Ақша жүйесінің қалыптасу негіздері

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:

Жоспары:

Кіріспе . . .

: І тарау

Кіріспе . . .: Ақшаның мәні, қызметтері және түрлері . . .

3: 6

: 1. 1.

Кіріспе . . .: Ақша жүйесінің қалыптасу ерекшеліктері . . .

3: 6

: 1. 2.

Кіріспе . . .: Ақшаның металдық теориясы жэне металл ақша
айналысы . . .

3: 14

: 1. 3.

Кіріспе . . .: Ақша айналысы және ақша жүйесі . . .

3: 22

: ІІ тарау

Кіріспе . . .: Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу мен қадағалаудың құқықтық негіздері . . .

3: 26

: ІІ. 1.

Кіріспе . . .: Валюгалық реттеудің мақсаттары мен міндеттері . . .

3: 34

: ІІ. 2.

Кіріспе . . .: Валюталық операциаларды жүзеге асырудың негізгі қағидалары . . .

3: 40

: ІІ. 3.

Кіріспе . . .: Валюталық бақылаудың құқықтық негіздері . . .

3: 46

Кіріспе . . .: Қорытынды . . .

3: 51

Кіріспе . . .: Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . .

3: 54

Кіріспе

Осы кезеңде қаржы секторы өз дамуының сапалы жаңа деңгейінде тұр және алдағы уақытта оның табысты жұмыс істеуі үшін негіз жасауға бағытталған реформалардың көпшілігі жүзеге асырылды. Қазақстанның кредиттік рейтингінің инвестициялық деңгейге дейін жақсаруы Қазақстанның қаржы секторының табысты дамып келе жатқанын растайды. ТМД елдерінің қаржы жүйелерінің ішінде ол әлдеқайда реформаланған болып табылады. Осылайша, қаржы секторының даму деңгейі бойынша Қазақстан ТМД елдерінен бірнеше жыл алда келеді.

Валюталық реттеу - валюталық құндылықтармен мәмілеге отыру тәртібімен есептерді регламенттеуге бағытталған мемлекеттің қызметі. [1] Егер валюталық реттеу көмегімен мемлекет бақылауына валюталық операцияларды, шетел заңды және жеке тұлғаларға кредиттер мен қарыз берілді, валютаны әкелу әкету шетелге аударуды, сол арқылы валюталық тұрақтылығы мен төлем балансының тепе-теңдігін қолдауға тырысады.

Дағдарыс құбылыстарының тереңдеуімен валюталық реттеу сферасының кеңею тенденциясы байқалады. Көптеген елдерде шетелге валютаны шығаруға лимиттер бекітілген, шетел заңды тұлғаларының кредит беруге рұқсатын арнайы жүйесі енгізілген.

Қазақстан Республикасы көбіне нормативті болып табылады, яғни халықаралық валюталық келісімге отыру мен нормативті актілерді шығару аркылы жүзеге асырылады. Көптеген елдер өз елінің спартерлерін, олардың тапқан сомаларын шетел валютасын өткізуге немесе белгілі бір банкте оны депонерлеуге мәжбүрлейді. Батыс Еуропа мемлекеттерінің валюталық заң шығару органдары ұлттық валюталық нарықтар регламентациясын бекітеді. Бұл елдердің банктері шетел қарыз алушыларына ұлттық валютада ұзақ мерзімді немесе орташа мерзімді валюта қаражатын беруге арнайы рұқсат алуы тиіс. Көп елдерде валюталық заң шығару валюталық шоттар режимін бекітуін, сондай-ақ валюта әкетуге қойылатын лимиттерді қарастырады.

Валюталық реттеудің қажеттілігін елдер мен банктердің валюталық тәуекелдерді азайтуға ұмтылуынан көруге болады. 1996 ж. қаңтарда Банктік бақылау бойынша Базель комитеті әр валюта бойынша бөлек валюталық тәуекел және валютамен алтын бойынша аралас портфельдегі валюталық тәуекелді есептеудің жаңа методикасын жасады.

Валюталық шектеулер - бұл резиденттер мен бейрезиденттердің валютамен басқа валюталық және басқа да валюталық құндылықтармен операцияларын заңды және әкімшілік тиым салу, шек қою және регламенттеу.

Валюталық шектеулер - валюталық саясат формаларының бірі. Олар елдің валюталық заңымен бекітіледі, мемлекет аралық реттеудің объектісі. [2]

Шетел валютасындағы құнды қағаздар мен валютасымен операциялар ағымдық валюталық операциялармен капитал қозғалысымен байланысты валюталық операциялар болып бөлінеді.

Ақшалар өте көне заманда, тіптен мемлекеттер құрылғанга дейін пайда болғанын білеміз. Ең бірінші төлем құралы ретінде біздің дәуірімізге дейінгі 2000 жылдары Крит аралында (Грекия) жүрген мыстан жасалған «талантты»

атауға болады. Оның формасы жайып қойған өгіз терісіне ұқсас, ал салмағы 52 кг болған. Көне Грекияда талант (талантон) деп өте ірі салмақ бірлігі мен ақша өлшемін айтқан. 1 талант = 6000 драхмға тең болған, салмағы 26, 2 кг жеткен.

Ал ең бірінші монеталар (ақшалар) біздің дәуірімізге дейінгі VII ғасырда көне Лидия патшалығы мен Қытайда жасалынған деп есептелінеді.

Қағаз ақшалар біздің дәуіріміздің VII ғасырында Қытайда шығарыла бастаған. XIII ғасырдағы Шыңғыс хан мемлекеті кағаз ақшаларды алтынға еркін ауыстыратын болды. Сондықтан жалған ақша жасаушыларға сол кезден бастап өте ауыр, қатал жазалар қолданылған.

1500 жылы Қытайда ақша айналымдағы қағаз ақшалардың көбейіп кетуіне, инфляцияның көтерілуіне байланысты қағаз ақша шығару тоқтатылған болатын. Бірақ Қытайда мемлекеттік банктермен қатар жекеменшік банктердің болуына байланысты, соңғылары қағаз ақша шығару ісін жалғастыра берген. Бұл банктер шығарған ақшалар мен құнды қағаздар айналымда мемлекеттік ақшалармсн бірдей жүрген және оларға сол шығарған банктер кепілдік беретін болған.

Қазіргі кезге дейін қолданылып келе жатқан ақша белгілері екі түрден, яғни қазыналық және банктік билеттерден тұратыны сол өткен замандардың айғағындай. Бұл жерде эмитент ретінде мемлекеттің өзі және мемлекеттік банктер болған. Осы кезеңге, яғни өз валютамызды енгізгенге дейін біздің ақша жүйемізден орын алып келген одақтық, одан қалды Ресей ақшалары, осындай екі түрден тұрган болатын.

Қазыналық билеттер мемлекет атынан шығарылып, мемлекеттің байлығымен қамтамасыз етілетін болған. Ал банктер шығаратын банктік билеттер банктердің корларымен камтамасыз етілген. Бірақ бұл екі жағдайда да эмитент тек мемлекет болады. Өйткені мемлекеттік банктер, олардың қандай да болмасын алтын және баска да ақша корлары мен активтері мемлекеттің меншігі болып есептелінеді.

Қазіргі кезде банкноттар мен тиындарды шығару құқығы тек Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісіне берілген. Бұл жөнінде «Қазақстан Республикасының акша жүйесі туралы» Заңының 5 бабында: «Қазақстан Республикасы аумағында нақты ақша қаражаттарын шығару, оның айналысын ұйымдастыру және айналыстан алынып тасталуын . . . Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі жүзеге асырады» деп айтылған. [3]

Сонымен қатар, «Қазақстан Республикасыныц Ұлттық банкі туралы» Заңының 19 бабында «Нақты ақша қаражаттарын шығару Ұлттық банкінің банктерге банкноттар мен теңгелер сатып, баламасын қолма-қол алмау түрінде жүзеге асырылады» деп белгіленген. [4]

Айналысқа ақшаларды шығару, ақша жүйесін ұйымдастыру, ақша бірліктерін қамтамасыз ету және ақша айналысын басқару мемлекет тарапынан Ұлттық банкіге жүктелген. Ұлттық банк мемлекеттің ақша-несие саясатының негізгі бағыттарын белгілеп, оны тікелей жүзеге асырады.

Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене катыса алады. Және катысуға тиіс, мұның өзі біздің жаһандық экономикаға

кіруімізге жәрдемдеседі, әрі біздің экономикамызға қолдау көрсетеді. Сонымен қатар Бүкілдүниежүзілік банк, Еуропа қайта құру және Даму Банкі, Азия Даму Банкі және таяуда құрылған Еуразия Даму Банкінің жобаларына баса назар аудару керек.

Валюта жүйесі өндірістің өсу темпімен, сауданың және халықаралық байланыстың дамуымен тығыз байланысты. Ол тек қана елдің экономикасына ғана әсер етіп қоймайды, сондай-ақ оның әлемдік аренадағы «орнын» анықтайды.

І. Тарау. Ақшаның мәні, қызметтері және түрлері.

1. 1. Ақша жүйесінің қалыптасу ерекшеліктері

Ақша-кредит статистикасы елдің қаржы ұйымдарының каржылық және қаржылық емес активтері мен пассивтерінің қорлары (қалдықтары) туралы мәліметтердің кешенді жиынынан тұрады. 2001 жылғы желтоқсаннан бастап Қазақстандағы ақша-кредит статистикасының талдау негізі, тұтастай алғанда ХВҚ Басшылығының ақша-кредит және қаржы статистикасын жасау жөніндегі ұсыныстарына сәйкес келетін тұжырымдамалар мен анықтамаларды көрсетеді.

Ақша-кредит статистикасы жөніндегі деректер Ұлттық Банктің және Қазақстанда жұмыс істейтін екінші деңгейдегі банктердің шоттарын қамтиды, солардың негізінде Ұлттық Банк бойынша екінші деңгейдегі банктер мен банк жүйесіне монетарлық шолу жасалады. Ұлттық Банктің монетарлық шолуында ақша базасының барлық құрамдас бөліктері бойынша деректер болады, оған елдің ақша агрегаттарының негізіне жататын Ұлттық Банктің міндеттемелері кіреді. Екінші деңгейдегі банктердің монетарлық шолуына ақша массасының ұлттық көрсеткішіне кіретін банктердің міндеттемелері жөніндегі деректер кіреді. [5]

Институционалдық қамту бойынша едәуір ауқымды болып табылатын және елдің қаржы секторының барлық институционалдық бірліктері бойынша шоғырландырылған деректер бар қаржы секторының шолуын жасау үшін ақша-кредит статистикасын кредиттік серіктестіктердің шоттары мен басқа қаржы институттарының (ломбардтардың, сақтандыру компанияларының, зейнетақы қорларының және т. б. ) шоттарын кіргізу есебінен кеңейту жоспарлануда. Бұл ақша-кредит және қаржы статистикасының елдегі қаржы қызметінің анағұрлым теңбе-тең көрінісін бере алатындай болуы үшін қажет. Қаржы секторының шолуын жасаған кезде Қазақстандағы ақша-кредит және қаржы статистикасы елдің қаржы рыногындағы өзгерістердің жалпы көрінісін көрсету үшін құралдар мен мекемелері барынша кең ауқымын қамтитын болады. Валюта операцияларын жүргізген кезде жекелеген шектеулерді кезең бойынша алу, уақыт пен халықаралық практика талаптарына сәйкес валюта операцияларын реттеудің өзге де әдістерін қолдану. Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген валюталық заңнамасында белгіленген шектеулер мен кедергілер дамып келе жатқан рыноктық қатынастары бар елдердің көпшілігіне тән. [6] Қазіргі кезде республикаға шетелдік капиталдың тұрақты ағыны, төлем теңгерімі айырбас бағамның тұрақтылығы валюталык реттеу саясатының акцентін капиталдың әкетілуіне қатаң бақылаудан қаржы қаражатын тиімді пайдалануды арттыру міндетіне бағыттауға, сондай-ақ ішкі қаржы рыногын дамытуға және жаңа қаржы құралдарының пайда болуына мүмкіндік береді. Валюталық ырықтандырудың негізгі бағыттары мен кезеңдері Қазақстан Республикасында валюталық режимді ырықтандыру тұжырымдамасында керсетілген, соған сәйкес бірінші кезеңді іске асыру үшін әлдеқайда тартымды және экономикалык жағынан сенімді валюта операцияларына қатысты жекелеген шектеулерді алып тастауды айқындайтын Қазақстан Республикасында

валюталық режимді ырықтандырудың 2003-2004 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды. Бағдарлама шеңберінде валюта операциялары бойынша ақпараттық базаны жетілдіру, ішкі валюта рыногында кең ауқымдағы алыпсатарлық операцияларға жол бермеудің және қысқа мерзімді капитал ағындарын бақылаудың тиімді тетігін құру, сондай-ақ валюталық бақылау рәсімдерін жүйелеу және жеңілдету көзделген. Бағдарламаның ережелерін іске асыру валюталық реттеудің шектеулі режимнен кең ауқымды және мейлінше тұрақсыздандыратын капитал ағындарының мониторингі мен бақылаудың нарықтық нысандарына және әдістеріне көшу үшін алғышарттар жасайды. Валюталық режимді толық ырықтандыру, яғни валюта операцияларын жүргізуге рұқсат беруден тіркеу, хабарлау тәртібіне көшу мен ағымдағы және күрделі операциялар бойынша ұлттық валютаның конверсиялануына (ырықтандырудың екінші және үшінші кезеңдері) 2007 жылы қол жеткізу болжанады. Осы мақсатты іске асыру үшін ұлттық валютаның толық конверсиялануының қағидаттары жасалатын Валюталық режимді ырықтандырудың 2005-2007 жылдарға арналған тиісті бағдарламасы дайындалатын болады. Сонымен бірге дағдарыстық құбылыстар пайда болған жағдайда, Үкімет пен Ұлттық Банктің шектеулер енгізу құқығы сақталады. Мемлекеттің төлем жүйесін дамытудағы маңызды мақсаты Қазақстанның төлем жүйесін Еуропалық одақ стандарттарына толық жақындату және төлем құралдарының жаңа түрлерін енгізу мен дамыту болып табылады.

Сондай-ақ Қазақстанда төлем карточкаларына қызмет көрсету жөніндегі қызметті шоғырландыру мақсатында Төлем карточкаларының ұлттық жүйесін құру және дамыту қажет. Бұдан басқа, ТМД елдерінің (ЕуроАзЭә немесе басқа құрылымның) нақты уақыт режимінде есептеудің ұлттық жалпы жүйелеріне негізделген жалпы төлем жүйесін құру, сондай-ақ Қазақстанның төлем жүйесін ТМД мен шет елдерде танымал ету маңызды бағыт болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстанның төлем жүйесі халықаралық қаржы ұйымдарының дамыған елдердің төлем жүйелеріне қойылатын барлық талаптарына сай келеді. Бұл ретте, төлем жүйелерінде пайдаланылатын нормативтік база мен технологиялар үнемі жетілдіріліп және жоғарылатылып отырады.

Еуропалық одақ елдеріндегі соңғы әзірлемелер микропроцессорлық технологиялар негізінде төлем карточкаларының жүйелерін дамытуға бағытталған. Осыған байланысты, Қазақстанның төлем жүйелерін Еуропалық Одақ стандарттарына жақындату жөніндегі іс-шаралар шеңберінде Ұлттық Банк өзінің күш-жігерін Қазақстанда микропроцессорлық карточкалар негізінде төлем карточкаларын енгіз мен дамытуға бағыттауды жоспарлайды.

Микропроцессорлық карточкалар негізінде төлем карточкаларын енгізу бағытында алғашқы қадам жасалды да - Қазақстан Республикасында микропроцессорлық карточкалар негізінде төлем карточкаларының ұлттық банкаралық жүйесін дамыту бағдарламасы қабылданды. Бағдарламада көзделген микропроцессорлык карточкалар негізінде төлем карточкаларын пайдалану болашақта халыққа, сауда-сервис кәсіпорындарына оларға қай банк қызмет көрсеткеніне қарамай қызмет көрсету бойынша бірыңғай "төлем" кеңістігін құруға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасының аумағында төлем карточкаларының жүйесі дамыту қолма-қол ақшамен жасалмайтын ақша айналымын кеңейтуге, эмиссияға жұмсалатын шығыстарды азайтуға және қолма-қол ақшаға қызмет көрсетуге, сондай-ақ тиімділігі аздау төлем құралдарынан (мысалы, чек сияқты) жаңа тиімдірек төлем құралдарының түрлеріне көшуге мүмкіндік береді. Осы мақсаттар үшін Ұлттық Банктің бастамасы бойынша Төлем карточкаларының ұлттық банкаралық жүйесінің арнайы ұйымы - "Процессинг орталығы" акционерлік қоғамы (бұдан әрі -Процессинг орталығы) құрылды, оған төлем карточкалары бойынша транзакцияларды өңдеу, төлем карточкаларын, сондай-ақ халықаралық төлем жүйелерінің төлем карталарын пайдалана отырып жүзеге асырылатын төлемдерді маршрутизациялау мен клиринг бойынша міндеттер жүктелді. [7]

Процессинг орталығының қызметі, сондай-ақ микропроцессорлық карталар базасында электронды коммерция жүйелерін (E-Commerce) құру және дамыту, коммерциялық ұйымдарға, корпоративтік және жеке клиенттерге, мемлекеттік мекемелерге қызмет көрсету; әлеуметтік мәселелер: сақтандыру, азаматтарды жүйeгe келтіру, жинақтаушы зейнетақы қорларындағы қалдықтар бойынша көшірмелер жөнінде қызмет көрсету саласын дамыту жэне т. б. болжанады.

Микропроцессорлық карточкалар негізінде төлем карточкаларының ұлттық банкаралық жүйесін ендірудің ұзақ мерзімді стратегиялық мақсаты Ұлттық Банктің айналыстағы ақша массасын тиімді басқару қабілетін сақтау, қаржы рыноктарының тұрақтылығына қауіп төндіруі немесе төлем жүйесіне сенімді жоюы ықтимал жүйелік және басқа да тәуекелдерді шектеу түтынушыларға жаңа әрі тиімді, тәуекелі аз, қымбат емес және қолайлы төлем және қаржы қызметтерін көрсету әдістерін дамыту болып табылады.

Микропроцессорлық карточкалар негізінде төлем карточкаларының ұлттық банкаралық жүйесін ендіру үшін мынадай іс-шараларды дәйекті түрде іске асыру кажет:

- жүйені құруға байланысты құқықтық қатынастарды қалыптастыру;

- тұтынушылардың сұранымын, сауда (қызмет көрсету) ұйымдарының төлеуге төлем карточкаларын қабылдауға дайындығын анықтау;

- төлем карточкаларын пайдаланумен әлуетті қылмыстарды болдырмау әдістерін, сондай-ақ төлем карточкаларын ұстаушылар үшін салдарлар мен әлуетті тәуекелдерді анықтау. Бұдан басқа, қызметін мынадай негізгі бағыттарда дамыту болжанып отырған Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы елдің төлем жүйесін дамытуда маңызды роль атқарады:

- ТМД елдерінің бірыңгай мемлекетаралық төлем жүйесін құруға қатысу немесе баска құрылым) - төлем жүйесін сату жөніндегі қызметтер көрсетуді дайындау және ТМД елдері мен басқа да елдерге ұсыныс; қазақстандық және сол сиякты шетелдік каржы институттарын коса отырып, SWIFT сервис бюросын одан әрі дамыту - SWIFT көлік жүйесін пайдаланушыларға SWIFT арқылы төлем жүйесіне хабарламалар қабылдауға және беруге қосымша мүмкіндік беру үшін Қазақстан төлем жүйесімен ықпалдастыру; ақша аударудың банкаралык жүйесінде және клирингінде жаңа қаржы құралдарын дамыту; Қазақстанның жүмыс істеп тұрған төлем жүйесін және Ақпарат көлігінің қаржылық автоматтандырылған жүйесін негізгі ақпаратгы басқару жүйесімен ыкпалдастыру; - пайдаланушылар үшін АКҚаЖ арқылы төлем жүйесіне хабарламалар қабылдауға және беруге қосымша мүмкіндіктер жасау үшін көлік жүйесін ықпалдастыру; қазақстандық және сол сияқты шетелдік қаржы институттарын қоса отырып, одан әрі дамыту.

Ақша-кредит саясаты құралдарын қолдануды жетілдіру және инфляциясыз экономикалық өсу үшін жағдай жасауға және экономикадағы күрт құлдырауларды болдырмауға бағытталған ақша-кредит және қаржы-бюджет саясатының келісілген шараларын қабылдау. Осы мақсатқа қол жеткізу мынадай міндеттерді шешу арқылы қамтамасыз етіледі:

- экономикалық конъюнктураның ауытқуларын және осы ауытқуларға ықпал ететін негізгі факторларды шұғыл анықтау, талдау және болжау;

- ақша-кредит саясатының экономиканың нақты секторына ықпал ету арналарының тиімділігін зерттеу жэне талдау. Ұлттық Банк Директорлар кеңесінің 2000 жылғы 18 наурыздағы N 103 қаулысымен бекітілген Ұлттық Банктің жүйесінде экономиканың нақты секторындағы кәсіпорындар мониторингінің тұжырымдамасы негізінде 2000 жылғы 4-тоқсаннан бастап кәсіпорындарға тоқсан сайынғы тұрақты режиммен ерікті негізде жүргізілетін зерттеулер ұйымдастырылды, олардың нәтижелері елдің, аймақтың және базалық салалардың ағымдағы және болжамды экономикалық жай-күйін және экономикадағы үрдістерге баға алуды камтамасыз етеді. [8] Сонымен бірге мониторинг нәтижелерін жоғарыда аталған мақсаттарда тұтастай пайдалану мүмкіндігі кәсіпорындардың - мониторингке қатысушылардың танымалдығына, яғни елдің және өңірлер экономикасының салалық құрылымын кәсіпорындардың қандай дәрежеде көрсетуіне байланысты. Қазіргі уақытта мониторингке экономиканың барлық базалық салаларынан 1000-нан астам кәсіпорын қатысады. Сонымен қатар, бұл - мониторинг өзінің алғашқы қадамын бастаған онеркәсіп салаларының басым түрде ірі және орташа кәсіпорындары. Сондықтан Ұлттық Банктің және оның өңірлік филиалдарының күш-жігері негізінен басқа салалардың кәсіпорындарын зерделеуге тартуға бағытталған. Алға қойылған міндеттерді іске асыруға: 1) экономикадағы іскер цикл сатысын айқындау үшін алдыңғы көрсеткіштердің, қысқа мерзімді ауытқулары жүйесін құру; 2) мыналардың:- мониторингке қатысушы кәсіпорындардың танымал болуын арттыру; -ақша-кредит саясатын ағымдағы жүзеге асыру үшін тікелей бағдарлау ретінде қорытынды көрсеткіштерді әзірлеу; - кәсіпорындардың сауалнамаларды толтыруын оңайлату мақсатында оларды жетілдіру және ақша-кредит саясатының экономиканың нақты секторына негізгі ықпал ету арналарын зерттеу мүмкіндігін камтамасыз ету негізінде экономиканың нақты секторында экономикалық процестердің жай-күйін және күтілетін өзгерістерді бағалауды жақсарту қызмет етеді. ЖІ ауытқуларының бағыты мен көлемін талдау экономикадағы сұраныс факторларына ақша-кредит және қаржы-бюджет саясатының келісілген шараларымен уақтылы ықпал ету арқылы оларды қалпына келтіру үшін неғұрлым нақты бағдарлар береді. Мониторинг жүргізу, сондай-ақ кәсіпорындарда айқындылықтың болмауына жол бермеу арқылы экономиканың нақты және қаржы секторын бұдан әрі жақындату проблемасын шешуге жағдай жасайды, бұл индустриалдық және инновациялық даму бойынша ұзақ мерзімді мемлекеттік саясатты іске асыруда оң ықпал етеді.

Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы бірден бір шарт және өнім болып табылады. Тауар бұл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі. Адам еңбегінің өнімі, оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар формасын қабылдайды. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективті алғышарттарды құрайды. Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны, мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның қоғамға қажеті шамалы. Сондықтан да әрбір тауар қажетті тұтыну құнын алу құралы бола отырып, өзінің өндірушісінің қатынасы бойынша айырбас кұны ретінде көрінеді. «Айырбас құн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан және олармен бірге өз бетінше өмір сүретін тауар, ол ақша». [9]

Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады. Тауарлар және ақшалар бір және осы тауар формасының нақты қарама-қарсы жақтары бола отырып, айырбас процесінде бір-бірін табады және өзара бір-біріне ауысады.

Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың басқа бір тауарға кездейсоқ айырбасталынуы барысында, айырбас құнның жай немесе кездейсоқ формалары қолданылады.

Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиіленді. Жалпы тауар массасының ішінен барынша жиі айырбасталатын тауардың бөлініп шығуымен құнның жай формасы толық формаға өте бастады. Мысалы, бидайды етке, майға, жүнге және т. б. айырбастауға мүмкін болды.

Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбастау құралы бола бастады. Осыдан келіп, құнның толық немесе кең көлемді формасынан жалпы кұндық формасына жасырын түрде өту басталды. Бірақ оның ролі бір тауарға нық бекітілмеген еді. Біртіндеп жалпы кұндық эквивалент ролін белгілі бір тауарлар көптеп аткара бастады және осы тауарлар ақша деп аталынды. Құнның жалпы құндық формасына айналды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.