Қосымшалардың түбірге кірігу заңдылығының зерттелу жайы

Жоспар

І. Кірспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1.1. Қосымшалардың түбірге кірігу заңдылығының зерттелу жайы

ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Жұрнақтардың түбірге кірігуінің жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2.2. Жалғаулардың түбірге кірігуінің жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15

ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20

Пайдалынлған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22

Кіріспе
Ғалымдар еңбектерінде қосымшалардың кірігу, әрекеті тілде лексикалану құбылысымен тығыз байланыста қаралады. Лексикалану құбылысы тілдің тарихи дамуы барысында сөздің морфологиялық құрылысын өзгертуге өз әсерін тигізіп отыратыңдықтан, кірігу әрекеті осы лексикаланудың бір тәсілі ретінде саналады.
Түркітану ғылымында аффикстердің лексикалану құбылысына алғаш назар аударып, сол тақырыпта мақала жазған ғалым - Н.А.Баскаков. Ол "Түркі тілдеріндегі аффикстердің лексикалану құбылысы" атты мақаласында жалпы түркі тілдеріне тән -мыс/-міс, -лар/-лер, -ғана/-кене, -сымақ" тәрізді қосымшалардың лексикалану жағдайын сөз етеді.
Бұл тақырыпқа қатысты мәселелерді кейіннен түркітанушы В.ИАсланов өзінің "Некоторые случаи перехода грамматических форм в лексикализованные образования" атты мақаласында қарастырады. Мақалада алғаш рет сөз түбіріне кіріккен күйде кездесетін тәуелдік, септік жалғаулары мен етістік формалары туралы сөз болады.
Қосымшалардың түбірге кірігу әрекетіне байланысты ойларды А.А.Юлдашевтің "Лексикализация тюркских грамматических форм как объект словообразовательной морфологии и словаря" тақырыбындағы мақаласынан да кездестіре аламыз. Автор жалғаулардың сөзжасамдық қызметке ие болуының негізгі себебін лексикалану құбылысынан іздейді.
Түркітануда аталған мәселе бойынша жазылған бірден-бір ғылыми жұмыс — Т.Г.Агаеваның "Лексикализация грамматических форм в современном азербайджанском языке" атты диссертациялық еңбегі. Автор лексикаланған грамматикалық формаларға тән негізгі ерекшеліктер мен себептерді анықтап, олардың әрқайсысына жеке-жеке сипаттама береді. Бұл жұмыста қосымшалардың түбірге кірігу әрекеті алғаш ғылыми негізде жүйеленіп, дәлелденген.
Қосымшалардың түбірге кірігуі тілдің ішкі жағдайында өтетін құбылыс болғандықтан, ол сөздің морфологиялық құрылысына тікелей әсер етеді. Тіліміздегі жалғаулардың сөз тудырушылық
Түбір мен қосымшаның өзара жымдасып кетуі кейде бастапқы түбірдің өзінің дербес мағынасын жоғалтып, ескіруінен болуы мүмкін. Мұндай жағдайда түбірдің бастапқы сипаты басқа сөздермен салыстыру арқылы, ондай мүмкіндік болмаған жағдайда, қосымшаның құрамы (қазіргі тілде актив болмаса да, белгілі болуы ықтимал) арқылы анықталады. Мына фактілерге назар аударайық: ілгері, айт, жоры, алда, байла, арт, сан, т. б. Осы сөздердің қай-қайсысы да, жоғарыда айтылғандай, түбір мен қосым-шаның жымдасып кетуінен пайда болған. Оны салыстыру арқылы ғана байқауға болады. Айталық, айт сөзін онымен мағыналас айқай, айқын сөздерімен салыстырсақ, ортақ түбір ай екеніне көзіміз жетеді. Ал т түбірмен кірігіп кеткен қосымша болып шығады. Сол сияқты, айқай, айқын сөздерінің құрамындағы -қай, -қын да қосымшалар. Кет сөзінің құранды екенін кел, кері, кейін сөздерімен салыстыру арқылы анықтауға болады. Алғашқы сөздін, соңындағы т, айт сөзінін, құрамындағы т-мен бірдей. Бұл екеуі де етіс қосымшасы. Байырғы түбір өз дербестігін жоғалтқаннан кейін барып, етіс қосымшалары жалғанып, жымдасып кеткен.
Қазіргі тілімізде байырғы түбір деп қаралатын толып жатқан бір буынды сөздердің морфологиялық қарапайымдану (А.Н Кононов мұны фузия, яғни жымдасу, Рамстедт сращение деп атайды) процесінің нәтижесінде арып қалыптасқанын көреміз.
Алайда морфологиялық жымдасу (қарапайымдану Фузия) тек түбір мен қосымшаның бірігіп, бөліп-жаруға келмейтін ұғымға ие болуына ғана әсер етіп қана қоймаса керек. Бір фонемадан ғана тұравтын алғашқы қосымшалардың (Рамстедше – суффикстер) фузияның нәтижесінде өзара жұмдасып, бірігіп кетуінің салдарынан осы күнгі бір буынды (кейде екі буынды) аффикстер қалыптасса керек, А. Н. Кононов осындай топқа -ғылтым (-ғы + л + ты + м), -сымақ (сы+ма + қ), -мтыл (-м + ты±л) аффикстерін жатқызады. Бұл аффикстерді ол, қазіргі түркі тілдерінің фактілеріне сүйене отырып, кішірейткіш және ұқсастыру (уподобление) аффикстерінің жымдасуынан қалыптасқан деп қарайды. Егер осы пікірді негізге алсақ, қазақ тіліндегі ботақан, ақшыл, қарамық, бозамық, сарғалдақ сөздерінің құрамындағы -қан, -шыл, -мық, -ғалдақ аффикстерін құранды, бірнеше аффикстің жымдасуынан (сращение) пайда болған деп қарауға тура келеді. Әр түрлі аффикстердің бір-біріне қабаттасып, бірігуі түбірге тікелей жалғанған аффикс мағынасының солғындап, дербес қолданудан шығып қалуына, кейде соңғы компоненттің күңгірттенуіне байланысты болса керек.
Сөйтіп фузия - түркі тілдерінің, оның бірі қазақ тілінің морфологилық құрылысына үлкен іс қалдырған процестің бірі, фузия арқылы жеке түбірлер,
Түбір мен қосымшалар, қосымшалар мен қосымшалар бір-бірімен жымдасып, ажыратып болмастай күйге жеткен. Көп ретте фузияға ұшыраған тілдік элементтер өзінің о бастағы дербестігінен айрылып қалады. Бұл жағдай байырғы түбірлерден де, қосымшалардан да байқалады. Кейде белгілі
бір элемент күрделі аффикс құрамында өз дербестігін жоғалтқанымен, жеке алғанда актив қолданылуы да мүмкін.
Сөз құрамындағы морфемалардың мағыналары жойылып, олардың бір-біріне кірігіп кетуіне, сонын нәтижесінде сөздің морфемаларға мүшеленбеуіне әкелетін морфологиялық процесс сінісу құбылысы деп аталады. Сінісу процесінін нәтижесінде сөз құрамындағы морфемалар өзара әбден кірігіп, олардың бұрынғы жігі (шегі) жойылады. Ондай сөздің қандай морфемалардан құралғаны бірден аңғарылмайды, оның жігін лингвистикалық анализ арқылы ғана айқындауға болады. Мысалы, тімтін (у) тіміскіле (у) тәрізді сөздердін алғашы түбірі тім екені, ал - тім (ті, -ін) -іскі (іс, кі) -ле дегендердің аффикстер екені күмән тудырмаса керек. Тілдің тарихи дамуы барысында морфологиялық сінісу процесінің әсерінен бұл сөздердін (тімтін, тіміскіле) құрамындағы түбір морфема мен аффикстік морфемалар бір-біріне әбден кірігіп және бастапқы мағыналары жойылып, соның нәтижесінде аталған сөздер морфемаларға ажыратылмайтын сөздерге айналған. Морфологиялық сіңісу процесінің әсерінен түбір мен аффикс те, түбір мен түбір де, аффикс пен аффикс те бір-бірімен кірігуі мүмкін. Жоғарыда келтірілген тімтін, тіміскіле деген етістіктер түбір морфема мен аффикстік морфемалардын бір-бірімен кірігіп сіңісуіне мысал болса, сексен, тоқсан деген сан есімдер түбірлердің бір-бірімен кірігіп сіңісуіне мысал бола алады. Қазақ тіліндегі аталған сан есімдер бұл күнде сегіз және он, тоғыз және он деген бөлшектерге ажыратылмайды, бұларды қазіргі тілді қолданушылар бір бүтін сөз ретінде ұғынады. Ал шығу төркіні, жасалу жолы тұрғысынан алғанда, тоқсан сөзі тоғыз және он сөзінін бір-бірімен кірігіп, дыбыстың өзгерістерге ұшырауынан жасалса, сексен сөзі сегіз және он сөздерінің өзара кірігіп, дыбыстық, өзгерістерге ұшырауынан жасалған. Сондай-ақ қазақ тілінде сөйлеуші адамдар қазірде әкел дегенді алып+кел деген сөздерден апар дегенді алып+бар деген сөздерден құралған деп қарамайды, олардың шығу тегі, әдетте, еске алынбай, бір бүтін сөздер ретінде қабылданады. Морфологиялық сіңісу процесінде сөздің түбірлес, төркіндес сөздерімен байланысы көмескіленіп, ол байланыс бірте-бірте жойылады да, құрамындағы морфемалары өзара бір-бірімен кірігіп (сіңісіп) кеткен сөздер (немесе сіңіскен түбірлер) өзімен түбірлес (төркіндес) сөздерден оқшауланып алшақтайды. Мысалы, жақ (жағу), жан (жану), жалын, жарық деген сөздер этимологиялық (шығу төркіні) тұрғыдан алғанда, о баста бір ғана түбірден тараған түбірлес болғанымен, қазірде бұл сөздер бір түбірден тараған түбірлес сөздер ретінде емес, бір-біріне төркіндестігі жоқ сөздер ретінде ұғынылады. Мұнын өзі морфологиялық сіңісу процесінің барысында алғашқы түбір морфеманың мағыналық дербестігінен айрылып, түбір морфема мен аффикстік морфеманың жігінің жойылып кетуінен болады. Құранды жұрнақтардың жасалуына морфологиялық жылысу процесі мен сіңісу процесінің бірдей қатысы болады. Мұндай тұжырымды мына бір деректер дәлелдей түседі: тіршілік деген сөздің құрамындағы -шілік құранды жұрнағының алғашқы сыңары (ші) күй, ел, ән, егін тәрізді сөздерге жалғанып, куйші, елші, әнші, егінші тәрізді зат есімдер тудыратын жұрнақ екені даусыз. Бірақ аталған жұрнақ (-ші) тірі деген түбірге жалғанғанымен, одан күйші, әнші, егінші тәрізді өз алдына дербес қолданыла алатындай туынды сөз жасалынбайды. Аталған жұрнақ тіршілік сөзінің құрамында түбірден (тірі) сусып, келесі жұрнаққа (лік) қосылған да, біртұтас құранды жұрнақ жасалған. Ал құранды жұрнақтың жасалуына морфологиялық сіңісу процесінің қатысы бар дегенде, тілдегі мынадай деректер негізге алынады: әншілік, егіншілік деген сөздердің құрамындағы -ші жұрнағы түбірлерден де немесе негіздерден де (ән, егін), өзінен кейінгі жұрнақтан да (-лік) ажырап, бөліне алса, тіршілік сөзіндегі -шілік деген құранды жұрнақтың құрамынан оның бірінші сыңары (-ші жұрнағы) бөлініп кете алмайды; ол жұрнақ аталған сөздің (тіршілік) құрамында дербестігінен, яғни ажыратыла aлy мүмкіндігінен айырылып, өзінен кейінгі жұрнақпен кірігіп (сіңісіп) кеткен де, -шілік жұрнағы бөлшектенбейтін біртұтас жұрнаққа айналған. Бұл жұрнақтың бір бүтін күрделі жұрнақ болып қалыптасуында грамматикалық аналогия құбылысынын да қатысы бар екендігін есепке алу қажет.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. А. Романова «Қазіргі қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен тәуелдік жалғаулары» Автореферат Алматы, 2004 ж 30 бет
2. Н. Оралбаева «Қазақ тілінің сөзжасамы» Алматы, 2002 ж
3. Ж. Шәкенов «Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен тұлғалар» Алматы, 1991 ж
4. М. Балақаев., Р.Сыздықова ., Е. Жанпейісов «Қазақ әдебие тілінің тарихы» Алматы, 1968 ж
5. М. Балақаев «Қазақ әдеби тілі және оның нормалары» Алматы, 1984 ж
6. С. Бизаков «Сөздің кіріккен тұлғаларының варианты» Қазақ тілі мен әдебиеті журналы. Алматы, 1999 Ж №12 -3 бет
7. Қазақ тіліндегі тарихи лексикология мәселелері Алматы, 1986ж
8. Ә. Қайдаров «Стрркутура односложных корней и основ в казахском языке» Алматы 1986 ж
9. М. Томанов «Қазақ тілінің тарихи грамматикасы» Алматы 1988 ж
10. Г. Төлекова «Қазақ тіліндегі сіңіскен сөздер» Қазақ тілі мен әдебиеті журналы Алматы, 2004 ж№7
11. Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері Алматы, 1988 ж
12. Г. Төлекова «Қазақ тіліндегі сіңісу, жылысу, ығысу құбылыстары» Автореферат Алматы, 2006 ж

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
І. Кірспе----------------------------- ----------------------------------- ---
--------------------3
1.1. Қосымшалардың түбірге кірігу заңдылығының зерттелу жайы
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Жұрнақтардың түбірге кірігуінің жайы------------------------------- ----
--------7
2.2. Жалғаулардың түбірге кірігуінің жайы------------------------------- ----
-------15
ІІІ. Қорытынды ----------------------------------- --------------------------
---------------20
Пайдалынлған әдебиеттер ----------------------------------- -----------------
----------22

Кіріспе
Ғалымдар еңбектерінде қосымшалардың кірігу, әрекеті тілде
лексикалану құбылысымен тығыз байланыста қаралады. Лексикалану
құбылысы тілдің тарихи дамуы барысында сөздің морфологиялық
құрылысын өзгертуге өз әсерін тигізіп отыратыңдықтан, кірігу әрекеті осы
лексикаланудың бір тәсілі ретінде саналады.
Түркітану ғылымында аффикстердің лексикалану құбылысына алғаш назар
аударып, сол тақырыпта мақала жазған ғалым - Н.А.Баскаков. Ол "Түркі
тілдеріндегі аффикстердің лексикалану құбылысы" атты мақаласында жалпы
түркі тілдеріне тән -мыс-міс, -лар-лер, -ғана-кене, -сымақ" тәрізді
қосымшалардың лексикалану жағдайын сөз етеді.
Бұл тақырыпқа қатысты мәселелерді кейіннен түркітанушы В.ИАсланов
өзінің "Некоторые случаи перехода грамматических форм в лексикализованные
образования" атты мақаласында қарастырады. Мақалада алғаш рет сөз түбіріне
кіріккен күйде кездесетін тәуелдік, септік жалғаулары мен етістік формалары
туралы сөз болады.
Қосымшалардың түбірге кірігу әрекетіне байланысты ойларды
А.А.Юлдашевтің "Лексикализация тюркских грамматических форм как объект
словообразовательной морфологии и словаря" тақырыбындағы мақаласынан да
кездестіре аламыз. Автор жалғаулардың сөзжасамдық қызметке ие болуының
негізгі себебін лексикалану құбылысынан іздейді.
Түркітануда аталған мәселе бойынша жазылған бірден-бір ғылыми жұмыс —
Т.Г.Агаеваның "Лексикализация грамматических форм в современном
азербайджанском языке" атты диссертациялық еңбегі. Автор лексикаланған
грамматикалық формаларға тән негізгі ерекшеліктер мен себептерді анықтап,
олардың әрқайсысына жеке-жеке сипаттама береді. Бұл жұмыста қосымшалардың
түбірге кірігу әрекеті алғаш ғылыми негізде жүйеленіп, дәлелденген.
Қосымшалардың түбірге кірігуі тілдің ішкі жағдайында өтетін құбылыс
болғандықтан, ол сөздің морфологиялық құрылысына тікелей әсер етеді.
Тіліміздегі жалғаулардың сөз тудырушылық
Түбір мен қосымшаның өзара жымдасып кетуі кейде бастапқы түбірдің
өзінің дербес мағынасын жоғалтып, ескіруінен болуы мүмкін. Мұндай жағдайда
түбірдің бастапқы сипаты басқа сөздермен салыстыру арқылы, ондай мүмкіндік
болмаған жағдайда, қосымшаның құрамы (қазіргі тілде актив болмаса да,
белгілі болуы ықтимал) арқылы анықталады. Мына фактілерге назар аударайық:
ілгері, айт, жоры, алда, байла, арт, сан, т. б. Осы сөздердің қай-қайсысы
да, жоғарыда айтылғандай, түбір мен қосым-шаның жымдасып кетуінен пайда
болған. Оны салыстыру арқылы ғана байқауға болады. Айталық, айт сөзін
онымен мағыналас айқай, айқын сөздерімен салыстырсақ, ортақ түбір ай
екеніне көзіміз жетеді. Ал т түбірмен кірігіп кеткен қосымша болып шығады.
Сол сияқты, айқай, айқын сөздерінің құрамындағы -қай, -қын да қосымшалар.
Кет сөзінің құранды екенін кел, кері, кейін сөздерімен салыстыру арқылы
анықтауға болады. Алғашқы сөздін, соңындағы т, айт сөзінін, құрамындағы т-
мен бірдей. Бұл екеуі де етіс қосымшасы. Байырғы түбір өз дербестігін
жоғалтқаннан кейін барып, етіс қосымшалары жалғанып, жымдасып кеткен.
Қазіргі тілімізде байырғы түбір деп қаралатын толып жатқан бір буынды
сөздердің морфологиялық қарапайымдану (А.Н Кононов мұны фузия, яғни
жымдасу, Рамстедт сращение деп атайды) процесінің нәтижесінде арып
қалыптасқанын көреміз.
Алайда морфологиялық жымдасу (қарапайымдану Фузия) тек түбір мен қосымшаның
бірігіп, бөліп-жаруға келмейтін ұғымға ие болуына ғана әсер етіп қана
қоймаса керек. Бір фонемадан ғана тұравтын алғашқы қосымшалардың (Рамстедше
– суффикстер) фузияның нәтижесінде өзара жұмдасып, бірігіп кетуінің
салдарынан осы күнгі бір буынды (кейде екі буынды) аффикстер қалыптасса
керек, А. Н. Кононов осындай топқа -ғылтым (-ғы + л + ты + м), -сымақ
(сы+ма + қ), -мтыл (-м + ты±л) аффикстерін жатқызады. Бұл аффикстерді ол,
қазіргі түркі тілдерінің фактілеріне сүйене отырып, кішірейткіш және
ұқсастыру (уподобление) аффикстерінің жымдасуынан қалыптасқан деп
қарайды. Егер осы пікірді негізге алсақ, қазақ тіліндегі ботақан, ақшыл,
қарамық, бозамық, сарғалдақ сөздерінің құрамындағы -қан, -шыл, -мық,
-ғалдақ аффикстерін құранды, бірнеше аффикстің жымдасуынан (сращение) пайда
болған деп қарауға тура келеді. Әр түрлі аффикстердің бір-біріне
қабаттасып, бірігуі түбірге тікелей жалғанған аффикс мағынасының солғындап,
дербес қолданудан шығып қалуына, кейде соңғы компоненттің күңгірттенуіне
байланысты болса керек.
Сөйтіп фузия - түркі тілдерінің, оның бірі қазақ тілінің морфологилық
құрылысына үлкен іс қалдырған процестің бірі, фузия арқылы жеке түбірлер,
Түбір мен қосымшалар, қосымшалар мен қосымшалар бір-бірімен жымдасып,
ажыратып болмастай күйге жеткен. Көп ретте фузияға ұшыраған тілдік
элементтер өзінің о бастағы дербестігінен айрылып қалады. Бұл жағдай
байырғы түбірлерден де, қосымшалардан да байқалады. Кейде белгілі
бір элемент күрделі аффикс құрамында өз дербестігін жоғалтқанымен, жеке
алғанда актив қолданылуы да мүмкін.
Сөз құрамындағы морфемалардың мағыналары жойылып, олардың бір-біріне
кірігіп кетуіне, сонын нәтижесінде сөздің морфемаларға мүшеленбеуіне
әкелетін морфологиялық процесс сінісу құбылысы деп аталады. Сінісу
процесінін нәтижесінде сөз құрамындағы морфемалар өзара әбден кірігіп,
олардың бұрынғы жігі (шегі) жойылады. Ондай сөздің қандай морфемалардан
құралғаны бірден аңғарылмайды, оның жігін лингвистикалық анализ арқылы ғана
айқындауға болады. Мысалы, тімтін (у) тіміскіле (у) тәрізді сөздердін
алғашы түбірі тім екені, ал - тім (ті, -ін) -іскі (іс, кі) -ле дегендердің
аффикстер екені күмән тудырмаса керек. Тілдің тарихи дамуы барысында
морфологиялық сінісу процесінің әсерінен бұл сөздердін (тімтін, тіміскіле)
құрамындағы түбір морфема мен аффикстік морфемалар бір-біріне әбден кірігіп
және бастапқы мағыналары жойылып, соның нәтижесінде аталған сөздер
морфемаларға ажыратылмайтын сөздерге айналған. Морфологиялық сіңісу
процесінің әсерінен түбір мен аффикс те, түбір мен түбір де, аффикс пен
аффикс те бір-бірімен кірігуі мүмкін. Жоғарыда келтірілген тімтін,
тіміскіле деген етістіктер түбір морфема мен аффикстік морфемалардын бір-
бірімен кірігіп сіңісуіне мысал болса, сексен, тоқсан деген сан есімдер
түбірлердің бір-бірімен кірігіп сіңісуіне мысал бола алады. Қазақ тіліндегі
аталған сан есімдер бұл күнде сегіз және он, тоғыз және он деген
бөлшектерге ажыратылмайды, бұларды қазіргі тілді қолданушылар бір бүтін сөз
ретінде ұғынады. Ал шығу төркіні, жасалу жолы тұрғысынан алғанда, тоқсан
сөзі тоғыз және он сөзінін бір-бірімен кірігіп, дыбыстың өзгерістерге
ұшырауынан жасалса, сексен сөзі сегіз және он сөздерінің өзара кірігіп,
дыбыстық, өзгерістерге ұшырауынан жасалған. Сондай-ақ қазақ тілінде
сөйлеуші адамдар қазірде әкел дегенді алып+кел деген сөздерден апар дегенді
алып+бар деген сөздерден құралған деп қарамайды, олардың шығу тегі, әдетте,
еске алынбай, бір бүтін сөздер ретінде қабылданады. Морфологиялық сіңісу
процесінде сөздің түбірлес, төркіндес сөздерімен байланысы көмескіленіп, ол
байланыс бірте-бірте жойылады да, құрамындағы морфемалары өзара бір-бірімен
кірігіп (сіңісіп) кеткен сөздер (немесе сіңіскен түбірлер) өзімен түбірлес
(төркіндес) сөздерден оқшауланып алшақтайды. Мысалы, жақ (жағу), жан
(жану), жалын, жарық деген сөздер этимологиялық (шығу төркіні) тұрғыдан
алғанда, о баста бір ғана түбірден тараған түбірлес болғанымен, қазірде бұл
сөздер бір түбірден тараған түбірлес сөздер ретінде емес, бір-біріне
төркіндестігі жоқ сөздер ретінде ұғынылады. Мұнын өзі морфологиялық сіңісу
процесінің барысында алғашқы түбір морфеманың мағыналық дербестігінен
айрылып, түбір морфема мен аффикстік морфеманың жігінің жойылып кетуінен
болады. Құранды жұрнақтардың жасалуына морфологиялық жылысу процесі мен
сіңісу процесінің бірдей қатысы болады. Мұндай тұжырымды мына бір деректер
дәлелдей түседі: тіршілік деген сөздің құрамындағы -шілік құранды
жұрнағының алғашқы сыңары (ші) күй, ел, ән, егін тәрізді сөздерге жалғанып,
куйші, елші, әнші, егінші тәрізді зат есімдер тудыратын жұрнақ екені
даусыз. Бірақ аталған жұрнақ (-ші) тірі деген түбірге жалғанғанымен, одан
күйші, әнші, егінші тәрізді өз алдына дербес қолданыла алатындай туынды сөз
жасалынбайды. Аталған жұрнақ тіршілік сөзінің құрамында түбірден (тірі)
сусып, келесі жұрнаққа (лік) қосылған да, біртұтас құранды жұрнақ жасалған.
Ал құранды жұрнақтың жасалуына морфологиялық сіңісу процесінің қатысы бар
дегенде, тілдегі мынадай деректер негізге алынады: әншілік, егіншілік деген
сөздердің құрамындағы -ші жұрнағы түбірлерден де немесе негіздерден де (ән,
егін), өзінен кейінгі жұрнақтан да (-лік) ажырап, бөліне алса, тіршілік
сөзіндегі -шілік деген құранды жұрнақтың құрамынан оның бірінші сыңары (-ші
жұрнағы) бөлініп кете алмайды; ол жұрнақ аталған сөздің (тіршілік)
құрамында дербестігінен, яғни ажыратыла aлy мүмкіндігінен айырылып, өзінен
кейінгі жұрнақпен кірігіп (сіңісіп) кеткен де, -шілік жұрнағы
бөлшектенбейтін біртұтас жұрнаққа айналған. Бұл жұрнақтың бір бүтін күрделі
жұрнақ болып қалыптасуында грамматикалық аналогия құбылысынын да қатысы бар
екендігін есепке алу қажет.

2.1. Жұрнақтардың түбірге кірігуінің жайы
Қазақ тіліндегі түбір сөздерге қосымшалардың кірігу мәселесі қазіргі
таңда қарала бастағаны баршаға мәлім. Қазіргі қазақ тіліндегі түбір
сөздерге қосымшалардың кірігу мәселесі сөз таптарында да кездеседі.
Қазақ тіліндегі түбір сөздерге қосымшалардың кірігу мәселесін сөз
таптарынан қарайтын болсақ, онда зат есімнен бастаймыз. Зат есімнің
сөзжасамдық жұрнақтарының ішінде жеке бір ғана мағынада қолданылатын
жұрнақтарда көп. Олардан мыоналарды мыысалға келтіруге болады. Мұндай
тұжырымды мына бір деректер дәлелдей түседі: тіршілік деген сөздің
құрамындағы –шілік құранды жұрнағының алғашқы сыңары (-ші, -і) күй, ел, ән,
егін тәрізді сөздерге жалғанып, күйші, елші, әнші тәрізді зат есімдер
тудыратын жұрнақтар екені даусыз.
Морфологиялық жылысу процесі мен сінісу процесінің қатысуы нәтижесінде
жасалған күрделі немесе құранды жұрнақтар мыналар:
1) -шылық (-шілік): тіршілік, адамшылық, кемшілік, айшылық, азшылық,
таршылық, кеншілік;
2) -лас (лес) және оның фонетикалық варианттары: ұялас, бәсекелес,
бәстес, будандас, татулас, ауылдас, құрбылас, еншілес, ораздас, пікірлес,
достас, серттес;
3) -ңкы, (-нкі) -ынкы (інкі): бытыраңқы, шашыраңқы, жуысыңқы,
түсіңкі, бағыныңқы, жабысыңкы, көтеріңкі, кебіңкі, шығыңқы;
4) -нды (-нді) -ынды (інді): жаттанды, асыранды, ерітінді, жыртынды,
шұбырынды;
5) -қылықты (-ғылықты), -кілікті (-гілікті): тыңғылықты, жергілікті,
тұрғылықты, қызғылықты;
6)-мпаз (-ымпаз) -імпаз: жасампаз, сұрампаз, кеңесімпаз, жүзімпаз,
жортымпаз;
7) -лан (-лен), -дан (-ден) -тан, (-тен): ашулан, жігерлен, тандан,
үйлен, қайраттан, бейнеттен, еттен, мастан, бұлттан, аяқтан, арлан,
еңбектен, қарулан.
Түбірге сіңіскен жұрнақтар: -ық, -ік, -қ, -қы, -кі,- ғы,-гі, -а, -е
жұрнақтары. Мысалы, азарыңқы, арық, асық, ашық, анық, киік, сарсық, собық,
тарақ, тапсық, алғы, ауызғы, батқы, озыңқы, сойқы, соққы, қайыққы, қалтқы,
қатырғы, қуаңқы, таңқы, ұйытқы, шайқы, шалғы, шапқы, жеткі, әлгі, тозыңқы,
ұрғы, бұрғы, қызамық, өзге, жүлде, жүлге, екпе, бопса, кексе т.б.
-ыр, -шоғыр, - айт, -құмайт, - ау, -еу; -отау, -қойнау, -ернеу
-кір; Түпкір, -на, -не: арна, кірне
-шілік; тіршілік
-шық, -шік: кіршік, талшық
-кер; құныкер
-іт; киіт
-у; ілу
-ым, -ім, -м; қайырым, мейірім, қарым
Сын есімнен –ы: қырмызы; -мыр; қытымыр: -ыл, -іл; батыл, жеңіл, -анық;
жұғанақ
Үстеу сөзжасамдық жұрнақтарынанда келтіруге болады: -ын: жырын.
Мысалы, Ел ішінен жырын кеткен шіріген жұмыртқа десті. (А. Байтанаев)
бермен, әрмен; Әрмен жүр, қырсығың тиеді. (С. Мұқанов). Қапыда (қалдым)
Күшейткіш мәнді жұрнақтар: -ша, -ше, -онша, -мұнша, -сонша, мысалы,
сен неге осынша жыладың? (С. Мұқанов)
Етістіктегі лексикалық мағынаны түрлендіретін жұрнақтар: -ғы, -гы:
сырғы, ізгі, кергі, кілкі.Мысалы, ызғып отырып, тез жеттік. (С. Жүнісов)
-ла, -ле: үрле, бүкте, тістеле, сүйреле, қарайла,
-ік: көнік, нәзік
-жы: уылжы, тамылжы
-іл: иіл. Мысалы, Жауға иілген басым қор болды. (С. Жүнісов)
-іс: көніс, мысалы, Көніспеске шара жоқ. (С. Мұқанов)
-гес: мінгес. Мысалы, Асқармен атқа мінгесіп отыруға тура келді. (С.
Мұқанов)
Қазіргі қазақ тілінде толық мағыналы түбірлерге жалғанып ортақ етістің
грамматикалық мәнін беретін сөз өзгертуші категория. Бірақ тілімізде
құрамынан бөліп алуға келмейтін етістіктер де бар. Мысалы, ад; адас; ал
жас, ег; егес, жар; жарас, күр; күрес т.б.
-шылық (-шілік) жұрнағы. Бұл жұрнақ кейбір сөздерде құрамындағы
компоненттері (-шы-лық, ші-лік) жеке-жеке бөліне алатын дара
(жалаң) жұрнақтар есебінде жұмсалса, кейбір сөздерде бөліне алмайтын бір
күрделі жұрнақ ретінде қолданылады. Мысалы, егіншілік, малшылық,
оқушылық, зарығушылық деген сияқтылардың -шылық (-шілік) формасын іштей
жеке-жеке бөлуге болады. Ал адамшылық, кемшілік, тіршілік,
баршылық, көрітиілік, айшылық дегендердегі -шылық формасын
бөлуге болмайды. -шылық жұрнағы арқылы мынандай сөздер жасалады: адамшылық,
жұртшылық, басшылық, кедейлік, сенушілік, жүдеушілік,
тарығушылық, қиыншылық, таршылық, артықшылық, тіршілік, кеңшілік,
құрғақшылық. А.Н. Кононов өзбек тілінде бұл қосымшаның есімдерден зат
есімдер тудыруда өнімділігі( A.M. Щербак оның кене өзбек тілінде де өнімді
болғанын, Н.А. Баскаков қарақалпақ тілінде ол арқылы туған бірқатар сөзді
көрсеткен. Ә. Нұрмағамбетовтың пікірінше отаншылық, малдаршылық
сияқты сөздер Түрікменстандағы қазақ говорына түрікмен тілінен тікелей
ауысқан. Екінші, бірқатар сөздің -шылық жұрнағымен айтылуын ауызекі-
диалектілік сипаты бар жергілікті тұрғындар тілінің стилъ жағынан
нормаланбауынан деп түсіндіруге болады. Мысалы: маманшылық, мұғалімшілік,
білмесшілік, батыршылық, жетпесшілік т. б. Берілген еңбектерде
келтірілгендей, -шылык, -шілік жұрнағын бөлуге келмейтінін көреміз.
Берілген жұрнақ қазіргі қазақ тілінде сіңіскен жұрнақтардың қатарында
қаралады. Яғни бұл жұрнақтарды өзара сіңісіп кеткен жұрнақ деп түсінген
жөн.
-нқы (-нкі), -нқы (-іңкі) жұрнағы. Бұл жұрнақ негізінен етістіктерге
жалғанып, олардың сол сөздердің негізгі лексикалық
мағыналарымен байланысты туынды сын есімдер жасайды. Мысалы, жатыңқы,
салбыраңқы, шыңыңқы, көтеріңкі, басыңқы, қамығыңқы, шашыраңқы, кебіңкі,
бытыраңқ. Аталған мысалдарда -нқы (-нкі), -ыңқы (-іңкі) жұрнақтарын бөліп
талдауға болмайды. Бұл жұрнақтар өзара кірігіп кеткен. -нқы (-нкі), -нқы (-
інкі) жұрнағы туралы А. Айғабылов есім сөздерден сын есім тудыратын жұрнақ
екенін айтады.
-нды (-інді), -ынды (-інді) жұрнағы. Ғалым А. Ысқақов -иды (-інді),
-ынды (-інді) қосымшаларын -ын және -ды формаларынан құралған құранды
жұрнақ деп түсіндіреді. Бұл жұрнақ негізінен сабақты етістікке Жалғанып
белгілі бір іс-процестің нәтижесін білдіретін я заттық ұғымдардың атын
жасайды. Мысалы, жуынды, шайынды, сыпырынды, үгінді, сарқынды, ерітінді,
қорытынды. Сонымен қоса аталған жұрнақтар сын есім тудыру Жағынан да
өнімді екені белгілі. Аталған жұрнақтар етістіктерге жалғанып, белгілі бір
іс-әрекеттің нәтижесінен туған сындық ұғымның атауын білдіреді. Мысалы,
асыранды, құранды, серпінді, түйінді, туынды, жаттанды,
жырынды, ағынды, шубырынды, жасырынды, т. б. Берілген мысалдарда -нды,-
ынды, -інді жұрнақтары бөлшектенбейді. Берілген жұрнақ туралы орыс ғалымы
Э.В. Севортян "Аффиксы именного словообразование в азербайджанском языке"
еңбегінде былай дейді: "Салыстырулар көрсеткендей, азербайжан, түрік, татар
тілдерінен басқа тілдердің көпшілігінде -ынды жұрнағы кездеседі. Тілдердің
қатарында бұл жұрнақтың беретін мағыналары белгілі дәрежеде екендігі айқын.
Бұл жұрнақ түрікмен, қазақ, қырғыз, тува тілдерінде қолданылады. -ынды,
-інді туынды жұрнағының нәтиже белгілерін білдіруі сын есімдік немесе
атрибуттық ерекшеліктері болып табылады, ал басқаша айтсақ берілген
жұрнақтар перфетивті мағынаға ие болады.
-қылықты (-ғылықты), -кілікті (-гілікті) жұрнақтары. Бұл жұрнақ -кы,
-лық, -ты компоненттерінен құралған. Бұл қосымша кейбір салт және сабақты
етістіктерге және мекен атауын білдіретін кейбір зат есімдерге жалғанып,
қосылатын сөзінің мағынасына байланысты туынды сын есімдер жасайды. Мысалы,
жеткілікті, тұрғылықты, тыңғылықты. Жоғарыда келтірілген мысалдарда
-қылықты, -ғылықты жұрнағын құранды жұрнақ, сіңіскен аффикс деп
түсіндіреміз.
-мпаз (-ымпаз), -імпаз жұрнағы. Берілген жұрнақ -ым және паз (м-паз)
компоненттерінен құралған. Бұл форма сезімпаз, білімпаз, жағымпаз сияқты
сөздерге бөлшектеуге көнгенімен, жасампаз, сұрампаз тәрізді сөздерде жеке
-жеке бөлшектерге ажыратуға келмейді. Сонымен қоса, өзі
жалғанатын етістіктерден сол аталған іс-әрекетке икемі барлықты,
бейім екендікті, оңтайлықты білдіретін сын есімдер жасайды.
Мысалы, жағымпаз, жанасымпаз, жүзімпаз, малтымпаз. Келтірілген
мысалдардан -ымпаз, -імпаз жұрнақтарын бөлшектеуге келмейтінін керуге
болады..
Э.В. Севортян "Аффиксы именного словообразование в азербайджанском
языке" еңбегінде былай дейді: "Бұл жұрнақтың беретін мағынасы -ымтыл
жұрнағының мағынасына ұқсас. Туынды -ымпаз жұрнағы басқа тілдерде де осы
мағынаны білдіреді. Азербайжан тілінде -ымпаз жұрнағы арқылы мынандай
сөздер жасалады: ағымпаз "беловатый" аг "белый", ачымпаз "горковатый", от
ачы "горкий", сарымпаз "желтоватый" от сары "желтый", гырмызымпаз
"красноватый" от гырмызы "красный". Берілген сын есімдер (ағымпаз сөзінен
басқа) түрік тілінде де кездеседі".
Берілген жұрнақ туралы ғалым А. Айғабылов казақ тіліндегі сөз жасам
жүйелеріне байланысты материалдарға сүйене отырып, кейбір зат есімге
жалғанып сын есім тудыратын жұрнақтар етістікке жалғанып та сын есім
тудыратындығын көрсетеді.
-ңқыра, -нкіре, -ыңқыра (-іңкіре) жүрнағы. Бұл жұрнақ өзі жалғанған
етістік негізінің лексикалық мағынасына амалдың (істің) үдей
түсуін аңғартатын реңк қосады. Мысалы: ал-ыңқыра, барыңқыра,
көріңкіре, оқырыңқыра, түсініңкіре, барыңқыра, өсіңкіре беріңкіре.
Берілген мысалдардан -ңқра, -іңкіре жұрнақтарын бөлшектеуге болмайтынын
көреміз.
Өзара сіңіскен жұрнақтар деп аталатын тараушада сіңісу құбылысының
өсерінен құранды жұрнақтардың әр басқа элементтерге бөлінбейтіндігі
дәлелденді.
Түбірге сіңісіп кеткен -қы (-ғы, -кі, -гі), -ық, -ік, -а, -е, -й
жұрнақтары туралы түркологиялық еңбектерде мынадай мағлұматтар бар:
-қы (-ғы, -кі, -гі) жұрнағы. Бұл жұрнақ туралы тілші-ғалым Ғ. Қалиев
"Қазақ говорларының диалектік сөз тудыру" атты еңбегінде былай деп жазады:
"Н.А. Баскаков Бұл жұрнақтың тегін көне түркілік гьыкъгик жұрнағымен
байланыстырады, ал ол гьакъгек жұрнағымен тектес. М. Хабичев - къа--ке,
къыки жұрнақтарын бірге алып қарайды. Қазақ тілінің фактілері түпкі
негізгі бір болғанымен, Бұлардың қазір дербестігін байқатады; ер бұқа,
бұғы. Көптеген зерттеушілер Бұл жұрнақты етістіктен есім ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.