Меншік құқығы жайлы
Кіріспе
Бірінші бөлім. Азаматтардың меншік құқығы жөніндегі түсінігі
§ Азаматтардың меншік құқығының ұғымы мен түрлері
§ Азаматтардың меншік құқығының субъектілері
§ Азаматтардың меншік құқығының жүзеге асырылуы
Екінші бөлімі Қазақстан Республикасының ортақ меншік құқығы
§ Ортақ үлестік меншік
§ Ортақ бірлескен меншік
§ Ортақ меншік құқығын тоқтату
Қорытынды
Әдебиеттер
Бірінші бөлім. Азаматтардың меншік құқығы жөніндегі түсінігі
§ Азаматтардың меншік құқығының ұғымы мен түрлері
§ Азаматтардың меншік құқығының субъектілері
§ Азаматтардың меншік құқығының жүзеге асырылуы
Екінші бөлімі Қазақстан Республикасының ортақ меншік құқығы
§ Ортақ үлестік меншік
§ Ортақ бірлескен меншік
§ Ортақ меншік құқығын тоқтату
Қорытынды
Әдебиеттер
Бір затқа меншік құқығы бірнеше меншік иесіне қатысты болуы мүмкін, ал мұндай жағдайда ортақ меншік қатынасы пайда болады. Мұндай жағдайда меншік құқығы бірнеше меншік иелеріне бөлінеді. Ортақ меншік екі немесе бірнеше адамның меншігіне мүлік түскен кезде пайда болады, оны өзінің мақсаты өзгертілмейінше бөлуге болмайды (бөлінбейтін заттар), өйткені, ол заңа сәйкес бөлінуге жатпайды. Мысалы, шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің жатпайды (АК-тің 225-бабы, 2-тармағы).
Бөлінетін мүлікке ортақ меншік заң құжаттарында немесе шартта көзделген реттерде пайда болады (АК-тің 209-бабы 4 тармағы).
Мұндай жағдайда жекелеген заттардан құралған не жинақталған заттарды жатқызуға болады (мысалы, оған кітапхана сурет галериясы, және т.б. жатады). Айталық кітапханадағы кітаптың кейбіреуі бір адамға, басқасы өзге адамдарға тиесілі болуы мүмкін, мұның өзі шартпен немесе заң құжаттарымен айқындалады.
Ортақ меншіктің құқық қатынастары бір қатар заңдық ерекшеліктерге ие болады. Меншік құқықтың қатынасында ортақ меншік құқығы субъектілерінің бір-біріне деген өзара қарым-қатынасы туындайды, яғни ортақ меншіктің басқа иелері мен үшінші тұлға арасында құқықтық қатынас пайда болады.
Сондықтан да ортақ меншік жалпы меншік қатысушылары арасындағы қатынас емес, салыстырмалы құқықтық қатынас болып табылады, яғни бұл жерде олардың қатынастары нақтылы және де құқықтық қатынасқа қатысушылардың аясы белгіленген. Мысалы, оған бір мүліктік бәріне ортақ болуы дәлел, демек әрбір қатысушы бірдей мөлшерде немесе үлесіне қарай ие болуы мүмкін. Бұл жерде біріне бірі қарсы тұрған жақтар жоқ қатысушыларды несие беруші не борышқор деп те айта алмайсың ал олардың арасындағы келісім тек ортақ мақсатқа бағытталған. мәселен, мұрагерлік мүлікке бірнеше адам ие.
Бөлінетін мүлікке ортақ меншік заң құжаттарында немесе шартта көзделген реттерде пайда болады (АК-тің 209-бабы 4 тармағы).
Мұндай жағдайда жекелеген заттардан құралған не жинақталған заттарды жатқызуға болады (мысалы, оған кітапхана сурет галериясы, және т.б. жатады). Айталық кітапханадағы кітаптың кейбіреуі бір адамға, басқасы өзге адамдарға тиесілі болуы мүмкін, мұның өзі шартпен немесе заң құжаттарымен айқындалады.
Ортақ меншіктің құқық қатынастары бір қатар заңдық ерекшеліктерге ие болады. Меншік құқықтың қатынасында ортақ меншік құқығы субъектілерінің бір-біріне деген өзара қарым-қатынасы туындайды, яғни ортақ меншіктің басқа иелері мен үшінші тұлға арасында құқықтық қатынас пайда болады.
Сондықтан да ортақ меншік жалпы меншік қатысушылары арасындағы қатынас емес, салыстырмалы құқықтық қатынас болып табылады, яғни бұл жерде олардың қатынастары нақтылы және де құқықтық қатынасқа қатысушылардың аясы белгіленген. Мысалы, оған бір мүліктік бәріне ортақ болуы дәлел, демек әрбір қатысушы бірдей мөлшерде немесе үлесіне қарай ие болуы мүмкін. Бұл жерде біріне бірі қарсы тұрған жақтар жоқ қатысушыларды несие беруші не борышқор деп те айта алмайсың ал олардың арасындағы келісім тек ортақ мақсатқа бағытталған. мәселен, мұрагерлік мүлікке бірнеше адам ие.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі: Жалпы бөлім 27 желтоқсан 1994 ж.
2. Ғ. Төлеуғалиев Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Алматы, 2001 ж.
3. Гражданское право Республики Казахстан. (Под ред.Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С., Сарсембаева М.А.) Учебное пособие(часть общая). Издание второе, дополненное и измененное Алматы,1999г.
4. Сергеева А.П., Толстого Ю.К. Төлеуғалиев Гражданское право т. 1,2и3.М., 1997-1998 г.г.
1. ҚР Конституциясы 30.08.1995 ж.
2. ҚР Азаматтық Кодексі /жалпы бөлім/ Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1994 жылғы желтоқсанда қабылданған.
3. ҚР Заңы «ҚР Азаматтық кодексін /Ерекше бөлім/ күшіне енгізу туралы” 1999ж. 27 желтоқсан.
4. “Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы” ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы. 17.04.1995.ж.
5. “Лицензиялау туралы” ҚР Заңы, 17.04.1995ж.
6. “Шаруашылық серіктестіктер туралы” ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы 2 мамыр 1995 ж.
7. «Мемлекеттік кәсіпорын туралы”. ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы, 19-маусым 1995 ж.
8. «Өндірістік кооператив туралы”, ҚР Заңы, 5-қазан 1995 ж.
9. «Жер туралы” ҚР Заңы. 24.01.2001 ж.
10. «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы”. ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы, 23- желтоқсан 1995ж.
11. «Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы”. ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы, 23-желтоқсан 1995 ж.
12. «Банкроттық туралы”. ҚР Заңы, 21 қаңтар 1997 ж.
13. «Шаруа (фермер) қожалығы туралы” ҚР Заңы, 31 наурыз 1998 ж.
14. «Жылжымалы мүлік кепілін тіркеу туралы” ҚР Заңы, 30 маусым 1998 ж.
15. «Жекеленген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы”, ҚР Заңы, 30 желтоқсан 1998 ж.
16. «Мемлекеттік құпиялар туралы” ҚР Заңы, 15 наурыз 1999 ж.
17. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы” ҚР Заңы, 22 сәуір 1998 ж.
18. ”Акционерлік қоғамдар туралы” ҚР Заңы, 10 шілде 1998 ж.
19. ”Нормативтік құқықтық актілер туралы” ҚР Заңы, 24.03.98 ж.
20. Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдану туралы. ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы, 21.05.2001ж.
21. ”Коммерциялық емес ұйымдар туралы” ҚР Заңы. 16.01.01ж.
22. ”Селолық тұтыну кооперациясы туралы” ҚР Заңы, 21.07.01ж.
23. ”Тұтыну кооперативі туралы” ҚР Заңы, 8.05.01 ж.
24. ”Ауылшаруашылық серіктестіктері және олардың қауымдастықтары туралы” ҚР Заңы, 25.12.00ж.
ІІ. Негізгі әдебиет
25. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы: Жоғары оқу орындарына арналған акад. Курс. І-том. – Алматы: «Жеті жарғы”, 2001.
26. Гражданское право. Том І. Учебник для вузов (академический курс). Отв. ред.: М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. – Алматы, 2000.
27. Гражданское право Республики Казахстан. Учебное пособие .Толеугалиев, Мауленов К.С., Сарсембаева М.А.,
28. Гражданское право Сергеев А.П., Толстой Ю.К. 1,2 и М., 1997-1998 г.г.
29. Граждаское право Казахской ССР. Учебное пособие, т.1, Алматы, 1978г.,
30. Граждаское право Казахской ССР. Учебное пособие, т.1, Алматы, 1980г.,
31. Комментарий к Гражданскому кодексу РК (общая часть) Отв. ред. Сулейменова М.К., Басин Ю.Г., кн. 1 и 2, Алматы, 1998 г.
32. Гражданское право Калпин А.Г., Маслеев А.И. ч.1 М., 1997
33. Гражданское право России. Цибуленко З.И., ч.1, М., 1996г.
2. Ғ. Төлеуғалиев Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Алматы, 2001 ж.
3. Гражданское право Республики Казахстан. (Под ред.Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С., Сарсембаева М.А.) Учебное пособие(часть общая). Издание второе, дополненное и измененное Алматы,1999г.
4. Сергеева А.П., Толстого Ю.К. Төлеуғалиев Гражданское право т. 1,2и3.М., 1997-1998 г.г.
1. ҚР Конституциясы 30.08.1995 ж.
2. ҚР Азаматтық Кодексі /жалпы бөлім/ Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1994 жылғы желтоқсанда қабылданған.
3. ҚР Заңы «ҚР Азаматтық кодексін /Ерекше бөлім/ күшіне енгізу туралы” 1999ж. 27 желтоқсан.
4. “Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы” ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы. 17.04.1995.ж.
5. “Лицензиялау туралы” ҚР Заңы, 17.04.1995ж.
6. “Шаруашылық серіктестіктер туралы” ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы 2 мамыр 1995 ж.
7. «Мемлекеттік кәсіпорын туралы”. ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы, 19-маусым 1995 ж.
8. «Өндірістік кооператив туралы”, ҚР Заңы, 5-қазан 1995 ж.
9. «Жер туралы” ҚР Заңы. 24.01.2001 ж.
10. «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы”. ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы, 23- желтоқсан 1995ж.
11. «Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы”. ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы, 23-желтоқсан 1995 ж.
12. «Банкроттық туралы”. ҚР Заңы, 21 қаңтар 1997 ж.
13. «Шаруа (фермер) қожалығы туралы” ҚР Заңы, 31 наурыз 1998 ж.
14. «Жылжымалы мүлік кепілін тіркеу туралы” ҚР Заңы, 30 маусым 1998 ж.
15. «Жекеленген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы”, ҚР Заңы, 30 желтоқсан 1998 ж.
16. «Мемлекеттік құпиялар туралы” ҚР Заңы, 15 наурыз 1999 ж.
17. «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы” ҚР Заңы, 22 сәуір 1998 ж.
18. ”Акционерлік қоғамдар туралы” ҚР Заңы, 10 шілде 1998 ж.
19. ”Нормативтік құқықтық актілер туралы” ҚР Заңы, 24.03.98 ж.
20. Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдану туралы. ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы, 21.05.2001ж.
21. ”Коммерциялық емес ұйымдар туралы” ҚР Заңы. 16.01.01ж.
22. ”Селолық тұтыну кооперациясы туралы” ҚР Заңы, 21.07.01ж.
23. ”Тұтыну кооперативі туралы” ҚР Заңы, 8.05.01 ж.
24. ”Ауылшаруашылық серіктестіктері және олардың қауымдастықтары туралы” ҚР Заңы, 25.12.00ж.
ІІ. Негізгі әдебиет
25. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы: Жоғары оқу орындарына арналған акад. Курс. І-том. – Алматы: «Жеті жарғы”, 2001.
26. Гражданское право. Том І. Учебник для вузов (академический курс). Отв. ред.: М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. – Алматы, 2000.
27. Гражданское право Республики Казахстан. Учебное пособие .Толеугалиев, Мауленов К.С., Сарсембаева М.А.,
28. Гражданское право Сергеев А.П., Толстой Ю.К. 1,2 и М., 1997-1998 г.г.
29. Граждаское право Казахской ССР. Учебное пособие, т.1, Алматы, 1978г.,
30. Граждаское право Казахской ССР. Учебное пособие, т.1, Алматы, 1980г.,
31. Комментарий к Гражданскому кодексу РК (общая часть) Отв. ред. Сулейменова М.К., Басин Ю.Г., кн. 1 и 2, Алматы, 1998 г.
32. Гражданское право Калпин А.Г., Маслеев А.И. ч.1 М., 1997
33. Гражданское право России. Цибуленко З.И., ч.1, М., 1996г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы: Меншік құқығы
Тақырыбы: Меншік құқығы
Кіріспе
Бірінші бөлім. Азаматтардың меншік құқығы жөніндегі түсінігі
§ Азаматтардың меншік құқығының ұғымы мен түрлері
§ Азаматтардың меншік құқығының субъектілері
§ Азаматтардың меншік құқығының жүзеге асырылуы
Екінші бөлімі Қазақстан Республикасының ортақ меншік құқығы
§ Ортақ үлестік меншік
§ Ортақ бірлескен меншік
§ Ортақ меншік құқығын тоқтату
Қорытынды
Әдебиеттер
Ортақ меншік құқығы
Бір затқа меншік құқығы бірнеше меншік иесіне қатысты болуы мүмкін, ал
мұндай жағдайда ортақ меншік қатынасы пайда болады. Мұндай жағдайда меншік
құқығы бірнеше меншік иелеріне бөлінеді. Ортақ меншік екі немесе бірнеше
адамның меншігіне мүлік түскен кезде пайда болады, оны өзінің мақсаты
өзгертілмейінше бөлуге болмайды (бөлінбейтін заттар), өйткені, ол заңа
сәйкес бөлінуге жатпайды. Мысалы, шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің
жатпайды (АК-тің 225-бабы, 2-тармағы).
Бөлінетін мүлікке ортақ меншік заң құжаттарында немесе шартта
көзделген реттерде пайда болады (АК-тің 209-бабы 4 тармағы).
Мұндай жағдайда жекелеген заттардан құралған не жинақталған заттарды
жатқызуға болады (мысалы, оған кітапхана сурет галериясы, және т.б.
жатады). Айталық кітапханадағы кітаптың кейбіреуі бір адамға, басқасы өзге
адамдарға тиесілі болуы мүмкін, мұның өзі шартпен немесе заң құжаттарымен
айқындалады.
Ортақ меншіктің құқық қатынастары бір қатар заңдық ерекшеліктерге ие
болады. Меншік құқықтың қатынасында ортақ меншік құқығы субъектілерінің бір-
біріне деген өзара қарым-қатынасы туындайды, яғни ортақ меншіктің басқа
иелері мен үшінші тұлға арасында құқықтық қатынас пайда болады.
Сондықтан да ортақ меншік жалпы меншік қатысушылары арасындағы қатынас
емес, салыстырмалы құқықтық қатынас болып табылады, яғни бұл жерде олардың
қатынастары нақтылы және де құқықтық қатынасқа қатысушылардың аясы
белгіленген. Мысалы, оған бір мүліктік бәріне ортақ болуы дәлел, демек
әрбір қатысушы бірдей мөлшерде немесе үлесіне қарай ие болуы мүмкін. Бұл
жерде біріне бірі қарсы тұрған жақтар жоқ қатысушыларды несие беруші не
борышқор деп те айта алмайсың ал олардың арасындағы келісім тек ортақ
мақсатқа бағытталған. мәселен, мұрагерлік мүлікке бірнеше адам ие.
Бірлескен меншік иелерінің арасындағы бір- біріне деген қарым-
қатынасының сипаты меншік түрінің сипатымен ерекшеленеді. Оның өзі меншік
құқығының құрылымына сәйкес болуы мүмкін. Былайша айтқанда, бір затты
иеленген меншік иелері меншік құқығының әртүрлі субъектілері бола алады.
Сондықтан да мемлекет, бір немесе бірнеше жеке тұлғалар сол мүліктің ортақ
меншігіне жеке тұлғалар сол мүліктің ортақ меншігіне қатысушылар ролін
атқаратын жағдай аз кездеспейді.
Ортақ меншіктің субъктілері жеке және заңды тұлғалар, оның ішінде
шетел азаматтары, сондай-ақ Қазақстан Республикасы мен оның әкімшілік-
аумақтық бірлігі бола алады. Ортақ меншік құқығы әртүрлі заңдық фактілер,
атап айтқанда, шарттар, келісімдер, заңда көзделген өзге де реттер
негізінде де жүзеге асады (“Жеке кәсіпкерлік туралы” Заңның 3-бабы, 3-
тармағы). Ортақ меншік ерлі-зайыпты адамдардың сатып алған ортақ мүлкінен
де туындайды.
АК-тің 230 –бабына сәйкес жай серіктестік қызметінің негізгі ақшалай
немесе өзге де мүліктік жарналары, сондай-ақ олардың бірлескен қызметі
нәтижесінде жасалаған немесе сатып алынған мүлік олардың ортақ үлесті
меншігі болып табылады.
Ортақ меншік құқығы дегеніміз бірнеше тұлғалардың мүлікті бір объект
ретінде иеленіп, пайдалану мен билік етуін бекітетін, реттейтін және
қорғайтын құқық нормалардың жиынтығы.
Ортақ меншік құқығын субъективті мағынада екі немесе одан да көп
тұлғалардың өздерінің қалауы бойынша қарамағындағы ортақ мүлікті
белгіленгіен тәртіп пен заң шегінде иелену, пайдалану және билік ету
мүмкіндігін заңмен немесе ортақ меншіктің басқа иелері өзара жасалған
шарттармен қамтамасыз ету деп түсіну керек.1
Ортақ меншік құқығы институтының маңызы мен мағынасы ең алдымен
бірнеше тұлғалардың өздерінің тұтыну қажеттілігін қанағаттандыру үшін
белгілі бір объектіні жария түрде құрып, немесе иеленіп, бірлесіп
пайдалануынан көрінеді. Ортақ меншік шаруашылық жүргізу тәжірибесінде,
сондай-ақ өмірде мүлікті мейлінше тиімді пайдалануына жәрдемдеседі.
Ортақ меншіктің түрлері
Ортақ меншік бірлескен (үлесі белгіленбеген) және үлестік меншік
болады. (АК-тің 209-бабы, 2 тармағы).
Азаматтық кодекс бойынша әрбір меншік иесіне ортақ меншіктің үлесі
тиесілі. Мұндай үлес тең және тең емес дәрежеде бөлінеді. Бірақ та үлестің
көлемі мүлікті иелену, пайдалану және билік етуге байланысты мәселелердің
шешіміне әсер етпейді. Сондықтан да ортақ келісім негізінде бірлесіп
шешіледі.
Мүлікке ортақ меншік үлестік меншік болып табылады, бұған мүлікке
ортақ меншік құру заңда көзделген реттер қосылмайды. Ортақ бірлескен
меншік: 1) ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі; 2) шаруа (фермер) қожалығының
ортақ меншігі; 3) жекешелендірген тұрғын үйге ортақ меншік түрінде болады.
Заң құжаттарында ортақ бірлескен меншіктің басқа да түрлері көзделуі мүмкін
(АК-тің 219-бабының 1-тармағы).
Басқа жағдайлардың бәрінде үлестік меншік түрінде көрінеді. Бірлескен
ортақ меншікте оған қатысушылардың үлесі болады, бірақ жалпы мүліктегі
көлемі алдын-ала айқындалмауына байланысты оны да тең деп есептейді.
Мұндай тәртіп ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезінде бірлесіп тапқан
мүліктеріне де қатысты („Неке және отбасы туралы” Заңның 32-бабы). Сонымен
бірге келісімге келе алмаған жағдайда әрбір меншік иесі сотқа жүгінуге
құқылы.
Меншіктің үлестік түрі деп мүлік объектісін қатысушылар арасында нақты
үлеске бөлуді айтады.
Үлестік меншіктің ерекшелігі оның пайда болуы кезінде ортақ мүліктегі
меншік иелерінің үлесі болатындығымен айқындалады.
Бөлудің мұндай сипаты меншік иелерінің келісімдері және заң
құжаттарымен тағайындалады. Осы келісім арқылы қатысушылардың үлес мөлшері
айқындалып, өзгеріске ұшырайды, мұның өзі олардың ортаға салған үлестеріне
байланысты болады. Егер қатысушылардың үлес көлемі келісім шартта немесе
заң құжаттарында көрсетілмесе, онда олардың үлестері тең дәрежеде
бөлінеді.1
Заңда меншік иелерінің бірінің күшімен мүлікті жақсарту мәселесі
айқындалады. Мүліктегі үлес көлемін айқындауда ортақ мүлікті пайдалану
тәртібін сақтай отырып, оны жақсарту мәселесінің аражігін ашып алу керек.
Ортақ мүліктің пайдаланудың белгіленген тәртібін сақтай отырып, оны
жақсарту өз есебінен жүзеге асырған үлесті меншікке қатысушының ортақ
мүліктегі өз үлесін ұлғайтуға құқығы бар.
Ортақ мүлікті бөліп алып жақсарту, егер үлесті меншікке қатысушылардың
келісімінде өзгеше көзделмесе, оны жасаған қатысушының меншігіне түседі.
(АК-тің 211-бабы).
Үлесті меншіктегі мүлікті иелену және пайдалану оның барлық
қатысушылардың келісуімен, ал келісімге келмеген жағдайда-сот белгілейтін
тәртіппен жүзеге асырылады. (АК-тің 213-бабының 1-тармағы).
Ортақ меншіктің ортақ меншігін жүзеге асыру кезінде иелену, пайдалану
және билік ету салдарына мән беру керек. Егер меншік иелері ортақ мүлікті
иелену және пайдалану жөнінде ортақ бір пікірге келе алмаса, онда сотқа
жүгіне алады. Егер көзқарас қайшылығын сот шешпейтін болса, оны тараптардың
өздері шешеді.
Ортақ үлестік меншік қатысушылардың әрқайсысы ортақ мүліктен өзінің
үлесін заттай күйінде бөліп беруге талап етуге құқылы. Егер үлесті заттай
беруге заң құжаттарында жол берілмесе немесе ортақ меншіктегі мүлікке
шамадан тыс залал келтіруіне байланысты мүмкін болмаса, бөлініп шығушы
меншік иесі үлесті меншіктің басқа қатысушыларынан өз үлесінің құнын
төлетіп алуға құқылы (АК-тің 218-бабының 3-тармағы). Ресейдің сот
тәжірибесінде мұндай залалға мүліктің мақсаты пайдаланбауы, оның техникалық
жағдайын нашарлатып жіберуі немесе материалдық не көркем шығармашылық
құндылығын төмендетіп жіберу (мысалы, суреттер, мәнет, кіітапхана, және
т.б.) тәрізді жағдайлар жатады.
Тәжірибеде мүлікті қатысушылар арасында бөлуде немесе бірнешеуіне
заттай беруде қиындықтар кездеседі. Біз бұл арада тағы да Ресейдің сот
тәжірибесіне тоқтала кетпекшіміз. Олардың шешімдері мынадай: бөлінетін
меншік иесінің талабы бойынша қалған қатысушылар оған сұрағанын ақшалай
береді, содан кейін әлгі меншік иесі ортақ мүліктегі үлес құқығынан
айырылады. Кейбір жағдайларды ғана меншік иесінің үлесі айтарлықтай болмаса
әрі оны іс жүзінде бөлу мүмкіндегі жоқ болса, сот осы меншік иесінің
келісімін бермегеннің өзінде қалған қатысушыларға оған өтем төлеуді
міндеттей алады.
Сот таласқа түскен мәселеге жан-жақты зерттеу жасап, талаптардың
ұсынған дәлелдемелерімен санасады, мәселен, мүлікті пайдалану кімге қандай
қажет, оның денсаулығы, кәсіби қызметі қандай, неше баласы бар, отбасында
жұмысқа қабілеттілері бар ма, жоқ па, бәрі-бәрі есепке алынады.
Мұндай ережені бөлінбейтін заттарға да қолдануға болады (мысалы,
автомашина, музыкалық құралдар т.б.).
Ауылдағы шаруа қожалығына (фермерге) оны қолданбайды. Кейбір жекелеген
жағдайлада, сот нақты жағдайды ескере отырып, үлес меншігіне қатысушылардың
ішінен біреуіне ғана бөлінбейтін затты беруі мүмкін. Бұл орайда
қатысушылардың үлес көлемдеріне мән бермейді.
Үлес меншігіндегі мүліктерді бөлудің мүмкін еместігі және де Азаматтық
кодекстің 218-бабы 4-тармағында көрсетілген жағдайларға қарап, қатысушы бұл
мүлікті пайдалану құқығынан айырылады деуге болады. Мұндай жағдайда мүлікті
пайдаланудың қалыптасқан нақты тәртібі ескеріледі, әрі бұл ортақ меншік
құқығындағы үлеске сай келмеуі мүмкін.
Шарттың немесе сот шешімі негізінде қозғалмайтын мүліктің бір бөлігін
тұлғаның қалай иеленетіндігі белгіленеді. Әңгіме бұл жерде оның заңды үлесі
мен құқықтары туралы болып отыр. Мұндай жағдайда жалпы меншікті бөлуге
болмайды (мысалы, қозғалмайтын мүліктің бір бөлігі бүлінеді, одан қалған
қатясушылардың үлесі өзгермейді, олар мүліктің қалған бөлігін иелену мен
пайдалану тәртібін айқындауға құқылы, бұл орайда олардың үлестері
сәйкестендіріле белгіленеді).
Азаматтық кодекстің 214-бабына сәйкес үлесті меншіктегі мүлікті
пайдаланудан алынатын жемістер? өнімдер мен табыстар ортақ мүліктің
құрамына келіп түседі. Үлесті меншіктің қатысушылары арасында жемістің,
өнім мен табыстың одан кейінгі бөлінуі, өзгеше көзделмесе, олардың
үлестеріне сәйкес жүргізіледі.
Үлесті меншіктегі мүліктердің мазмұны бойынша шығынды қатысушылардың
бәрі сәйкестендіріле теңдей көтереді. Дәл осындай тәртіппен меншік иелері
салық, басқа да төлемдер төлеуге қатысады, сондай-ақ ортақ мүлікті күтіп
ұстау мен сақтауға байланысты шығындарға қатысуға міндетті (АК-тің 215-
бабы). Аталған норма орындалуға міндетті және де ол тараптардың келісімімен
өзгертіледі. Бірақ бұл норма қатысушының бірінің ортақ мүлікке кеткен
шығынды төлеуіне кедергі жасамайды.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, өкілеттік билікті жүзеге асырудың өзіндік
ерекшеліктері болады. Заң үлестік меншіктің әрбір қатысушысы өзіне тиесілі
үлесті өзінің қалауы бойынша сатуға, сыйға беруге, мұрагерлікке қалдыруға,
өз үлесіне билік ететіндігін қарастырған. Немесе Азаматтық кодекстің 216-
бабына айтарлықтай сатып алудың артықшылық құқығына ие бола отырып,
белгіленген шарттарды сақтап, оған билігін жүргізе алады. Оған басқа меншік
иелерінің келісімі қажет емес.
Ортақ меншіктің әрбір қатысушысы өз үлесін сатуға құқылы. Заң осы
мүмкіндікті ескере отырып, басқа меншік иелерінің мүддесіне назар аударады,
олар үшін ортақ меншікке бөтен тұлғалардың кіруіне әрқашан қолдау көрсете
бермейді. Азаматтық кодекстің 216-бабы ортақ меншік қатысушыларына сатып
алудың артықшылық құқығын береді.1
Үлесті меншік құқығындағы үлесті бөгде адамдарға сату кезінде
сатылатын үлесті оның сатылатын бағасы бойынша және жария саудаға салу
реттерінен басқа тең жағдайларға үлесті меншіктің қалған қатысушыларының
сатып алуға басым құқығы болады.
Үлесін сатушы оның бағасын және оны сатуды басқа да шарттарын ескере
отырып, үлесті меншіктің басқа қатысушыларына өз үлесін бөгде адамға сату
ниеті туралы жазбаша түрде хабарлауға міндетті. Егер үлесті меншіктің басқа
қатысушылары сатып алудан бас тартса немесе қозғалмайтын мүлікке меншік
құқығындағы сатылатын үлесті бір ай ішінде, ал басқа мүлік жөнінен – хабар
алған күннен бастап он күн ішінде сатып алмаса, сатушы өз үлесін кез-келген
адамға сатуға құқылы.
Үлес сатып алудың басым құқығы бұзыла отырып, сатылған жағдайда,
үлесті меншіктің негізгі кез келген қатысушы үш айдың ішінде сотта өзіне
сатып алушының құқықтары мен міндеттерін аударуды талап етуге құқылы (АК-
тің 216-бабы)
Азаматтық кодескстің 216-бабында үлесті жария саудамен сату жайы
қарастырылған. меншік үлесі құқығындағы үлесті жария сату меншік
үлестерінің басқа қатысушыларының келісімінсіз тек Азаматтық кодестің 222-
бабы 2-тармағы мен басқа да заң құжаттарында көрсетілген ретте жүргізіледі.
Азаматтық кодекске үлесті айырбас шарты бойынша бас біреуге беру
кезінде де үлесті сатудың басым құқығы нормасы жаңалық болып енді (АК-тің
216-бабының 5-тармағы). Бұл жағдайда жағдайда ортақ меншікке қатысушы тең
бағалы мүлікті ұсыну жөніндегі айырбас шартында көрсетілген барлық
міндеттемені өзіне алады.
Кондоминиумде өз үлесіне билік етудің арнайы белгіленген жүйесі бар.
“Тұрған үй қатынастары туралы” Заңның 31-бабына сәйкес жалпы меншіктегі
тұрғын үй әрбір меншік иесіне көзделмесе, үлес көлемі тұрғын үйдің пайдалы
аумағына байланысты айқындалады. Үйдің тұтастай аумағына кіретін мұндай
үлес сол қалпында бөлінбейді. Үйге меншік құқығының басқа адамға өтуі сол
үлесті алғанға тиесілі үлесі өтеді, меншік иесі өзінің ортақ меншіктегі
үлесін өзгеге беруге құқысы жоқ.
Үйге, ғимаратқа ортақ үлестік меншік болғанда оған қатысушылар
арасында әлгі үй, ғимарат тұрақты пайдаланылады, демек олардың әрқайсысы
үйдің өзіне тиесілі бөлігін қалауынша пайдаланып күтеді. Үйдің жалпы
бөліктерін ұстауға кететін шығын, егер келісімде өзгеше көзделмесе, меншік
иесі үлестеріне сәйкестендіріле бөлінеді. Көп пәтерлі үйде меншік иелерінің
ортақ әрекеті керек. Ондай үйді әдетте тұрғындардың өздері пайдаланады.
Азаматтық кодекстің 217-бабына сәйкес үлесті меншік құқығындағы үлес, егер
тараптардың келісімінде өзгеше көзделмесе, шарт жасасқан кезден бастап шарт
бойынша сатып алушыға ауысады.1
Шарт бойынша мүлік алушының меншік құқығы, егер заң құжаттарында
немесе шартта өзгеше көзделмесе, зат берілген кезден бастап пайда болады.
(АК-тің 238-бабының 1-тармағы). Азаматтық кодекстің 217-бабы бойынша үлесті
меншік құқығындағы үлес шарт жасасқан кезден бастап сатып алушыға ауысады.
Тараптар бұдан басқа да жайларды қарастыра алады, мысалы, ол мүлікті берген
немесе ақша төлеген кезден басталуы мүмкін. Қозғалмайтын мүлікке меншік
құқығындағы үлесті бөтен біреуге беруде келісімдерді тіркеу жөніндегі жалпы
ереже қолданылды.
§4. Ортақ бірлескен меншік.
Ортақ бірлескен меншік ортақ меншіктің бір түрі болып табылады,
оған қатысушылар жалпы мүліктегі алдын-ала айқындалмаған үлестеріне иелік
етеді. Демек, үлестер, егер заңда өзгеше көзделмесе, тең деп танылады.
Мұндай мүліктерді бөлу қатысушының бірі одан шыққанда немесе ортақ меншік
тоқтатылғанда ғана жүзеге асады.
Заңда ортақ бірлескен меншіктің мынадай түрлері қаралған;
ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі;
шаруа қожалығының (фермер) ортақ меншігі;
жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік.
Заңда жаңа құқықтық қатынастардың пайда болуына орай ортақ бірлескен
меншіктің аясы кеңеюі мүмкіндігі ескертілген (АК-тің 209-бабының 2-
тармағы). Сонымен АК-те қарастырылмаған, бірақ ортақ бірлескен меншік
ережелеріне дөп келетін орақ бірлескен меншіктің өзге де түрлері кездесуі
мүмкін.
АК-тің 219 бабы, 1 тармағында ортақ бірлескен меншіктің түрлері
келтірілгені мен тараптардың оның басқа құқықтық тәртіпке аустыруға
келісуіне болады (АК-тің 219 бабының 3 тармағы.
Бірлескен меншіктің қатысушылары, егер олардың арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, орта меншікті бірлесіп иеленеді және
пайдаланады.мүлікке биілік ету жөніндегі мәмілені қатысушылардың қайсысы
жасағанына қарамастан бірлескен меншіктегі мүлікке биілік ету барлық
қатысушылардың қатысуы бойынша жүзеге асырылады. Мысалы, азамат дербес
кәсіпкерлікті жүзеге асыру үшін ерлі зайыптылардың ортақ мүлкін
пайдаланады, ал оның өзі жұбайлардың бірінің екіншісіне келісім беру арқылы
жүзеге асырылады, әрине, егер заңда немесе келісімде, неке туралы шартта
өзгеше көзделмесе ғана екендігі түсінікті ("Жеке кәсіакерлік туралы" Заңның
5-бабының 1-тармағы).
Егер барлық қатысушылардың келісімінен өзгеше туындамайтын болса,
бірлдескен меншікке қатысушылардың әрқайсысы ортақ мүлікке билік ету
жөнінде мәмілелер жасауға құқылы. Бірлескен меншікке қатысушылардың
біреуі ортақ мүлікке билік етуге байланысты жасаған мәміле басқа
қатысушылардың талап етуімен мәміле жасаған қатысушыны қажетті өкілеттігі
болмайды деген себеппен мәміледегі екінші тарап бұл жөнінде білгені
немесе көпе-көрінеу білуге тиіс болғандығы дәлелденген ретте ғана
жарамсыз деп танылуы мүмкін. Нотариаттың куәландыруын немесе мемлекеттік
тіркеуді керек ететін мәмілелер жасасу кезінде бірлескен мүлікке басқа
қатысушылардың мәміле жасасуға келісімі нотариалдық тәртіппен расталуға
тиіс.
Егер Азаматтық кодексте немесе өзге де заң құжаттарында бірлескен
меншіктің жекелеген түрлері үшін өзгеше белгіленбесе, жоғарыда келтірілген
ережелер иелену, пайдалану және билік етуге қолданылады.АК-тің 220-бабының
4- тармағы.
Ортақ бірлескен меншікте үлес болмайды деп есептеледі, яғни ортақ
меншіктің мұндай түрінде меншік иелерінің үлесі алдын ала айқындалмайды.
Сондықтан да ортақ меншіктегі бірлескен меншікке қатысушылар арасында бөлу,
сондай-ақ олардың біреуінің үлесін бөліп шығару қатысушылардың әрқайсысын
ортақ мүлікке құқығындағы үлесі алдын ала анықталған жағдайда ғана жүзеге
асырылуы мүмкін. Ортақ мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп шығару кезінде,
егер заң немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше көзделмесе, олардың
үлестері тең деп танылады. Ортақ мүлікті бөлу және және одан үлесті бөліп
шығару негіздерінің тәртібі меншік үлесі жөніндегі ережемен белгіленеді,
өйткені заңмен бірлескен меншіктің жекелеген түрлері үшін өзгеше
белгіленбеген және бірлескен меншікке қатысушылар қатынастарының мәнінен
туындамайды.
Ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі ерекше мәртебеге ие.
Азаматтық кодекстің 223-бабы, 1-тармағына сәйкес ерлі-зайыптыларды некеде
тұрған кезде жинаған мүлкі, егер бұл мүлік ерлі- зайыптылардың үлесті
меншігі болатыны не олардщың әрқайсысына тиесілі екені олардың арасындағы
шартта көзделмесе, олардың бірлескен меншігі болып табылады.1
Жұбайлардың бірлескен меншігі деп олардың некеде тұрған кезде
жинаған мүліктерін айтамыз. Осы тұжырымнан шығаратын қорытынды, егер
жұбайлардың бірінің жекешелендірілген үйі болса, ал оған тіркелмеген
екіншісі оны бірлесіп жинадық деп айта алмайды. Егер некеде тұрған кезде
ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінің есебінен сол мүліктің құнын едәуір
арттырған қаражат жұмсалғаны анықталса, ерлі-зайыптылардың әрқайсысының
мүлкі олардың бірлескен меншігі болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың бірінің міндеттемелері бойынша жаза өз
меншігіндегі мүлікке ғана, сондай-ақ бұл мүлікті бөлісу кезінде ерлі-
зайыптылардың біріне тиесілі болатын ортақ мүлкіндегі өз үлесіне ғана
қолдануы мүмкін (АК-тің 223-бабының тармағы).
Жұбайлардың бірлескен меншігіне жұбайладың әрқайсысының еңбекпен
немесе кәсіпкерлік қызметпен тапқан табыстары, сатып алған заттары, бағалы
қағаздары, зйнетақылары, жәрдемақылары, және т.б. жатады. Жұбайлардың
бірлескен меншігіне екеуі бірге тұрған кезде біреуі бала бағып, не басқалай
дәлелді себеппен табыс алмаса, ол екіншісінің табысына ортақтасады.
Ерлі-зайыптыларға некеде тұрғанға дейін тиесілі болған, сондай-ақ
олардың некеде тұрған кездінде сыйға тартылған немесе мұрагерлік тәртіппен
алған мүлкі олардың әрқайсысының меншігі болып табылады.
Қымбат бағалы және басқа әсемдік заттарын қоспағанда жеке
пайдаланудағы затар (киім-кешек, аяқ киім және т.б.) некеде тұрған кезінде
ерлі-зайыптылардың ортақ қаражатына сатып алынғанымен, оларды пайдаланған
жұбайдың меншігі деп танылады.
Жұбайлар ортақ бірлескен меншікке иелені, пайдалану және билік ету
құқықтарын тең дәрежеде иеленеді. Бұл құқықтарды жүзеге асыру үшін
біріншісінің екіншісінен арнайы рұқсат сұрауы міндетті емес, қатысушылардың
бірі өз мүлкіне келісім жасау үшін мүлкіне билік ете береді. Бірақ та
қозғалмайтын мүлік және басқа мүліктерге байланысты біріншісі екіншісінен
алдын ала келісімін керек.
Балалар ата-анасының мүлікіне иелік жасай алмайды. Алайда олар ата-
аналарымен бірлесіп ортақ меншікті иелене алады. Мұның өзі ортақ қаржы және
еңбек жұмсау нәтижесінде және заңда көрсетілген ретте жүзеге асады. Мұндай
жағдайда бұл ортақ бірлескен меншік болып табылады.
Шаруа (фермер) қожалығының ортақ меншігінің құқықтық ерекшеліктері.
Шаруа (фермер) қожалығы дегеніміз бір шаңырақта бірлесіп еңбек етіп,
ауылшаруашылығына арналған жерді игеріп, одан өнім алуға, өңдеуге,
пайдалануға байланысты іс-қимыл әрекеті болып табылады.
Шаруа (фермер) қожалығы мынадай нысандарда болуы мүмкін: 1)
кәсіпкерлік қызмет бірлескен ортақ меншік базасына негізделген отбасылық
кәсіпкерлік нысанында жүзеге асырылатын шаруа қожалығы; 2) өзіндік
кәсіпкерлікті жүзеге асыруға негізделген фермерлік қожалығы; 3) бірлескен
шаруашылық қызмет туралы шарт негізінде, жалпы үлестік меншік базасында жай
серіктестік нысанында ұйымдастырылған (фермер) қожалығы туралы (“Шаруа
(фермер) қожалығы туралы” Заңның -бабы).
Шаруа қожалығы отбасының барлық мүшелері, оның ішінде кәмелетке жасы
толмаған балалары (сондай-ақ асырап алған ұл-қыздары), ата-аналары және
шаруашылықты бірге жүргізетін жақын туыстары мүше бола алады.
Заңда бірлескен шаруашылық меншігі құқықтарының объектілері де
анықталған. Оған өндіріс құрал-жабдықтары, жер учаскесі, егін, шаруашылық
және басқа құбылыстар, өнім беретін және көлікке пайдаланатын малдар,
мелиоративтік құбылыстар, құстар, ауылшаруашылығына арналған және басқа
техникалар, көлік құралдары, басқа да керек-жарақтар жатады, оның бәрі де
шаруа қожалығы мүшелерінің шаруашылық жүргізу үшін жалпы қаржы есеьінен
құралады.
Шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің жалпы мүлкіне сондай-ақ жемісті,
өнім мен табысты жатқызуға болады. Шаруашылық жүргізудің нәтижесінен
алынған ол шаруа (фермер) қожалығының ортақ бірлескен немесе ортақ
үлесті мүлкі болып табылады. Бұл мүліктерді иелену, пайдалану шаруашылық
мүшелері арасындағы келісім бойынша жүзеге асады. Бірақ оның жұбайлардың
бірлескен меншігінен айырмашылығы, шаруа қожалығында шаруашылықты
жүргізетін басшысы сайланады, ол жасы 18-ге толған кез келген азамат болуы
керек. Шаруа қожалығының басшысы ұйымдармен, азаматтармен, мемлекетпен
байланысты қожалықтың мүддесін білдіреді және заң тыйым салмайтын
азаматтық-құқықтық келісімдерді жүзеге асырады.
Шаруа қожалықтарының мүшелерінде ортақ бірлескен меншіктен басқа
жұбайлардың бірлескен меншігі және шаруашылық мүшелерінің өзінің құқықтық
тәртібіне бағынатын бөлек меншігі бола алады.
АК 227-бабына сәйкес ортақ бірлескен меншіктің тұрғын үйдің
жекешелендірілген тұрғын үйге байланысты жаңа түрі пайда болды.
Тұрғын үй және тұрғын үй кооперативтерінде жұбайлардың, отбасы мүшелерінің
ортаға салған қаржы есебінен алған пәтерге ортақ меншік болады (" Тұрғын
үй қатынастары туралы" Заңының 58-бабы).1
Ортақ бірлескен меншіктің мұндай түрі Қазақстан Республикасының "
Тұрғын үй қатынастары туралы" және басқа құжаттармен реттеледі.
Мемлекеттік тұрғын үй қорының жайларында тұратын азаматтарды қалауы
бойынша тұрғын жай жекешелендірілген соң оның ортақ бірлескен меншікке
көшетіндігін заң қарастырған .
Сол үйде тұратын жұбайлар мен олардың балалары меншік иесі болып
табылады. Жұбайлардың ата-аналары,сондай-ақ иесі болып табылады. Жұбайлары
ата-аналары, сондай-ақ балалары меншік иесімен бірге тұрған жағдайда,
олардың меншік иесімен келісім арқылы танылуы мүмкін.
Үй иесінің отбасы мүшесі айырықша жағдайларды басқа адам да бола
алады, бірақ ол меншік иесімен бірге тұрып, ортақ шаруашылықты бірлесе
жүргізуі тиіс. Еңбекке жарамсыз азаматтар меншік иесімен тұрақты бірге
тұрса, онда ол меншік иесі отбасының мүшесі болып есептеледі (Заңның 21-
бабы).
Кәмелетке жасы толмаған отбасы мүшесінің меншік құқығы ата-аналары
үйді жекешелендіру жөніндегі шартты жасау нәтижесінде бұзылатын болса, онда
оның мүддесіне ынталы ата-анасы немесе басқа адамдар тұрғын үйді
жекешелендіру жөніндегі органға кәмелетке толмаған отбас мүшесін шартқа
қосуды сұрайды, немесе осындай талап-арызбен сотқа жүгінеді.
Азаматтық кодестің 188-бабына сәйкес жекешендірілген тұрған жайдың
меншік иесі болған адамзаттар оны өз қалауынша иеленіп, пайдаланады және
билік етеді. Бірақ бұл орайда басқа адамдар мен мемлекеттің заңды мүддесі
бұзылмауға тиіс. Егер меншік иелері арасында иелену, пайдалану және билік
етуге қатысты дау-дамай туып жатса, онда қатысушының кез келгені сотқа
арыздана алады.
Тұрғын үйді жекешелендіру тәртібі бойынша сатып алынған соң ол осы
үйде тұратын азаматтардың ортақ меншігіне айналады. Ал оны қатысушылар
арасында бөліске салу бұл үйдің меншік иесі тағайындалғаннан кейін мүмкін
болады. (ҚР-сы Жоғарғы Сотының “Азаматтардың тұрғын үйін жекешелендіру
бойынша заңдарды қолдану тәжірибесі туралы” Пленумның қаулысы, 9-бап). Егер
үйдің меншік иесінің бірі өз үлесін сатқысы келсе, Азаматтық кодестің 216-
бабына сәйкес қалған меншік иелері өздерінің сатып алудың басым құқығынан
бас тартады немесе бұл құқықты мерзімі өткенше жүзеге асырмай тұра алады.
5. Жай серіктестіктің ортақ меншігі. Кәсіпкерлік қызмет кезінде ортақ
меншік өзіндік құқықтық ерекшеліктерге ие болады. Азаматтар, заңды тұлғалар
заңды тұлға болмай-ақ бірлескен қызмет туралы шарт жасасады. Сөйтіп
бірлескен меншікті пайдаланады. Демек, жай серіктестік бірлескен шаруашылық
қызметі туралы шарт негізінде құрылады екен. Бірлескен қызмет туралы шарт
(жай серіктестік шарты) бойынша тараптар ортақ шаруашылық мақсатқа жету
үшін бірлесіп әрекет жасауға міндеттенеді.
Шартқа қатысушылардың ақшалай немесе өзге де мүліктік жарналары,
сондай-ақ олардың бірлескен қызметі нәтижесінде жасалған немесе сатып
алынған мүлік олардың ортақ үлесті меншігі болып табылады (АК-тің 230-
бабының 2-тармағы).
Бірлескен қызмет туралы шартқа қатысушылардың ортақ істерін жүргізу
олардың жалпы келісімі бойынша жүзеге асады. Өзара келісім бойынша олар
бірлескен қызметке басшылық етуді және ортақ істерді жүргізуді
қатысушылардың біреуіне тапсыра алады, ал ол қатысушы бұл орайда шартқа
өзге қатысушылар берген сенімхат негізінде әрекет етеді.
Бірлескен қызметке жиналған мүлік әр қатысушының жеке балансында
болады, ол өз кезегінде ортақ істі шартқа сәйкес жүргізеді. Бірлескен
қызмет жөніндегі шартты орындауға байланысты операциялар өз алдында есепке
алынып, қаржы есептердің нәтижелері шығарылады. Ортақ істі жүргізетін
қатысушы шартқа басқа қатысушыларды жасалып жатқан істің нәтижесімен, салық
және басқа құжаттардың орындалуын хабарлап, ұсынады.
Бірлескен қызметтің нәтижесінде болған шығындар мен тапқан табысты
бөлу шарт негізінде жүзеге асырылады.
Егер шартта мұндай тәртіп көзделмесе, ортақ шығындар мен залалдар
шартқа қатысушылардың ортақ мүлкі есебінен жабылады, ал жетпей жатқан
сомалар олардың арасында осы мүліктегі үлестеріне қарай бөліп салынады
(АК-тің 231-бабы).1
Азаматтық кодекс шартқа қатысушылардың мүлкіне ортақ үлесті меншік
туралы нормаларды қарастырған (АК-тің 231-бабының 4-тармағы). Бұл
меншікке қатысушы басқа қатысушылардың келісімінсіз ортақ мүліктегі
үлесіне билік етуге құқығы жоқ, бұл орайда ол тек ортақ қазанға түсіп,
өзіне бөлінгенініне ғана билік ете алады. Жай серіктестікке қатысу құқығын
өзгеге беру басқа қатысушылардың келісімімен ғана болады.
Бірлескен қызмет қатысушылардың қайсы біреуінің қатысудан бас тартуы
салдарынан келтірілген залалдар, егер бірлескен қызмет туралы шартта өзгеше
көзделмесе, толық көлемде өндіріліп алынады (АК-тің 232-бабы).
Жоғарыда айтып өткеніміздей, АК-те ортақ бірлескен меншіктің басқа
да түрлері болатыны айтылған (АК-тің 219-бабының 2-тармағы). Соның бірі жай
серіктестіктің түріне жататын-консорциум.
Консорциум-бірлескен шаруашылық қызмет туралы шарт негізінде заңды
тұлғалар нақты шаруашылық міндеттерін шешу үшін белгілі бір ресурстарды
біріктіріп, күш-жігерді үйлестіретін ерікті түрдегі тең құқықты уақытша
одақ (бірлестік) (АК-тің 233-бабы).
Консорциумға қатысушылар өздерінің шаруашылық дербестігін сақтап
қалады және басқа консорциумдардың, қауымдастықтардың қызметіне қатыса
алады.
Консорциумға қатысушылар арасындағы қатынастар шарт негізінде
құрылады. Консорциумды басқару консорциумға қатысушылардың консорциалдық
келісіміне сәйкес жүзеге асырылады. Консорциумға қатысушылар,
консорциалдық келісімінде өзгеше, консорциум қызметіне байланысты
міндеттемелер бойынша ортақ жауапты болады.1
Консорциум өз қызметін, алдына қойған міндеттерін орындағаннан кейін
немесе оған қатысушылардың шешімі бойынша тоқтатылады.
Ортақ меншік құқығын тоқтату.
Меншік ққұқығын тоқтатудың жалпы негіздерінен басқа ортақ меншік
құқығын тоқтату да бар, бұл жеке қатысушы үшін оның үлесін ортақ меншіктен
бөлу арқылы жүзеге асады.
Ортақ меншікті бөлу және қатысушылардың талабы бойынша одан
үлестерін бөліп шығару қатысушылардың талабы бойынша одан үлестерін бөліп
шығару қатысушылардың келісімі арқылы жүргізіледі, ал ол мүмкін болмаған
жағдайда мәселе сот арқылы шешіледі.
Ортақ үлесті меншікті бөлу және қатысушылардың талабы бойынша одан
үлесті бөліп шығару шарттың тұжырымдамаларына сәйкес болады.
Ортақ меншікті бөлу кезінде барлық қатысушылардың құқығы тоқталады,
ал әлдекімге үлесті бөліп шығару үшін ортақ меншіктен оның үлесі ғана
бөлінеді.
Әрбір қатысушы өзінің үлесін ортақ мүліктен бөліп беруді талап ете
алады. Мүліктегі үлесті бөліп беру, жоғарыды атып өткеніміздей, барлық
меншік иелерінің келісімімен шешіледі.
Үлесті меншікке қатысушылар ортақ мүлікті бөлу немесе біреуінің
үлесін шығарудың әдістері мен шарттары жөнінде келісімге келе алмаған
жағдайда үлесті меншікке қатысушы ортақ мүліктен өз үлесін заттай бөліп
беруді талап етуге құқылы.
Егер үлесті заттай бөліп беруге заң құжаттарында жол берілмесе немесе
ол ортақ меншіктегі мүлікке шамадан тыс залал келтірмейінше мүмкін болмаса,
бөлініп шығушы меншік иесі үлесті меншіктің басқа қатысушыларынан өз
үлесінің құнын төлетуге құқылы (АК-тің 218-бабының 3-тармағы). Мысалы,
жеңіл машинаның үш меншік иесі бар делік, оның біреуі өз үлесін бөліп
беруді талап етеді, сонда қалған екеуі автомобильдің құнының үштен бірін
оған төлейді, себебі автомобильді бөлшектеу мүмкін емес.
2. Ортақ меншікті бөлу немесе одан үлесті бөліп шығару үшін әрбір
қатысушының мүлікті ортақ пайдалану құқығындағы үлесін алдын ала анықтап
алу керек. Ал бөлудің негізгі мен тәртібі бірлескен қызметтің жекелеген
түріне әртүрлі келеді.
Жұбайлардың бірлескен қызметі нәтижесінде ортақ меншікке айналған
мүлік неке бұзылған кезде бөлінеді, жұбайлардың бірінің міндеттемелігі
бойынша немесе жасалған қылмысқа байланысты залалдың орнын толтыру керек
болғанда жұбайлардың бірі екіншісіне неке бұзылғанына қарамастан өз үлесін
алуға талап қоя алады. Балаларға алынған заттар балалар бірге қалатын
жұбайдың біріне ешқандай өтем ақысыз беріледі. Мұндай ереже жұбайлардың
ортақ бірлескен меншігіндегі олардың бірінің мүлікке міндеттемелігі бойынша
тиесілі үлесін алып қалуға деген әрекетіне де қолданылады. Алдайда
жұбайлардың жалпы міндеттемелігі мен қарызы бойынша бірдей жауапты болады.
Егер қылмыстық іс бойынша сот шешімімен олардың ортақ меншігіндегі мүліктер
қылмыстық жолмен табылса, оны олар бірігіп пайдаланса, екеуі де жауап
береді (ҚР-сы Жоғарғы Соты Пленумның 1990 жылғы 19 наурыздағы “Республика
соттарының орындалуының барысы туралы” қаулыс; КСРО Жоғары Сотының
Пленумының 1979 жылғы 23-наурыздағы “Қылмыстың салдарынан болған
материалдық залалды қалпына келтіру туралы заңдарды соттардың қолдану
тәжірибесі туралы”, N 1 қаулысы. Аталған құжатқа 1984 жылы 26 сәуірде
Пленум қаулысымен толықтырулар енгізіледі,N 7).
Шаруа қожалығының барлық мүшелерінің шығып кетуіне байланысты немесе
өзге де негіздер бойынша шаруа (фермер) қожалығы тоқтатылған жағдайда ортақ
мүлік Азаматтық кодексің 218 және 225 баптарында көзделген ережелер бойынша
бөлінуі тиіс.
Шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің бірі одан шыққа кезде,
шаруашылықтың өндіріс құрал-жабдықтары бөлінуге жатпайды. Қожалықтан шыққан
адамның бұл мүлікке ортақ меншіктегі өз үлесіне сәйкес ақшалай өтем алуға
құқығы бар.
Бірлескен меншік құқығындағы шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің,
егер олардың арасындағы келісімде өзгеше көзделмесе, қожалық мүлкіне
үлестері тең деп танылды (АК-тің 225-бабы).
Егер қожалықтың қызметін жалғастырғысы келетін бірде бір қожалық
мүшесі, мұрагер немесе басқа адам қалмаса, сондай-ақ банкрот және жер
пайдалану құқығы тоқтатылған жағдайларда шаруа (фермер) қожалығының қызметі
тоқтатылады (“Шаруа (фермер) қожалығы туралы” Заңның 20-бабы). Бірақ мұндай
жағдай жер учаскесі “Жер туралы” Заңның негізінде серіктестік немесе
кооператив құра алады. Қайта құрылғын мұндай шаруа (фермер) қожалығының
заңды тұлға ретінде фермер қожалығының мүшелері өзіне салымдар және басқа
жарналар түрінде берген мүліктің, сондай-ақ оның қызметі нәтижесінде
алынған және заңдарға қайшы келмейтін өзге де негіздер бойынша сатып
алынған мүліктің меншік құқығына ие болады.
Шаруа (фермер) қожалығының серіктестікке қатысушылары немесе
кооператив мүшелері Азаматтық кодекстің 225-бабының 3-тармағында көзделген
тәртіп бойынша белгіленетін шаруа (фермер) қожалағының мүлкіне ортақ меншік
құқығындағы өз үлестерін негізге ала отырып белгіленеді (АК-тің 226-бабы).
Жеке пәтер күйіндегі жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ бірлескен
меншікке қатысушы өзінің үлесін бөліп береді. Ол оны қосалқы тұрғын- жайды
бірлесіп пайдалану құқығына ие болады (“Азаматтардың тұрған үй—жайды
жекешелендіру бойынша заңды қолдану тәжірибесі туралы” ҚР-сы Жоғарғы
Сотының Пленумының қаулысы, 17-тармақ).
Қазақстан Республикасының “Тұрғын үй қатынастары туралы” Заңның 29-
бабына сәйкес күштеп (меншік иесінің еркінен тыс) тұрған үйге меншік
құқығын тоқтатуға жол берілмейді. Бірақ Азаматтық кодексте қаралған
жағдайларға орай, яғни тұрғын үйдің тұрған жері мемлекетке керек болса
немесе реквизицияланса, тәркіленсе заңда қаралған ретте жер учаскесі
алынады, тоны иесінен сатып алу да мүмкін.
Сот тұрғын үйге ортақ бірлескен құқықты тоқтату жөніндегі нақты істі
қараған кезде өз үлесін сұраған меншікке қатысушыға қалғандарын ақшалай
өтемақы төлетуді немесе заттай беруді міндеттейді, ал төлем тек меншік
иесінің келісімі бойынша жүзеге асады.
Азаматтық кодекстің 218-бабына сәйкес ортақ мүлікті бөлу ісін
жүргізудің не одан үлесті бөліп шығарудың тиімсіздігі айқын болған
жағдайда, сот мүлікті жария саудаға салып сатып, кейін одан түскен соманы
ортақ меншікке қатысушылар арасында олардың үлестіріне сәйкес бөліп беру
туралы шешім шығаруға құқылы.
Сот жекешелендірілген үйді бөлу жөніндегі дауды қарай отырып, меншік
иесінің үлесі онда шамалы болып, оны нақты бөліп шығару мүмкін болмаса, әрі
сол мүлікті пайдалануға онша мүдделік танытпаса, сондай-ақ оның келісімі
болмаған күнде оған үлесті меншікке қатысушылардын өтем төлетуді міндеттей
алады.[1]
Демек, ол дауға түскен үйде тұрмай, басқа жерден үймен қамтамасыз
етілсе әрі ортақ мүлікті бөлу қолайы болмаса жария саудамен оны сатуға сот
шешім қабылдай алады (“Азаматтардың тұрғын үй-жайды жекешелендіру бойынша
заңды қолдану тәжірибесі туралы ҚР-сы Жоғарғы Сотының Пленумының қаулысы”).
§ 5. Меншік құқығының тоқтатылуы.
1. Қазіргі Азаматтық кодекстің бұрынғысынан бір ерекшелігі, 14-
тараудағы “Меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтардың тоқтатылуы” деген
арнайы тарау енгізілуі болып табылады. Азаматтық кодекстің 249-бабы меншік
құқығын тоқтатудың негізгі үлгі тізімін ұсынады: меншік құқығы меншік иесі
өз мүлкін басқа адамдарға берген, меншік иесі меншік құқғынан бас тартқан,
мүлік қираған немесе жойылған және заң құжаттарында көзделген өзге де
реттерде мүлікке меншік құқығынан айырылған жағдайда тоқталады.
Меншік құқығын тоқтатудың аталған негіздерінде меншік құқығынан бас
тартуды ерекше бөліп қараған жөн (АК-тің 250-бабы). Меншік құқығынан бас
тарту болған жағдайда мына бір жағдайды есте ұстау керек, яғни меншік
құқығынан алған кезге дейін тиісті мүлікке қатысты меншік иесінің құқықтары
мен міндеттерін тоқтауға әкеп соқтырмайды.
Айталық, азамат немесе заңды тұлға өзіне тиесілі жер учаскесіне меншік
құқығынан бас тарта алады, бұл жөнінде ол жариялайды, не бұл жер учаскесіне
қандай да болсын құқықтарын сақтау ниетінсіз өзінің мүлікті иеленуден,
пайдаланудан және оған билік етуден шектейтінін айқын дәлелдейтін
басқа да әрекеттер жасайды. Жер учаскесінің меншік иесі немесе жер
пайдалану құқықтарынан бас тартатындығын дәлелдейтіндей іс-әрекет жасаған
жағдайда, бұл учаске иесіз мүлік ретінде есепке алынады.
Иесіз мүлік ретінде есепке алынған күннен бастап бір жыл өткен соң
мұндай жер учаскесі жергілікті атқару органының талап етуі бойынша сот
шешімі негізінде мемлекет меншігінде қайтарылады (“Жер туралы”Заңының 74-
бабы,2-тармағы)
Заң меншік иесінен мүлікті ықтиярынсыз алуға байланысты қатынастарды
бүге-шігесіне дейін реттейді. Меншік құқығын алып қою үшін; а) негіз заңда
қарастырылған болуы керек; ә) соттың шешімі болуы міндетті.
Азаматтық кодекстің 249-бабы 1-тармағы меншік иесінің міндеттемелері
бойынша мүліктен ақы өндіріп алу қатынасы енгізілген. Мұндай өндіріп алу,
егер шартта өзгеше көзделмесе, тек сот шешімімен жүзеге асады. (АК-тің 251-
бабы, 1-тармағы), бірақ бұл норма диспозививті болып келеді. Ақы өндіріп
алудың басқалай жолы шарт арқылы болуы мүмкін. Ақы өндіріп алудың басқалай
жолы шарт арқылы болуы мүмкін. Ақы өндіріп алынатын мүлікке меншік иесінің
меншік құқығы заңдарда көзделген тәртіп бойынша меншік құқығы көшетін
адамның алып қойылған мүлікке меншік құқығы пайда болған кезден бастап
тоқталады.
Мүлікті меншік иесінен ықтиярынсыз алып қою заң құжатарына сәйкес
белгілі бір адамға тиесілі бола алмайтын жағдайда жүзеге асады (АК-тің 249-
бабы, 2 тармағы). Егер заң құжаттарымен жол берілетін негіздер бойынша заң
құжаттарына сәйкес адамның өзіне тиесілі бола алмайтын мүлік оның
меншігінде болып шықса, бұл мүліктің меншік иесі, егер заң құжаттарында
өзге мерзімдер белгіленбесе, осы мүлікке меншік құқығы пайда болған кезден
бастап бір жыл ішінде иеліктен айыруға тиіс.
Егер меншік иесі мүлікті көрсетілген мерзімде иеліктен айырмаса, ол
сот шешімімен иеліктен ықтиярынсыз айрылуға тиіс, бұл орайда меншік иесіне
мүлікті иелеткен ықтиярынсыз айрылуға тиіс, бұл орайда меншік иесіне
мүлікті иеліктен айыру жөніндегі шығындары шегеріліп, оның құны өтеледі.
Мұндай тәртіп мынадай жағдайға қатысты, егер азаматтың немесе заңды
тұлғаның меншігінде заң құжаттарымен жол берілген негіздер бойынша сатып
алуға арнайы рұқсат қажет етілетін зат азаматтың немесе заңды тұлғаның
меншігінде болып шықса, ал меншік иесі оны беруден бас тартса, бұл зат
осы меншік иесіне тиесілі бола алмайтын мүлік үшін белгіленген тәртіп
бойынша иеліктен тиіс( АК-тің 252-бабы, 2-тармағы).
Ықтирсыз алып қою негіздеріне реквизициялау да жатады.
Реквизициялау дегеніміз дүлей апаттар, авариялар, жұқпалы аурулар, індеттер
және төтенше сипаттағы өзге де жағдайлар болған ретте мүлік қоғам мүддесі
үшін мемлекеттік билік және басқару органдарының шешімі бойынша заң
құжаттарында белгіленген тәртіп пен жағдайларға меншік иесінен оған
мүліктің құны төлене отырып алып қойылуы болып табылады.
Меншік иесіне реквизицияланған мүліктің құны өтелген бағаны оның сот
тәртібімен даулауына болады. Сондай-ақ мүлкі реквизияланған адам ревизия
жүргізуге байланысты жағдайлар тоқтатылған кезде сақталған мүлікті өзіне
қайтарып беруді сот арқылы талап етуге құқылы екендігін ерекше атап өткен
жөн (АК-тің 253-бабы, 3-тармағы)
Тәркілеу заң құжаттарында көзделген реттерде мүлік меншік иесінен
жасаған қылмысы немесе өзге де құқық бұзушылығы үшін санкция түрінде сот
тәртібімен тегін алуы мүмкін екендігін білдіреді (АК-тің 254-бабы).
Тәркілеу тәркіленетін барлық мүліктің бәріне қолданылады. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 51-бабында оған мынадай тұжырымдама
берілген, мүлікті тәркілеу дегеніміз сотталған адамның меншігі болып
табылатын мүліктің бәрін қолданылады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 51-бабында оған мынадай тұжырымдама берілген, мүлікті тәркілеу
дегеніміз сотталған адамның меншігі болып табылатын мүліктің бәрін немесе
бір бөлігін мемлекеттің меншігіне мәжбүрлеп өтеусіз алу, сондай-ақ мүлікті
тәркілеу пайдакүнемдік ниетпен жасалған қылмыс үшін белгіленеді және
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімнің тиісті баптарында көзделген жағдайларды
ғана тағайындалуы мүмкін.
Мүлікті ықтиярсыз ақысыз сот шешімімен мемлекет меншігіне алып қою
мынадай жағдайларда жүзеге асады: егер мәміле қылмыстық мақсатқа
бағытталып, екі тарапта да жымысқы ниет болған жағдайда олардың мәміле
бойынша алғандарының немесе алуға тиісті болғандарының бәрі сот шешімі
немесе үкімі бойынша тәркіленуге тиіс (АК-тің 157-бабы, 4-тармағы).
Аталған жағдайда кінәлі жақ алынғанынан немесе аларынан айрылады, сондай-ақ
келісімде көзделеген мүлікті пайдаланудан да құр қалады.
Жерді және табиғи ресурстарды алып қоюға байланысты қозғалмайтын
мүлікке меншік құқығының тоқтатылуы мүмкін. Азаматтық кодекстің 255-бабына
сәйкес мемлекеттік органның меншік иесінен мүлікті алып қоюға тікелей
бағытталмаған шешіміне, соның ішінде меншік иесіне тиесілі үй, өзге де қора-
қопсы, құбылыстар мен өсімдіктер бар жер учаскесін алып қою туралы шешіміне
байланысты қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының заң құжаттарымен
белгіленген реттер мен тәртіп бойынша меншік иесінің құны тең мүлік беріп
және өзге де келтірілген залалдарын өтей отырып, немесе меншік құқығының
тоқталуынан келтірілген залалдарын толық көлемінде өтей отырып,
тоқтатылуына жол беріледі. Меншік иесі меншік құқығын тоқтатуға әкеп
соқтыратын шешіммен келіспеген жағдайда оны дау сот тәртібімен шешілгенге
дейін жүзеге асыруға болмайды. Дауды қарау кезінде меншік иесіне келтірген
залалдарды өтеудің барлық мәселелері де шешіледі.
Жер учаскесін алып қоюға қала салу мен жер орналастыру құжаттарында
тағайындалған, бекітілген тәртіпке сәйкес қала мен елді мекен салуға
арналған бас жоспар мен аумақты шектеу сызбасы негіз болады.
Қазақстан Республикасының “Жер туралы” Заңына орай жер учаскесін
мемлекеттік қажеттер үшін сатып алу тәртібі қарастырылған. Сатып алу туралы
шешімді құзыретті атқарушы оргшан қабылдайды және жылжымайтын мүлікті
мемлекеттік тіркеу үшін белгіленген тәртіп бойынша тіркеуге жатады. Жер
учаскесінің меншік иесіне немесе жер пайдаланушы осындай хабар алған күнен
бастап бір жыл өткенге дейін жер учаскесін сатып алуға меншік иесінің
немесе жер пайдаланушының келісімен ғана жол беріледі (“Жер туралы” Заңның
67-бабы).
Мемлекеттік қажеттілік үшін сатап алынатын жер учаскесі үшін ақы
төлеу (сатып алу бағасы), оның мерзімі және басқа да шарттары меншік
иесінің немесе жер пайдаланушының келісуімен белгеленеді. Сатып алу бағасын
белгілеу кезінде оғын жер учаскесінің немесе оны иелену құқықтарының және
ондағы жылжымайтын мүліктің нарықтық құны, сондай-ақ үшінші тұлғалар
алдындағы өз міндеттемелерін мерзімінен бұрын тоқтатуына байланысты олар
шеккен шығынды қоса алғанда, жер учаскесінен айырылуына байланысты меншік
иесіне немесе жер пайдаланушығы келтірген барлық шығындар енгізіледі (“Жер
туралы” Заңның 69-бабы).
Меншік иесі меншік құқығын тоқтатуға әкеп соқтыратын шешіммен
келіспеген жағдайда оны дау сот тәртібімен шешілгенге дейін жүзеге асыруға
болмайды. Дауды қарау кезінде меншік иесіне келтірілген залалдарды өтеудің
барлық мәселелері де шешіледі.
Сот мүлікті алып қою мәселесін меншік иесіне құны тең мүлік беріп өзге де
келтірілген залалдарын өтей отырып немесе меншік құқығының тоқтатылуынан
келтірілген залалдарын толық көлемінде өтей отырып тоқтату арқылы жүзеге
асырады (АК-тің 255-бабы, 1-тармағы )
Жер учаскесін алып қоюға қаралатын талап бір жыл өткен соң, бірақ
меншік иесіне немесе жер пайдаланушыға хабарлама жіберілген сәттен бастап
екі жылдан кешіктірмей қойылуға тиіс (“Жер туралы” Заңның 70-бабы).
Дауды шешу кезінде меншік иесіне келтірілген залалды қалпына келтіру
мәселесі де қаралады.
Осы баптың ережелері мемлекеттік органнның мүлік орналасқан тау
баурайларын, су айдыны учаскелерін және басқа учаскелерді алып қою туралы
шешіміне байланысты тиісінше қозғалмайтын мүлікке меншік құқығы тоқтатылған
кезде қолданылады. (АК-тің 255-бабы, 3-тармағы).
Күтімсіз ұсталған мәдини және тарихи қазыналарды сатып алу оны меншік
иесінің күтіп ұстамай, оның мәнін жоғалту жағдайында жол берген кезде
жүзеге асады (АК-тің 255-бабы). Заң бұл объектілердің айырықша бағалы
екендігін және оның аса бағалы екендігін әр мемлекетпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тақырыбы: Меншік құқығы
Тақырыбы: Меншік құқығы
Кіріспе
Бірінші бөлім. Азаматтардың меншік құқығы жөніндегі түсінігі
§ Азаматтардың меншік құқығының ұғымы мен түрлері
§ Азаматтардың меншік құқығының субъектілері
§ Азаматтардың меншік құқығының жүзеге асырылуы
Екінші бөлімі Қазақстан Республикасының ортақ меншік құқығы
§ Ортақ үлестік меншік
§ Ортақ бірлескен меншік
§ Ортақ меншік құқығын тоқтату
Қорытынды
Әдебиеттер
Ортақ меншік құқығы
Бір затқа меншік құқығы бірнеше меншік иесіне қатысты болуы мүмкін, ал
мұндай жағдайда ортақ меншік қатынасы пайда болады. Мұндай жағдайда меншік
құқығы бірнеше меншік иелеріне бөлінеді. Ортақ меншік екі немесе бірнеше
адамның меншігіне мүлік түскен кезде пайда болады, оны өзінің мақсаты
өзгертілмейінше бөлуге болмайды (бөлінбейтін заттар), өйткені, ол заңа
сәйкес бөлінуге жатпайды. Мысалы, шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің
жатпайды (АК-тің 225-бабы, 2-тармағы).
Бөлінетін мүлікке ортақ меншік заң құжаттарында немесе шартта
көзделген реттерде пайда болады (АК-тің 209-бабы 4 тармағы).
Мұндай жағдайда жекелеген заттардан құралған не жинақталған заттарды
жатқызуға болады (мысалы, оған кітапхана сурет галериясы, және т.б.
жатады). Айталық кітапханадағы кітаптың кейбіреуі бір адамға, басқасы өзге
адамдарға тиесілі болуы мүмкін, мұның өзі шартпен немесе заң құжаттарымен
айқындалады.
Ортақ меншіктің құқық қатынастары бір қатар заңдық ерекшеліктерге ие
болады. Меншік құқықтың қатынасында ортақ меншік құқығы субъектілерінің бір-
біріне деген өзара қарым-қатынасы туындайды, яғни ортақ меншіктің басқа
иелері мен үшінші тұлға арасында құқықтық қатынас пайда болады.
Сондықтан да ортақ меншік жалпы меншік қатысушылары арасындағы қатынас
емес, салыстырмалы құқықтық қатынас болып табылады, яғни бұл жерде олардың
қатынастары нақтылы және де құқықтық қатынасқа қатысушылардың аясы
белгіленген. Мысалы, оған бір мүліктік бәріне ортақ болуы дәлел, демек
әрбір қатысушы бірдей мөлшерде немесе үлесіне қарай ие болуы мүмкін. Бұл
жерде біріне бірі қарсы тұрған жақтар жоқ қатысушыларды несие беруші не
борышқор деп те айта алмайсың ал олардың арасындағы келісім тек ортақ
мақсатқа бағытталған. мәселен, мұрагерлік мүлікке бірнеше адам ие.
Бірлескен меншік иелерінің арасындағы бір- біріне деген қарым-
қатынасының сипаты меншік түрінің сипатымен ерекшеленеді. Оның өзі меншік
құқығының құрылымына сәйкес болуы мүмкін. Былайша айтқанда, бір затты
иеленген меншік иелері меншік құқығының әртүрлі субъектілері бола алады.
Сондықтан да мемлекет, бір немесе бірнеше жеке тұлғалар сол мүліктің ортақ
меншігіне жеке тұлғалар сол мүліктің ортақ меншігіне қатысушылар ролін
атқаратын жағдай аз кездеспейді.
Ортақ меншіктің субъктілері жеке және заңды тұлғалар, оның ішінде
шетел азаматтары, сондай-ақ Қазақстан Республикасы мен оның әкімшілік-
аумақтық бірлігі бола алады. Ортақ меншік құқығы әртүрлі заңдық фактілер,
атап айтқанда, шарттар, келісімдер, заңда көзделген өзге де реттер
негізінде де жүзеге асады (“Жеке кәсіпкерлік туралы” Заңның 3-бабы, 3-
тармағы). Ортақ меншік ерлі-зайыпты адамдардың сатып алған ортақ мүлкінен
де туындайды.
АК-тің 230 –бабына сәйкес жай серіктестік қызметінің негізгі ақшалай
немесе өзге де мүліктік жарналары, сондай-ақ олардың бірлескен қызметі
нәтижесінде жасалаған немесе сатып алынған мүлік олардың ортақ үлесті
меншігі болып табылады.
Ортақ меншік құқығы дегеніміз бірнеше тұлғалардың мүлікті бір объект
ретінде иеленіп, пайдалану мен билік етуін бекітетін, реттейтін және
қорғайтын құқық нормалардың жиынтығы.
Ортақ меншік құқығын субъективті мағынада екі немесе одан да көп
тұлғалардың өздерінің қалауы бойынша қарамағындағы ортақ мүлікті
белгіленгіен тәртіп пен заң шегінде иелену, пайдалану және билік ету
мүмкіндігін заңмен немесе ортақ меншіктің басқа иелері өзара жасалған
шарттармен қамтамасыз ету деп түсіну керек.1
Ортақ меншік құқығы институтының маңызы мен мағынасы ең алдымен
бірнеше тұлғалардың өздерінің тұтыну қажеттілігін қанағаттандыру үшін
белгілі бір объектіні жария түрде құрып, немесе иеленіп, бірлесіп
пайдалануынан көрінеді. Ортақ меншік шаруашылық жүргізу тәжірибесінде,
сондай-ақ өмірде мүлікті мейлінше тиімді пайдалануына жәрдемдеседі.
Ортақ меншіктің түрлері
Ортақ меншік бірлескен (үлесі белгіленбеген) және үлестік меншік
болады. (АК-тің 209-бабы, 2 тармағы).
Азаматтық кодекс бойынша әрбір меншік иесіне ортақ меншіктің үлесі
тиесілі. Мұндай үлес тең және тең емес дәрежеде бөлінеді. Бірақ та үлестің
көлемі мүлікті иелену, пайдалану және билік етуге байланысты мәселелердің
шешіміне әсер етпейді. Сондықтан да ортақ келісім негізінде бірлесіп
шешіледі.
Мүлікке ортақ меншік үлестік меншік болып табылады, бұған мүлікке
ортақ меншік құру заңда көзделген реттер қосылмайды. Ортақ бірлескен
меншік: 1) ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі; 2) шаруа (фермер) қожалығының
ортақ меншігі; 3) жекешелендірген тұрғын үйге ортақ меншік түрінде болады.
Заң құжаттарында ортақ бірлескен меншіктің басқа да түрлері көзделуі мүмкін
(АК-тің 219-бабының 1-тармағы).
Басқа жағдайлардың бәрінде үлестік меншік түрінде көрінеді. Бірлескен
ортақ меншікте оған қатысушылардың үлесі болады, бірақ жалпы мүліктегі
көлемі алдын-ала айқындалмауына байланысты оны да тең деп есептейді.
Мұндай тәртіп ерлі-зайыптылардың некеде тұрған кезінде бірлесіп тапқан
мүліктеріне де қатысты („Неке және отбасы туралы” Заңның 32-бабы). Сонымен
бірге келісімге келе алмаған жағдайда әрбір меншік иесі сотқа жүгінуге
құқылы.
Меншіктің үлестік түрі деп мүлік объектісін қатысушылар арасында нақты
үлеске бөлуді айтады.
Үлестік меншіктің ерекшелігі оның пайда болуы кезінде ортақ мүліктегі
меншік иелерінің үлесі болатындығымен айқындалады.
Бөлудің мұндай сипаты меншік иелерінің келісімдері және заң
құжаттарымен тағайындалады. Осы келісім арқылы қатысушылардың үлес мөлшері
айқындалып, өзгеріске ұшырайды, мұның өзі олардың ортаға салған үлестеріне
байланысты болады. Егер қатысушылардың үлес көлемі келісім шартта немесе
заң құжаттарында көрсетілмесе, онда олардың үлестері тең дәрежеде
бөлінеді.1
Заңда меншік иелерінің бірінің күшімен мүлікті жақсарту мәселесі
айқындалады. Мүліктегі үлес көлемін айқындауда ортақ мүлікті пайдалану
тәртібін сақтай отырып, оны жақсарту мәселесінің аражігін ашып алу керек.
Ортақ мүліктің пайдаланудың белгіленген тәртібін сақтай отырып, оны
жақсарту өз есебінен жүзеге асырған үлесті меншікке қатысушының ортақ
мүліктегі өз үлесін ұлғайтуға құқығы бар.
Ортақ мүлікті бөліп алып жақсарту, егер үлесті меншікке қатысушылардың
келісімінде өзгеше көзделмесе, оны жасаған қатысушының меншігіне түседі.
(АК-тің 211-бабы).
Үлесті меншіктегі мүлікті иелену және пайдалану оның барлық
қатысушылардың келісуімен, ал келісімге келмеген жағдайда-сот белгілейтін
тәртіппен жүзеге асырылады. (АК-тің 213-бабының 1-тармағы).
Ортақ меншіктің ортақ меншігін жүзеге асыру кезінде иелену, пайдалану
және билік ету салдарына мән беру керек. Егер меншік иелері ортақ мүлікті
иелену және пайдалану жөнінде ортақ бір пікірге келе алмаса, онда сотқа
жүгіне алады. Егер көзқарас қайшылығын сот шешпейтін болса, оны тараптардың
өздері шешеді.
Ортақ үлестік меншік қатысушылардың әрқайсысы ортақ мүліктен өзінің
үлесін заттай күйінде бөліп беруге талап етуге құқылы. Егер үлесті заттай
беруге заң құжаттарында жол берілмесе немесе ортақ меншіктегі мүлікке
шамадан тыс залал келтіруіне байланысты мүмкін болмаса, бөлініп шығушы
меншік иесі үлесті меншіктің басқа қатысушыларынан өз үлесінің құнын
төлетіп алуға құқылы (АК-тің 218-бабының 3-тармағы). Ресейдің сот
тәжірибесінде мұндай залалға мүліктің мақсаты пайдаланбауы, оның техникалық
жағдайын нашарлатып жіберуі немесе материалдық не көркем шығармашылық
құндылығын төмендетіп жіберу (мысалы, суреттер, мәнет, кіітапхана, және
т.б.) тәрізді жағдайлар жатады.
Тәжірибеде мүлікті қатысушылар арасында бөлуде немесе бірнешеуіне
заттай беруде қиындықтар кездеседі. Біз бұл арада тағы да Ресейдің сот
тәжірибесіне тоқтала кетпекшіміз. Олардың шешімдері мынадай: бөлінетін
меншік иесінің талабы бойынша қалған қатысушылар оған сұрағанын ақшалай
береді, содан кейін әлгі меншік иесі ортақ мүліктегі үлес құқығынан
айырылады. Кейбір жағдайларды ғана меншік иесінің үлесі айтарлықтай болмаса
әрі оны іс жүзінде бөлу мүмкіндегі жоқ болса, сот осы меншік иесінің
келісімін бермегеннің өзінде қалған қатысушыларға оған өтем төлеуді
міндеттей алады.
Сот таласқа түскен мәселеге жан-жақты зерттеу жасап, талаптардың
ұсынған дәлелдемелерімен санасады, мәселен, мүлікті пайдалану кімге қандай
қажет, оның денсаулығы, кәсіби қызметі қандай, неше баласы бар, отбасында
жұмысқа қабілеттілері бар ма, жоқ па, бәрі-бәрі есепке алынады.
Мұндай ережені бөлінбейтін заттарға да қолдануға болады (мысалы,
автомашина, музыкалық құралдар т.б.).
Ауылдағы шаруа қожалығына (фермерге) оны қолданбайды. Кейбір жекелеген
жағдайлада, сот нақты жағдайды ескере отырып, үлес меншігіне қатысушылардың
ішінен біреуіне ғана бөлінбейтін затты беруі мүмкін. Бұл орайда
қатысушылардың үлес көлемдеріне мән бермейді.
Үлес меншігіндегі мүліктерді бөлудің мүмкін еместігі және де Азаматтық
кодекстің 218-бабы 4-тармағында көрсетілген жағдайларға қарап, қатысушы бұл
мүлікті пайдалану құқығынан айырылады деуге болады. Мұндай жағдайда мүлікті
пайдаланудың қалыптасқан нақты тәртібі ескеріледі, әрі бұл ортақ меншік
құқығындағы үлеске сай келмеуі мүмкін.
Шарттың немесе сот шешімі негізінде қозғалмайтын мүліктің бір бөлігін
тұлғаның қалай иеленетіндігі белгіленеді. Әңгіме бұл жерде оның заңды үлесі
мен құқықтары туралы болып отыр. Мұндай жағдайда жалпы меншікті бөлуге
болмайды (мысалы, қозғалмайтын мүліктің бір бөлігі бүлінеді, одан қалған
қатясушылардың үлесі өзгермейді, олар мүліктің қалған бөлігін иелену мен
пайдалану тәртібін айқындауға құқылы, бұл орайда олардың үлестері
сәйкестендіріле белгіленеді).
Азаматтық кодекстің 214-бабына сәйкес үлесті меншіктегі мүлікті
пайдаланудан алынатын жемістер? өнімдер мен табыстар ортақ мүліктің
құрамына келіп түседі. Үлесті меншіктің қатысушылары арасында жемістің,
өнім мен табыстың одан кейінгі бөлінуі, өзгеше көзделмесе, олардың
үлестеріне сәйкес жүргізіледі.
Үлесті меншіктегі мүліктердің мазмұны бойынша шығынды қатысушылардың
бәрі сәйкестендіріле теңдей көтереді. Дәл осындай тәртіппен меншік иелері
салық, басқа да төлемдер төлеуге қатысады, сондай-ақ ортақ мүлікті күтіп
ұстау мен сақтауға байланысты шығындарға қатысуға міндетті (АК-тің 215-
бабы). Аталған норма орындалуға міндетті және де ол тараптардың келісімімен
өзгертіледі. Бірақ бұл норма қатысушының бірінің ортақ мүлікке кеткен
шығынды төлеуіне кедергі жасамайды.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, өкілеттік билікті жүзеге асырудың өзіндік
ерекшеліктері болады. Заң үлестік меншіктің әрбір қатысушысы өзіне тиесілі
үлесті өзінің қалауы бойынша сатуға, сыйға беруге, мұрагерлікке қалдыруға,
өз үлесіне билік ететіндігін қарастырған. Немесе Азаматтық кодекстің 216-
бабына айтарлықтай сатып алудың артықшылық құқығына ие бола отырып,
белгіленген шарттарды сақтап, оған билігін жүргізе алады. Оған басқа меншік
иелерінің келісімі қажет емес.
Ортақ меншіктің әрбір қатысушысы өз үлесін сатуға құқылы. Заң осы
мүмкіндікті ескере отырып, басқа меншік иелерінің мүддесіне назар аударады,
олар үшін ортақ меншікке бөтен тұлғалардың кіруіне әрқашан қолдау көрсете
бермейді. Азаматтық кодекстің 216-бабы ортақ меншік қатысушыларына сатып
алудың артықшылық құқығын береді.1
Үлесті меншік құқығындағы үлесті бөгде адамдарға сату кезінде
сатылатын үлесті оның сатылатын бағасы бойынша және жария саудаға салу
реттерінен басқа тең жағдайларға үлесті меншіктің қалған қатысушыларының
сатып алуға басым құқығы болады.
Үлесін сатушы оның бағасын және оны сатуды басқа да шарттарын ескере
отырып, үлесті меншіктің басқа қатысушыларына өз үлесін бөгде адамға сату
ниеті туралы жазбаша түрде хабарлауға міндетті. Егер үлесті меншіктің басқа
қатысушылары сатып алудан бас тартса немесе қозғалмайтын мүлікке меншік
құқығындағы сатылатын үлесті бір ай ішінде, ал басқа мүлік жөнінен – хабар
алған күннен бастап он күн ішінде сатып алмаса, сатушы өз үлесін кез-келген
адамға сатуға құқылы.
Үлес сатып алудың басым құқығы бұзыла отырып, сатылған жағдайда,
үлесті меншіктің негізгі кез келген қатысушы үш айдың ішінде сотта өзіне
сатып алушының құқықтары мен міндеттерін аударуды талап етуге құқылы (АК-
тің 216-бабы)
Азаматтық кодескстің 216-бабында үлесті жария саудамен сату жайы
қарастырылған. меншік үлесі құқығындағы үлесті жария сату меншік
үлестерінің басқа қатысушыларының келісімінсіз тек Азаматтық кодестің 222-
бабы 2-тармағы мен басқа да заң құжаттарында көрсетілген ретте жүргізіледі.
Азаматтық кодекске үлесті айырбас шарты бойынша бас біреуге беру
кезінде де үлесті сатудың басым құқығы нормасы жаңалық болып енді (АК-тің
216-бабының 5-тармағы). Бұл жағдайда жағдайда ортақ меншікке қатысушы тең
бағалы мүлікті ұсыну жөніндегі айырбас шартында көрсетілген барлық
міндеттемені өзіне алады.
Кондоминиумде өз үлесіне билік етудің арнайы белгіленген жүйесі бар.
“Тұрған үй қатынастары туралы” Заңның 31-бабына сәйкес жалпы меншіктегі
тұрғын үй әрбір меншік иесіне көзделмесе, үлес көлемі тұрғын үйдің пайдалы
аумағына байланысты айқындалады. Үйдің тұтастай аумағына кіретін мұндай
үлес сол қалпында бөлінбейді. Үйге меншік құқығының басқа адамға өтуі сол
үлесті алғанға тиесілі үлесі өтеді, меншік иесі өзінің ортақ меншіктегі
үлесін өзгеге беруге құқысы жоқ.
Үйге, ғимаратқа ортақ үлестік меншік болғанда оған қатысушылар
арасында әлгі үй, ғимарат тұрақты пайдаланылады, демек олардың әрқайсысы
үйдің өзіне тиесілі бөлігін қалауынша пайдаланып күтеді. Үйдің жалпы
бөліктерін ұстауға кететін шығын, егер келісімде өзгеше көзделмесе, меншік
иесі үлестеріне сәйкестендіріле бөлінеді. Көп пәтерлі үйде меншік иелерінің
ортақ әрекеті керек. Ондай үйді әдетте тұрғындардың өздері пайдаланады.
Азаматтық кодекстің 217-бабына сәйкес үлесті меншік құқығындағы үлес, егер
тараптардың келісімінде өзгеше көзделмесе, шарт жасасқан кезден бастап шарт
бойынша сатып алушыға ауысады.1
Шарт бойынша мүлік алушының меншік құқығы, егер заң құжаттарында
немесе шартта өзгеше көзделмесе, зат берілген кезден бастап пайда болады.
(АК-тің 238-бабының 1-тармағы). Азаматтық кодекстің 217-бабы бойынша үлесті
меншік құқығындағы үлес шарт жасасқан кезден бастап сатып алушыға ауысады.
Тараптар бұдан басқа да жайларды қарастыра алады, мысалы, ол мүлікті берген
немесе ақша төлеген кезден басталуы мүмкін. Қозғалмайтын мүлікке меншік
құқығындағы үлесті бөтен біреуге беруде келісімдерді тіркеу жөніндегі жалпы
ереже қолданылды.
§4. Ортақ бірлескен меншік.
Ортақ бірлескен меншік ортақ меншіктің бір түрі болып табылады,
оған қатысушылар жалпы мүліктегі алдын-ала айқындалмаған үлестеріне иелік
етеді. Демек, үлестер, егер заңда өзгеше көзделмесе, тең деп танылады.
Мұндай мүліктерді бөлу қатысушының бірі одан шыққанда немесе ортақ меншік
тоқтатылғанда ғана жүзеге асады.
Заңда ортақ бірлескен меншіктің мынадай түрлері қаралған;
ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі;
шаруа қожалығының (фермер) ортақ меншігі;
жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік.
Заңда жаңа құқықтық қатынастардың пайда болуына орай ортақ бірлескен
меншіктің аясы кеңеюі мүмкіндігі ескертілген (АК-тің 209-бабының 2-
тармағы). Сонымен АК-те қарастырылмаған, бірақ ортақ бірлескен меншік
ережелеріне дөп келетін орақ бірлескен меншіктің өзге де түрлері кездесуі
мүмкін.
АК-тің 219 бабы, 1 тармағында ортақ бірлескен меншіктің түрлері
келтірілгені мен тараптардың оның басқа құқықтық тәртіпке аустыруға
келісуіне болады (АК-тің 219 бабының 3 тармағы.
Бірлескен меншіктің қатысушылары, егер олардың арасындағы келісімде
өзгеше көзделмесе, орта меншікті бірлесіп иеленеді және
пайдаланады.мүлікке биілік ету жөніндегі мәмілені қатысушылардың қайсысы
жасағанына қарамастан бірлескен меншіктегі мүлікке биілік ету барлық
қатысушылардың қатысуы бойынша жүзеге асырылады. Мысалы, азамат дербес
кәсіпкерлікті жүзеге асыру үшін ерлі зайыптылардың ортақ мүлкін
пайдаланады, ал оның өзі жұбайлардың бірінің екіншісіне келісім беру арқылы
жүзеге асырылады, әрине, егер заңда немесе келісімде, неке туралы шартта
өзгеше көзделмесе ғана екендігі түсінікті ("Жеке кәсіакерлік туралы" Заңның
5-бабының 1-тармағы).
Егер барлық қатысушылардың келісімінен өзгеше туындамайтын болса,
бірлдескен меншікке қатысушылардың әрқайсысы ортақ мүлікке билік ету
жөнінде мәмілелер жасауға құқылы. Бірлескен меншікке қатысушылардың
біреуі ортақ мүлікке билік етуге байланысты жасаған мәміле басқа
қатысушылардың талап етуімен мәміле жасаған қатысушыны қажетті өкілеттігі
болмайды деген себеппен мәміледегі екінші тарап бұл жөнінде білгені
немесе көпе-көрінеу білуге тиіс болғандығы дәлелденген ретте ғана
жарамсыз деп танылуы мүмкін. Нотариаттың куәландыруын немесе мемлекеттік
тіркеуді керек ететін мәмілелер жасасу кезінде бірлескен мүлікке басқа
қатысушылардың мәміле жасасуға келісімі нотариалдық тәртіппен расталуға
тиіс.
Егер Азаматтық кодексте немесе өзге де заң құжаттарында бірлескен
меншіктің жекелеген түрлері үшін өзгеше белгіленбесе, жоғарыда келтірілген
ережелер иелену, пайдалану және билік етуге қолданылады.АК-тің 220-бабының
4- тармағы.
Ортақ бірлескен меншікте үлес болмайды деп есептеледі, яғни ортақ
меншіктің мұндай түрінде меншік иелерінің үлесі алдын ала айқындалмайды.
Сондықтан да ортақ меншіктегі бірлескен меншікке қатысушылар арасында бөлу,
сондай-ақ олардың біреуінің үлесін бөліп шығару қатысушылардың әрқайсысын
ортақ мүлікке құқығындағы үлесі алдын ала анықталған жағдайда ғана жүзеге
асырылуы мүмкін. Ортақ мүлікті бөлу және одан үлесті бөліп шығару кезінде,
егер заң немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше көзделмесе, олардың
үлестері тең деп танылады. Ортақ мүлікті бөлу және және одан үлесті бөліп
шығару негіздерінің тәртібі меншік үлесі жөніндегі ережемен белгіленеді,
өйткені заңмен бірлескен меншіктің жекелеген түрлері үшін өзгеше
белгіленбеген және бірлескен меншікке қатысушылар қатынастарының мәнінен
туындамайды.
Ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі ерекше мәртебеге ие.
Азаматтық кодекстің 223-бабы, 1-тармағына сәйкес ерлі-зайыптыларды некеде
тұрған кезде жинаған мүлкі, егер бұл мүлік ерлі- зайыптылардың үлесті
меншігі болатыны не олардщың әрқайсысына тиесілі екені олардың арасындағы
шартта көзделмесе, олардың бірлескен меншігі болып табылады.1
Жұбайлардың бірлескен меншігі деп олардың некеде тұрған кезде
жинаған мүліктерін айтамыз. Осы тұжырымнан шығаратын қорытынды, егер
жұбайлардың бірінің жекешелендірілген үйі болса, ал оған тіркелмеген
екіншісі оны бірлесіп жинадық деп айта алмайды. Егер некеде тұрған кезде
ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінің есебінен сол мүліктің құнын едәуір
арттырған қаражат жұмсалғаны анықталса, ерлі-зайыптылардың әрқайсысының
мүлкі олардың бірлескен меншігі болып табылады.
Ерлі-зайыптылардың бірінің міндеттемелері бойынша жаза өз
меншігіндегі мүлікке ғана, сондай-ақ бұл мүлікті бөлісу кезінде ерлі-
зайыптылардың біріне тиесілі болатын ортақ мүлкіндегі өз үлесіне ғана
қолдануы мүмкін (АК-тің 223-бабының тармағы).
Жұбайлардың бірлескен меншігіне жұбайладың әрқайсысының еңбекпен
немесе кәсіпкерлік қызметпен тапқан табыстары, сатып алған заттары, бағалы
қағаздары, зйнетақылары, жәрдемақылары, және т.б. жатады. Жұбайлардың
бірлескен меншігіне екеуі бірге тұрған кезде біреуі бала бағып, не басқалай
дәлелді себеппен табыс алмаса, ол екіншісінің табысына ортақтасады.
Ерлі-зайыптыларға некеде тұрғанға дейін тиесілі болған, сондай-ақ
олардың некеде тұрған кездінде сыйға тартылған немесе мұрагерлік тәртіппен
алған мүлкі олардың әрқайсысының меншігі болып табылады.
Қымбат бағалы және басқа әсемдік заттарын қоспағанда жеке
пайдаланудағы затар (киім-кешек, аяқ киім және т.б.) некеде тұрған кезінде
ерлі-зайыптылардың ортақ қаражатына сатып алынғанымен, оларды пайдаланған
жұбайдың меншігі деп танылады.
Жұбайлар ортақ бірлескен меншікке иелені, пайдалану және билік ету
құқықтарын тең дәрежеде иеленеді. Бұл құқықтарды жүзеге асыру үшін
біріншісінің екіншісінен арнайы рұқсат сұрауы міндетті емес, қатысушылардың
бірі өз мүлкіне келісім жасау үшін мүлкіне билік ете береді. Бірақ та
қозғалмайтын мүлік және басқа мүліктерге байланысты біріншісі екіншісінен
алдын ала келісімін керек.
Балалар ата-анасының мүлікіне иелік жасай алмайды. Алайда олар ата-
аналарымен бірлесіп ортақ меншікті иелене алады. Мұның өзі ортақ қаржы және
еңбек жұмсау нәтижесінде және заңда көрсетілген ретте жүзеге асады. Мұндай
жағдайда бұл ортақ бірлескен меншік болып табылады.
Шаруа (фермер) қожалығының ортақ меншігінің құқықтық ерекшеліктері.
Шаруа (фермер) қожалығы дегеніміз бір шаңырақта бірлесіп еңбек етіп,
ауылшаруашылығына арналған жерді игеріп, одан өнім алуға, өңдеуге,
пайдалануға байланысты іс-қимыл әрекеті болып табылады.
Шаруа (фермер) қожалығы мынадай нысандарда болуы мүмкін: 1)
кәсіпкерлік қызмет бірлескен ортақ меншік базасына негізделген отбасылық
кәсіпкерлік нысанында жүзеге асырылатын шаруа қожалығы; 2) өзіндік
кәсіпкерлікті жүзеге асыруға негізделген фермерлік қожалығы; 3) бірлескен
шаруашылық қызмет туралы шарт негізінде, жалпы үлестік меншік базасында жай
серіктестік нысанында ұйымдастырылған (фермер) қожалығы туралы (“Шаруа
(фермер) қожалығы туралы” Заңның -бабы).
Шаруа қожалығы отбасының барлық мүшелері, оның ішінде кәмелетке жасы
толмаған балалары (сондай-ақ асырап алған ұл-қыздары), ата-аналары және
шаруашылықты бірге жүргізетін жақын туыстары мүше бола алады.
Заңда бірлескен шаруашылық меншігі құқықтарының объектілері де
анықталған. Оған өндіріс құрал-жабдықтары, жер учаскесі, егін, шаруашылық
және басқа құбылыстар, өнім беретін және көлікке пайдаланатын малдар,
мелиоративтік құбылыстар, құстар, ауылшаруашылығына арналған және басқа
техникалар, көлік құралдары, басқа да керек-жарақтар жатады, оның бәрі де
шаруа қожалығы мүшелерінің шаруашылық жүргізу үшін жалпы қаржы есеьінен
құралады.
Шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің жалпы мүлкіне сондай-ақ жемісті,
өнім мен табысты жатқызуға болады. Шаруашылық жүргізудің нәтижесінен
алынған ол шаруа (фермер) қожалығының ортақ бірлескен немесе ортақ
үлесті мүлкі болып табылады. Бұл мүліктерді иелену, пайдалану шаруашылық
мүшелері арасындағы келісім бойынша жүзеге асады. Бірақ оның жұбайлардың
бірлескен меншігінен айырмашылығы, шаруа қожалығында шаруашылықты
жүргізетін басшысы сайланады, ол жасы 18-ге толған кез келген азамат болуы
керек. Шаруа қожалығының басшысы ұйымдармен, азаматтармен, мемлекетпен
байланысты қожалықтың мүддесін білдіреді және заң тыйым салмайтын
азаматтық-құқықтық келісімдерді жүзеге асырады.
Шаруа қожалықтарының мүшелерінде ортақ бірлескен меншіктен басқа
жұбайлардың бірлескен меншігі және шаруашылық мүшелерінің өзінің құқықтық
тәртібіне бағынатын бөлек меншігі бола алады.
АК 227-бабына сәйкес ортақ бірлескен меншіктің тұрғын үйдің
жекешелендірілген тұрғын үйге байланысты жаңа түрі пайда болды.
Тұрғын үй және тұрғын үй кооперативтерінде жұбайлардың, отбасы мүшелерінің
ортаға салған қаржы есебінен алған пәтерге ортақ меншік болады (" Тұрғын
үй қатынастары туралы" Заңының 58-бабы).1
Ортақ бірлескен меншіктің мұндай түрі Қазақстан Республикасының "
Тұрғын үй қатынастары туралы" және басқа құжаттармен реттеледі.
Мемлекеттік тұрғын үй қорының жайларында тұратын азаматтарды қалауы
бойынша тұрғын жай жекешелендірілген соң оның ортақ бірлескен меншікке
көшетіндігін заң қарастырған .
Сол үйде тұратын жұбайлар мен олардың балалары меншік иесі болып
табылады. Жұбайлардың ата-аналары,сондай-ақ иесі болып табылады. Жұбайлары
ата-аналары, сондай-ақ балалары меншік иесімен бірге тұрған жағдайда,
олардың меншік иесімен келісім арқылы танылуы мүмкін.
Үй иесінің отбасы мүшесі айырықша жағдайларды басқа адам да бола
алады, бірақ ол меншік иесімен бірге тұрып, ортақ шаруашылықты бірлесе
жүргізуі тиіс. Еңбекке жарамсыз азаматтар меншік иесімен тұрақты бірге
тұрса, онда ол меншік иесі отбасының мүшесі болып есептеледі (Заңның 21-
бабы).
Кәмелетке жасы толмаған отбасы мүшесінің меншік құқығы ата-аналары
үйді жекешелендіру жөніндегі шартты жасау нәтижесінде бұзылатын болса, онда
оның мүддесіне ынталы ата-анасы немесе басқа адамдар тұрғын үйді
жекешелендіру жөніндегі органға кәмелетке толмаған отбас мүшесін шартқа
қосуды сұрайды, немесе осындай талап-арызбен сотқа жүгінеді.
Азаматтық кодестің 188-бабына сәйкес жекешендірілген тұрған жайдың
меншік иесі болған адамзаттар оны өз қалауынша иеленіп, пайдаланады және
билік етеді. Бірақ бұл орайда басқа адамдар мен мемлекеттің заңды мүддесі
бұзылмауға тиіс. Егер меншік иелері арасында иелену, пайдалану және билік
етуге қатысты дау-дамай туып жатса, онда қатысушының кез келгені сотқа
арыздана алады.
Тұрғын үйді жекешелендіру тәртібі бойынша сатып алынған соң ол осы
үйде тұратын азаматтардың ортақ меншігіне айналады. Ал оны қатысушылар
арасында бөліске салу бұл үйдің меншік иесі тағайындалғаннан кейін мүмкін
болады. (ҚР-сы Жоғарғы Сотының “Азаматтардың тұрғын үйін жекешелендіру
бойынша заңдарды қолдану тәжірибесі туралы” Пленумның қаулысы, 9-бап). Егер
үйдің меншік иесінің бірі өз үлесін сатқысы келсе, Азаматтық кодестің 216-
бабына сәйкес қалған меншік иелері өздерінің сатып алудың басым құқығынан
бас тартады немесе бұл құқықты мерзімі өткенше жүзеге асырмай тұра алады.
5. Жай серіктестіктің ортақ меншігі. Кәсіпкерлік қызмет кезінде ортақ
меншік өзіндік құқықтық ерекшеліктерге ие болады. Азаматтар, заңды тұлғалар
заңды тұлға болмай-ақ бірлескен қызмет туралы шарт жасасады. Сөйтіп
бірлескен меншікті пайдаланады. Демек, жай серіктестік бірлескен шаруашылық
қызметі туралы шарт негізінде құрылады екен. Бірлескен қызмет туралы шарт
(жай серіктестік шарты) бойынша тараптар ортақ шаруашылық мақсатқа жету
үшін бірлесіп әрекет жасауға міндеттенеді.
Шартқа қатысушылардың ақшалай немесе өзге де мүліктік жарналары,
сондай-ақ олардың бірлескен қызметі нәтижесінде жасалған немесе сатып
алынған мүлік олардың ортақ үлесті меншігі болып табылады (АК-тің 230-
бабының 2-тармағы).
Бірлескен қызмет туралы шартқа қатысушылардың ортақ істерін жүргізу
олардың жалпы келісімі бойынша жүзеге асады. Өзара келісім бойынша олар
бірлескен қызметке басшылық етуді және ортақ істерді жүргізуді
қатысушылардың біреуіне тапсыра алады, ал ол қатысушы бұл орайда шартқа
өзге қатысушылар берген сенімхат негізінде әрекет етеді.
Бірлескен қызметке жиналған мүлік әр қатысушының жеке балансында
болады, ол өз кезегінде ортақ істі шартқа сәйкес жүргізеді. Бірлескен
қызмет жөніндегі шартты орындауға байланысты операциялар өз алдында есепке
алынып, қаржы есептердің нәтижелері шығарылады. Ортақ істі жүргізетін
қатысушы шартқа басқа қатысушыларды жасалып жатқан істің нәтижесімен, салық
және басқа құжаттардың орындалуын хабарлап, ұсынады.
Бірлескен қызметтің нәтижесінде болған шығындар мен тапқан табысты
бөлу шарт негізінде жүзеге асырылады.
Егер шартта мұндай тәртіп көзделмесе, ортақ шығындар мен залалдар
шартқа қатысушылардың ортақ мүлкі есебінен жабылады, ал жетпей жатқан
сомалар олардың арасында осы мүліктегі үлестеріне қарай бөліп салынады
(АК-тің 231-бабы).1
Азаматтық кодекс шартқа қатысушылардың мүлкіне ортақ үлесті меншік
туралы нормаларды қарастырған (АК-тің 231-бабының 4-тармағы). Бұл
меншікке қатысушы басқа қатысушылардың келісімінсіз ортақ мүліктегі
үлесіне билік етуге құқығы жоқ, бұл орайда ол тек ортақ қазанға түсіп,
өзіне бөлінгенініне ғана билік ете алады. Жай серіктестікке қатысу құқығын
өзгеге беру басқа қатысушылардың келісімімен ғана болады.
Бірлескен қызмет қатысушылардың қайсы біреуінің қатысудан бас тартуы
салдарынан келтірілген залалдар, егер бірлескен қызмет туралы шартта өзгеше
көзделмесе, толық көлемде өндіріліп алынады (АК-тің 232-бабы).
Жоғарыда айтып өткеніміздей, АК-те ортақ бірлескен меншіктің басқа
да түрлері болатыны айтылған (АК-тің 219-бабының 2-тармағы). Соның бірі жай
серіктестіктің түріне жататын-консорциум.
Консорциум-бірлескен шаруашылық қызмет туралы шарт негізінде заңды
тұлғалар нақты шаруашылық міндеттерін шешу үшін белгілі бір ресурстарды
біріктіріп, күш-жігерді үйлестіретін ерікті түрдегі тең құқықты уақытша
одақ (бірлестік) (АК-тің 233-бабы).
Консорциумға қатысушылар өздерінің шаруашылық дербестігін сақтап
қалады және басқа консорциумдардың, қауымдастықтардың қызметіне қатыса
алады.
Консорциумға қатысушылар арасындағы қатынастар шарт негізінде
құрылады. Консорциумды басқару консорциумға қатысушылардың консорциалдық
келісіміне сәйкес жүзеге асырылады. Консорциумға қатысушылар,
консорциалдық келісімінде өзгеше, консорциум қызметіне байланысты
міндеттемелер бойынша ортақ жауапты болады.1
Консорциум өз қызметін, алдына қойған міндеттерін орындағаннан кейін
немесе оған қатысушылардың шешімі бойынша тоқтатылады.
Ортақ меншік құқығын тоқтату.
Меншік ққұқығын тоқтатудың жалпы негіздерінен басқа ортақ меншік
құқығын тоқтату да бар, бұл жеке қатысушы үшін оның үлесін ортақ меншіктен
бөлу арқылы жүзеге асады.
Ортақ меншікті бөлу және қатысушылардың талабы бойынша одан
үлестерін бөліп шығару қатысушылардың талабы бойынша одан үлестерін бөліп
шығару қатысушылардың келісімі арқылы жүргізіледі, ал ол мүмкін болмаған
жағдайда мәселе сот арқылы шешіледі.
Ортақ үлесті меншікті бөлу және қатысушылардың талабы бойынша одан
үлесті бөліп шығару шарттың тұжырымдамаларына сәйкес болады.
Ортақ меншікті бөлу кезінде барлық қатысушылардың құқығы тоқталады,
ал әлдекімге үлесті бөліп шығару үшін ортақ меншіктен оның үлесі ғана
бөлінеді.
Әрбір қатысушы өзінің үлесін ортақ мүліктен бөліп беруді талап ете
алады. Мүліктегі үлесті бөліп беру, жоғарыды атып өткеніміздей, барлық
меншік иелерінің келісімімен шешіледі.
Үлесті меншікке қатысушылар ортақ мүлікті бөлу немесе біреуінің
үлесін шығарудың әдістері мен шарттары жөнінде келісімге келе алмаған
жағдайда үлесті меншікке қатысушы ортақ мүліктен өз үлесін заттай бөліп
беруді талап етуге құқылы.
Егер үлесті заттай бөліп беруге заң құжаттарында жол берілмесе немесе
ол ортақ меншіктегі мүлікке шамадан тыс залал келтірмейінше мүмкін болмаса,
бөлініп шығушы меншік иесі үлесті меншіктің басқа қатысушыларынан өз
үлесінің құнын төлетуге құқылы (АК-тің 218-бабының 3-тармағы). Мысалы,
жеңіл машинаның үш меншік иесі бар делік, оның біреуі өз үлесін бөліп
беруді талап етеді, сонда қалған екеуі автомобильдің құнының үштен бірін
оған төлейді, себебі автомобильді бөлшектеу мүмкін емес.
2. Ортақ меншікті бөлу немесе одан үлесті бөліп шығару үшін әрбір
қатысушының мүлікті ортақ пайдалану құқығындағы үлесін алдын ала анықтап
алу керек. Ал бөлудің негізгі мен тәртібі бірлескен қызметтің жекелеген
түріне әртүрлі келеді.
Жұбайлардың бірлескен қызметі нәтижесінде ортақ меншікке айналған
мүлік неке бұзылған кезде бөлінеді, жұбайлардың бірінің міндеттемелігі
бойынша немесе жасалған қылмысқа байланысты залалдың орнын толтыру керек
болғанда жұбайлардың бірі екіншісіне неке бұзылғанына қарамастан өз үлесін
алуға талап қоя алады. Балаларға алынған заттар балалар бірге қалатын
жұбайдың біріне ешқандай өтем ақысыз беріледі. Мұндай ереже жұбайлардың
ортақ бірлескен меншігіндегі олардың бірінің мүлікке міндеттемелігі бойынша
тиесілі үлесін алып қалуға деген әрекетіне де қолданылады. Алдайда
жұбайлардың жалпы міндеттемелігі мен қарызы бойынша бірдей жауапты болады.
Егер қылмыстық іс бойынша сот шешімімен олардың ортақ меншігіндегі мүліктер
қылмыстық жолмен табылса, оны олар бірігіп пайдаланса, екеуі де жауап
береді (ҚР-сы Жоғарғы Соты Пленумның 1990 жылғы 19 наурыздағы “Республика
соттарының орындалуының барысы туралы” қаулыс; КСРО Жоғары Сотының
Пленумының 1979 жылғы 23-наурыздағы “Қылмыстың салдарынан болған
материалдық залалды қалпына келтіру туралы заңдарды соттардың қолдану
тәжірибесі туралы”, N 1 қаулысы. Аталған құжатқа 1984 жылы 26 сәуірде
Пленум қаулысымен толықтырулар енгізіледі,N 7).
Шаруа қожалығының барлық мүшелерінің шығып кетуіне байланысты немесе
өзге де негіздер бойынша шаруа (фермер) қожалығы тоқтатылған жағдайда ортақ
мүлік Азаматтық кодексің 218 және 225 баптарында көзделген ережелер бойынша
бөлінуі тиіс.
Шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің бірі одан шыққа кезде,
шаруашылықтың өндіріс құрал-жабдықтары бөлінуге жатпайды. Қожалықтан шыққан
адамның бұл мүлікке ортақ меншіктегі өз үлесіне сәйкес ақшалай өтем алуға
құқығы бар.
Бірлескен меншік құқығындағы шаруа (фермер) қожалығы мүшелерінің,
егер олардың арасындағы келісімде өзгеше көзделмесе, қожалық мүлкіне
үлестері тең деп танылды (АК-тің 225-бабы).
Егер қожалықтың қызметін жалғастырғысы келетін бірде бір қожалық
мүшесі, мұрагер немесе басқа адам қалмаса, сондай-ақ банкрот және жер
пайдалану құқығы тоқтатылған жағдайларда шаруа (фермер) қожалығының қызметі
тоқтатылады (“Шаруа (фермер) қожалығы туралы” Заңның 20-бабы). Бірақ мұндай
жағдай жер учаскесі “Жер туралы” Заңның негізінде серіктестік немесе
кооператив құра алады. Қайта құрылғын мұндай шаруа (фермер) қожалығының
заңды тұлға ретінде фермер қожалығының мүшелері өзіне салымдар және басқа
жарналар түрінде берген мүліктің, сондай-ақ оның қызметі нәтижесінде
алынған және заңдарға қайшы келмейтін өзге де негіздер бойынша сатып
алынған мүліктің меншік құқығына ие болады.
Шаруа (фермер) қожалығының серіктестікке қатысушылары немесе
кооператив мүшелері Азаматтық кодекстің 225-бабының 3-тармағында көзделген
тәртіп бойынша белгіленетін шаруа (фермер) қожалағының мүлкіне ортақ меншік
құқығындағы өз үлестерін негізге ала отырып белгіленеді (АК-тің 226-бабы).
Жеке пәтер күйіндегі жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ бірлескен
меншікке қатысушы өзінің үлесін бөліп береді. Ол оны қосалқы тұрғын- жайды
бірлесіп пайдалану құқығына ие болады (“Азаматтардың тұрған үй—жайды
жекешелендіру бойынша заңды қолдану тәжірибесі туралы” ҚР-сы Жоғарғы
Сотының Пленумының қаулысы, 17-тармақ).
Қазақстан Республикасының “Тұрғын үй қатынастары туралы” Заңның 29-
бабына сәйкес күштеп (меншік иесінің еркінен тыс) тұрған үйге меншік
құқығын тоқтатуға жол берілмейді. Бірақ Азаматтық кодексте қаралған
жағдайларға орай, яғни тұрғын үйдің тұрған жері мемлекетке керек болса
немесе реквизицияланса, тәркіленсе заңда қаралған ретте жер учаскесі
алынады, тоны иесінен сатып алу да мүмкін.
Сот тұрғын үйге ортақ бірлескен құқықты тоқтату жөніндегі нақты істі
қараған кезде өз үлесін сұраған меншікке қатысушыға қалғандарын ақшалай
өтемақы төлетуді немесе заттай беруді міндеттейді, ал төлем тек меншік
иесінің келісімі бойынша жүзеге асады.
Азаматтық кодекстің 218-бабына сәйкес ортақ мүлікті бөлу ісін
жүргізудің не одан үлесті бөліп шығарудың тиімсіздігі айқын болған
жағдайда, сот мүлікті жария саудаға салып сатып, кейін одан түскен соманы
ортақ меншікке қатысушылар арасында олардың үлестіріне сәйкес бөліп беру
туралы шешім шығаруға құқылы.
Сот жекешелендірілген үйді бөлу жөніндегі дауды қарай отырып, меншік
иесінің үлесі онда шамалы болып, оны нақты бөліп шығару мүмкін болмаса, әрі
сол мүлікті пайдалануға онша мүдделік танытпаса, сондай-ақ оның келісімі
болмаған күнде оған үлесті меншікке қатысушылардын өтем төлетуді міндеттей
алады.[1]
Демек, ол дауға түскен үйде тұрмай, басқа жерден үймен қамтамасыз
етілсе әрі ортақ мүлікті бөлу қолайы болмаса жария саудамен оны сатуға сот
шешім қабылдай алады (“Азаматтардың тұрғын үй-жайды жекешелендіру бойынша
заңды қолдану тәжірибесі туралы ҚР-сы Жоғарғы Сотының Пленумының қаулысы”).
§ 5. Меншік құқығының тоқтатылуы.
1. Қазіргі Азаматтық кодекстің бұрынғысынан бір ерекшелігі, 14-
тараудағы “Меншік құқығы мен өзге де заттық құқықтардың тоқтатылуы” деген
арнайы тарау енгізілуі болып табылады. Азаматтық кодекстің 249-бабы меншік
құқығын тоқтатудың негізгі үлгі тізімін ұсынады: меншік құқығы меншік иесі
өз мүлкін басқа адамдарға берген, меншік иесі меншік құқғынан бас тартқан,
мүлік қираған немесе жойылған және заң құжаттарында көзделген өзге де
реттерде мүлікке меншік құқығынан айырылған жағдайда тоқталады.
Меншік құқығын тоқтатудың аталған негіздерінде меншік құқығынан бас
тартуды ерекше бөліп қараған жөн (АК-тің 250-бабы). Меншік құқығынан бас
тарту болған жағдайда мына бір жағдайды есте ұстау керек, яғни меншік
құқығынан алған кезге дейін тиісті мүлікке қатысты меншік иесінің құқықтары
мен міндеттерін тоқтауға әкеп соқтырмайды.
Айталық, азамат немесе заңды тұлға өзіне тиесілі жер учаскесіне меншік
құқығынан бас тарта алады, бұл жөнінде ол жариялайды, не бұл жер учаскесіне
қандай да болсын құқықтарын сақтау ниетінсіз өзінің мүлікті иеленуден,
пайдаланудан және оған билік етуден шектейтінін айқын дәлелдейтін
басқа да әрекеттер жасайды. Жер учаскесінің меншік иесі немесе жер
пайдалану құқықтарынан бас тартатындығын дәлелдейтіндей іс-әрекет жасаған
жағдайда, бұл учаске иесіз мүлік ретінде есепке алынады.
Иесіз мүлік ретінде есепке алынған күннен бастап бір жыл өткен соң
мұндай жер учаскесі жергілікті атқару органының талап етуі бойынша сот
шешімі негізінде мемлекет меншігінде қайтарылады (“Жер туралы”Заңының 74-
бабы,2-тармағы)
Заң меншік иесінен мүлікті ықтиярынсыз алуға байланысты қатынастарды
бүге-шігесіне дейін реттейді. Меншік құқығын алып қою үшін; а) негіз заңда
қарастырылған болуы керек; ә) соттың шешімі болуы міндетті.
Азаматтық кодекстің 249-бабы 1-тармағы меншік иесінің міндеттемелері
бойынша мүліктен ақы өндіріп алу қатынасы енгізілген. Мұндай өндіріп алу,
егер шартта өзгеше көзделмесе, тек сот шешімімен жүзеге асады. (АК-тің 251-
бабы, 1-тармағы), бірақ бұл норма диспозививті болып келеді. Ақы өндіріп
алудың басқалай жолы шарт арқылы болуы мүмкін. Ақы өндіріп алудың басқалай
жолы шарт арқылы болуы мүмкін. Ақы өндіріп алынатын мүлікке меншік иесінің
меншік құқығы заңдарда көзделген тәртіп бойынша меншік құқығы көшетін
адамның алып қойылған мүлікке меншік құқығы пайда болған кезден бастап
тоқталады.
Мүлікті меншік иесінен ықтиярынсыз алып қою заң құжатарына сәйкес
белгілі бір адамға тиесілі бола алмайтын жағдайда жүзеге асады (АК-тің 249-
бабы, 2 тармағы). Егер заң құжаттарымен жол берілетін негіздер бойынша заң
құжаттарына сәйкес адамның өзіне тиесілі бола алмайтын мүлік оның
меншігінде болып шықса, бұл мүліктің меншік иесі, егер заң құжаттарында
өзге мерзімдер белгіленбесе, осы мүлікке меншік құқығы пайда болған кезден
бастап бір жыл ішінде иеліктен айыруға тиіс.
Егер меншік иесі мүлікті көрсетілген мерзімде иеліктен айырмаса, ол
сот шешімімен иеліктен ықтиярынсыз айрылуға тиіс, бұл орайда меншік иесіне
мүлікті иелеткен ықтиярынсыз айрылуға тиіс, бұл орайда меншік иесіне
мүлікті иеліктен айыру жөніндегі шығындары шегеріліп, оның құны өтеледі.
Мұндай тәртіп мынадай жағдайға қатысты, егер азаматтың немесе заңды
тұлғаның меншігінде заң құжаттарымен жол берілген негіздер бойынша сатып
алуға арнайы рұқсат қажет етілетін зат азаматтың немесе заңды тұлғаның
меншігінде болып шықса, ал меншік иесі оны беруден бас тартса, бұл зат
осы меншік иесіне тиесілі бола алмайтын мүлік үшін белгіленген тәртіп
бойынша иеліктен тиіс( АК-тің 252-бабы, 2-тармағы).
Ықтирсыз алып қою негіздеріне реквизициялау да жатады.
Реквизициялау дегеніміз дүлей апаттар, авариялар, жұқпалы аурулар, індеттер
және төтенше сипаттағы өзге де жағдайлар болған ретте мүлік қоғам мүддесі
үшін мемлекеттік билік және басқару органдарының шешімі бойынша заң
құжаттарында белгіленген тәртіп пен жағдайларға меншік иесінен оған
мүліктің құны төлене отырып алып қойылуы болып табылады.
Меншік иесіне реквизицияланған мүліктің құны өтелген бағаны оның сот
тәртібімен даулауына болады. Сондай-ақ мүлкі реквизияланған адам ревизия
жүргізуге байланысты жағдайлар тоқтатылған кезде сақталған мүлікті өзіне
қайтарып беруді сот арқылы талап етуге құқылы екендігін ерекше атап өткен
жөн (АК-тің 253-бабы, 3-тармағы)
Тәркілеу заң құжаттарында көзделген реттерде мүлік меншік иесінен
жасаған қылмысы немесе өзге де құқық бұзушылығы үшін санкция түрінде сот
тәртібімен тегін алуы мүмкін екендігін білдіреді (АК-тің 254-бабы).
Тәркілеу тәркіленетін барлық мүліктің бәріне қолданылады. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 51-бабында оған мынадай тұжырымдама
берілген, мүлікті тәркілеу дегеніміз сотталған адамның меншігі болып
табылатын мүліктің бәрін қолданылады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 51-бабында оған мынадай тұжырымдама берілген, мүлікті тәркілеу
дегеніміз сотталған адамның меншігі болып табылатын мүліктің бәрін немесе
бір бөлігін мемлекеттің меншігіне мәжбүрлеп өтеусіз алу, сондай-ақ мүлікті
тәркілеу пайдакүнемдік ниетпен жасалған қылмыс үшін белгіленеді және
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімнің тиісті баптарында көзделген жағдайларды
ғана тағайындалуы мүмкін.
Мүлікті ықтиярсыз ақысыз сот шешімімен мемлекет меншігіне алып қою
мынадай жағдайларда жүзеге асады: егер мәміле қылмыстық мақсатқа
бағытталып, екі тарапта да жымысқы ниет болған жағдайда олардың мәміле
бойынша алғандарының немесе алуға тиісті болғандарының бәрі сот шешімі
немесе үкімі бойынша тәркіленуге тиіс (АК-тің 157-бабы, 4-тармағы).
Аталған жағдайда кінәлі жақ алынғанынан немесе аларынан айрылады, сондай-ақ
келісімде көзделеген мүлікті пайдаланудан да құр қалады.
Жерді және табиғи ресурстарды алып қоюға байланысты қозғалмайтын
мүлікке меншік құқығының тоқтатылуы мүмкін. Азаматтық кодекстің 255-бабына
сәйкес мемлекеттік органның меншік иесінен мүлікті алып қоюға тікелей
бағытталмаған шешіміне, соның ішінде меншік иесіне тиесілі үй, өзге де қора-
қопсы, құбылыстар мен өсімдіктер бар жер учаскесін алып қою туралы шешіміне
байланысты қозғалмайтын мүлікке меншік құқығының заң құжаттарымен
белгіленген реттер мен тәртіп бойынша меншік иесінің құны тең мүлік беріп
және өзге де келтірілген залалдарын өтей отырып, немесе меншік құқығының
тоқталуынан келтірілген залалдарын толық көлемінде өтей отырып,
тоқтатылуына жол беріледі. Меншік иесі меншік құқығын тоқтатуға әкеп
соқтыратын шешіммен келіспеген жағдайда оны дау сот тәртібімен шешілгенге
дейін жүзеге асыруға болмайды. Дауды қарау кезінде меншік иесіне келтірген
залалдарды өтеудің барлық мәселелері де шешіледі.
Жер учаскесін алып қоюға қала салу мен жер орналастыру құжаттарында
тағайындалған, бекітілген тәртіпке сәйкес қала мен елді мекен салуға
арналған бас жоспар мен аумақты шектеу сызбасы негіз болады.
Қазақстан Республикасының “Жер туралы” Заңына орай жер учаскесін
мемлекеттік қажеттер үшін сатып алу тәртібі қарастырылған. Сатып алу туралы
шешімді құзыретті атқарушы оргшан қабылдайды және жылжымайтын мүлікті
мемлекеттік тіркеу үшін белгіленген тәртіп бойынша тіркеуге жатады. Жер
учаскесінің меншік иесіне немесе жер пайдаланушы осындай хабар алған күнен
бастап бір жыл өткенге дейін жер учаскесін сатып алуға меншік иесінің
немесе жер пайдаланушының келісімен ғана жол беріледі (“Жер туралы” Заңның
67-бабы).
Мемлекеттік қажеттілік үшін сатап алынатын жер учаскесі үшін ақы
төлеу (сатып алу бағасы), оның мерзімі және басқа да шарттары меншік
иесінің немесе жер пайдаланушының келісуімен белгеленеді. Сатып алу бағасын
белгілеу кезінде оғын жер учаскесінің немесе оны иелену құқықтарының және
ондағы жылжымайтын мүліктің нарықтық құны, сондай-ақ үшінші тұлғалар
алдындағы өз міндеттемелерін мерзімінен бұрын тоқтатуына байланысты олар
шеккен шығынды қоса алғанда, жер учаскесінен айырылуына байланысты меншік
иесіне немесе жер пайдаланушығы келтірген барлық шығындар енгізіледі (“Жер
туралы” Заңның 69-бабы).
Меншік иесі меншік құқығын тоқтатуға әкеп соқтыратын шешіммен
келіспеген жағдайда оны дау сот тәртібімен шешілгенге дейін жүзеге асыруға
болмайды. Дауды қарау кезінде меншік иесіне келтірілген залалдарды өтеудің
барлық мәселелері де шешіледі.
Сот мүлікті алып қою мәселесін меншік иесіне құны тең мүлік беріп өзге де
келтірілген залалдарын өтей отырып немесе меншік құқығының тоқтатылуынан
келтірілген залалдарын толық көлемінде өтей отырып тоқтату арқылы жүзеге
асырады (АК-тің 255-бабы, 1-тармағы )
Жер учаскесін алып қоюға қаралатын талап бір жыл өткен соң, бірақ
меншік иесіне немесе жер пайдаланушыға хабарлама жіберілген сәттен бастап
екі жылдан кешіктірмей қойылуға тиіс (“Жер туралы” Заңның 70-бабы).
Дауды шешу кезінде меншік иесіне келтірілген залалды қалпына келтіру
мәселесі де қаралады.
Осы баптың ережелері мемлекеттік органнның мүлік орналасқан тау
баурайларын, су айдыны учаскелерін және басқа учаскелерді алып қою туралы
шешіміне байланысты тиісінше қозғалмайтын мүлікке меншік құқығы тоқтатылған
кезде қолданылады. (АК-тің 255-бабы, 3-тармағы).
Күтімсіз ұсталған мәдини және тарихи қазыналарды сатып алу оны меншік
иесінің күтіп ұстамай, оның мәнін жоғалту жағдайында жол берген кезде
жүзеге асады (АК-тің 255-бабы). Заң бұл объектілердің айырықша бағалы
екендігін және оның аса бағалы екендігін әр мемлекетпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz