Темпераменттің шығу тегі, дамуы және қалыптасуы

Кіріспе
І Темпераменттің алғаш қалыптасуы
1.1 Темпераменттің жалпы түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.2 Жоғары жүйке қызыметінің типтері темпераменттің табиғи негізі ... .10
1.3 Жүйке қызыметі қасиеттерінің тұрақсыздығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
ІІ Темперамент типтеріне сипаттама
2.1 Темпераменттің төрт типтерінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Темперамент және жеке адамның қалпы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.3 Темпераменттердің балалық шақтардағы көріністері ... ... ... ... ... ... ..19
ІІІ Темпераменттің адам мінезімен байланысы
3.1 Темпераменттің және жеке адамның басқа қасиеттерінің өзара байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
3.2 Темпераменттердің тәрбиелеу мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.3 Темпераменттің теориялары мен зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Ұсыныстар

Белгілі бір адамға тән және өмір әсерлеріне жауап реакцияладың динамикасы, тонусы мен бірқалыптылығында көрініс беретін мінез - құлықтың табиғи ерекшеліктерін – темперамент деп ұғынуымыз керек.
Мінез - құлық тек әлеуметтік жағдайларда ғана емес жеке адамның табиғи құрылымына да тәуелді. Адамның биологиялық жағын көрсететін қасиеттің бірі болып табылатын темперамент жас балалардың ойыны үстінде, түрлі қарым – қатынас жағдайында анығырақ және ертерек байқалады.
Темперамент тұлғаның барлық психикалық көріністеріне рең беріп отырады, ол эмоция мен ойлауға, еріктік қимыл - қозғалысқа, сөздің сарыны мен ырғағына әсер етеді. Бірақ темпераментке жеке адамның моральдық тәрбиесі, әлеуметтік бағдары, әуестенуі, қызығуы тәуекелді еместігін естен шығармаған абзал.
Темперамент туралы ілім ерте замандарда пайда болған. Гиппократ, кейіннен Гален сияқты дәрігерлер адамдардың мінез-құлықтарының дара көріністерін бақылау арқылы солардың өз ерекшеліктерін сипаттап жазуды, түсіндіруді ойластырады. Темперамент туралы ілімнің негізін салған ежелгі грек дәрігері Гиппократ болды. Гиппократтың пікірінше, адамның тәнінде төрт түрлі сұйықтық болады: қан, шырын, сары және қара өт, олар дұрыс араласса – адамның дені сау, дұрыс араласпаса – сырқат болады. Ағзадағы сұйықтардың біреуінің басым болуы адамның темпераментін анықтайды. Сұйықтардың аттарына орайлас

қойылған темперамент атаулары күні бүгінге дейін сақталып келеді. Мәселен холериктік темперамент – сһоІе (өт), сангвиник темперамент –sangues (қан), флегматиктік темперамент – phlegma (шырын) меланхоликтік темперамент – melanos chole (қара өт) деген сөздерден алынған. Гиппократ темпераменттер белгілі мөлшерде адамның тұрмысына, ауа – райы жағдайларына тәуелді болады деп санады. Мәселен, отырып жұмыс істейтіндердің денесінде флегма жинақталса, үнемі қимыл қозғалыстағыларда - өт көбейеді, темпераментте соған сәйкес анықталады. Гиппократ типтерді дұрыс сипаттағаны мен, оларды ғылыми тұрғыдан түсіндіре алмады.

1. Қ.Б.Жарықбаев «Психология» Алматы Мектеп1993ж
(257-261)
2. Гоноболин.Ф.И«Психология»АлматыМектеп1977
(182-183)
3. Ә.Алдамұратов «Жалпы психология» Алматы Мектеп 1996 (93-100 б)
4.Қ.Б.Жарықбаев «Әдеп және жантану» Алматы Мектеп 2000
(83-85 б)
5.Сәбит Бап-Баба «Жалпы психология» Алматы 2002
(222-229 б)
6.А. Темірбеков. С.Балаубаев «Психология» Алматы Мектеп 1966 (29-33)
7. Р.С. Немов «Психология» Москва 2003 (394-450)
8. И.В.Дубровина «Психология» 1999 (210-214)
9. Намазбаева «Психология» Алматы 2005 (248-253)
10. М.Мұқанов «Жас ерекшелік психологиясы» Алматы 1982 (182-187)
11. Аймауытов Ж. «Психология» Алматы (63-67)
12. Ә.Ж.Алдамұратов «Қызықты психология» Алматы Қазақ университеті баспасы 1992 (78-93)
13. В.В.Белоус «Темперамент и деятельность» 1990ж (26-52)
14. Қ.Б.Жарықбаев «Жантану негіздері» Алматы 2002
(287-297)
15. В.М. Руслов «О природе темперамента и его места в структуре индивидуальных свойства личности» 1885 (19-33)
16. Я.Стреляц «Роль темперамента в психической развитий» М: 1982 (162-227)
17. Ю.Б. Гиппенритер «Введение вобщую психологию» 1988
(234-256)
18.Б.В. Богословский «Жалпы психология» Алматы Мектеп 1980 (280-302)
19. Теплов В.М «Психология »Алматы 1953 (56-59)
20. Р.С.Немов «Психология» ІІІ- том М: 2000 (400-401)

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ

Психология кафедрасы
050103 Педагогика және психология мамандығы

Тақырыбы: Тампераменттің шығу тегі, дамуы және қалыптасуы
Курстық жұмыс

Оындаған:Жамединова Д.А
Ғылыми
жетекші:Нығметова Ғ.Н

Алматы 2007
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе
І Темпераменттің алғаш қалыптасуы
1.1 Темпераменттің жалпы
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.2 Жоғары жүйке қызыметінің типтері темпераменттің табиғи негізі ... .10
1.3 Жүйке қызыметі қасиеттерінің
тұрақсыздығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ Темперамент типтеріне сипаттама
2.1 Темпераменттің төрт типтерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Темперамент және жеке адамның
қалпы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..18
2.3 Темпераменттердің балалық шақтардағы
көріністері ... ... ... ... ... ... ..19
ІІІ Темпераменттің адам мінезімен байланысы
3.1 Темпераменттің және жеке адамның басқа қасиеттерінің өзара
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3.2 Темпераменттердің тәрбиелеу
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.3 Темпераменттің теориялары мен зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Ұсыныстар

І Темпераменттің алғаш қалыптасуы
1.1. Темпераменттің жалпы түсінігі
Белгілі бір адамға тән және өмір әсерлеріне жауап реакцияладың
динамикасы, тонусы мен бірқалыптылығында көрініс беретін мінез - құлықтың
табиғи ерекшеліктерін – темперамент деп ұғынуымыз керек.
Мінез - құлық тек әлеуметтік жағдайларда ғана емес жеке адамның
табиғи құрылымына да тәуелді. Адамның биологиялық жағын көрсететін
қасиеттің бірі болып табылатын темперамент жас балалардың ойыны үстінде,
түрлі қарым – қатынас жағдайында анығырақ және ертерек байқалады.
Темперамент тұлғаның барлық психикалық көріністеріне рең беріп
отырады, ол эмоция мен ойлауға, еріктік қимыл - қозғалысқа, сөздің сарыны
мен ырғағына әсер етеді. Бірақ темпераментке жеке адамның моральдық
тәрбиесі, әлеуметтік бағдары, әуестенуі, қызығуы тәуекелді еместігін естен
шығармаған абзал.
Темперамент туралы ілім ерте замандарда пайда болған. Гиппократ,
кейіннен Гален сияқты дәрігерлер адамдардың мінез-құлықтарының дара
көріністерін бақылау арқылы солардың өз ерекшеліктерін сипаттап жазуды,
түсіндіруді ойластырады. Темперамент туралы ілімнің негізін салған ежелгі
грек дәрігері Гиппократ болды. Гиппократтың пікірінше, адамның тәнінде төрт
түрлі сұйықтық болады: қан, шырын, сары және қара өт, олар дұрыс араласса –
адамның дені сау, дұрыс араласпаса – сырқат болады. Ағзадағы сұйықтардың
біреуінің басым болуы адамның темпераментін анықтайды. Сұйықтардың
аттарына орайлас

қойылған темперамент атаулары күні бүгінге дейін сақталып келеді. Мәселен
холериктік темперамент – сһоІе (өт), сангвиник темперамент –sangues (қан),
флегматиктік темперамент – phlegma (шырын) меланхоликтік темперамент –
melanos chole (қара өт) деген сөздерден алынған. Гиппократ темпераменттер
белгілі мөлшерде адамның тұрмысына, ауа – райы жағдайларына тәуелді болады
деп санады. Мәселен, отырып жұмыс істейтіндердің денесінде флегма
жинақталса, үнемі қимыл қозғалыстағыларда - өт көбейеді, темпераментте
соған сәйкес анықталады. Гиппократ типтерді дұрыс сипаттағаны мен, оларды
ғылыми тұрғыдан түсіндіре алмады.
Кейіннен темперамент жайлы осындай гуморальдық теориялардан басқа
химиялық, физикалық, анатомиялық, неврологиялық және таза психологиялық
теорияларда ұсынылды. Бірақ бұлардың бірде – біреуі де темпераменттің
табиғатын толық және дұрыс түсіндірмеді.
Жоғары жүйке қызметінің негізгі қасиеттерін ашқан И.П.Павловтың ғылыми
еңбегі ерекше. Ол темпераменттің осы қасиеттерінің туа үйлесуіне орай
сипатталатындығын көрсетті. Павлов өзінен бұрынғылардан өзгеше жолмен, атап
аитқанда, дененің сыртқы құрылымын зерттеген неміс психиаторы Кречмерден,
қан сауыттарының құрылымын зерттегендерден (П.Ф. Лесграфт) басқаша
ағзаларды бір тұтас нәрсе деп қарап, ондағы ми қызыметіне ерекше назар
аударды. Ми біріншіден, барлық мүшелермен ұлпалардың жұмысын реттейді,
екіншіден, жүйедегі сан алуан бөліктердің қызметін үйлестріп, біріктіреді,
үшіншіден, ол барлық органдардың импульстарынан әсер алып оырады да осыған
орай өз қызыметін қажетті күйге түсіреді, төртіншіден, ол ағзаның сыртқы
ортаның байланысын, бұлардың бейнелерін сәулелендіруді жүзеге асырып
отырады.
Темперамент – жүйке жүйесінің тума қасиеттерінен, туындайтын адамның
жеке өзгешеліктерінің бірі. Ол адамдардың эмоциялық қозғыштығынан, қимыл –
қозғалысынан, жалпы белсенділігінен жақсы байқалады.
Темперамент – оргонизімнің физиологиялық өзгешеліктерімен,
әсіресе, жоғары жүйке қызыметінің тума қасиеттерімен шарттас психикалық
құбылыс. Темпераменттің жалпы қозғалысынан да (мәселен, біреулер шапшаң
қозғалады, тез қимылдайды, енді біреулер жай қимылдап, асықпай істейді),
психиканың күші мен тереңдігінен де (мәселен, біреу өжет, алғыр болса,
екінші біреу керісінше, сылбыр, жігерсіз болады ), адамның көңіл – күйінің
ерекшеліктерінен де (салмақты, тұрақты, жеңіл, тұрақсыз т.б.) эмоция
сезімдерінен де (біреу сабырлы, екінші біреу күйгелек т.б.) жақсы байқалып
отырады.
Темпераманет туралы алғашқы ой-пікірлер ғылымда өте ерте кездің өзінде-
ақ айтыла бастады. Ежелгі Грецияның белгілі ғалымы, дәрігер Гиппократтың
(б.э.б. 460-356) еңбектерінде бұл жөнінде біраз пікірлер айтылған.
Гиппократтың ойынша, әр түрлі темпераменттер адамдар мен жануарлардың
денесінде төрт түрлі сұйық заттарға байланысты болмақ. Олар: денені жылытып
тұратын –қан, салқындататын – шырын (слизь) құрғататын – бауырдағы сары өт
және оған дымқылдық беретін қара өт (талақ). Осы төрт түрлі сұйықтың,
араласуының пропорциясын грекше красис деп атаған. Ал латын тілінде бұл
терминді темпераментум деп атап кеткен.
Сөйтіп, Гиппократ және оның шәкірттері адамдағы темпераменттердің әр
түрлілігі организмдегі осы төрт түрлі сұйық заттың бір-бірінен аз –
көптігіне байланысты деп түсінген. Мәселен, организімде қанның пропорциясы
артық болса, ол сангвиникалық, ал шырын басым болса, флгматик темперамент
деп; ал организімде қара өт басым болса меланхолик, организмде сары өт
басым болса, холерик темпераменті деп аталады.
Гипократ организімдегі сұйықтардың бірінен екіншісінің басым болуы
кейбір аурулардың шығу тарихын түсіндіруге де жарайды деді, ол мидың рөлін
түсіне білді, оны бездердің бірі деп санады. Бұл адамның жеке
ерекшеліктерін жаратылыстық ғылыми зерттеудің алғашқы қадамы еді.
Рим дәрігері Гален (129-199) темпераменттің санын он үшке жеткізді.
Гален организмде жылылық не ғұрлым басым болса, адамның темпераменті күшті
болатынын, денесі салқын болса, темпераментті баяулайтынын айтты. Бұл
секілді түсініктердің прогрессивтік маңызы зор, өйткені адамның тәнін
зерттеу, тәжірбиеге көңіл аудара бастау сол кезде кең жайылған, жан тәнге
байланыссыз нәрсе дейтін теріс пікірге берілген үлкен соққы еді.
Орта ғасырдағы ғалымдар темпераментті организімдегі химиялық заттардың
құрамына байланысты түсіндіруге тырысты. Кейіннен темперамент организімнің
түрліше физиологиялық өзгешеліктеріне, атап айтқанда, қан жолы жүйесінің
құрылысына, зат алмасуға, ішкі секрецйя бездеріне т.б. байланысты деген
пікірлерде тарауда. Неміс философы И.Кант (1724-1804) өзінің Антропология
деген еңбегінде темпераменттің төрт түрі туралы толық психологиялық
сипаттама берді. Бірақ ол темперамент пен мінез ұғымдарын бір-біріне балама
ретінде қарастырды.
Темперамент туралы теориялар ХІХ ғасырдың аяқ кезінде де кең өріс
алды. Мәселен, неміс анатомы Гейне темпераменттердің түрліше болуы жүйке
жүйесінің тонусына байланысты десе, орыс антропологы Н.Л.Зеланд (1833-1902)
ми қабықшасындағы молекулярлық қозғалыстың жылдамдығы мен біркелкілігіне
байланысты деді. Көрнекті орыс педагогы П.Ф.Лесгафт (1837-1909)
темпераменттерді қан сауыттарының жуандығы мен кеңдігіне байланысты деп
тұжырымдады. Темпераменттердің физиологиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан
дәиекті етіп түсіндірген академик И.П.Павловтың ілімі темперамент туралы
түсінікті ғылыми сара жолға түсірді. Жүйке жүйесінің типтері мен
қабығындағы қозу, тежелу процесінің үш негізгі белгісінің (күш
қозғалғыштығы) жиынтығынан құрастырылады.
Жүйке процестерінің күшіне – ми қабығының жұмыс істеу қабілеттілігі,
яғни сыртқы ортаның түрлі тітіркендіргіштеріне мидың төзімділігі жатады.
Жүйке процестерінің тепе теңдігі деп қозу мен тежелудің бір-біріне тең
келуін айтады.

1-кесте

Сөйтіп И.П.Павлов ілімінің айтуынша, жүйке жүйесінің әрбір типінің үш
белгісі болады. Мәселен, күшті типтердің бірі – ұстамсыз тип – жұмыс істеу
қабілеті күшті, қозу, тежелу процестері бір-бірімен сәйкес келмейтін (қозуы
ылғи да басым келіп отыратын) ереше қозғалыстағы тип. Күшті типтердің
екіншісі – ширақ типтер деп аталады. Мұнда қозу мен тежелу процестері бір-
біріне тең келіп, тез алмасып отырады. Күшті типтің үшіншісі – тежелу бір-
біріне тең келіп, бірақ алмасуы саран, баяу қозғалатын тип. Әлсіз типте
қозумен тежелу процестері баяу көрініп отырады. Күшті тітіркендіргіштердің
әсерінен туатын шектен тыс тежеулерде әлсіз типте жиі болып отрады. Мұндай
кейде күшті типтер сыртқы дүниеден келетін түрлі әсерлерге төзімді келсе,
әлсіз тип морт сынып кететін болады. Павлов ашқан жүйке жүйесінің негізгі
типтері темпераменттердің физиологиялық негіздерін жақсы түсіндірдеі.
Павлов сангвиниктерді – ширақ, жүйке жүйесі күшті, қозу мен тежелуі тең,
қозғалғыш адам; холериктерді – ұстамсыз, жүйке жүйесі күшті, қозуы
тежелуінен басым; флегматиктерді жүйке жүйесі күшті, қозуы мен тежелуі бір-
біріне тең болғанымен, қозғалысы баяу адамдар десе; меланхоликтерді – жүике
жүиесі әлсіз типті адамдар деп сипаттады.
И.П.Павлов осы айтылған негізгі типтерден басқа да аралас, көшпелі
типтердің кездесетіндігін айтты. Мәселен, ұстамсыз типтің өзінен қозуы мен
тежелуі бірдей күшті (бірақ аз да болса қозуы басымдау тұратын) сонымен
қатар, қозу мен тежелудің күші тепе-тең келетін варианттар байқалған.
И.П.Павлов жануарлардың жүйке жүйесінің типін айыру үшін жасаған
тәжірибесінің кейбір қорытындылары адам темпераменттерінің физиологиялық
негіздерін түсінуге толық жарайтындығын көрсете келіп, темпераментке
мынадай анықтама берді: Темперамент жануарлар мен жеке адамның жалпы
сипаттамасы, әрбір индивидумның барлық әрекетіне белгілі оң беретін жүйке
жүйесінің жалпы сипаттамасы.
2-кесте

ТемпераменттердіңЖүйке жүйесініңЖүйке процестерінің (қозу,тежелу)
түрлері типтері (Павловқасиеттері
(Гиппократ терминалогиясы
терминологиясы бойынша)
бойынша)
күші Тепе-теңддігқозғалғыштығы
і
Холерик Ұстамсыз тип Күшті Тең емес
(қозуы
Сангвиник Ширақ тип Күшті тежелуінен Қозғалғаш
Флегматик Баяу тип Күшті басым) баяу қозғалады.
Меланхолик Әлсіз тип Әлсіз Тепе-тең

Соңғы жылдары көрнекті орыс психологы Б.М.Тепловтың (1896-1965)
лабараториясында жүйке жүйесінің типтрі одан ары зерттеле түсті. Егер
И.П.Павлов өзінің тәжірбиесін жануарларға жасаған болса, Б.М.Тепловпен оның
шәкірттері осындай тәжірбиені адамдарға жасады. Бұл зерттеулерде
И.П.Павловтың нерв жүйесінің төрт түрлі типі туралы ілім адамдардың жеке
өзгешеліктерін, әсіресе, оның темпераменттерін анықтауда ерекше маңыз
алатын, бірден-бір ғылыми теория екені тағыда дәлелдене түсті.
Б.М.Тепловтың шәкірттерінің бірі В.Д.Небылицин (1930-1972) осындай
зерттеулердің бірінде жүйке жүйесінің әлсіз типінің өзі бірнеше
варианттарға бөлінетінін анықтап берді. Бұрын өмір сүруге икемсіздеу деп
саналатын осы әлсіз типтің өзі енді қозғалғыш, баяу, қозумен тежелу,
теңгерілмеген типтер деп бөлінетін болды. Әлсіз типтіңде сезімталдығы күшті
екендігі, осыған орай оның сыртқы ортаға бейімделе алу қабілеті екендігі
анықталды.

1.2. Жоғары жүйке қызыметінің типтері-темпераменттің табиғи негізі
И.П.Павловтың шартты рефлекстер әдісі арқылы жоғары жүйке
қызыметінің және жүйке үрдісінің негізгі қасиеттері – қозумен тежелудің
заңдылықтарын ашты. Жүйке үрдістерінің негізгі қасиеттері: 1) күші, 2) тепе-
теңдігі, 3) қозғалғыштығы.
Жүйке үрдістерінің күші – бұл жүйке-жүйесі мен жүйке жасушаларының
жұмыс қабілеттілігінің көрсеткіші. Күшті жүйке-жүйесі түрлі
тітіркендіргіштерге төзімді келсе, әлсіз мұндайға шамасы келмей, морт
сынып жатады.
Жүйке үрдістерінің тепе-теңдігі – бұл қозу мен тежелудің өзара сайма-
сайлығын көрсетеді. Бұл үрдістер кейде бір-бірімен тепе-тең болып, кейде
тең келмей, біреуі екіншісінен күшті болып отырады.
Жүйке үрдістерінің қозғалғыштығы – бір үрдістің екінші үрдіспен алмасу
шапшаңдығы. Бұл мидың кездейсоқ және қолайсыз өзгерістерге бейімделуіне
мүмкіндік береді.
Осы қасиеттердің түрліше араласып, қосылуы жоғарғы жүйке қызыметінің
түрлі типтерін сипаттайды.
Осылардың ішінде төрт тип жиі ұшырасады. Бұлардың үшеуін И.П.Павлов
күшті типке, біреуін - әлсіз типке жатқызады. Күшті тип тепе-тең және тең
емес типтерге, ал тепе-тең қозғалғыш және тыныш типтерге бөлінеді.
Жоғары жүйке қызыметінің типтері:
Күшті Әлсіз
Тепе-тең Тең емес (ұстамсыз)
Ширақ тыныш
Жүйке жүйесінің типтері. Осыдан мына төменгі типтер жүйесі шығады.
1. Күшті тең емес (ұстамсыз) тип қозу үрдісінің күштілігімен және
тежелудің әлсіздігімен сипатталады.
2. Күшті тепе-тең (қозу үрдісі тежелу үрдісімен сайма-сай
болады) қозғалғыш тип.
3. Күшті тепе-тең, инертті (сырттай тыныш) тип.
4. Әлсіз тип қозу мен тежелу үрдістерінің баяулығымен, олардың
әлсіз қозғалысымен (инертті) сипатталады.
Жүике қызыметінің осы типтері адамдар мен жануарларға ортақ
типтер болып табылады.
Жоғары да айтылған жүйке жүйесінің төрт типі тұлғаның әр түрлі
көріністерін барлық жағынан көрсете алмайтыны белгілі. И.П.Павлов бұл
типтерді жиі және ерекше байқалып отыратын негізгі типтер дей келіп,
бұлардың арасында ауыспалы, аралық тип түрлері түрлі кездеседі.
И.П.Павлов адамдардың мінез құлқын дұрыс аңғару үшін жүйке жүйесінің
типтерімен қатар олардың ауыспалы және аралық формаларында білу қажет
деген еді.
Б.М.Теплов жүйке-жүйесін сипаттайтын жалпы типтік қасиеттермен
қатар ми қабығының жекелеген бөліктерін жұмысын сипаттайтын (мәселен,
есту, көру, қозғалыс аймақтары) парциальдық (шынара) типологиялық
қасиеттерде болады. Егер жалпы типтік қасиеттер адам темпераментінің
ерекшелігін көрсететін болса, парциальдық қасиеттер арнаулы
қабілеттерді зерттеуде үлкен маңыз алады деген еді.
Жоғары жүйке қызыметінің аралық және ауыспалы формалары, сондай-
ақ оның парциальды типтері туыстан пайда болатын түрлі нышандарға
орай, не жеке тұлғаның өмір сүру барысында негізгі қалыпқа түсетін
типтерден туындайды.

1.3. Жүйке қызыметі қасиеттерінің тұрақсыздығы
Жүйке қызыметінің типі адаммен бірге туады және оның түгелдей
өзгеріске ұшырауы мүмкін. Дегенмен И.П.Павлов жүйке қызыметі
типтерінің жекеленген қасиеттерін өзгертуге болатындығын тәжірбие
жүзінде дәлелдеген. Мәселен, қозу үрдісі тежелуінен басым, күшті
ұстасыз тип машықтанып, жаттығу арқылы өзінің тежелу үрдісі күшін
біршама арттырып, оны қозу үрдісімен теңестіргені байқалаған. Осыдан
И.П.Павлов: күшті қозғыш типтерді жаттықтыру арқылы тежелу үрдісінің
күшін арттырып, бір-бірімен теңестіруге болады, - деген қорытындыға
келеді.
Бұл жағдай, мәселен, ұстамсыз типтің бірнеше варианттары болатындығына
да негіз бола алады. Қозу үрдісі шегіне жетіп, тежелу әлсірейтін типте
болуы мүмкін. Немесе екі үрдіс те күшті, бірақ қозу шамадан тыс
келетін типте ұшырасады және тежелу, қозу үрдістерінің күші тепе-тең
үшінші түрінің кездесетіндігі де байқалады.
Сөйтіп, И.П.Павлов айтқандай, уақыт өткен сайын жай қайталанып
отыратын жаттығулар арқылы ұстамсыздықты кейіннен біршама түзетуге
болатындығын дәлелдейтін ерекше фактілерді жиі кездестіреміз.
И.П.Павлов шама келетін ұзақ жаттығу арқылы жүйке жұйесінің
әлсіз типін шынықтыруға болады деген қорытындыға келеді. Жүйке
қызметінің әлсіз типінің қасиеттері ерекше байқалған адамның да
қолайлы тәрбие нәтижесінде кез келген қиындықты ойдағыдай жеңе
алатындығы сөзсіз.
Кейінгі зерттеулер жүйке үрдістерінің қозғалғыштығы мұндағы
қасиеттердің онтогенездік дамуда ерекше өзгеріп отыратындығын
байқатқан.

ІІ. Темперамент түрлері
2.1Темпераменттің төрт типінің сипаттамасы
Холерик темпераменті. Бұл типтің өкілі аса қозғыштығы мен, соған
орай мінез құлқының ұшқалақтығымен көзге түседі. Холерик қарым-
қатынаста – күйгелек, бір беткей, шабуылға жаны құмар, іс-әрекетте
пысық. Холериктер жұмысты үзіп-үзіп істегенді ұнатады. Олар айналысқан
ісіне жан-тәнімен беріледі. Осы жолда кездескен қиындықтың бәрін
жеңуге даяр тұрады, кедергілерді жеңіп, мақсатына жетеді. Қайрат
жігері мұқалы, өз мүмкіндігіне сенімі кетсе, еңсесі түсіп, еш нәрсеге
мойыны жар бермей қояды. Осылайша, тек көңілі ауғанда істеушілік, оның
жүйке қызметінің бір қалыпты тепе-тең еместігінен болады. Бұл жөнінде
И.П.Павлов былай дейді: Байсалдылығы жоқ қажырлы адам кез келген іске
барлық күш жігерімен кіріседі де содан тез шаршап қалады, кейіннен
зауқы аумай қояды...
Сангвиник темпераменті. Бұл темпераменттің өкілін И.П.Павлов
қызу қанды, іскер адам деп санайды. Бірақ ол ылғи қызықты іспен
айналысқанда ғана осындай күйде болады. Мұндай іс жоқ кезде ол
жабырқаңқы, сылбыр жүреді.
Сангвиникке қимыл қозғалыста – белсенділік, өмір жағдайының
өзгеруіне жеңіл бейімделушілік тән. Ол адамдармен тез тіл тауып,
шүйіркелесе кетеді, жұртты жақтырмайды. Ұжым ішінде сангвиник көңілді
ақ жарқын, іске бар ықыласымен кірісетін, әуесқой адам. Осылайша
жалындап тұрғанымен іске зауқы болмаса, яғни күнделікті күйбеңі,
төзімділікпен ерінбей-жалықпай істеуді қажет ететін жұмыс тап болғанда
суынып қалады.
Сангвиникте эмоция тез пайда болып, тез өзгереді. Бұл-оның көңіл
күйінің қолайсыз түріне тез арылып, өзін қызықтырған іске кіріскен
кезде ақ жарқын, жаны жайсаң жағдайға түсе алатындығының белгісі. Мида
жаңадан жасалатын уақытша байланыстардың тез өзгеріп, қайтадан өңделуі
оның ақыл ойының оңтайлылығын байқатады. Сангвиник ойға жүйрік, өткір
тілді, жаңаны тез қабылдағыш, зейінді келеді. Әр түрлі көп қырлы
жұмысты нәтижелі атқарады. Бір қалыптылықты және шапшаңдылықты
тілейтін жұмыстар бұған өте қолайлы.
Флегматик темпераменті. И.П.Павловтың сипаттауынша, бұл барлық
уақыттада байсалды, ұстамды бір қалыпты, табанды және төзімді,
еңбекқор адам. Жүйке үрдістерінің тепе-теңдігі мен баяулығы
флегматикке қандай жағдай да болмасын бір қалыпты тыныштықта болуға
мүмкіндік береді.
Қозу үрдісін бәсеңдететін күшті оның ырықсыз қимыл қозғалыстары
болып, ұсақ-түйекке алаңдатпай жүйелі жұмыс істеуге, бір қалыпты өмір
сүруге жағдай жасайды, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.