Орталық Азияда аймақтық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру

Жоспар
Кіріспе

Келісімді.құқықтық негіздеме
Әскери.саяси ынтымақтастық
Халықаралық және аймақтық ұйымдармен қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық

Қазіргі таңда Орталық Азияда қалыптасып жатқан аймақтық қауіпсіздік жүйесінің жалпы көрінісі үлкен өзгерістерге ұшырап жатыр. Бұл негізінен АҚШ пен оның одақтастарының Ауғанстанда лаңкестікке қарсы жүргізіп жатқан іс-шараларымен байланысты, осының салдарынан АҚШ-тың жалпы осы аймақтағы әскери-стратегиялық орналасу аумағы күрт артты.
Біраз уақыт бұрын АҚШ қарулы күштерінің Орталық Азияда орналасуы негізінен гипотетикалық көз қарастан қарастырылатын және көбінесе аймақтағы кейбір елдердің саяси бағыттарының ерекшеліктерімен байланысты болды. Ал енді бұл орнын тапқан факт, және оқиғалар көрсеткендей АҚШ пен оның лаңкестікке қарсы одақ бойынша одақтастарының әскерлері Орталық Азияда көпке қалуды көздеуде.
Ресейдің үнсіз келісуінен кейін АҚШ-тың дәстүрлі ресейлік ықпал ету аймағында қозғалуы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының болашағына да, Мәскеудің аймақтағы стратегиялық қызығұшылықтарына да елеулі әсер етіу мүмкін. Әрине, Ресейдің Орталық Азияда өз позицияларынан толығыменен бас тартады деп айтуға негіз жоқ. Алайда, қалыптасқан жағдайдың көпке дейін сақталуының салдарынан Орталық Азия аймағында қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесінде өзгерістердің пйда болуына әкеледі. Бұндай болжамдардың бар болуының себептерінің бірі кейбір тұлғалардың Ресейдің әскери-саяси мүмкіндіктерінде күмән тудыруында, бұл бағытта қауіпсіздіктің кепілі бола алмайды деп санайды. Қалай да болса, қазіргі уақытта бүкіл бұрыңғы кеңестік аймақта қауіпсіздік саласында келісімді-құқықтық қатынастардың құрылуының бастаушысы тек Ресей болып қалып отыр.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Орталық Азияда аймақтық қауіпсіздік жүйесін қалыптастыру

Қазіргі таңда Орталық Азияда қалыптасып жатқан аймақтық қауіпсіздік
жүйесінің жалпы көрінісі үлкен өзгерістерге ұшырап жатыр. Бұл негізінен АҚШ
пен оның одақтастарының Ауғанстанда лаңкестікке қарсы жүргізіп жатқан іс-
шараларымен байланысты, осының салдарынан АҚШ-тың жалпы осы аймақтағы
әскери-стратегиялық орналасу аумағы күрт артты.
Біраз уақыт бұрын АҚШ қарулы күштерінің Орталық Азияда орналасуы
негізінен гипотетикалық көз қарастан қарастырылатын және көбінесе аймақтағы
кейбір елдердің саяси бағыттарының ерекшеліктерімен байланысты болды. Ал
енді бұл орнын тапқан факт, және оқиғалар көрсеткендей АҚШ пен оның
лаңкестікке қарсы одақ бойынша одақтастарының әскерлері Орталық Азияда
көпке қалуды көздеуде.
Ресейдің үнсіз келісуінен кейін АҚШ-тың дәстүрлі ресейлік ықпал ету
аймағында қозғалуы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының болашағына да,
Мәскеудің аймақтағы стратегиялық қызығұшылықтарына да елеулі әсер етіу
мүмкін. Әрине, Ресейдің Орталық Азияда өз позицияларынан толығыменен бас
тартады деп айтуға негіз жоқ. Алайда, қалыптасқан жағдайдың көпке дейін
сақталуының салдарынан Орталық Азия аймағында қауіпсіздікті қамтамасыз ету
жүйесінде өзгерістердің пйда болуына әкеледі. Бұндай болжамдардың бар
болуының себептерінің бірі кейбір тұлғалардың Ресейдің әскери-саяси
мүмкіндіктерінде күмән тудыруында, бұл бағытта қауіпсіздіктің кепілі бола
алмайды деп санайды. Қалай да болса, қазіргі уақытта бүкіл бұрыңғы кеңестік
аймақта қауіпсіздік саласында келісімді-құқықтық қатынастардың құрылуының
бастаушысы тек Ресей болып қалып отыр.

Келісімді-құқықтық негіздеме
Сәл сенімділікпен қазіргі таңда Достастықтың барлық елдерінде түрлі
ұлттық мүдделер, сыртқысаяси бағытталуы және ұлттық қауіпсіздікке деген
қауіптер туралы өздерінің жеке-дара көзқарастары бар деп айтуға болады. Бұл
өз кезегінде осы қауіптерге қатысты ортақ көзқарас негізінде бүкіл бұрыңғы
КСРО территориясы үшін бірлескен қауіпсіздіктің бірегей жүйесін құруға
мүмкіндік бермейді. Бұрыңғы кеңестік аумақта қауіпсіздік жүйелерін тек
аймақтану нысаналары негізінде құруға болады. Мысалға, Орталық Азия
мемлекеттерін табиғи негізде бірігу үрдістеріне итермелейтін себеп ұлттық
және аймақтық қауіпсіздікке қатысты ортақ мүдделердің бар болуы. Алайда,
аймақтың елдері өздерінің қауіпсіздіктерін сырттан күшті пайдаланбай
қамтамасыз ете алмай отыр, бірінші кезекте – Ресейдің.
Бұрыңғы кеңестік аймақтағы ынтымақтастықтың экономикалық және басқа
салаларының ерекшеліктеріне жүгінбей-ақ, КСРО ыдырағаннан кейін ТМД
шеңберінде қауіпсіздік жүйесінің Ресейдің басқаруындағы мүмкін жақтары
байқалды деп атап өту керек, ол Достастықтың басты кепілі ретінде басынан-
ақ өзін-өзі ұстанатын. Осындай құрылымның қалыптасуындағы бірден-бір
маңызды қадам 1992 жылы мамырда Ташкенте бес жылдық мерзімге және кейінгі
жалғастыру мүмкіндігімен Одақтық қауіпсіздік туралы келісімге қол қою
болды. Басында келісімді растаған елдердің қатарына Ресейден басқа Армения,
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан мен Өзбекстан кіретін. 1995 жылдың 1
қарашасында Одақтық қауіпсіздік туралы келісімі БҰҰ Хатшылығында аймақтық
шарттарда қауіпсіздік пен бейбітшілікті сақтап отыру мәселелерін шешуге
бағытталған келісім ретінде тіркелген болатын.
Келісім бойынша елдердің қызығушылықтарына қатысты болуы мүмкін
барлық маңызды халықаралық қауіпсіздік мәселелері бойынша бір-бірімен
кеңестер жүргізу тетігі орнатылған болатын. Сонымен қатар келесілер
құрылған болатын: ТМД Біріккен Күштерінің бас қолбасшының және мүше-
мемлекеттердің басшыларының құрамындағы Одақтық қауіпсіздік кеңесі. Бұл
келісімнің негізгі жағдайлардың бірі 2 бапта көрсетілген болатын: “мүше-
мемлекеттердің біреуісіне немесе бірнешелеріне қауіпсіздік, территориялық
тұтастық пен егемендікке, не болмаса халықаралық қауіпсіздік пен
бейбітшілікке қауіп төнген жағдайда олар оны жоюға бағытталған іс-
шаралардың қабылдауында және өз позицияларын анықтауда кеңестер жүргізе
алады”.
Мәтіннен байқалғандай, “бірге кеңестер жүргізу тетігі” деген сөздер
Одақтық қауіпсіздік туралы келісіміне саяси сапа беруде, бірақ ол әскери
одақты құруына бағытталмаған. Сол уақытта келісімнің 4 бабымен сәйкес “мүше-
елге қарсы кез-келген зұлымдық актілер жасалған жағдайда оған әскери және
т. б. Көмек көрсетуге дайын, және БҰҰ Жарғысының 51 бабымен сәйкес
бірлескен қорғанысқа деген құқық негізінде оған керек жабдықтармен
толығыменен қамтамасыз етуге барынша ат салысады”. Бұл қауіп төнген
жағдайда мүше-елге қатысты нақты кепілдемелер болып табылады.
Келісімге қол қойылғаннан кейін ол мүше-елдердің саны жағынан кейбір
өзгерістерге ұшыраған еді. Өзбекстан, Грузия мен Әзірбайжан кейбір
себептерден одан шығып кетті. Кейін, 1997 жылы олар жаңа интеграциялық
құрылымға ГУАМ-ға енді, Грузия, Украина, Әзірбайжан мен Молдова, 1999
жылдың 24 сәуірінде Өзбекстан кірді. Өзбекстан сияқты маңызды аймақтық
елдің өз ұстанымын өзгертуінің салдарынан Орталық Азия аймағында ортақ
қауіпсіздік саясатын жүргізуде кейбір қиыншылықтар тудырады.
Қазіргі уақытта Келісімнің мүше-елдері болып Армения, Беларусь,
Қазақстан, Қырғызстан, Ресей мен Тәжікстан кіреді. ОҚК негізінде бірлескен
қауіпсіздік жүйесін құру ісінде маңызды да кезекті шара 2000 жылдың 24
мамырында Минскіде Одақтық қауіпсіздік кеңесі (ОҚК) еді. Олардың арасында
1992 жылдың 15 мамырындағы ОҚК-ның эффективтілігін арттыру және оның
қазіргі геосаяси жағдайға сәйкестендірілуі туралы Меморандум. ОҚ жүйесінің
күштерін және қаражатын қолдануға одақтық шешімдер қабылдау мен іске
асырудың реті туралы Жағдай, Аймақтық одақтық қауіпсіздік жүйесінің моделі,
ОҚК мүше-елдерінің Қорғаныс министрлерінің Кеңесінің Жағдайы.
1992 жылдың 15 мамырында күшіне енген ОҚК-ні жалғастыру туралы
Протокол сияқты меморандум ОҚК-ң автоматты түрде жалғасуын қарастырады, бұл
өз кезегінде бұл құжатқа мерзімсіз қасиетін береді, келісім негізінде көп
уақытқа бағытталған одақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесін
қалыптастыруда үлкен үміттерді жүзеге асыруға және қаралуына жағдай
жасайды.
2000 ж. 11 қазанында Бішкекте кезекті ОҚК мүше-елдерінің Сессиясы
болып өтті. Бұл кездесуді аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде маңызды
қадамдардың бірі ретінде қарастыруға болады. Мына келісімге қол қойылған
болатын “одақтық қауіпсіздік жүйесінің күштері мен құралдарын
қалыптастырудың мәртебесі туралы Келісім”, онда ұлттық заңдармен сәйкес
мүше – елдер бір-біріне әскери құрылымдар жібере алады, егер әскери қауіп
төнсе, немесе бірлесіп лаңкестікке қарсы іс-шаралар қолдану үшін және
басштаб пен әскери оқулар жүргізгенде. Келісімнің 2 бабында “әскери
құрылымдардың енгізу, мақсаттары, құрылымы, саны мен орналасу жерлері, және
сол елде болу уақыттары ОҚ Кеңесінің мүше-тараптардың мемлекет басшыларының
шешімімен қабылданады”. Құжатқа сәйкес, әскери құрылымдарға материалдық
керек-жарақтармен бірге берілетін біріккен күштер мен әскери бөлімшелер
жіберілген елдің шекарасын өткендері туралы баяндамадан кейін басшылыққа
алынады. 3 бапта қабылдаушы елге қосымша әскери бөлімшелер мен техниканы
енгізу туралы шешім бірлескен ОҚК-ң жиналысында және сол елдің келісімімен
қабылданады. Бішкек Сессиясының мақсаты ОҚК-ні белгілі бір мағына мен
маңызға толтыру болып табылады. Оның мәні аймақтық күштер мен одақтық
қауіпсіздік құралдарын қалыптастыру мен олардың ортақ жүйеге бірігуі.
Әскери мамандардың есептеуі бойынша ОҚК шеңберінде қауіпсіздікті қамтамасыз
ету бойынша үш бағыт қалыптасқан болатын: Ресей мен Белоруссия батыста,
Закавказьедегі Ресей мен Армения, Ресей, Қазақстан, Қырғызстан мен
Тәжікстан оңтүстікте. 24-25 мамырда Ереванда ОҚК сессиясында Орталық Азияда
аймақтық қауіпсіздік жүйе негізінде Тез арада қызмет ететін одақтық күштер
құрылды (КСБР). Оған Қазақстан, Қырғызстан, Ресей мен Тәжікстан елдерінің
қарулы күштерінің бөлімшелері енеді.
Орталық Азияда түрлі державалардың мүдделерінің болуы бұл аймақта
қауіпсіздік жүйесінің қалыптасуында және келісімді-құқықтық негіздеменің
құруында айтарлықтай әсер етуде. Қытай Халық Республикасының бүкіл
халықаралық қатынастардағы артып келе жатқан беделі аймақтық
ынтымақтастыққа өз әсерін тигізуде. Бұның дәлелі ретінде бес жақты
келісімге қол қоюды айтуға болады (Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Ресей,
Тәжікстан) сенім арту шараларын нығайту туралы Келісім (Шанхай 1996ж.) және
бес жақты (сол елдер) шекара аймағында қаруды азайту туралы келісім (Мәскеу
1997ж.).
Орталық Азия елдері мен Ресей және Қытайдың сенім арту шараларын
нығайту туралы Келісімге және шекара аймағында қаруды азайту туралы
Келісімге келулері бүкіл еуразиялық кеңістікте тек әскери-саяси салада ғана
емес, сонымен қатар экономикалық салада да тұрақтылық пен қауіпсіздік,
сенім мен ынтымақтастықты қамтамасыз етуге шарттар құруға мүмкіндік берді.
Шанхай тобы елдерінің Орталық Азиядағы қауіпсіздік мәселелері бойынша
бірыңғай ұстанымдардың ұстануы 1996-2000 жылдары болған құжаттарда
расталды.
“Шанхай бестігінің” мемлекет басшыларының үшінші кездесуі Алматыда
1998 жылдың 3 шілдесінде өтті және сыртқы істер министрлерінің “Қорытынды
Біріккен Мәлімдемесіне” қол қоюымен аяқталды. Құжатта 1996 ж. Шанхай мен
1997 ж. Мәскеудегі сенім арту шараларын нығайту туралы Келісім мен шекара
аймағында қаруды азайту туралы Келісімде қабылданған келісімдер расталд,
және Қазақстанның Азиядағы өзара сенім мен ықпалдастық кеңесін құру туралы
ұсынысы қолдау тапты.
Келесі мемлекет басшылары деңгейіндегі кездесу Бішкекте 1999 ж. 24-25
тамызында өтті. Кездесуде “Шанхай бестігінің” “Бішкек декларациясына” қол
қойылды. Маңызы мемлекет басшылары мен үкімет басшыларының кездесулерінің
санына қарамастан сыртқы істер министрлерінің, қорғаныс министрлерінің,
экономикалық және мәдени ынтымақтастық мәселелерімен айналысатын
мемлекеттік мекемелердің басшыларының кездесулерін жиі өткізіп тұруға
қабылданған шешім. Сонымен қатар:
- егемендікті, территориялық тұтастықты, теңдікті өзара құрметтеу, бір-
бірінің ішкі істеріне араласпау, даулар мен келіспеушіліктерді
келіссөздер мен кеңестер арқылы реттеу;
- теңдік пен өзара пайдалылық қағидаларына негізделген көпжақты
ынтымақтастықты дамыту;
- халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтауда басты тетік ретінде
БҰҰ-ның рөлінің күшеюіне ықпалдасу, аймақтық және халықаралық дауларды
бейбіт жолда реттеуде де, БҰҰ ҚК рұқсат етпеген халықаралық
қатынастардағы қарудың қолданылуына немесе қолдану қаупіне қарсы тұру;

- Ядролық қаруды таратпау Келісімі мен Ядролық сынақтардың барлық
түрлерін өткізуге рұқсат етпеу Келісімнің қағидаларын қатаң сақтау,
БҰҰ мен басқа көпжақты форумдардың негізінде бұл келісімге басқа да
елдердің тез арада қосылуына барынша ықпалдасу.
Тағы да кейінгі ұлттық сепаратизм, халықаралық лаңкестік пен түрлі
санаттағы қылмыстарға қарсы күресте ынтымақтастықты нығайту көзделген
болатын. Қырғызстанның ұсынысы бойынша “Бішкек тобы” құрылған болатын,
құқық қорғау органдарының және бес елдің арнйы қызметтерінің қызметін
бағыттау мен ынтымақтасуды дамыту.
“Шанхай бестігінің” (2000 ж. 7 шілде) Душанбелік кездесуіндегі ортақ
декларациясында осы ұйымды түрлі салалардағы көпжақты ынтымақтастықтың
аймақтық құрылымына айналдыруда үлес қосуға шақырады. Алғаш рет, кездесуде
бақылаушы ретінде Өзбекстан қатысты.
Ал 2001 ж. 14 тамызында Шанхайдағы алты мемлекет басшыларының
кездесуінде – Қытай, Ресей, Өзбекстан, Қазақстан, Қырғызстан мен Тәжікстан,
жаңа қауіпсіздік құрылымы қалыптасқан болатын – Шанхай ытымақтастық ұйымы
(ШОС). Бішкекте лаңкестікке қарсы орталықты (АТЦ ШОС) құруға дайындық
туралы, Орталық Еуразияда ядролық қарусыз аймақ және Өзбекстанды
ұйымғатолыққанды мүше ретінде қабылдау туралы құжатқа қол қойылғаннан кейін
жаңа мемлекетаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін құрылым пайда болды, ол
геосаяси ықпалға үміткер бола алды.
Бұрың “Шанхай бестігі” тек қауіпсіздік мәселелерімен айналысқан болса,
Өзбекстан қосылғаннан кейін жаңа ұйымның мүдделері көбейді. Қауіпсіздік
мәселделерін шешуден басқа ШЫҰ елдері сауда-экономикалық қатынастарды ӘСҰ
(ВТО) заңдары мен ережелерін ескере отырып дамытуға келісті, өз
экономикаларына инвестицияларды көбейту, бірігіп экологиялық жоспарлар
құру, транзиттік мүмкіндікті күшейту шешілді.
Сонымен қатар қатысушылар арасыныда ынтымақтастықты кеңейту үшін көп
мерзімді көп жақты 2002 ж. жазында Санкт - Петербургте ШЫҰ Хартиясына қол
қойылды.
Осылайша, бұрыңғы кеңестік аймақта қауіпсіздіктің екі құрылымдарының
институционализацияс жүріп жатты, олардың екеуінің де қызығушылықтары
Орталық Азияда қиылысады. Бұл ОҚК мен ШЫҰ. Олардың мақсаттары Еуразиялық
құрлықта және әсіресе Орталық Азияда тең, бөлінбес және барлығын қамтитын
қауіпсіздікті құру.
ОҚК мүше-елдердің әскери-саяси салада бірігуде бірден-бір ұйымға
айналды. Ұйымға мүше-елдер арасында әскери-саяси қатынастар үшінші әлем
елдерімен салыстырғанда әлдеқайда басым болады. ОҚК мүше-елдері ТМД-ң басқа
елдеріне қатысты шектеуші сызықтарды жасамайды, олармен әскери
ынтымақтастықты және өзара көмекті жүзеге асырады, басқа әскери-саяси
ұйымдарға да қатысты істемейді, егер олармен тең құқылы қатынастар орнатса,
тәжірибе алмасса, саясатты жаңа қауіптерге қарсы бағыттаған жағдайда.
Келісімде үлкен болашақ тұр. Бұл қорғаныс бірігудің мүшелері ешкімге
қауіп төндірмейді. Келісім оның қағидаларын және мақсаттарын жақтаушыларға
ашық болып жарияланады. Екі құрлықтың қосылу аймағында орналасқан бұл ұйым
жаңа әлемдік тәртіпті орнатуда аса маңызды орынға ие деп саналады.

Әскери-саяси ынтымақтастық
Қауіпсіздік саласындағы әскери-саяси ынтымақтастықты айтқан кезде
Орталық Азияның басты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.