Орталық азиядағы исламның радикалдану үрдісі

Ислам дінінің практика жүзінде радикалдану процесі 18 ғ-да Араб түбегінде өмір сүрген Мұхамет Әбд әл-Уаххабтың есімімен тікелей байланысты. Діни отбасында дүниеге келген Мұхамет Әбд әл-Уаххаб ерте жастан ислам догматтарына қызығып, бірқатар ислам оқу орталықтарында оқыды. Ислам дініндегі ең қатал ханбалиттік мазхаб идеологтары еңбектерін оқып-өскен ол ең алдымен, замандастарына Мұхамет пайғамбар заманынан бері ислам дінінің қатты бұрмаланғанын айтып, ислам дінін «жаңартулардан тазартуға» шақырды. Ол әулиелердің бейіттеріне барып зиярат ету (оның ішінде Мұхаммет пайғамбардың да), адамдардың оларды құдай алдында қамқорлықққа шақыру және т. б. ислам дінімен біте қайнасып кеткен салт-дәстүрлерді ауыр күнәлардың қатарына жатқызды. Діни сауаты төмен араб тайпалары арасында қолдау тапқан Әбд әл-Уаххабтың насихаттары сондай-ақ, мақсатқа жетудің тәсілі ретінде халықты «жиһатқа», яғни қасиеттті соғысқа шақырды. Көптеген ғылыми әдебиеттерде «реформатор» деп есептелінетін, алайда ислам дінінің дамуына, көркеюіне ешбір үлес қоспаған оның идеяларында алғашқы кезден-ақ саяси реңк байқалды. Өйткені Әбд әл-Уаххаб шынайы діни емес, араб халықтарының басын біріктіріп, Осман империясының боданынан шығу сияқты саяси мәселелермен шұғылданып кетті. Мұны байқаған Недж мемлекетінің (Орталық Арабия) әмірі Сауд Әбд әл-Уаххабтың соңынан ергендерге (ары қарай уаххабшыларға) үлкен қолдау көрсететіндігін білдіріп, оларды сол кезде саяси жағынан бытыраңқы болған арабтарды бірлесіп, біріктіруге шақырды. Екі жақ арасындағы уағдаластық шамамен 1750 жылы жасалды.
Мұнан кейінгі 15 жылда Саудтың басшылығымен уаххабшылар Орталық Арабияны түгел өздеріне бағындырып, 1786 ж. мұнда Саудтың әулеті билік құрған ірі мемлекет пайда болды. Ал 1787ж. (1791) Әбд әл-Уаххаб қайтыс болғаннан соң Саудтар мемлекетіндегі рухани билік те осы әулеттің қолына өтті. Ал Сауд өмірден озған соң Араб түбегін біріктіру ісі оның ұрпақтары – ұлы Әбд әл-Әзиз бен немересі Саудқа қалды. Уаххаб ілімін өз мемлекетінің идеологиясы қылып алған Саудтықтар кейінгі жылдары да өздерінің жаулап алушылық соғыстарында бірталай жетістіктерге жетті. Мысалы, ұзақ соғыстардан кейін уаххабшылар 1804ж. Араб түбегінің көп бөлігін, оның ішінде мұсылмандар үшін ең қасиетті екі қала Мекке мен Мединені де басып алды. Алайда Ирак пен Сирияға жасаған жорықтары нәтижесіз аяқталды. Қайда барса да өз идеологияларын өзгелерге күштеп таңбақ болған уаххабшыларды жергілікті халықтар қолдамады.
Ал 19 ғасырдың басында уаххабшылардың күшейіп бара жатқанын көрген Осман империясы Саудтар мемлекетіне қарсы шықты. Түрік сұлтаны бұйрығымен Египет билеушісі Мұхаммет Әли 1818-1819жж. Саудтар мемлекетіне қарсы жорыққа шығып, уаххабшыларды жеңіліске ұшыратты. Алайда жеңілістен мойымаған уаххабшылар радикалды исламды шетелдерге таратуды одан ары жалғастырып, 19 ғ-дың 20-шы жж. Үндістанға да жетті. Осы жылдары Мұхаммет Исмаил мен Саид Ахмет Барелви деген екі уаххабшының басшылығымен Солтүстік Үндістан мұсылмандарының жергілікті билікке қарсы қозғалысы болып өтті.