалғаны бекер болып
саналады. Яғни, қылуеттің бастапқы әрі негізгі шарты – Алладан басқа ешбір
нәрсені ойламауы болып табылады. Қылует барлық тариқаттарда болып, ертерек
кезеңдерде негіз ретінде тәжірибеленген. Қылует жалпылай алғанда дергаһтағы
жеке бөлмелердің бірінде жасалынады. Шайх қылуетке кіретін дәруішті сол
бөлмеге кіргізіп, дұға етіп, өзі сыртқа шығады. Одан кейін қылует іс
жүзінде жасалынады, ішіп-желінетін нәрсе әр күні тәртіптік жүйе бойынша
беріліп, күннен-күнге азайттырылып отырады. Кейбір тариқаттарда сорпа
берілсе, кейбіреулерінде әртүрлі тұзды тағам беріліп, су ішкіздірілмейді.
Осылайша қырық күндік қылуетте бітеді. Мурид дәрет, жұма және екі айт
намаздарына сияқты, мұқтаж жағдайларында сыртқа шығады, ал қалған
уақыттарының барлығын қылуетте өткіздірумен болады. Муридтің қылуеттегі
негізгі мақсаты, тапсырмасы (уазифасы) тар және қараңғы жерде аз ұйықтау,
көп тафаккур (терең ойға шомылу) арқылы және зікір ету барысында адамдардан
арақатынасты үзіп, оңаша қалуы болып саналады.5
Қылуеттің пайдалары:
Тілдің опаттарынан сақтайды. Яғни, адам қылуетте болғанында Аллаһ Тағаламен
бірге болып жанында сөйлесетін басқа біреу болмайды.
Жүрек риякерлік сияқты жат қылықтардан сақтанады.
Дүниеден (рахатынан) бас тарту, тәрк ету және қанағат пайда болады.
Нашар (пасық) адамдармен араласу мәселесі жойылады.
Ғибадат пен зікірдің көбірек жасалынуымен тақуалыққа алып барады.
Қылуетте жасалынған ғибадаттардан алынған рухани ләззат, муридтің (тамаша)
жақсы сипаттармен көркемделуіне негіз болып табылады.
Жүрек тыныштық, рахат табады.
Нәпсіні кек және дұшпандық сияқты т.б. арам ойлардан сақтайды.
Қылует кезінде жасалынып жатқан тәфәккур құлды Аллаһқа жақындатады.
Қылуеттің шарттары:
Мүрид әрдайым дәретпен жүруі.
Әрдайым ораза тұтып, ақшам (кешкі) намазынан алдын ауызын ашуы.
Азырақ жеу қағидасын ұстануы және де асқазанын аш етіп ұстауы.
Аллаһ Тағаланы зікір етпеген уақытында үнсіз халде жүруі.
Күнделікті зікірде және мурақабада болуы.
Медет және сенімімен жүрегін шайхына байланыстыру.6
Тасбих – 1)Хақтың киелі, пәк, оның бүкіл нұқсандықтардан таза екендігін
тілге келтіру;
- Осы мақсатта “субһаналлаһ” зікірін айту;
-Тариқаттағылардың белгілі сандық мөлшерде “субһаналлаһ” зікірін қайталауы;
Тасбих: заттардың Аллаһтың зікір етуін және ұлылығын “есту”
мақамы болып табылады.7
Тасбихтың абзалдылығы турасында Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа (ғ.с):
“Субһаналлаһ уа-биһамдиһ, Субһаналлаһил-азийм уа-биһамдиһи. Әстағфируллаһ
уа Әтуубу иләйһи” - деп жүз рет айтқан біреудің күнәлары теңіздің
көбігіндей болса да кешіріледі. Яғни, бұл дұғаның негізі Аллаһты мадақтау.
Оған шүкіршілік ете отырып, Одан кешірім және жәрдем тілеп, Оған оралу
болып табылады. Сопылық жолындағы әрбір муридтің рухты тәрбиелеу
әдістерінен болған осы тасбих, тахлил зікірлерін іске асыру арқылы
нәпсіден арылу, яғни оны тәрбиелеу мақсатында Жаратушы Хаққа жол ашады.
Сұхбат: Адам – қоғамнан тұрады. Адамдардың бір-бірімен болған қарым –
қатынастары аса маңызды нәрсе. Мұндағы мақсат өз араларындағы сұхбат
мәселесіне тоқталады. Нашар мінезді біреулердің тура жолға түсулеріне
күндердің бір күнінде сәті келетіндігіне ешкім де жоққа шығара алмайды.
Аллаһ Тағала өзінің қалаған құлына “хидаят” берсе, соны тура жолға салады.
Яғни, иман келтірген біреу ішкі рухани кемшіліктерден арылуына кәмілдік
дәрежеге жетсе Аллаһтың сүйікті құлдары (әулиелер) мен бірге болуы, оның
ахлақынан өнеге алып, тәрбиеленуі арқылы іске асады.
Сахабалар (Аллаһ олардан разы болсын) қараңғылық деңгейден жоғарғы кәмілдік
дәрежелерге Пайғамбарымыз Мұхаммед (а.с)-ң сұхбаттарына қатысу, тыңдау
арқылы ұласып отырған. Сахабалар өмірден өткен соң, табийндер де Аллаһ
елшісінің достарынан (сахабалар) алған мұраларын кейінгілерге сұхбат
түрінде жеткізіп отырған. Пайғамбарлардың барлығы да адамдарға білім, жақсы
мінез, иман және тақуалықты мұра етіп қалдырған болса ал сол мұраларды
иршад пен таблиғ ету әрбір мұсылманның міндеті болып табылады. Мүршидтердің
жасаған сұхбаттары тыңдаушылардың көңілдеріне рухани бір шипа (ем), азық
десек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz