Қола дәуірі қоныстарындағы құдықтар

Су адамзат тарихында тіршіліктің бірден – бір көзі болып саналатындықтан, қай дәуірде болмасын адам өміріндегі алар орны орасан зор. Сонымен бірге су көздері тайпа мен тайпаның, ру мен рудың және белгілі бір топтардың тіршілік етуде әлеуметтік теңсіздіктеріне де өз ықпалын тигізіп отырды. Қазақстан территориясын қола дәуірде мекендеген тайпалар жартылай отырықшы өмір кешіп, негізінен, өзен аңғарлары және басқа да су көздері қайнар бұлақтар, тұмалар, кішкене қопа көлдерге жақын қоныстанғаны бізге археологиялық зерттеулерден белгілі.
Міне осы кезеңде олар шаруашылықтың екі саласын игерген. Біріншісі – кетпенді егіншілікпен айналысып, өзен – көлдер жағасында қара топырақты жерлерді пайдаланса, екінші шаруашылық түрі – бақташылық болған.
Осы екі шаруашылықтың соңғысының қарқынды өсуіне бірнеше факторлар әсер етті десек, әрине, бірінші мал санының өсуіне байланысты кең жайылымдар керек болғандықтан көшпенді өмір тау аңғарлары, жазықтық қыраттар, ұсақ шоқылы белестер мен орманды далалардың игерілуіне әкелді. Осындай кең жайылымдардың өсуімен бірге далалы және шөл далалы өңірлер үшін су көздері «құдықтар» болғандығын және дамыған қола дәуірінде климаттың қазіргіге қарағанда ыстық болуына байланысты құдықтар терең әрі үлкен болғандықтан Ә.М. Оразбаев өзінің еңбегінде көрсетеді.*
Қола дәуірінің қоныстарына қазба жұмыстарын жүргізу кезінде 1960 жылы ең алғаш Қазақстан территориясындағы құдықтарды ашу жұмысымен С.С. Черников айналысқан. С.С. Черников Шығыс Қазақстан облысында, Ертіс өзені бойынан белгілі Трушникова қонысын қазу кезінде екі тұрғын үйдің ортасынан құдық кездестірген. Құдық дөңгелек болып қазылған және түбіне қарай тарыла түскен. Жоғарғы жағының диаметрі – 120 см, төменгі жағы – 75 см., Тереңдігі – 210 см. С.С. Черниковтың ойынша, бұл құдықтың орналасқан жері сол уақытта өзеннен алыс болуы мүмкін, кейіннен су ағысы жағаны жақындатқан, ал қазір құдық өзеннен небәрі – 15 метр жерде орналасқан.*
1962 жылы В.С.Сорокин Ақтөбе облысында Тастыбұтақ жерлеу ескерткіштерімен қоса, қонысын қазып содан табылған заттарға байланысты хранологиялық уақытын және кезеңдемесін жасады.