Тұлғаның қоғамдағы өлеуметтік рөлі

Жоспар
Кіріспе

КІРІСПЕ НЕПЗП БӨЛІМ
1. ТҰЛҒАНЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ ӨЛЕУМЕТТІК РӨЛІ
2. ТҰЛҒАНЫҢ ДАМУЫ
3. ОТБАСЫНДА ТҰЛҒАНЫҢ ТОЛЫҚТАЙ ҚАЛЫПТАСУЫ
ҚОРЫТЫНДЫ

Тұлға пробламасы бірқатар ғылымдардың-филисофия, социология, психология, педагогика, т.б. ғылымдардың зерттеу объектісіне жатады.
Мәселен, философия тұлғаны таным мен творчествоиың, іс-әрекеттің субъектісі ретінде қарастырса, психология оны психикалық қасиеттер мен процестердің: мінез-құлық, темперамент, қабілет, т.б. тұрақты жиынтығы ретінде зерттейді.
Тұлға- қоғамдағы болып жататын өлеуметтік құбылыстар мен процестердің, сол сияқты жекелеген адамдар мен әлеуметтік топтардың іс-әрекеттерінің себептерін, мәнін жеке тұлғалардың мәнді сипатты белгілері арқылы түсінуге болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның мінез-құлқы арқылы тұтас топтың, қоғамның өмірін түсінуге болады.
Тұға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып саналады. « Тұлға» дегеніміз кім?
Бұл сұраққа жауап беру үшін «адам», «индивид», «тұлға» деген ұғымдардың арасындағы мазмұндық айырмашылықты біліп алуымыз керек. « Адам» деген-адмазат баласының жер бетіндегі басқа биологиялық организмдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.
« Индивид» адам тегінің нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық-бұл әр адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның екінші адамнан айырмашылығы. Ал, «тұлға»дегеніміз, адамның тек табиғи-биологиялық қасиеті ғана емес, ол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс-қатынастар негізінде қалыптасқан адамдардың мәні.Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы деп те атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға дегеніміз, индивидтің табиғаттан тыс адами қасиеті, яғни оның әлеуметтік емірінің мәнді жақтарын сипаттайтын сапасы. Адам қоғамсыз өмір сүре аламайды.
Индивид- жеке-дара адам. Барлық адамға тән ортақ қасиет-ол тек қоғамда ғана өмір сүреді. Ол қоғам ішінде ғана нәтиже алады, себебі ол қоғамдық болмыс тәжірибесін бойына сіңіреді. Жаңа туған сәбидің ата-анасынан тәуелсіз өмір сүруге ешқандай қабілеті болмайды. Бұл жағынан ол жануар, хайуанаттардың кез келгенімен әлсіз екені белгілі. Мысалы, жұмыртқадан шыққан құс балапаны бірден тамақ іздеп жүгіреді. Ата-ананың, басқа адамдардың қамқорлық көмегінсіз адам баласы өсіп жетіле алмаған болар еді.
Демек, адамның адамдық қасиеттерін қалыптастыратын тек қоғамдық орта. Ол үшін адам туған күнінен бастап, сол ортадан қол үзіп кетпеуі міндет. Осы ортамен тығыз байланыс, қатынаста болып, сол ортаның (топтың,ұйымның алуан түрлі басқа қауымдастықтардың) іс-тәжірибелерін, сапа қасиеттерін өзінің бойына сіңіруі қажет. Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі- өмір сүру ортасын өз еңбегімен өзгерту,қайта жасау тәсілін, ол үшін еңбек құралдарын, оның ең қарапайым түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолын меңгеру қабілетінде болды.Тек еңбек процесінде адамдар бір-бірімен қатынас, байланыс жасауды, ойларын бір-біріне сөз арқылы жеткізуді үйренеді. Бара-бара адам еңбегі бүкіл материалдық және рухани мәдениет жүйесінің субъектісі яғни жасаушысы болып шықты. Қоғамдық қатынастар адамның өмір сүруіне қажетті материалдық игіліктерді (тамақ, киім, баспана) өндіру қажеттілігінен туады. Әлеуметтік ортаның болуы қажет, өйткені онда мәдени орта болады, онымен жас сәби бала әр уақытта байланыста, қатынаста болуы керек. Онсыз, яғни әлеуметтік ортасыз сәби бала жан-жақты дами алмайды.
Әрбір тұлғаның белгілі бір деңгейде іштей санасы, қасиеті болады. Осылардың жиынтығы тұлғаның құрылымын қалыптастырады.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ НЕПЗП БӨЛІМ
ТҰЛҒАНЫҢ ҚОҒАМДАҒЫ ӨЛЕУМЕТТІК РӨЛІ
Т¥ЛҒАНЫҢДАМУЫ
ОТБАСЫНДАТ¥ЛҒАНЫҢТОЛЫҚТАЙ ҚАЛЫПТАСУЫ ҚОРЫТЫНДЫ
Кіріспе
Тұлға пробламасы бірқатар ғылымдардың-филисофия, социология, психология,
педагогика, т.б. ғылымдардың зерттеу объектісіне жатады.
Мәселен, философия тұлғаны таным мен творчествоиың, іс-әрекеттің
субъектісі ретінде қарастырса, психология оны психикалық қасиеттер мен
процестердің: мінез-құлық, темперамент, қабілет, т.б. тұрақты жиынтығы
ретінде зерттейді.
Тұлға- қоғамдағы болып жататын өлеуметтік құбылыстар мен процестердің, сол
сияқты жекелеген адамдар мен әлеуметтік топтардың іс-әрекеттерінің
себептерін, мәнін жеке тұлғалардың мәнді сипатты белгілері арқылы түсінуге
болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның мінез-құлқы арқылы тұтас топтың,
қоғамның өмірін түсінуге болады.
Тұға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып
саналады. Тұлға дегеніміз кім?
Бұл сұраққа жауап беру үшін адам, индивид, тұлға деген ұғымдардың
арасындағы мазмұндық айырмашылықты біліп алуымыз керек. Адам деген-
адмазат баласының жер бетіндегі басқа биологиялық организмдерден өзгеше
қасиеттерін сипаттайтын жалпылама ұғым.
Индивид адам тегінің нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық-бұл әр
адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның
екінші адамнан айырмашылығы. Ал, тұлғадегеніміз, адамның тек табиғи-
биологиялық қасиеті ғана емес, ол табиғаттан тысқары тұрған, тек қана
қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс-қатынастар негізінде
қалыптасқан адамдардың мәні.Мұны адамның әлеуметтік сипатының бастамасы деп
те атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға дегеніміз, индивидтің табиғаттан тыс
адами қасиеті, яғни оның әлеуметтік емірінің мәнді жақтарын сипаттайтын
сапасы. Адам қоғамсыз өмір сүре аламайды.
Индивид- жеке-дара адам. Барлық адамға тән ортақ қасиет-ол тек қоғамда
ғана өмір сүреді. Ол қоғам ішінде ғана нәтиже алады, себебі ол қоғамдық
болмыс тәжірибесін бойына сіңіреді. Жаңа туған сәбидің ата-анасынан
тәуелсіз өмір сүруге ешқандай қабілеті болмайды. Бұл жағынан ол жануар,
хайуанаттардың кез келгенімен әлсіз екені белгілі. Мысалы, жұмыртқадан
шыққан құс балапаны бірден тамақ іздеп жүгіреді. Ата-ананың, басқа
адамдардың қамқорлық көмегінсіз адам баласы өсіп жетіле алмаған болар еді.
Демек, адамның адамдық қасиеттерін қалыптастыратын тек қоғамдық орта. Ол
үшін адам туған күнінен бастап, сол ортадан қол үзіп кетпеуі міндет. Осы
ортамен тығыз байланыс, қатынаста болып, сол ортаның (топтың,ұйымның алуан
түрлі басқа қауымдастықтардың) іс-тәжірибелерін, сапа қасиеттерін өзінің
бойына сіңіруі қажет. Адамның жануарлар дүниесінен бөлініп шығуының негізі-
өмір сүру ортасын өз еңбегімен өзгерту,қайта жасау тәсілін, ол үшін еңбек
құралдарын, оның ең қарапайым түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру жолын
меңгеру қабілетінде болды.Тек еңбек процесінде адамдар бір-бірімен қатынас,
байланыс жасауды, ойларын бір-біріне сөз арқылы жеткізуді үйренеді. Бара-
бара адам еңбегі бүкіл материалдық және рухани мәдениет жүйесінің
субъектісі яғни жасаушысы болып шықты. Қоғамдық қатынастар адамның өмір
сүруіне қажетті материалдық игіліктерді (тамақ, киім, баспана) өндіру
қажеттілігінен туады. Әлеуметтік ортаның болуы қажет, өйткені онда мәдени
орта болады, онымен жас сәби бала әр уақытта байланыста, қатынаста болуы
керек. Онсыз, яғни әлеуметтік ортасыз сәби бала жан-жақты дами алмайды.
Әрбір тұлғаның белгілі бір деңгейде іштей санасы, қасиеті болады. Осылардың
жиынтығы тұлғаның құрылымын қалыптастырады.

3
І.Тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік рөлі
Әлеуметтік рөл қоғамдағы адамдардың белгілі бір алатын орынына,
жағдайына, олардың басқалармен қарым-қатынастарына байланысты және
қабылдаған ережелерге сәйкес адамдардың атқаратын қызметтері.
Басқаша айтқанда, әлеуметтік рөл дегеніміз, қоғамдағы адамдардың белгілі
бір қызмет атқарған жағдайда белгілі бір тәртіп нормаларын сақтауын айтады.
Ал, рөлдік жүйе дегеніміз, адамның қоғамдағы алатын орнына, жағдайына,
тұрмысына сәйкес істейтін қызметінің жиынтығы, Адамдардың әлеуметтік
рөлдерді бойына сіңіріп, игеріп, меңгеруі тұлғаны әлеуметтендіру процесінің
бір бөлігі, оның қоғамға, топқа толық енуінің негізгі қажетті шарты.
Әлеуметтік рөлдердің мысалы ретінде адамдардың мамандыққа байланысты рөлін
айтуға болады. Әлеуметтік рөлдерді игеріп, меңгеруде адам әлеуметтік тәртіп
стандарттарын игеріп меңгереді,өзін өзі бағалап, бақылауды іске асырады.
Сөйтсе де, адам өмірде бірнеше байланыс-қатынастарға еніп, әр түрлі рөлдегі
іс-қызметтерді орындауға мәжбүр болады. Сондықтан адамға қойылатын талап-
тілектер де қайшылықта болады. Осылардың салдарынан адам сыртқы дүниөмен
байланысында, өзінің тұтастығын, бүтіндігін, бір сөзбен айтқанда,
мендігін сақтау үшін белгілі бір шартты қажет етеді, Бұл оның өзімен
езінің болуын және әр түрлі қызмет рөлдерін орындау үшін керек.
Бұл тұрғыдан қарағанда тұлғаның өзі осындай шарт ретніде болады.
Осы тетік орталық қызмет атқарушы орган болып, езінің мені атқаратын
қызметімен біріктіріледі, өзінің іс-әрекетіне тек қана бір әлеуметтік топан
іздеп қоймай, сонымен қатар емір сүрудің мақсатын білу үшін екінші бір
құбылыстардың мәнін, мақсатын білуге ұмтылады.

2.Т¥ЛҒАНЫҢ ДАМУЫ
Қоғамдағы әрбір адам ондағы алуан түрлі әлеуметтік топтарға кіреді. Мысалы,
отбасына, оқу тобына, достар копаниясына, ендіріс ұйымына, т.б. Әрбір
топтағы адамның белгілі бір орны талап-тілектер қойылып, ол оны орындайды.
Сонымен, нақтылы жағдайда бір адам бірде әке немесе шеше, екінші жағдайда
осы адам дос, үшінші жағдайда бастық болады, яғни нақтылы адам әр жағдайда
әр түрлі релдерде қызмет атқарады.
Отбасы- бұл адамдардың некелік және туыстық, жалпы тұрмыстық байланысқа
және езара жауапкершілікке негізделген адамдардың бірлігі.
Отбасының аса маңыздылығы оның қоғам алдында екі негізгі атқаратын
қызметінен керінеді. Біріншіден, отбасы - ол адамдардың ерекше тобы,
ейткені оның құрамы сырттан келетін адамдар саныен немесе сырттан келетін
адамдар санының есуімен байланысты емес, ол ез ішінде туатын балалр санымен
кебейіп, есіп отырады. Бұл топ ( яғни, отбасы) қоғамның биологиялық жағынан
үздіксіз дамуын қамтамасыз етеді. Басқаша айтқанда, адамдардың санын
кебейтіп, есіріп отырады. Отбасының екінші негізгі атқаратын қызметі-ол
қажетті мәдени мұраны қоғамдағы езінен жоғары үлкен бірліктер арқылы бір
ұрпақтан екінші ұрпаққа жалғасырып отырады.
Отбасының объективтік езгеру процесі оның топ ретіндегі сипаттамасымен
байланысты болады. Қазіргі отбасы- неке және балалардың денаулығын сақтау,
оларды тәрбиелеу құқықтық және моральдық жауакершілігі бар институционалдық
бірлік ретінде зерттеледі.
Американ әлеуметтанушысы Хиллдің кезқарасына сәйкес, қандай да бір отбасы
болмасын, оның темендігідей жалпы белгілері болады.
Отбасы мүшелері әр уақытта бір-біріне езара тәуелді болып келеді, соған
сәйкес отбасының бір мүшесінің міңез-құлқы езгерсе, ол басқалардың да
мінездерінің езгеруіне әкеледі.

4
Қандай да бір отбасы болмасын, ол біртұтас және жеке болады, оның
басқалармен байланысты белгілі бір дәрежедё шектеулі болады; Отбасы-
бейімделуші ұйым, ол өзін қоршаған әлеуметтік ортада тепе тендікті сақтауға
тырысады.
Отбасы дара бүтіндік ретінде сыртқы факторларға байланысты міндеттерді
орындаумен бірге, әрбір отбасы өз мүшесінің талап-тілегін, мұң-мүқтажын
орындауды қамтамасыз етеді,
Отбасы жеке-дара институт ретінде-оның тұрмыстық салты қоғамдық мүддеге
сәйкес немесе сәйкес келмейтін жагдайларға зерттелінеді.
Отбасын әлеуметтік институт ретінде осылай зерттеу арқылы болашақ отбасының
өзгеру үлгісін жасайды.
Ерлі- зайыпты адамдардың арасындағы қатынастар некелесу (үйлену, тұрмысқа
шығу) алуан түрлі тәртіп бұзушыларға қолданылатын жазалау шараларының
жиынтығы арқылы реттеліп отырады. Бұл некелесу ұйымы еркек пен әйелдің
арасындағы қарым-қатынастарды реттеп отырудың әлеуметтік ережелерінің,
олардың арасындағы міндет пен құқықтың жиынтығын белгілейді. Отбасының топ
ретінде дұрыс қызмет атқаруын, емір сүруін қамтамасыз етеді. Осы ережелер,
оның ішінде міндет пен құқық ережелері құқықтық сипатта болады. Ол неке мен
отбасы туралы заң мен кодекстер арқылы реттелінеді. Бекітілген құқықтық
ережелерге кіретін мәселелер: мүлікке иелік ету,ерлі-зайыпты адамдар
балаларын және бір-бірін материалдық қамтамасыз ету, т.б. Осыған сәйкес бұл
жерде некені бұзу туралы ережелердің жиынтығы белінеді.
Неке туралы басқа да ережелер бар, олар моральдық, салт-дәстүр, әдет-ғұрып
түрінде болады. Олардың қатарына: ерлі-зайыптылардың бір-бірінің кеңілін
табу,жағыну ережелері, некені және некелік тәртіпті сұрыптап алу,
отбасындағы бос уақытты дұрыс пайдалану, т.б. кіреді. Отбасы қатынастарының
басқа да түрлері бар. Мысалы, туыстармен, достармен, т.б. қатынасу.
Ережелер мен салт-дәстүрлер отбасының дамуына, езгеруіне байланысты әрбір
кезеңде әр түрлі сипатта керінуі мүмкін. Отбасы қатынастарындағы мәнді
құндылықтар мен ережелердің белініп отыруы, сонымен қатар ресмилікке
жатпайтын ережелерді бұзушылық еліміздің түпкір-түпкірлерінде, әрбір
аймағында кездесіп қалады, Бұлардың кебі салт-дәстүрлерге, олардың кейбірі,
мысалы, діни наным айырмашылықтарына, кезқарастарға байланысты болып
келеді.
Неке әлеуметтік институт ретінде қоғамның дамуы мен езгеруіне, оның
қажеттілігіне, мұң-мұқтажына, талап-тілегіне байланысты езгеріп отырады.
Отбасын әлеуметтік институт ретінде зерттеудегі талдау оның қандай
мәселелеріне көңіл аударуды анықтап береді: қоғамның некелік қатынастарға,
тұрмыс-салтына қалай эсер ететінін, әр түрлі әлеуметтік, саяси,
экономикалық жағдайларда отбасы ережелері мен бағалы құныдықтары қалай
ерекшеленіп отырады, отбасындағы тәртіп, қатынастар әлеуметтік тұрғыдан
қалай реттеліп отыратынын, т.б. айтуға болады. Қоғамдық қажеттілік пен
талап-тілекке отбасындағы тәртіп типтірінің (түрлері) қайсысы сәйкес,
қайсысы сәйкес еместігі, т.б. жатады.
Отбасын әлеуметтік институт ретінде зерттегенде мынадай жалпы ұғымдар
қолданылады: 1) некелік қатынастардағы қоғамдық қажеттілік, талап-тілектер,
мұқтаждықтар; 2) отбасының әлеуметтік қызметі; 3) отбасы қатынастарындағы
ережелер мен бағалық қүндылықтар; 4) әр түрлі типтегі (түрдегі) отбасындағы
тәртіп үлгілері, т.б.
Отбасы мүшелері бір шатырдың астында, яғни бір үйде тұрады, олар
отбасының шаруашылығын жүргізеді. Бұл 2-3 адам ұрпағын жалғастырады.
Отбасының жалпы шаруашылығы оның езінен үлкен бірліктерде болу шеңберіндегі
экономикалық іс-қызметпен анықталады. Бұл отбасының

5
шаруашылық қызметі адамдық тұрақты тәртіп үлгілеріне және олардың
арасындағы өзара әрекетке байланысты өрбиді.
Отбасы мүшелерінің атқаратын рөлі тек қана өзара эмоциялық сезімдерімен
ғана емес, сонымен бірге, адамдардың үлкен топтары-мемлекет, мешіт, шіркеу,
т.б. иснтитуттардың қызметімен байланысты болады.
Сонымен, отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынастар олардың сезімімен
( махаббат, сыйласу, құрметтеу), салт-ғұрыппен, ұрпақтан-ұрпаққа берілген
тәрбие, ереже, т,б, елшемдер арқылы анықталады. Осы сыртқы бақылау түрлері
отбасының бірлігін сырттан қолдаушы, әрі типі, факторы болып есептеледі.
Бірақ, қандай да бір отбасының іштей даму күштері болады.Олар жеке
қажеттілік, мұқтаждық, талап-тілек, бейімділік, алға ұмтылу, т.б. негізнде
пайда болады. Бұлар, яғни ішкі даму күштері сыртқы қысымдарға айтарлықтай
қарсы тұра алмайды.
Отбасы өзіне тән жалпы шеңбер (ұлт, мемлекет, мешіт, шіркеу) көлемінде
мәдени ортаны жасайды. Осы орта сәби баланың адамдық тұлғасын
қалыптастырады. Мұнымен бірге отбасы белгілі бір деңгейде жеке тәртіп
тәсілдерін құрып, оған ерекше қасиеттер дарытуы мүмкін. Отбасы типтері
қоғамның және өркениеттің әр түрлі, белгілі бір тарихи кезеңінде өмір сүріп
отырды.
Отбасының мүшелерінің арасындағы барлық қатынастардың, атап айтқанда,
рухани, адамгершілік, билік, бедел (авторитет), т.б. қатынастардың жиынтығы
отбасы құрылымы деп аталады.
Отбасы құрылымы және оның іштей ұйымдастырылуы көптеген факторларға
байланысты. Отбасы құрылымы, ең алдымен, ерлі-зайыпиылардың типіне (яғни,
үлгілі түріне) байланысты болады. Тарихта ерлі-зайыптылықтың моногамдық
(біркелкілік) және полимамдық (кепнекелік) түрлері болған.
Ерлі-зайыптыларды сұрыптау тұрғыоынан қарағанда-некелік эндогендік (яғни,
белгілі бір топтың, әсіресе, кастаның ішінен болуы. Бұл алғашқы қауымдық
қоғамға тән. Қазіргі уақытта тек қана ез ұлтында немесе діни қауымда
болатын некелік) және экзогомдық( бұл, керісінше, некелікті белгілі бір топ
немесе кастаның ішінен сұрыптап алуға тиым салу, мұнда некелік әрбір топтан
серіктестік негізінде құрылады) сияқты категорияларда болды.
Отбасындағы билік құрылымы демократиялық немесе авторитарлық билік әйелдің
еркекке қатаң бағынуын, осыдан барып, отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-
қатынастар қатаң тәртіп арқылы сипатталады. Отбасындағы демократиялық билік
ерлі-зайыпты адамдардың қабілеттеріне қарай басшалық релдерді белуге
негізделген. Мұнда әрбір отбасы мүшесі шешім қабылдауға қатысады, балаларды
сендіру, нандыру, кез жеткізу негізінде тәрбиелейді, мәжбүрлеу шаралары
қолданылмайды. Отбасындағы билікті зерттеу ондағы адамдардың арасындағы
функцияларды белгілеуге, ал, әрбір отбасы мүшесінің осы релдерді қалай
орындап жатқанына, сонымен бірге ерлі-зайыпты адамдардың арасындағы
түсінбеушілікті анықтауға эсер етеді.
Отбасының релдік (атқаратын қызметі) құрылымы деп, ондағы жеке мүшелердің
белгілі бір қоғамдағы ереже-нұсқауларға, әдет-ғұрыптарға, т.б. негізделген
езара іс-әрекет, қатынастардың жиынтығын айтады.
Әдет-ғұрып, салт бойынша отбасында әйел адам үй шаруашылығын жүргізу, бала
табу және баланы тәрбиелеу қызметін атқарса, ер адам үй және шаруашылық
иесі, отбасының тұрақты тіршілігін экономикалық тұрғыдан қамтамасыз етеді.
Сейтсе де еркек пен әйел функциялары езгеріп отыруы мүмкін. Бүгінгі күні
кептеген әйел адамдар ендірісте жұмыс істейді және жалпы отбасылық шешімді
қабылдауға тырысады. Мұның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.