Темпераменттің шығу тегі, дамуы және қалыптасуы

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ

Психология кафедрасы

050103 Педагогика және психология мамандығы

Тақырыбы: Тампераменттің шығу тегі, дамуы және қалыптасуы

Курстық жұмыс

Оындаған:Жамединова Д. А

Ғылыми жетекші:Нығметова Ғ. Н

Алматы 2007

М А З М Ұ Н Ы

Кіріспе

І Темпераменттің алғаш қалыптасуы

1. 1 Темпераменттің жалпы түсінігі . . . 3

1. 2 Жоғары жүйке қызыметінің типтері темпераменттің табиғи негізі . . . 10

1. 3 Жүйке қызыметі қасиеттерінің тұрақсыздығы . . . 13

ІІ Темперамент типтеріне сипаттама

2. 1 Темпераменттің төрт типтерінің сипаттамасы . . . 14

2. 2 Темперамент және жеке адамның қалпы . . . 18

2. 3 Темпераменттердің балалық шақтардағы көріністері . . . 19

ІІІ Темпераменттің адам мінезімен байланысы

3. 1 Темпераменттің және жеке адамның басқа қасиеттерінің өзара байланысы . . . 21

3. 2 Темпераменттердің тәрбиелеу мәселесі . . . 22

3. 3 Темпераменттің теориялары мен зерттеу әдістері . . . 26

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер

Ұсыныстар

І Темпераменттің алғаш қалыптасуы

1. 1. Темпераменттің жалпы түсінігі

Белгілі бір адамға тән және өмір әсерлеріне жауап реакцияладың динамикасы, тонусы мен бірқалыптылығында көрініс беретін мінез - құлықтың табиғи ерекшеліктерін - темперамент деп ұғынуымыз керек.

Мінез - құлық тек әлеуметтік жағдайларда ғана емес жеке адамның табиғи құрылымына да тәуелді. Адамның биологиялық жағын көрсететін қасиеттің бірі болып табылатын темперамент жас балалардың ойыны үстінде, түрлі қарым - қатынас жағдайында анығырақ және ертерек байқалады.

Темперамент тұлғаның барлық психикалық көріністеріне рең беріп отырады, ол эмоция мен ойлауға, еріктік қимыл - қозғалысқа, сөздің сарыны мен ырғағына әсер етеді. Бірақ темпераментке жеке адамның моральдық тәрбиесі, әлеуметтік бағдары, әуестенуі, қызығуы тәуекелді еместігін естен шығармаған абзал.

Темперамент туралы ілім ерте замандарда пайда болған. Гиппократ, кейіннен Гален сияқты дәрігерлер адамдардың мінез-құлықтарының дара көріністерін бақылау арқылы солардың өз ерекшеліктерін сипаттап жазуды, түсіндіруді ойластырады. Темперамент туралы ілімнің негізін салған ежелгі грек дәрігері Гиппократ болды. Гиппократтың пікірінше, адамның тәнінде төрт түрлі сұйықтық болады: қан, шырын, сары және қара өт, олар дұрыс араласса - адамның дені сау, дұрыс араласпаса - сырқат болады. Ағзадағы сұйықтардың біреуінің басым болуы адамның темпераментін анықтайды. Сұйықтардың аттарына орайлас

қойылған темперамент атаулары күні бүгінге дейін сақталып келеді. Мәселен холериктік темперамент - сһоІе (өт), сангвиник темперамент -sangues (қан), флегматиктік темперамент - phlegma (шырын) меланхоликтік темперамент - melanos chole (қара өт) деген сөздерден алынған. Гиппократ темпераменттер белгілі мөлшерде адамның тұрмысына, ауа - райы жағдайларына тәуелді болады деп санады. Мәселен, отырып жұмыс істейтіндердің денесінде флегма жинақталса, үнемі қимыл қозғалыстағыларда - өт көбейеді, темпераментте соған сәйкес анықталады. Гиппократ типтерді дұрыс сипаттағаны мен, оларды ғылыми тұрғыдан түсіндіре алмады.

Кейіннен темперамент жайлы осындай гуморальдық теориялардан басқа химиялық, физикалық, анатомиялық, неврологиялық және таза психологиялық теорияларда ұсынылды. Бірақ бұлардың бірде - біреуі де темпераменттің табиғатын толық және дұрыс түсіндірмеді.

Жоғары жүйке қызметінің негізгі қасиеттерін ашқан И. П. Павловтың ғылыми еңбегі ерекше. Ол темпераменттің осы қасиеттерінің туа үйлесуіне орай сипатталатындығын көрсетті. Павлов өзінен бұрынғылардан өзгеше жолмен, атап аитқанда, дененің сыртқы құрылымын зерттеген неміс психиаторы Кречмерден, қан сауыттарының құрылымын зерттегендерден (П. Ф. Лесграфт) басқаша ағзаларды бір тұтас нәрсе деп қарап, ондағы ми қызыметіне ерекше назар аударды. Ми біріншіден, барлық мүшелермен ұлпалардың жұмысын реттейді, екіншіден, жүйедегі сан алуан бөліктердің қызметін үйлестріп, біріктіреді, үшіншіден, ол барлық органдардың импульстарынан әсер алып оырады да осыған орай өз қызыметін қажетті күйге түсіреді, төртіншіден, ол ағзаның сыртқы ортаның байланысын, бұлардың бейнелерін сәулелендіруді жүзеге асырып отырады.

Темперамент - жүйке жүйесінің тума қасиеттерінен, туындайтын адамның жеке өзгешеліктерінің бірі. Ол адамдардың эмоциялық қозғыштығынан, қимыл - қозғалысынан, жалпы белсенділігінен жақсы байқалады.

Темперамент - оргонизімнің физиологиялық өзгешеліктерімен, әсіресе, жоғары жүйке қызыметінің тума қасиеттерімен шарттас психикалық құбылыс. Темпераменттің жалпы қозғалысынан да (мәселен, біреулер шапшаң қозғалады, тез қимылдайды, енді біреулер жай қимылдап, асықпай істейді), психиканың күші мен тереңдігінен де (мәселен, біреу өжет, алғыр болса, екінші біреу керісінше, сылбыр, жігерсіз болады ), адамның көңіл - күйінің ерекшеліктерінен де (салмақты, тұрақты, жеңіл, тұрақсыз т. б. ) эмоция сезімдерінен де (біреу сабырлы, екінші біреу күйгелек т. б. ) жақсы байқалып отырады.

Темпераманет туралы алғашқы ой-пікірлер ғылымда өте ерте кездің өзінде-ақ айтыла бастады. Ежелгі Грецияның белгілі ғалымы, дәрігер Гиппократтың (б. э. б. 460-356) еңбектерінде бұл жөнінде біраз пікірлер айтылған. Гиппократтың ойынша, әр түрлі темпераменттер адамдар мен жануарлардың денесінде төрт түрлі сұйық заттарға байланысты болмақ. Олар: денені жылытып тұратын -қан, салқындататын - шырын (слизь) құрғататын - бауырдағы сары өт және оған дымқылдық беретін қара өт (талақ) . Осы төрт түрлі сұйықтың, араласуының пропорциясын грекше «красис» деп атаған. Ал латын тілінде бұл терминді т емпераментум деп атап кеткен.

Сөйтіп, Гиппократ және оның шәкірттері адамдағы темпераменттердің әр түрлілігі организмдегі осы төрт түрлі сұйық заттың бір-бірінен аз - көптігіне байланысты деп түсінген. Мәселен, организімде қанның пропорциясы артық болса, ол сангвиникалық, ал шырын басым болса, флгматик темперамент деп; ал организімде қара өт басым болса меланхолик, организмде сары өт басым болса, холерик темпераменті деп аталады.

Гипократ организімдегі сұйықтардың бірінен екіншісінің басым болуы кейбір аурулардың шығу тарихын түсіндіруге де жарайды деді, ол мидың рөлін түсіне білді, оны бездердің бірі деп санады. Бұл адамның жеке ерекшеліктерін жаратылыстық ғылыми зерттеудің алғашқы қадамы еді.

Рим дәрігері Гален (129-199) темпераменттің санын он үшке жеткізді. Гален организмде жылылық не ғұрлым басым болса, адамның темпераменті күшті болатынын, денесі салқын болса, темпераментті баяулайтынын айтты. Бұл секілді түсініктердің прогрессивтік маңызы зор, өйткені адамның тәнін зерттеу, тәжірбиеге көңіл аудара бастау сол кезде кең жайылған, жан тәнге байланыссыз нәрсе дейтін теріс пікірге берілген үлкен соққы еді.

Орта ғасырдағы ғалымдар темпераментті организімдегі химиялық заттардың құрамына байланысты түсіндіруге тырысты. Кейіннен темперамент организімнің түрліше физиологиялық өзгешеліктеріне, атап айтқанда, қан жолы жүйесінің құрылысына, зат алмасуға, ішкі секрецйя бездеріне т. б. байланысты деген пікірлерде тарауда. Неміс философы И. Кант (1724-1804) өзінің «Антропология» деген еңбегінде темпераменттің төрт түрі туралы толық психологиялық сипаттама берді. Бірақ ол темперамент пен мінез ұғымдарын бір-біріне балама ретінде қарастырды.

Темперамент туралы теориялар ХІХ ғасырдың аяқ кезінде де кең өріс алды. Мәселен, неміс анатомы Гейне темпераменттердің түрліше болуы жүйке жүйесінің тонусына байланысты десе, орыс антропологы Н. Л. Зеланд (1833-1902) ми қабықшасындағы молекулярлық қозғалыстың жылдамдығы мен біркелкілігіне байланысты деді. Көрнекті орыс педагогы П. Ф. Лесгафт (1837-1909) темпераменттерді қан сауыттарының жуандығы мен кеңдігіне байланысты деп тұжырымдады. Темпераменттердің физиологиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан дәиекті етіп түсіндірген академик И. П. Павловтың ілімі темперамент туралы түсінікті ғылыми сара жолға түсірді. Жүйке жүйесінің типтері мен қабығындағы қозу, тежелу процесінің үш негізгі белгісінің (күш қозғалғыштығы) жиынтығынан құрастырылады.

Жүйке процестерінің күшіне - ми қабығының жұмыс істеу қабілеттілігі, яғни сыртқы ортаның түрлі тітіркендіргіштеріне мидың төзімділігі жатады.

Жүйке процестерінің тепе теңдігі деп қозу мен тежелудің бір-біріне тең келуін айтады.

1-кесте

Сөйтіп И. П. Павлов ілімінің айтуынша, жүйке жүйесінің әрбір типінің үш белгісі болады. Мәселен, күшті типтердің бірі - ұстамсыз тип - жұмыс істеу қабілеті күшті, қозу, тежелу процестері бір-бірімен сәйкес келмейтін (қозуы ылғи да басым келіп отыратын) ереше қозғалыстағы тип. Күшті типтердің екіншісі - ширақ типтер деп аталады. Мұнда қозу мен тежелу процестері бір-біріне тең келіп, тез алмасып отырады. Күшті типтің үшіншісі - тежелу бір-біріне тең келіп, бірақ алмасуы саран, баяу қозғалатын тип. Әлсіз типте қозумен тежелу процестері баяу көрініп отырады. Күшті тітіркендіргіштердің әсерінен туатын шектен тыс тежеулерде әлсіз типте жиі болып отрады. Мұндай кейде күшті типтер сыртқы дүниеден келетін түрлі әсерлерге төзімді келсе, әлсіз тип морт сынып кететін болады. Павлов ашқан жүйке жүйесінің негізгі типтері темпераменттердің физиологиялық негіздерін жақсы түсіндірдеі. Павлов сангвиниктерді - ширақ, жүйке жүйесі күшті, қозу мен тежелуі тең, қозғалғыш адам; холериктерді - ұстамсыз, жүйке жүйесі күшті, қозуы тежелуінен басым; флегматиктерді жүйке жүйесі күшті, қозуы мен тежелуі бір-біріне тең болғанымен, қозғалысы баяу адамдар десе; меланхоликтерді - жүике жүиесі әлсіз типті адамдар деп сипаттады.

И. П. Павлов осы айтылған негізгі типтерден басқа да аралас, көшпелі типтердің кездесетіндігін айтты. Мәселен, ұстамсыз типтің өзінен қозуы мен тежелуі бірдей күшті (бірақ аз да болса қозуы басымдау тұратын) сонымен қатар, қозу мен тежелудің күші тепе-тең келетін варианттар байқалған. И. П. Павлов жануарлардың жүйке жүйесінің типін айыру үшін жасаған тәжірибесінің кейбір қорытындылары адам темпераменттерінің физиологиялық негіздерін түсінуге толық жарайтындығын көрсете келіп, темпераментке мынадай анықтама берді: « Темперамент жануарлар мен жеке адамның жалпы сипаттамасы, әрбір индивидумның барлық әрекетіне белгілі оң беретін жүйке жүйесінің жалпы сипаттамасы».

2-кесте

Темпераменттердің түрлері (Гиппократ терминологиясы бойынша)

Жүйке жүйесінің типтері (Павлов терминалогиясы бойынша)

Жүйке процестерінің (қозу, тежелу) қасиеттері

күші

Тепе-теңддігі

қозғалғыштығы

Темпераменттердің түрлері (Гиппократ терминологиясы бойынша):

Холерик

Сангвиник

Флегматик

Меланхолик

Жүйке жүйесінің типтері (Павлов терминалогиясыбойынша):

Ұстамсыз тип

Ширақ тип

Баяу тип

Әлсіз тип

Жүйке процестерінің (қозу, тежелу) қасиеттері:

Күшті

Әлсіз

Тең емес (қозуы тежелуінен басым)

Тепе-тең

Қозғалғаш

баяу қозғалады.

Соңғы жылдары көрнекті орыс психологы Б. М. Тепловтың (1896-1965) лабараториясында жүйке жүйесінің типтрі одан ары зерттеле түсті. Егер И. П. Павлов өзінің тәжірбиесін жануарларға жасаған болса, Б. М. Тепловпен оның шәкірттері осындай тәжірбиені адамдарға жасады. Бұл зерттеулерде И. П. Павловтың нерв жүйесінің төрт түрлі типі туралы ілім адамдардың жеке өзгешеліктерін, әсіресе, оның темпераменттерін анықтауда ерекше маңыз алатын, бірден-бір ғылыми теория екені тағыда дәлелдене түсті. Б. М. Тепловтың шәкірттерінің бірі В. Д. Небылицин (1930-1972) осындай зерттеулердің бірінде жүйке жүйесінің әлсіз типінің өзі бірнеше варианттарға бөлінетінін анықтап берді. Бұрын өмір сүруге икемсіздеу деп саналатын осы әлсіз типтің өзі енді қозғалғыш, баяу, қозумен тежелу, теңгерілмеген типтер деп бөлінетін болды. Әлсіз типтіңде сезімталдығы күшті екендігі, осыған орай оның сыртқы ортаға бейімделе алу қабілеті екендігі анықталды.

1. 2. Жоғары жүйке қызыметінің типтері-темпераменттің табиғи негізі

И. П. Павловтың шартты рефлекстер әдісі арқылы жоғары жүйке қызыметінің және жүйке үрдісінің негізгі қасиеттері - қозумен тежелудің заңдылықтарын ашты. Жүйке үрдістерінің негізгі қасиеттері: 1) күші, 2) тепе-теңдігі, 3) қозғалғыштығы.

Жүйке үрдістерінің күші - бұл жүйке-жүйесі мен жүйке жасушаларының жұмыс қабілеттілігінің көрсеткіші. Күшті жүйке-жүйесі түрлі тітіркендіргіштерге төзімді келсе, әлсіз мұндайға шамасы келмей, «морт сынып» жатады.

Жүйке үрдістерінің тепе-теңдігі - бұл қозу мен тежелудің өзара сайма-сайлығын көрсетеді. Бұл үрдістер кейде бір-бірімен тепе-тең болып, кейде тең келмей, біреуі екіншісінен күшті болып отырады.

Жүйке үрдістерінің қозғалғыштығы - бір үрдістің екінші үрдіспен алмасу шапшаңдығы. Бұл мидың кездейсоқ және қолайсыз өзгерістерге бейімделуіне мүмкіндік береді.

Осы қасиеттердің түрліше араласып, қосылуы жоғарғы жүйке қызыметінің түрлі типтерін сипаттайды.

Осылардың ішінде төрт тип жиі ұшырасады. Бұлардың үшеуін И. П. Павлов күшті типке, біреуін - әлсіз типке жатқызады. Күшті тип тепе-тең және тең емес типтерге, ал тепе-тең қозғалғыш және тыныш типтерге бөлінеді.

Жоғары жүйке қызыметінің типтері:

Күшті Әлсіз

Тепе-тең Тең емес (ұстамсыз)

Ширақ тыныш

Жүйке жүйесінің типтері. Осыдан мына төменгі типтер жүйесі шығады.

Күшті тең емес (ұстамсыз) тип қозу үрдісінің күштілігімен және тежелудің әлсіздігімен сипатталады.
Күшті тепе-тең (қозу үрдісі тежелу үрдісімен сайма-сай болады) қозғалғыш тип.
Күшті тепе-тең, инертті (сырттай тыныш) тип.
Әлсіз тип қозу мен тежелу үрдістерінің баяулығымен, олардың әлсіз қозғалысымен (инертті) сипатталады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.