Салық заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілік
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.7
1. Салықтар, оның жүйесі және әлеуметтік.экономикалық мәні
1.1. Салық туралы ұғым, белгілері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.16
2.2.Қазақстан Республикасы салықтары мен алымдарының жүйесі, олардың құқықтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17.32
1.3.Қазақстан Республикасының және дамыған мемлекеттердің салық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33.40
2. Салық заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілік
2.1.Салық салу аясындағы мемлекеттік мәжбүрлеу ... ... ... ... ... ... ..41.48
2.2.Салықтық заңдылықтарды бұзғаны үшін қылмыстық және әкімшілік жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49.58
2.3.Салықтық қызметке байланысты мемлекеттік органдардың құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59.63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64.65
Пайдаланылған нормативтік.құқықтық актілер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66.67
1. Салықтар, оның жүйесі және әлеуметтік.экономикалық мәні
1.1. Салық туралы ұғым, белгілері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.16
2.2.Қазақстан Республикасы салықтары мен алымдарының жүйесі, олардың құқықтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17.32
1.3.Қазақстан Республикасының және дамыған мемлекеттердің салық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33.40
2. Салық заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілік
2.1.Салық салу аясындағы мемлекеттік мәжбүрлеу ... ... ... ... ... ... ..41.48
2.2.Салықтық заңдылықтарды бұзғаны үшін қылмыстық және әкімшілік жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49.58
2.3.Салықтық қызметке байланысты мемлекеттік органдардың құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59.63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64.65
Пайдаланылған нормативтік.құқықтық актілер мен әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66.67
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Салық-жеке адамдардың, кәсіпорындардың не мекемелердің жергілікті немесе мемлекеттік бюджетке төлейтін міндетті төлемі. Қоғамның таптарға бөлінуіне және мемлекеттің пайда болуына байланысты туған. Мемлекеттің шығындарын қаржыландыруға жұмсалады. Салықтың әлеуметтік-экономикалық мәні, оның құрылымы мен рөлі қоғамның экономикалық және саяси құрылысымен, сондай-ақ мемлекеттің табиғаты мен және қызметімен анықталады.
Қазақстан Республикасы Президенті 2011 жыл 28 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында «тәуелсіздік жылдарында елімізге 120 млрд. АҚШ долларынан астам шетелдік инвестиция тартылды», деп атап өткен болатын [1]. Ал осы қаржылардың негізгі бөлігі жер қойнауын игеруге жұмсалып, пайдалы қазбалар кеңінен өндіріле бастады. Демек, мұнда мемлекет жер қойнауындағы орасан-зор байлықты игерушілердің қызметіне салық салуды ұтымды және барынша тиімді ұйымдастыру тиіс. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Конституциясында «…заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады», деп бекітілген [2].
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетте өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты. Қандай да болмасын мемлекеттің өсіп дамуының материалдық базасы қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар көздерге салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі.
Салықтық құрылыс еліміздің салық жүйесінің ұйымдастырылуы құрылысын және оның құрылымындағы құрамдас бөліктерінің өзара қарым қатынастарын белгілейді.
Ашып айтқанда мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен арасындағы қаржылық қатынастарының, салық салу жолдарымен тәсілдерінің, нысандарының және салықтар мен алымдардың жиынтығы сондай ақ салық саласындағы заң актілерімен салықтық қатынастарды басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттік басқару және салық қызметі органдарының жиынтығы еліміздің салық жүйесін құрайды.
Қазақстан Республикасы Президенті 2011 жыл 28 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында «тәуелсіздік жылдарында елімізге 120 млрд. АҚШ долларынан астам шетелдік инвестиция тартылды», деп атап өткен болатын [1]. Ал осы қаржылардың негізгі бөлігі жер қойнауын игеруге жұмсалып, пайдалы қазбалар кеңінен өндіріле бастады. Демек, мұнда мемлекет жер қойнауындағы орасан-зор байлықты игерушілердің қызметіне салық салуды ұтымды және барынша тиімді ұйымдастыру тиіс. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Конституциясында «…заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады», деп бекітілген [2].
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетте өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты. Қандай да болмасын мемлекеттің өсіп дамуының материалдық базасы қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар көздерге салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі.
Салықтық құрылыс еліміздің салық жүйесінің ұйымдастырылуы құрылысын және оның құрылымындағы құрамдас бөліктерінің өзара қарым қатынастарын белгілейді.
Ашып айтқанда мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен арасындағы қаржылық қатынастарының, салық салу жолдарымен тәсілдерінің, нысандарының және салықтар мен алымдардың жиынтығы сондай ақ салық саласындағы заң актілерімен салықтық қатынастарды басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттік басқару және салық қызметі органдарының жиынтығы еліміздің салық жүйесін құрайды.
1. Болашақтың іргесін бірге қалаймыз. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2011 жыл 28 қаңтар, кіріспе бөлімі;
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз 1995 жылы Бүкілхалықтық референдумда қабылданған, 1998 жыл 7 қазанда, 2001 жыл 21 мамырда, 2011 жыл 2 ақпандағы Заңдармен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен;
3. Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы; 2007. – 400 б.
4. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы:Жеті Жарғы, 2003. – 304-б.;
5. Қазақстан Республикасының Салық кодексі. 10 желтоқсан 2008 жылы қабылданып, 1 қаңтар 2009 жылдан күшіне енді, 60-бап;
6. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы:Жеті Жарғы, 2003. – 34-б.;
7. Ермекбаева Б.Ж. «Налоговая система Казахстана: опыт и проблемы» Мир финансов. Специальный выпуск, декабрь 2009 ж. 56-бет;
8. Гуреев В.И. Налоговое право. – М.:Экономика, 2010. – 253бет;
9. Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы; 2006. – 400-б.
10. Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение. – М: Инфра – М, 2010жыл-149-бет;
11. Черник Д.Г. Налоги. М.: Финансы и статистика, 2009ж., 343-бет;
12. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы:Жеті Жарғы, 2003. – 43-б.;
13. Қазақстан Республикасының Салық кодексі. 10 желтоқсан 2008 жылы қабылданып, 1 қаңтар 2009 жылдан күшіне енді, 30-бап;
14. Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы; 2006. – 46-б.
15. Салықтық заңдарды бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік авт.:Н.Б.Мухитдинов, С.М. Найманбаев, У.С. Серимов, Б.У. Сман. 1999 ж. 55-бет;
16. Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы; 2006. – 46-б.
17. Қазақстан Республикасының Салық кодексі. 10 желтоқсан 2008 жылы қабылданып, 1 қаңтар 2009 жылдан күшіне енді, 129-бап;
18. Мемлекеттің салықтық қызметінің құқықтық негіздері авт.:Н.Б. Мухитдинов, С.М. Найманбаев, Ы.Д. Дулатов. 1998 ж., 32-бет;
19. Қазақстан Республикасының Салық кодексі. 10 желтоқсан 2008 жылы қабылданып, 1 қаңтар 2009 жылдан күшіне енді, 45-бап;
20. Мельников В.Д., Ильясов К.К., Финансы. – Алматы: Каржы-Каражат.- 1997. –80-бет;
21. Гуреев В.И. Налоговое право. – М.:Экономика, 2010. – 120-бет;
22. Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение. – М: Инфра – М, 2010жыл-156-бет;
23. Мельников В.Д., Ильясов К.К., Финансы. – Алматы: Каржы-Каражат.- 1997. –80-бет;
24. Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы; 2006. – 42-б.
25. Қазақстан Республикасының Салық кодексі. 10 желтоқсан 2008 жылы қабылданып, 1 қаңтар 2009 жылдан күшіне енді, 122-бап;
26. Қазақстан Республикасының Салық кодексі. 10 желтоқсан 2008 жылы қабылданып, 1 қаңтар 2009 жылдан күшіне енді, 126-бап;
27. Салықтық заңдарды бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік авт.:Н.Б.Мухитдинов, С.М. Найманбаев, У.С. Серимов, Б.У. Сман. 1999 ж. 59-бет;
28. Салықтық заңдарды бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік авт.:Н.Б.Мухитдинов, С.М. Найманбаев, У.С. Серимов, Б.У. Сман. 1999 ж. 59-бет;
29. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы:Жеті Жарғы, 2003. – 59-б.;
30. Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы; 2006. – 42-б.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз 1995 жылы Бүкілхалықтық референдумда қабылданған, 1998 жыл 7 қазанда, 2001 жыл 21 мамырда, 2011 жыл 2 ақпандағы Заңдармен енгізілген өзгерістер және толықтырулармен;
3. Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы; 2007. – 400 б.
4. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы:Жеті Жарғы, 2003. – 304-б.;
5. Қазақстан Республикасының Салық кодексі. 10 желтоқсан 2008 жылы қабылданып, 1 қаңтар 2009 жылдан күшіне енді, 60-бап;
6. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы:Жеті Жарғы, 2003. – 34-б.;
7. Ермекбаева Б.Ж. «Налоговая система Казахстана: опыт и проблемы» Мир финансов. Специальный выпуск, декабрь 2009 ж. 56-бет;
8. Гуреев В.И. Налоговое право. – М.:Экономика, 2010. – 253бет;
9. Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы; 2006. – 400-б.
10. Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение. – М: Инфра – М, 2010жыл-149-бет;
11. Черник Д.Г. Налоги. М.: Финансы и статистика, 2009ж., 343-бет;
12. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы:Жеті Жарғы, 2003. – 43-б.;
13. Қазақстан Республикасының Салық кодексі. 10 желтоқсан 2008 жылы қабылданып, 1 қаңтар 2009 жылдан күшіне енді, 30-бап;
14. Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы; 2006. – 46-б.
15. Салықтық заңдарды бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік авт.:Н.Б.Мухитдинов, С.М. Найманбаев, У.С. Серимов, Б.У. Сман. 1999 ж. 55-бет;
16. Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы; 2006. – 46-б.
17. Қазақстан Республикасының Салық кодексі. 10 желтоқсан 2008 жылы қабылданып, 1 қаңтар 2009 жылдан күшіне енді, 129-бап;
18. Мемлекеттің салықтық қызметінің құқықтық негіздері авт.:Н.Б. Мухитдинов, С.М. Найманбаев, Ы.Д. Дулатов. 1998 ж., 32-бет;
19. Қазақстан Республикасының Салық кодексі. 10 желтоқсан 2008 жылы қабылданып, 1 қаңтар 2009 жылдан күшіне енді, 45-бап;
20. Мельников В.Д., Ильясов К.К., Финансы. – Алматы: Каржы-Каражат.- 1997. –80-бет;
21. Гуреев В.И. Налоговое право. – М.:Экономика, 2010. – 120-бет;
22. Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение. – М: Инфра – М, 2010жыл-156-бет;
23. Мельников В.Д., Ильясов К.К., Финансы. – Алматы: Каржы-Каражат.- 1997. –80-бет;
24. Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы; 2006. – 42-б.
25. Қазақстан Республикасының Салық кодексі. 10 желтоқсан 2008 жылы қабылданып, 1 қаңтар 2009 жылдан күшіне енді, 122-бап;
26. Қазақстан Республикасының Салық кодексі. 10 желтоқсан 2008 жылы қабылданып, 1 қаңтар 2009 жылдан күшіне енді, 126-бап;
27. Салықтық заңдарды бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік авт.:Н.Б.Мухитдинов, С.М. Найманбаев, У.С. Серимов, Б.У. Сман. 1999 ж. 59-бет;
28. Салықтық заңдарды бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілік авт.:Н.Б.Мухитдинов, С.М. Найманбаев, У.С. Серимов, Б.У. Сман. 1999 ж. 59-бет;
29. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы:Жеті Жарғы, 2003. – 59-б.;
30. Найманбаев С.М. Салықтық құқық: Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы; 2006. – 42-б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰҚЫҚ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: САЛЫҚ ЗАҢДАРЫН БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПКЕРШІЛІК
Орындаған:
4- курс студент ___________________________ Садиров А.А.
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., доцент ___________________________ Рахметов
Е.Ш.
Норма бақылаушы:
аға оқытушы _______________________ Қожабек Қ.М.
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен
______________2011 жылы
қорғауға жіберілді, з.ғ .к. доцент _____________________
Рахметов Е.Ш.
Алматы, 2011
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-7
1. Салықтар, оның жүйесі және әлеуметтік-экономикалық мәні
1.1. Салық туралы ұғым, белгілері мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-16
2.2.Қазақстан Республикасы салықтары мен алымдарының жүйесі, олардың
құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...17-32
1.3.Қазақстан Республикасының және дамыған мемлекеттердің салық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33-40
2. Салық заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілік
2.1.Салық салу аясындағы мемлекеттік
мәжбүрлеу ... ... ... ... ... ... .. 41-48
2.2.Салықтық заңдылықтарды бұзғаны үшін қылмыстық және әкімшілік
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 49-58
2.3.Салықтық қызметке байланысты мемлекеттік органдардың
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .59-63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .64-65
Пайдаланылған нормативтік-құқықтық актілер мен әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .66 -67
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Салық-жеке адамдардың, кәсіпорындардың
не мекемелердің жергілікті немесе мемлекеттік бюджетке төлейтін міндетті
төлемі. Қоғамның таптарға бөлінуіне және мемлекеттің пайда болуына
байланысты туған. Мемлекеттің шығындарын қаржыландыруға жұмсалады.
Салықтың әлеуметтік-экономикалық мәні, оның құрылымы мен рөлі қоғамның
экономикалық және саяси құрылысымен, сондай-ақ мемлекеттің табиғаты мен
және қызметімен анықталады.
Қазақстан Республикасы Президенті 2011 жыл 28 қаңтардағы Қазақстан
халқына Жолдауында тәуелсіздік жылдарында елімізге 120 млрд. АҚШ
долларынан астам шетелдік инвестиция тартылды, деп атап өткен болатын
[1]. Ал осы қаржылардың негізгі бөлігі жер қойнауын игеруге жұмсалып,
пайдалы қазбалар кеңінен өндіріле бастады. Демек, мұнда мемлекет жер
қойнауындағы орасан-зор байлықты игерушілердің қызметіне салық салуды
ұтымды және барынша тиімді ұйымдастыру тиіс. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының Конституциясында ...заңды түрде белгіленген салықтарды,
алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі
міндеті болып табылады, деп бекітілген [2].
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетте өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты. Қандай да болмасын мемлекеттің өсіп дамуының
материалдық базасы қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар көздерге
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі.
Салықтық құрылыс еліміздің салық жүйесінің ұйымдастырылуы құрылысын
және оның құрылымындағы құрамдас бөліктерінің өзара қарым қатынастарын
белгілейді.
Ашып айтқанда мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен арасындағы
қаржылық қатынастарының, салық салу жолдарымен тәсілдерінің, нысандарының
және салықтар мен алымдардың жиынтығы сондай ақ салық саласындағы заң
актілерімен салықтық қатынастарды басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттік
басқару және салық қызметі органдарының жиынтығы еліміздің салық жүйесін
құрайды. Енді салық жүйесінің құрамындағы құрамдас элементтері бойынша
сипаттасақ, белгілі қазақстандық ғалым С.М. Найманбаевтың пікірінше, онда
оның салықтар мен салық салу жолдарының, нормаивтік актілер, нұсқаулар,
әдістемелік құжаттар жиынтығынан, яғни салық механизмінен және салық салу
саласындағы басқару органдарымен салық қызметі органдарынан құралатынын
көреміз [3].
Қандай да болмасын мемлекеттің атқаратын қызметінің ең маңызды, басты
түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені бізге белгілі.
Мемлекеттік кіріс деп, мемлекет қарамағында әр түрлі түсім көздерінен
келіп түсетін және оның өзіне тән міндетін шешуге, сондай ақ функцияларын
жүзеге асыруға пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға болады. Сол
мемлекеттік кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті, өте маңызды
орын алады.
Салықтардың, салықтық құқықық мемлекеттерімен қатар пайда болуы
олардың құқықтық табиғатын, мәнін ашып көрсетеді. өйткені сол көздерден
бастап мемлекетте әлеуметтік әділеттілік, демократиялық және құқықтық
принциптері өндіріс құралдары мен жабдықтарына негізделуі де мемлекеттң
салық жүйесімен шартталған болатын.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты.
Салықтар әскери өнім мен бажбен бірге мемлекеттің ақша табуының ең
ежелгі түрі болып табылады. Революцияға дейінгі кезеңдерде өмір сүрген
танымал финансист П.П.Гензель бұл туралы былай дейді "Ерте кездердің өзінде-
ақ салық салудың техникалық әдістері, әртүрлі тізімдемелер мен
төлеттірулердің жетілген әдістері белгілі болды".
Мемлекеттің түрі, экономикалық түрі тәрізді тек қана салық салудың
механизміне ғана әсер етеді. Ол қазыналық-салықтық функцияның тым ашықтығы
мен айқындығын жасыруға мүмкіндік береді.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субьектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын,
қаржы қатынастарын сипаттаитын экономикалық мәні мынада: салықтар
шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы
қаржалық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық
жүргізуші субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет
үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетте өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Салқтық мәнін түсіну үшін салықтық белгілерін білу керек. Салық күрделі
көпжақты құбылысты, материалдық, экономикалық, құқықты дәрежені білдіреді.
Салықтық материалдық көрінісі болып белгілі бір ақша мөлшерін (ақша
салығында) немесе белгілі заттар мөлшерін мемлекетке беруінде айқындалады.
Салықтық құықтық белгісіне: салықтық мемлекетпен белгіленуі, салықтық
мәжбүрлеу сипаты, міндетті төлем болуы, заңмен бекітілуі, ақша алынуының
заңдылығы, шара қолдану, бақылау.
Қазіргі кезде, менің ойымша, салықтар, олардың дұрыс алынуы, ол үшін
жауапкершілік мәселелері - салықтық - қүқықтық ғылымның өзекті тақырыбы
болып табылады.
Зерттеу объектісі мен пәні. Зерттеудің пәні салық құқығы, салық
құқығындағы салық заңдарын бұзғандық үшін құқықтық жауапкершіліктің
түрлері. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің іс-әрекетін, қызметін
және оның аппаратын қаржыландырудың көзі салық болып табылады. Салықтық
тұтқаны пайдалана отырып, мемлекет елдегі болып жатқан экономикалық
үдерістерге қоғамға тиімді бағытта дамытуға белсенді әсер ете алады.
Салықтық қаржы мемлекетке әлеуметтік саясатты жүргізуге мүмкіндік береді.
Мысалы, өмір сүруі дәрежесі төмен топтарғаматериалдық көмек беру. Бірақ
қаражат материалды өндіріс сферасының өнімі болғандықтан оған мемлекеттік
қызметтің, басқарудың бір түрі болғандықтан, қатысы жоқ, яғни нақты
мемлекет қызметкерінің еңбегі бүкіл мемлекеттік аппараттың эұмысымен
бірдей қаралады, ал мемлекет ақшаны бағаланатын өнім шығарылмайды. Міне
сондықтан мемлекет қаражатты табудың басқа амалдарын қарастырды.
Мемлекеттің қаржылық әрекетінің элементінің мәнін мемлекеттің қаражат
табуы құрайды, оны "мемлекеттің қызмет етуі үшін қажетті қаржының
мобилизациясы" мен “мемлекеттің қаржылық фондының құрылуы„ деп атаймыз.
Мемлекеттің қаржы табуының әр түрлі әдістері бар. Ол меншік иесінің ерікті
түрде мемлекетке қаржы беруі, бұған сал түрінде мемлекеттік қарызды (
сыртқы, ішкі ) айтуға болады. Ақша табудың келесі бір түрі мәжбүрлемелі
алу-салық.
Бізге экономикалық өсу мен бәсекеге қабілеттіліктің өңірлік
орталықтарын айқындап алып, олардың дамуын тұтастай алғанда еліміз
экономикасының мүдделеріне бағындыру керек- дейді халыққа жолдауында
Елбасы.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Салықтар – шаруашылық
жүргізуші субьектілердің, жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы
мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын
сипаттаитын экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші
субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржалық қатынастардың бір
бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық
табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың
қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетте өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандық заң ғылымында салық
теориясы, оның ішінде салық салу жүйесіндегі принциптер кешенді түрде
зерттеу аясына алынбаған. Сонымен қатар, жанама салықтар есептеу, салу мен
кейбір өзекті проблемалары әлі толығымен зерттелмеген.
Зерттеу жұмысының ғылыми-теориялық негізін белгілі заңгер ғалымдар
Н.И.Гуреев, С.Г.Пепеляев, Г.Карагусова, С.М.Найманбаев, Ғ.С.Сапарғалиев,
А.С.Ибраеваның еңбектері құрайды.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік негіздері. Диплом жұмысы Қазақстан
Республикасының әрекет етіп жүрген заңнамаларының және отандық, сонымен
қатар шетел мемлекеттерінің ғалымдарының ғылыми еңбектерінің негізінде
орындалды. Диплом жұмысының алдына қойылған міндеттерге жету үшін жалпы
диалектикалық, танымдық, логикалық, салыстырмалы-құқықтық және басқа да
әдістер қолданылды.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Азаматтық Кодексі, Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы (Салық Кодексі) Заңы, Әкімшілік құқықбұзушылықтар
туралы Кодексі, шетел мемлекеттерінің салық заңнамалары құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. Салықтар, оның жүйесі және әлеуметтік-экономикалық мәні
Салық салу саласындағы қатынастарды құқықтық реттеу кез-келген
мемлекеттің қызметінің маңызды бағыты болып табылған және табыла береді де,
себебі, бұл қаржы құралдарының мемлекеттік қазынаға түсуімен байланысты.
Бірақ, бұл қызмет практика көрсетіп отырғандай, көптеген өзекті
мәселелермен жүзеге асырылуда. Сондықтан, қысқаша болса да бұл мәселелерді
қарастыру қажеттілігі туындайды.
Салық салу мәселесі - бұл барлығына: мемлекетке де жалпы қоғамға да,
нақты салық төлеушіге де қатысы бар мэселе. Және бүл мәселе барлығы үшін
күрделі де өзекті, әртүрлі жағынан қынжыла қарайтындай мәселе.
Мемлекет үшін салықтар - өмір сүру көзі. Олар мемлекетің негізгі кіріс
көзі, оның қызметтерін қаржыландыратын негізгі қаржы қоры [4]. Салықтар
арқылы жинақталған ақша қаражаттары бюджетке, немесе бюджеттен тыс қорларға
түседі де, ол жақтан мемлекеттік аппараты қаржыландыруға, қорғанысты және
қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге, мемлекеттік бағдарламаларды
қаржыландыруға, мүғалімдерді, дәрігерлерді, мәдениет қызметкерлерін қоса
алғанда бюджеттік жүйедегі жұмыс жасаушыларға жалақы беруге, қайта
бөлінеді. Салықтар арқылы жинақталған қаражаттардың аздығы, салық төлеуден
жаппай жалтару - бірден мемлекеттің хал-жағдайына әсер етеді. Ал ол арқылы
халықтың және қоғамның хал-жағдайына әсер етеді.
Ал кәсіпкерлерден салықтар арқылы олардың кірістерін алу олардың
қызметтерін ары жалғастыру стимулынан айырады, олардың өндірістерінің
материалдық базасына нұқсан келтіріп, оның инвестициялық мүмкіндіктерін
азайтып, олардың тауарларының құнын, бағасын көтертеді. Ал, ол нарықтағы
тауарлардың бәсекелестігін арттырып, оларды өткізуде әртүрлі қиындықтарға
алып келеді де, кәсіпкерлерді қызметтерін тоқтатуға мәжбүрлейді, немесе
жасырын, астыртын экономикаға көшуіне әкеліп соғады.
Жеке тұлғаларға салынатын салық олардың өмірлік жағдайларын
нашарлатып, халықтың заттарға, тауарларға деген сұраныстарын азайтады.
Бұлар жалпы мемлекеттегі экономикалық жағдайдың нашарлауына алып келеді.
Сондықтан, мемлекеттің салық салу саясаты көп көңіл бөлуді қажет ететін,
көп зерделеуді, көп зерттеуді, реттеуді қажет ететін қызмет түрі болып
табылады.
Мемлекеттің ойланбай жүзеге асырған салық саясатынан экономика мен
қоғамға келген зиян соғыс немесе жаулардың шабуылдауынан келетін зияндармен
пара - пар десек болады.
Социалистік экономиканың орнығуы кезінде, ғалымдардың көбісі
салықтарды, соның ішінде табысқа салынатын салықты - жұмысшыларға,
мемлекеттік кәсіпорындардың қызметкерлеріне салынатын, ешқандай саяси,
әлеуметтік, практикалық көрінісі жоқ деп есептеп, тек бюджеттің қайнар көзі
болып табылатын көрініс ретінде қабылдаған. Осыған байланысты
кәсіпорындардың, үйым, мекемелердің табысына салынатын салықтың мөлшерін
азайту керек деген - әртүрлі көзқарастар да көп айтылатын.
1960 жылы жұмысшылар мен қызметкерлердің жалақысына салынатын салықтың
мөлшерін қарқынды түрде төмендететін әрекеттері қабылданды. Ол кездегі бүл
тұжырым - дұрыс сияқты болып есептелді, себебі, қызметтердегі біртиптілік,
жалақылардың барлығы үшін бірдей тағайындалуы салықтың мөлшерін нақты
айқындап, оны еңбек үшін төлем ретінде қарастыруға болатын еді.
Ондай әрекеттер казіргі нарықтық экономика кезінде тіпті қолданылуы
мүмкін емес. Экономикалық реформа - кәсіпорындар мен халыққа салынатын
салықты сақтап қана қою емес, оларды әрі қарата дамытуды көздейді.
Казіргі кезде халық табысының едәуір бөлігі экономиканың жеке меншік
секторында пайда болады. Ондай табыстарды мемлекеттік реттеу, басқару
шектелген, ал оларды әкімшілік тәртіппен алып қою жоқ деуге болады. Тек
салықтардың арқасында ғана халық - мемлекеттік бюджеттің қалыптасуына
қатыса алады.
Тікелей салықтарсыз әрекет ететін мемлекеттер бар, олар: Албания,
Бруней, Бахрейн, Катар, Кувейт т.б. Бүл мемлекеттердің экономикалық, саяси
жағдайлары эртүрлі, және, оларға тән бір жалпы бірдей белгі бар, ол
-қоғамның мемлекетті басқаруына өте аз қатысуы. Сонымен қатар, онда саяси
жүйе мен салық салу жүйесінің байланысы байқалады: жанама салықтар салық
төлеушіден оның мемлекетке қанша салық төлейтіндігін нақтылы көрсетпейді
де, олардың өзін өзі басқаруындағы ұмтылыстарын азайтады. Тікелей салықтар
керісінше, салық төлеушінің төлеген салықтарын жүмсайтын үкіметті
қадағалауын дамытады.
Салықтар мен әртүрлі алымдар мемлекеттік бюджеттің табысының басты
қайнар көзі болып есептеледі, салықтар жалпы қоғамның әлеуметтік құрылымына
да әртүрлі әсер етеді. Салықтардың, соның ішінде тікелей салықтардың -
конституциялық құқықтық институт, бақылау институты ретіндегі маңызы үлкен.
Бірақ, материалдық игіліктердің мемлекеттің меншігіне қарай салықтар
нысанында қайта бөлінуі салық салудағы жеткіліктілік қағидасының
сақталынып, салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден
қалыптасатын бюджеттік қаражаттардың жүмсалуына салық төлеушілер тарапынан
сәйкес бақылау жүргізілу қажеттілігін көрсетеді. Бұл қағидалармен
басқа да қағидалардың сақталынуы мемлекетік билік органдарының
лауазымды түлғаларымен салық төлеушілердің құқықтық санасына негізделінуі
керек. Бұлар ақша қаражаттарының мемлекеттік қазынаға жоспарлы түрде түсіп
отыруына септігін тигізеді. Соныменен, айтқанымызды қорытатын болсақ, салық
салу саласындағы өзекті мәселелер мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы
келісімдердің жоқытығымен түсіндіріледі. Мұндай мәселелер басқа да
мемлекеттерде де әркездерде кездесіп отырған.
Мемлекеттік кірістер ішінде салықтардың орны мен ролі үлкен.
Мемлекеттің өмір сүруі салықтармен тығыз байланысты. Ондай байланыс
Бенджамин Франклиннің айтқан сөзімен айқындалады, ол: "Өмірде екі нәрсе
міндетті - өлім және салық" - деген. Біз оны мемлекеттің белгілерінен,
маңызды атрибуттарынан көреміз.
Сонымен, салықтық реформаның керектілігі - болып жатқан экономикалық
өзгерістермен ғана емес, сонымен бірге Қазақстан Республикасының
демократиялық жүйеге кіруімен де көрініс табады.
Республикадағы нарықтың орнығуы, мемлекетті экономикамен басқаруда
қүқықтың басты құрал ретінде қалыптасының негізі болады. Бірақ, құқық
өзінің функцияларын - әртүрлі әрекеттерді, соның ішінде, салықтық қызметте
құқықтың шарттары мен талаптарын дұрыс орындау кезінде ғана жүзеге асыра
алады.
Мемлекеттегі салық салу мемлекетпен құқықтық актілер шығару арқылы
жүзеге асырылады және реттеледі. Және ол үнемі қандай да бір құқықтық
нысанда жүзеге асырылады.
Мысалы, өкілетті органдардың сәйкес нормативтік актілерді қабылдауы
арқылы мемлекетте салықтар енгізіліп, алынады, соның негізінде мемлекеттің
салық жүйесі қалыптасады, әрбір салық түріне байланысты салықты алу режимі
анықталады, мамандандырылған салықтық қызметті жүзеге асырушы органдар
құрылады, олардың функциялары мен құқықтық жағдайы белгіленеді, салықтық
заңдардың бұзылғандығы үшін жауаптылық шаралары белгілене Бұл актілер
мемлекетте салықтық қызметке байланысты қалыптасатын көптеген салықтық
қатынастардың негізін қалайды. Соның нәтижесінде бұл қатынастар үнемі
салықтық қатынастардың нысаны ретінде танылады және осы қатынастар арқылы,
мемлекет, осы қатынастарға түсуші субьектілердің жүріс-түрысын реттеп,
құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Сонымен, салықтық заңдар, нормативтік актілер бір мезгілде салық
салудың заңдық негізі ретінде танылады және, салықтық қатынастарды құқықтық
реттеуші қайнар көз ретінде танылады.
Салықтық құқықтың нормаларын дұрыс орындау - мемлекеттік табыстың
қалыптасуының негізі болады, себебі, салықтар мен міндетті төленетін
төлемдер мемлекеттік кірістің басты қайнар көзі болып саналады.
Менің ойымша, нарықтық экономика кезінде дұрыс әрекет ету үшін
салықтық құқықтың маңызын, соның негізінде пайда болатын салықтық -құқықтық
қатынастардың маңызын дұрыс түсінуі керек сияқты.
Салықтық құқық дегеніміз - Қазақстан Республикасының салықтық
қызметіндегі қалыптасатын қатынастарды реттейтін қаржылық құқық саласындағы
басты институттарының бірі болып табылады. Ондай қызмет нарыққа өту
кезіндегі - жаңа салықтық саясатты анықтайтын экономикалық заңдармен
көрініс табады. Сол себепті, ондай саясаттың бастамасы ретінде Қазақстан
Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы 2001 ж. 26 маусымдағы қабылданған Заңын айтамыз.
Қабылданған нормативтік құқықтық актілер жеке және заңды тұлғаларға,
олардың коммерциялық және коммерциялық емес әрекеттері үшін салық салуды
анықтайды. Әртүрлі сатылардағы бюджеттерді қаржылық қамтамасыз ету әртүрлі
мемлекеттік кірістер арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік кірістердің басты түрі салық екендігі бәрімізге әйгілі,
себебі, мемлекеттік қазынаға түсетін ақша қаражаттарының едәуір үлкен
бөлігі - Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес төленетін әртүрлі
салықтардан, алымдардан, төлемдер мен баждар есебінен қалыптасады.
Салықтық құқық - қаржылық құқықтың бір институты, бір саласы бола
тұрып өзінің қарауына салық жүйесін, салықтық қатынастарға қатысушылардың
құқықтары мен міндеттерін, салық заңдарын бұзған үшін жауапкершіліктерді,
төлемдердің түрлерін т.б. анықтайтын әртүрлі заңдармен заңдардан туындайтын
актілерді, әртүрлі терминдерге, мағыналармен, фактілерге түсінік беретін
ғалымдардың теориялық тұжырымдарын енгізеді. Мысалы, салық, баж,
міндетгілік т.б. терминдердің түсініктерін ашып береді.
Кез-келген мемлекеттің қызметтерінің маңызды түрі мемлекеттің
кірістерін қалыптастыру болып табылады. Мемлекеттік кірістер дегеніміз
-мемлекетгің қорына әртүрлі кіріс көздерінен келіп түскен және өздерінің
міндеттері мен функцияларын орындау үшін қолданылатын қаржылық ресурстар.
Мемлекеттің кірістері әртүрлі меншік нысандарына және өндіріс құралдарына
негізделген мемлекеттің экономикалық жағдайына байланысты болады.
Мемлекеттік кірістерді қалыптастыру және пайдалану тәртібіне
байланысты ол міндетті төлемдерден және басқа да қызметтерден қалыптасады.
Негізгі біздің бюджетіміздің кіріс көздері - міндетті төлемдер болып
табылады. Мысалы, айтарлық, 2003 жылға республикалық бюджеттің түсім
көздері салықтардан және басқа да міндетті төлемдерден қалыптасқан.
Экономикасы дамыған мемлекеттердің бюджеттерінің кіріс көздерін
шаруашылық қызметінен, тауарларын басқа мемлекеттерге сатудан,
қызметтерін көрсетулерден түскен кірістер, басқа мемлекеттерге берген
қарыздарынан проценттер құрайды (Сауд Аравиясы мемлекеттері, Европа
мемлекеттерінің көпшілігі, АҚШ, Канада мемлекеттерін мысал ретінде алуға
болады). Әрине, бізде де шарушашылық өнімдер шығарылады, тауарларымызды
шетел мемлекеттеріне шығарып, қызметтерімізді көрсетеміз. Бірақ, мұның
барлығы әлі жеткіліксіз. Мемлекетіміздің бюджетінің кіріс бөлігін
айтарлықтай қамтамасыз етуге көп септігін тигізбейді. Себебі, біз кеше ғана
тәуелсіздігімізді алып, енді ғана өз бетімізше күн көре бастадық. Мемлекет
басшылары осы бағытта әртүрлі бағдарламалар қабылдап, іс жүзіне асыруда.
Осы мақсатта жұмыс істеуде біз шетелдік тәжірибелерді есепке алып,
тарихтағы салық саясатына талдау жасай отырып, әрекет етуіміз керек.
Себебі, салық саясатының дұрыс жүзеге асырылмауынан көптеген мемлекеттерде
кризистер болғанын, экономикалық жағдайларының нашарлап, халықтың азып-
тозып кеткендерін білеміз. Бұл мәселе жан-жақты зерттеуді, мұқият
қарастырылуды, талдануды қажет ететін мәселе болып табылады.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, мемлекеттік бюджетке
төленетін міндетті төлемдердің түрлеріне келесілер жатады: А) Салықтар; Б)
баждар; В) алымдар; Г) төлемдер. Салықтар олар – мәжбүрлі түрде, ақысыз,
қайтарылмайтын, міндетті түрде мемлекеттің функцияларын жүзеге
асыру үшін, мемлекеттің шығыстарының орнын толтыру үшін,
мемлекеттік қорлар құру үшін ақшаларды алу болып табылады.
Салық тек оның құқықтық табиғаты көзқарасынан ғана емес, сонымен бірге
заңдық техника жағынанда қарастырылуы мүмкін. Бұл екі көзқарастардың
арасында үлкен қарама - қайшылықтар болуы мүмкін емес, себебі заңдар
құқыққа қайшы келе алмайды.
Бірақ, кейбір обьективті шарттар, мен мағыналар арқылы олардың
арасындағы айырмашылықтарды көруге болады.
Салық дегеніміз - мемлекеттің мәжбүрлеуімен қамтамасыз етілген, ақысыз
және қайтарымсыз сипаттағы, азаматтар мен заңды тұлғалардың меншігіндегі
ақша қаражаттары мен мүлікті, қоғамдық билік субьектілерінің төлем төлеу
қабылеттілігін қанағаттандыру мақсатымен, заңда көрсетілген мөлшерлер мен
мерзімдерде мемлекеттік бюджетке алу болып табылады.
Бұл анықтамадан салықты бекітудегі заңдардьщ алатын орнын көруге
болады. Заңда нақты көрсетілмеген болса, осындай мақсаттарда төлемдерді алу
заңсыз болып есептеліп, құқыққа қайшы болып саналады. Салық салу саласында
атқарушылық билігі басқару билігіне қарағанда заңмен тығызырақ байланысты
болып есептеледі.
Анықтамадан көретініміз, салық төлеуші тек меншік иесі емес, тұлға
болып табылады. Салық төлеу - жеке меншік құқығынан туындайтын әлеуметтік
міндет болып саналады. Салықтарды төлеу арқылы - жеке меншік қоғамның
мүддесіне қызмет жасайтынын, оны қолдайтынын біз бәріміз білеміз.
Салық салудың басты тәртіптерінің бірі - салықтың мөлшерін есептегенде
әр салық төлеушінің салықтарды төлеу қабылеті ескеріледі, себебі, салықтың
мөлшері салық төлеушінің меншігіндегі мүліктің көлемімен есепке алынуы тиіс
[5].
Сонымен қатар, анықтама салықтың белгілі бір пайда, табыс табу
мақсатымен салынатынын көрсетеді. Кез-келген салық реттеушілік функцияны
атқаруы мүмкін. Ол үшін белгілі бір жеңілдік, льготалар немесе керісінше
ауыртпалықтар енгізілуі мүмкін.
Сонымен қатар, салық - салық төлеушінің салық төлей алу
қабылеттілігінен туындайды. Салық белгілі бір табыс табуға итермелемейді,
керісінше, табылған табыстағы өзінің үлесін алуды көздейді. Реттеуші
салықтар осы принциптерді жояды, себебі, олар салық төлеушінің әрекетіне
экономикалық ауыртпалық тудырып, салық төлеушінің ондай кәсіпкерлік
әрекеттерден бас тартуына алып келіп соғады. Бюджетке қайтарымсыз жэне
ақысыз төленетін міндетті төлемдердің барлығы салық болып табылмайды.
Мысалы: соттың шешімі немесе үкімі бойынша мемлекеттің немесе үшінші
жақтардың мүддесі үшін ақша қаражаттарын төлету, жоғарыда айтылған салықтың
белгілеріне үқсас болса да, салық болып табылмайды.
Анықтамада айтылғандай, салықты жинаудың мақсаты мемлекеттің тек
белгілі бір шығыстары үшін емес, жалпы мемлекеттің шығыстары үшін жиналады.
Салықтық заңдардың алдына қойған міндеті - "жалпы шығыстардың орнын толтыру
үшін ақша қаражаттарын алу болып табылады. Ондай қаржылық қамтамасыз етудің
белгілі адресі болмайды да, салықтық заңдардың мотивін анықтай алмайды".
Салықтық табыстар белгілі бір белгіленген шығыстар үшін
алынбайтындығын көрсететін тәртіп - салық салудағы басты басшылыққа
алынатын принциптердің бірі деп айтуға болады. Бірақ, бұл тәртіп кейбір
мақсатты салықтарды бекіту кезінде қолданыла алмайды, себебі мақсатты
салықтардың салыну мақсаты алдына - ала белгілі және бекітілген болып
табылады.
Салық қүқықтық механизм ретінде нақтылы белгілі бір мемлекеттік
шығыстардың орнын толтыру үшін бір сомманы жинау мақсатын көздемейді,
себебі, салықтық түсімдердің нақтылы мөлшерін, соммасын алдын - ала болжап
айтуға болмайды. Ондай шығыстар алдын - ала көзделуі мүмкін, бірақ,
шығыстардың соммасы салық салуға императивті әсер ете алмайды.
Салықтар материалдық төлемдер ретінде төленеді, ол
оның экономикалық мәнін ашудағы негізгі белгісі болып табылады. Оны төлеу:
Салық төлеушінің мүлкінің мемлекетке өтуінен көрінеді. Олар заңды
түлғалармен және жеке тұлғалармен сәйкес бюджетке міндетті түрде төленетін
төлемдер. Негізінен, әдебиеттерде салық - ақша төлемі ретінде көрсетіледі.
Әрине, ол дұрыс, себебі, салықтардың көпшілігі ақшамен есептелінеді. Бірақ,
Қазақстан Республикасының салықтық заңдары салық төлеудің заттай, натуралды
нысанын да көрсетіп кеткен. Олар, мысалы, жер қыртысын пайдаланушылардың
тапқан табыстарының бір бөлігін, сондай зат есебінде мемлекетке беруінен
көрінеді.
Салықтардың екінші экономикалық маңызы - ақшаларды қайтарымсыз түрде
алу болып табылады. Салықты төлеу кезінде салық төлеушіден мемлекетке
кететін, бір - жақты ақша қозғалысы ғана болады. Екінші жаққа сол салық
төлегені үшін орнына ешнәрсе берілмейді.
Кейбір ғалымдардың ойынша, салықтар қайтарымды болып табылады, себебі
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорына түскеннен кейін салықтар әртүрлі
элеуметтік қамсыздандыру нысанында халыққа қайтарылады, деп есептейді.
Жалпы алғанда, ондай пікірмен келісуге болады, себебі мемлекет салықтарды
өзінің функцияларын жүзеге асыру үшін салады, ал әлеуметтік қамсыздандыру
мемлекеттің функцияларының бірі болып табылады. Бірақ, нақтылы салықтық
қатынастың шеңберінде қайтарымдылық туралы айтуға болмайды, себебі,
салықтық төлемдердің соммасы еш қайтарылмайды. Салықтық міндеттеме бір -
жақты болып табылады да, мемлекет келіп түскен ақша соммаларын қайтаруға
міндеті емес. Яғни, салық салықты нақты төлеп тұрған тұлғаға қайтарылмайды,
ол қоғамға белгілі бір шаралар арқылы қайтарылады. Айталық, тегін білім
беру, тегін денсаулықты қамтамасыз ету, элеуметтік жағынан қорғалмаған
тұлғаларға жәрдемақылар, т.б. арқылы төленген салық қоғамға қайтарылады.
Салықтың экономжалық мағынасының келесі бір белгісі - оның ақысыз
төлем болып табылатындығында. Яғни, салық ретінде төленген ақшалар үшін
ешқандай тауарлар берілмейді. Салық белгілі бір тауарлар мен мемлекеттің
көрсеткен жұмысы үшін төленетін төлем емес. Салықтың ақысыздығы оның басқа
бюджетке төленетін міндетті төлемдерден ажырататын басты белгісі ретінде
қарастырылады.
Салықтың келесі белгісі салықтың төлеу мерзімдерінің нақты
анықталғандығында. Мысалы, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және
жеке тұлғалар бюджетке аванс төлемдерін әрбір айдың 20 - шы күнінен
кешіктірмей төлеуге міндетті, ал резидент емес еңбек шарты мен немесе жалға
алу шартымен жұмыс жасайтын жеке түлғалар бюджетке аванс төлемдерін 20 - шы
ақпан, 20 - шы мамыр, 20 - шы тамыз, 20 - шы қарашада төлеуге міндетті. Бүл
мерзімдердің бұзылуы әрбір жіберілген күнге белгілі бір көлемде өсім
төлеуге байланысты салық төлеушінің жауаптылығын тудырады.
Салық тұрақты экономикалық қатынастар тудыратын төлем. Бұл тұрақтылық
салық төлеуменен байланысты ақша төлемдерінің тұрақтылығында ғана емес.
Салықтық қатынастардың тұрақтылығы салық салынатын обьект - салық
төлеушінің меншігінде болған кезде, салық субьектісі болған кезде
қамтамасыз етіледі. Салықтық қатынас белгілі бір төлемнің төлеу
міндеттілігінің орындалуымен аяқталмайды, ол салық салу обьектісі және
субьектісі болған кезде болады.
Тағы бір салықтың белгісі - ол салық салудың обьектісінің болуы.
Салықтың тағы бір белгісі төлемнің мөлшерінің көрсетілетіндігі.
Негізінен, дамыған мемлекет салық белгілейтін өзінің нормативтік қүқықтық
актілерінде әрдайым салықтың мөлшерін кіріске байланысты процентпен, нақты
белгіленген сомма түрінде, немесе, басқа да бір тәсілдермен белгілеп
береді.
Салықтардың мерзімдерінің көрсетілуі, оны мемлекеттік алым сияқты
басқа төлемдерден ажыратады.
Салықтың соммасының әрдайым мемлекеттің кірісіне түсуі, төленуі
кезінде меншік нысанының ауысуы олар да салықтың белгілері болып
табылады.
Салықтың осы белгілерін заңдық белгілер ретінде, байланыстыра отырып,
қарастыратын болсақ, келесі жағдайларды анықтауға болады:
Салық мемлекеттің белгілеген міндеті. Қазақстан Республикасының
Конституциясында бұл міндеттілік көрсетілген. Мемлекет Парламент арқылы оны
біржақты тәртіппен, ешкіммен келіспей белгілейді. Қазақстан Республикасында
ҚР Республикалық референдумы туралы 2 қараша 1995 ж. Конституциялық
заңында бюджеттік, салықтық саясаттар референдум мәселесі бола алмайтындығы
аталған.
Салық әрдайым тек құқықтық нысанда болады. Салық пайда болғандағы
алғашқы кезеңде діни көзқарастармен реттелген. Бірақ, мемлекеттің орнығуы
жэне дамуы барысында ол мемлекеттің тікелей қарамағына көшеді. Қазіргі
мемлекет үшін салықтың құқықтық нысанда болатындығы сөзсіз, ол жазбаша
нысанда нормативтік қүықтық акт арқылы көрсетіліп, заңмен белгіленген
тэртіпте қол қойылып, жарияланады.
Салық мәжбүрлі сипатта болады, яғни біржақты өктем тәсілмен реттеледі,
мемлекеттік біржақты актісі арқылы көрініс табады. Салық міндетті төлем
болады, салық төлеушілер белгілі бір көрсетілген уақыттарда төлемеген
жағдайда мемлекеттік мәжбүрлеу арқылы бүл әрекет жүзеге асырылады.
Салық бұл заң арқылы бекітілген төлем. Тек қана Қазақстан
Республикасының Парламенті ғана заң қабылдау арқылы белгілі бір салықтардың
түрлерін енгізеді.
І.1. Салық туралы ұғым, белгілері мен түрлері
Қандай да болмасын мемлекеттің өсіп-дамуының материалдық базасы-
қаржылары қалыптастыратын ең басты қайнар көздерге салықтар мен басқа да
міндетті төлемдердің жататыны белгілі. Осыған орай мемлекет бар жерде
салық алынады, салық жүйесі бар жерде мемлекет бар деп айтуға болады.
Көптеген ғалымдардың салық жөніндегі түсініктерінің жалпы мәні бірдей
болғанымен, кемшіліктері жоқ емес. Осы берілген түсініктерінің негізгілерін
қарастырып өтсек, мысалы: белгілі ғалым Л.К. Воронова салықтар мемлекеттік
өкілетті органдарының актілерінің негізінде, белгілі мөлшерде және
белгіленген мерзімде жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін
заңды тұлғалар мен азаматтар бюджеттерге енгізетін төлемдерң деп
түсіндіреді.
Қаржылық құқық саласының белгілі ғалымы Худяков А. И. өз еңбегінде
салықтардың түсінігін ғана беріп қоймай, олардың басқа төлем түрлерінен
ажыратуға қажетті ерекшеліктерін ашып көрсеткен. Бл ерекшеліктер
салықтардың қүқылық және экономикалық табиғатына тән белгілер болып
табылады:
1. Салық - әрқашанда мемлекет тарапынан енгізіледі және
алынады. Бұл жерде мемлекет саяси билік субъектісі ретінде көрінеді.
2. Салық - мемлекеттің бір жақты түрде белгілейтін төлемі. Бүл жерде
мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет қылмайды.
3. Салық - әрқашанда ақшалай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша
салықтар әртүрлі мүліктік міндеттемелерден - тәркілеу, реквизициялау және
т.б. ерекшеленіп тұрады.
4. Салық - әрқашанда ақшаларды еріксіз алу. Бұл жерде салық
төлеушіге, оның ақшаларын еріксіз алу механизмі құрылады.
5. Салық - заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу. Мемлекет
салықтарды ашықтан-ашық, заңда негізделген күйде алады. Яғни жеке
меншіктегі ақшалар мемлекет меншігіне ауысады.
6. Салық - тек қүқылық формада кездесетін төлем. Салықтар
нормативтік сипаттағы заң актілерімен белгіленеді.
7. Салық - міндетті төлем. Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі
міндеті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау
жөніндегі міндетімен ұштасады.
8. Салық - тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем.
9. Салық - баламасыз төлем. Яғни, салық қандайда болмасын
көрсетілген қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем емес, ол
ақысыз төлем.
10. Салық - тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем. Салықтар,
әрқашанда мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын
қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында үлттық табысты және жалпы
ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты
экономикалық қатынастарды көрсетеді [6].
Сондықтан, олар мемлекеттің заңды және жеке тұлғалар арасындағы
экономикалық қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып
табылады.
Салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің экономикалық-құқықтық
маңызы олардың қүрамындағы қаржылық-экономикалық және құқылық қатынастар
арқылы көрініс табады. Қаржылы-экономикалық қатынастар салық төлеушілердің
тиісті бюджетке белгіленген ақша қаражаттары сомасын берулері кезінде, ал
құқылық салық заңдарымен белгіленген салықтық қатынастарға қатысушы
мемлекеттік салық қызметі органдары мен салық төлеушілердің арасында
туындайды.
Салықтың белгілері тығыз байланыста болатынын ескере отырып,
арақатынастарының өте жақын екенін айта келіп, кейбір шарттылықтарды есепке
ала отырып бөлуге мүмкіндік тапқанын айтады. Ол салықтардың экономикалық
сипаттарына мына белгілерді жатқызған:
1. ақша түрінде жүзеге асырылатын төлем
2. қайтарымсыз төлем
3. баламасыз төлем
4. салық салу объектісінің болуы
5. салық субъектісінің айқындалуы
6. төлеу мерзімдері
7. салық қатынастарының тұрақты сипаты
8. салық мөлшерінің айқындалуы
9. салықтың мемлекет кірісі болып табылуы
Салықтың юридикалық белгілеріне мынылыр жатады:
1. салықты мемлекеттің белгілеуі
2. салықтық тек құқықтық нысанда болуы
3. салықтың мәжбүрлі сипатта болуы
4. ақшаны алудың құқыққа сай болуы
5. салықты төлеу кезінде мемлекеттік бақылаудың болуы
6. салықтың тиісті органмен және актімен белгіленуі,
тиісті қүқықтық нысанда болуы
7. салықтың төленуін мемлекеттік жауапкершілік шараларымен
қамтамасыз ету
8. салықтардың тұрақты қаржылық міндеттемелерді туындату
9. салықтарды төлеу - бүл заңды міндет
10. салық - міндетті төлем
11. салық мемлекеттің бір жақты ерік білдіруінің нәтижесі
болып табылады[7].
Салықтар жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру мақсатында,
мемлекеттік жоғарғы өкілді орган қабылдаған нормативтік акті-заңның
негізінде, сондай-ақ заңды белгіленген мөлшерде және уақытта заңды және
жеке тұлғалардан міндетті түрде, қайтарылмайтын және баламасыз негізде
бюджетке алынатын ақшалай төлемдер.
Мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айрықша аясының
тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық-құқықтық құбылыс ретінде
жарқын көрініс табатын салық салу саласы мемлекеттің салықтық құқығының
реттеуші ықпалының ауқымы болып табылады.
Мемлекеттің салықтық құқығы әрқашанда мынандай екі негізге:
1. экономикалық салықтық тиісті іс-қимылдар мен қатынастарды
регламенттейтін Қазақстан Республикасының Конституциясына және салықтық
заңдарына;
2. мемлекеттің салық салу жүйесінің ұйымдастырылуы мен
қызмет атқаруының халықаралық құқықтық стандартына сүйенеді.
Салықтық құқық мемлекеттің салық саясатының негізін айқындай отырып
жалпы саяси хал-ахуалға сай келетін фискальдық әкімшілік жүргізу мәдениетіе
қалыптастыруға есебін тигізеді.
Салықтық құқық өзінің салықтық құқықтық реттеу әлеуеті ықпалының
ауқымындағы қоғамдық қатынастары, салықтық-құқықтық реттеу әдістері, жүйесі
және дерек көздері арқылы көрініс табады.
Белгілі ресейлік ғалым, гуреевтің пікірінше, салықтық құқық деп,
мемлекеттің салықтық қызметінің барысында қалыптасатын қоғамдық
қатынастарды айтамыз. Осы қоғамдық қатынастар салық салу жүйесін белгілеу,
салық әкімшілігін жүргізетін уәкілетті мемлекеттік органдар жүйесін
айқындау, салықтық міндеттемелерді орындау, салықтық міндеттемелерді
орындауға байланысты қажетті жағдайлар жасау, мемлекеттік мәжбүрлеу
шараларын қолдану, халықаралық салықтық шарттарда көзделген мақсаттарды
жүзеге асыру, салық органдары мен басқа уәкілетті мемлекттік органдар
арасындағы өзара іс-қимылдар барысында салық салу саласында туындайтын
салықтық қатынастар болып табылады[8].
Салық салу саласындағы қатынастар материалдық және үйымдастыру
салықтық қатынастары болып екіге бөлінеді. Материалдық қатынастар өздерінің
мынандай:
1.мемлекет болмысының мызғымас берік ірге тасын (материалдық негізін)
қалаушы қатынастар;
2.жалпы ұлттық табысты бөлу нәтижесінде салықтық кірістің біржақты
ағымдарын (қаражаттарын) мемлекет пайдасына бағдарлайтын қатынастар;
З.мелекет болмысына байланысты туындайтын айрықша экономикалық әрі
базистік қатынастар;
4.мүліктік-заттай сипатта болатын және оларға қатысты меншік құқығының
алмасуын (мемлекеттік меншікке айналуын) көрсететін қатынастар;
5.мемлекеттік бюджет жүйесінің негізін құрайтын экономикалық
қатынастар сипатындағы айрықша қаржылық қатынастар;
6.салықтық міндеттемелердің нақты белгіленуіне орай жекелей-
айқындалған қатынастар;
7.ақшалай нысандағы (кейде заттай күйіндегі) құнның біржақты
қозғалысын білдіретін қатынастар;
8.көбінесе тұрғылықты-тұрақты көрініс табатын қатынастар;
9.тек құқықтық нысанда болатын қатынастар түріндегі сипаттамасымен
ерекшеленеді.
Ал ұйымдастыру салықтық қатынастары:
1.салық салу саласында жүргізілетін фискальдік мониторингке қатысты;
2.мемлекеттің салықтық құрылымы мен салық жүйесін қалыптастыруға және
олардың тиісінше қызмет атқаруларын қамтамасыз етуге байланысты;
З.материалдық салықтық қатынастардың ойдағыдай қалыптасып, дамуын
қамтамасыз етуге байланысты;
4.мемлекет пен салық органдарының, салық органдары мен басқа да
уәкілетті мемлекеттік органдардың және жергілікті мемлекеттік басқару
органдарының арасындағы субординациялық-ұйымдастырушы байланыстарға
қатысты;
5.мемлекеттік стратегиялық салықтық жоспарлау мен болжамдау
процестеріне қатысты және т.б. материалдық салықтық қатынастардың
тиімділігін көздейтін қатынастарға байланысты туындайды.
Салықтық құқық өзінің құқықтық реттеу аясында жоғарыда аталған
қоғамдық қатынастардың ерекше саласын қамтиды. Бұл қатынастар мемлекеттің
өзіне тән міндеттерін орындауы кезінде салықтық қызметін салықтар тәрізді
экономикалық тұтқаны қолдануы арқылы жүзеге асыруына байланысты туындауымен
ерекшеленеді. Бүгінде, салықтық қатынастарды құқықтық реттеу мәселелері
еліміздің әлеуметтік-экономикалық өмірінен өте маңызды және елеулі орын
алып отыр. Қазақстан экономикасында нарықтық қатынастарға байланысты пайда
болған жаңаша түрлендірулер еліміздің халық шаруашылығын басқару және
реттеу жолында қаржылық, салықтық механизмдерді қолдану процестеріне баса
назар аударуды қажет етуде.
Сонымен, салықтық құқық мемлекеттің салықтық қызметінің процесінде
туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы
болып табылады.
Салықтық құқық мемлекеттің салық жүйесінің фискальдық нысандарын
экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан негіздей отырып белгілеуге
атсалысады.
Салықтық құқықтың маңызы мен мән-жайларын мына келесі жәйттерден
байқауға болады:
1.мемлекеттің болмысы мен өзіне тән функцияларын ақша қаражаттарымен
қамтамасыз етудің заңи негізі болып табылады;
2.мемлекеттің салықтық саясатын іске асырудың негізгі құралы болып
табылады;
З.салықтар мен бюджетке төленетін өзге де міндетті төлемдер
мемлекеттің салықтық құқығының негізінде белгіленеді;
4.халықтың өмір сүру ортасына және әлеуметтік ахуалдарының деңгейіне
тікелей ықпал етеді;
5.салықтардың болмысының негізі болып табылады;
6.қоғам болмысының әлеуметтік-экономикалық әл-ауқатын арттырудың берік
ірге тасы және қоғам өркениеттілігі мен мәдениетінің елеулі элементі болып
саналады;
7.материалдық бюджеттік құқықтық қатынастардағы мемлекеттің салық
жүйесінің трансферттік қабілетін белгілі бір дәрежеге көтеруі арқылы
салықтық кірістерді қамтамасыз етеді.
Салықтық құқықтық реттеу әдістері салық салу саласы мен тиісті
салықтық қатынастар аясындағы салықтық іс-қимылдар мен оқиғаларға қатысты,
сондай-ақ белгіленген тәртіптер мен негіздерге байланысты мемлекеттік өктем
билік-императивтік әдіс және келісімді, шартты-диспозитивтік әдіс түрінде
қолданылады [9].
Мемлекеттің салық жүйесінің үйымдастырылу құрылымы императивтік
сипатта болатындықтан салықтық құқық аясында көбінесе әмірлі билік әдісі-
императивтік әдіс пайдаланады.
Осы императивтік салықтық-құқықтық реттеу әдістері мыналар:
1.салық салу саласындағы салық төлеушілер мен өзге де қатысушылардың
жүріс-тұрыстары мен қажетті іс-әрекеттері мемлекет (әдетте уәкілетті
мемлекет органдар) тарапынан қабылданған нормативтік және жекелей салықтық-
құқықтық актілердің әмірлі-талапты нұсқамаларымен шартталынған;
2.салықтық қатынасқа қатысушы салық төлеушілер мен салық органдарының
өзара құқықтары мен міндеттері мемлекетің әмірлі-талабының және тиісті
нормативтік-құқықтық актінің негізінде нақты әрі мұқият белгіленген;
З.мемлекеттің әмірлі-талабы мен өзге де салықтық міндеттерін орындау
мәжбүрлеу механизмімен қамтамасыз етілуіне орай тиісті салықтық
міндеттемелерді мәжбүрлеп орындату уәкілетті мемлекеттік орган тарапынан
біржақты әмірлі түрде не болмаса сот арқылы жүзеге асырылады.
Міне, мемлекет тарапынан салықтарды белгілеу және оларды мәжбүрлеу
арқылы қайтарымсыз-баламасыз алу барысында қолданылатын императивтік
(әмірлі билікші) әдіс осы салықтық қүқық аясында таза түрінде көрініс
табады. Салықтарды келісімсіз, қайтарымсыз-баламасыз, мәжбүрлеп алу салық
төлеушілердің материалдық жай-күйлері мен мүдделеріне нүқсан келтіргенімен
бұл жерде императивтік әдістен басқа әдісті қолдану мүмкіндігі жоққа
саяды[10].
Алайда, мемлекеттің салықтық қызметінің аясында әлсін-әлі пайдаланатын
(пайдалануы ықтимал) диспозитивтік (келісімді) әдістің бар екенін жоққа
шығара алмаймыз. Осы диспозитивтік құқықтық реттеу әдісінің мынадай өзіне
тән белгілері болады:
1.салықтық қатынастағы тараптардың құқықтары мен міндеттері осы
қатынастарды реттейтін салықтық заң актілерінің және жазбаша шарт нысанында
ресімделген екі жақтың келісімінің негізінде қалыптасады;
2.осыған орай салықтық қатынастар шартты сипатта болады және
тараптардың екіжақтық міндеттемелерін білдіреді;
З.мемлекеттің салық төлеушіге тигізетін реттеуші ықпалы тек біржақты-
өктем мәжбүрлеу нысанында ғана емес, сонымен қатар экономикалық стимулдар
мен материалдық мүдделеу арқылы ынталандыру нысанында көріністабады;
4.диспозитивтік құқықтық реттеу әдісінің көмегімен реттелінетін
салықтық қатынастардың заңи нысаны болып табылатын салықтық шарт екі
тараптың өзара құқықтары мен міндеттерін туындатады.
Мәселен, осыған байланысты жер
қойнауын пайдаланушыларының мемлекеттке төлейтін бонустарын алсақ, қол
қойлатын бонус және комерциялық табу бонусы болып бөлінетін бұл арнаулы
төлемдердің ставкалары мен түпкілікті мөлшерлері және төлеу мерзімдері мен
тәртібі тек келісім-шарт негізінде айқындалып, белгіленеді.
Диспозитивтік әдіске қатысты тағы бір жәйтті мысал ретінде айтуға
болады. Белгілі бір салық төлеуші мен салық органдарының арасында жасалған
инвестициялық салықтық келісім-шарттың талаптарына сай және инвестициялық
жобалар (бағдарламалар) шеңберінде жаңа өндірістер қүрған, жұмыс істеп
тұрғандарын үлғайтып, жаңартқан және басқа да негізгі құралдарды жаңадан
пайдалануға енгізген салық төлөушілерге сол келісім-шартқа сәйкес
инвестициялық салық преференциялары (әдетте корпорациялық табыс салығы мен
мүлік салығы бойынша) беріледі.
Сонымен, салықтық қатынастарды қүқықтық реттеу салықтық құқық
субъектілерінің құқықтық мәртебелерін айқындауды, салықтық заңи фактілерге
байланысты салықтық қүқықтық қатынастардың туындауын, сондай-ақ салықтық
қатынастарды қүқықтық реттеу негізінде жатқан салық заңдарының
императивтік, ұйымдастыру-құрылыстық және диспозитивтік нормаларын
қолдануды қамтамасыз ету жөніндегі мемлекетің және оның уәкілетті
органдарының ұйымдастыру қызметтері болып табылады [11].
Осы диспозитивтік және императивтік салықтық құқықтық нормалар
мемлекеттің кірісін (бюджеттерін) қалыптастыратын салықтар мен өзге де
бюджетке төленетін міндетті төлемдерді белгілеу және алу, сондай-ақ
салықтық міндеттемелердің тиісінше орындалуына мемлекеттік салықтық бақылау
жүргізуге атсалысады.
Бұл жердегі басты көрініс салықтық құқықтық қатынастардың материалдық
объектісі тиісті бюджеттің салықтық кірісін қалыптастыратын ақшалай
нысандағы (кейде заттай нысандағы) салық төлемінің сомасы. Демек,
материалдық салықтық қатынастар ауқымындағы салықтық нысандардың ақша
қаражаттары транзиттік сипатта мемлекеттік бюджет кірісіне келіп түседі.
Сондықтан, салықтық құқықты бюджеттік құқықтың, оның ішінде ерекше
бөлімінің Бюджеттің кірістерін құқықтық реттеуң атты институтына баға
жетпес қызмет көрсететін бюджеттік құқықтың ерекшеленген институты деп
тұжырымдауға болады.
Салықтық құқықтың жүйесі - мемлекеттің салықтық қызметі арысында
туындайтын салықтық қатынастарды реттеуге атсалысатын салықтық қүқықтық
нормалардың өзара қарым-қатынаста бола отырып жүйеленуін және бірігуін,
сондай-ақ қыйсынды түрде белгіленген тәртіппен орналасуын көрсетеді.
Қүқықтық құрылым ретінде салықтық құқықтың жүйесі жалпы және ерекше
бөлімдерден түрады.
Жалпы бөлімге мемлекеттің салық жүйесінің ұйымдастыру құрылысын және
оның құрылу принциптерін, салықтар жүйесінің топтастырылуын, салық
төлеушілердің құқықтары мен міндеттерін, салық органдарының
өкілеттіліктерін салық заңдарын бұзғаны үшін мемлекеттік мәжбүрлеу
шараларын, салық салу саласындағы басқаруды жүзеге асыратын уәкілетті
органдардың қызмет бағыты мен қүзыреттерін, салық әкімшілігін жүргізу
тәртібін, мемлекет тарабынан жүзеге асырылатын салықтық жоспарлауды,
мемлекеттік салықтық бақылауды жүзеге асыратын құзыретті органдарды,
салықтық бақылау нысандары мен түрлерін белгілейтін және салықтық
тексерулерді жүргізу тәртібі мен тәсілдерін айқындайтын салықтық құқықтық
нормалар жатады.
Сонда жалпы бөлім мына: 1. Мемлекеттің салықтық қүрылысы; 2. Салық
салу саласындағы мемлекеттік басқару; 3. Мемлекеттік салықтық жоспарлау; 4.
Мемлекеттік салықтық бақылау сияқты институттардан қүралады деп айта
аламыз.
Ал ерекше бөлімнің қүрылымы әдетте салық кодексінде белгіленген және
айқындалған салықтар жүйесі арқылы көрініс табады. Осы салықтар жүйесі
мемлекеттің салық жүйесінің ең негізгі қүрылымдық элементі болып табылады.
Салықтық құқық жүйесінің ерекше бөлімін қалыптастыру Бюджет жүйесі туралың
ҚР Заңына тікелей байланысты болады.
Сонымен ерекше бөлімі мына: 1. Бюджетке мемлекеттік деңгейде алынатын
салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді құқықтық реттеу; 2. Бюджетке
жергілікті деңгейде алынатын салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді
құқықтық реттеу сияқты институттардан тұрады.
Бүгінде, салықтық құқықтың дерек көздері иерархианы сақтай отырып
мынадай: Қазақстан Республикасының Конституциясы, ҚР Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралың Кодексі, ҚР Президенті,
Парламенті және Үкіметі қабылдайтын салық салу мәселелері жөніндегі
нормативтік-құқықтық актілер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰҚЫҚ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: САЛЫҚ ЗАҢДАРЫН БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПКЕРШІЛІК
Орындаған:
4- курс студент ___________________________ Садиров А.А.
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., доцент ___________________________ Рахметов
Е.Ш.
Норма бақылаушы:
аға оқытушы _______________________ Қожабек Қ.М.
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен
______________2011 жылы
қорғауға жіберілді, з.ғ .к. доцент _____________________
Рахметов Е.Ш.
Алматы, 2011
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-7
1. Салықтар, оның жүйесі және әлеуметтік-экономикалық мәні
1.1. Салық туралы ұғым, белгілері мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-16
2.2.Қазақстан Республикасы салықтары мен алымдарының жүйесі, олардың
құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...17-32
1.3.Қазақстан Республикасының және дамыған мемлекеттердің салық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33-40
2. Салық заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілік
2.1.Салық салу аясындағы мемлекеттік
мәжбүрлеу ... ... ... ... ... ... .. 41-48
2.2.Салықтық заңдылықтарды бұзғаны үшін қылмыстық және әкімшілік
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 49-58
2.3.Салықтық қызметке байланысты мемлекеттік органдардың
құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .59-63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .64-65
Пайдаланылған нормативтік-құқықтық актілер мен әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .66 -67
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Салық-жеке адамдардың, кәсіпорындардың
не мекемелердің жергілікті немесе мемлекеттік бюджетке төлейтін міндетті
төлемі. Қоғамның таптарға бөлінуіне және мемлекеттің пайда болуына
байланысты туған. Мемлекеттің шығындарын қаржыландыруға жұмсалады.
Салықтың әлеуметтік-экономикалық мәні, оның құрылымы мен рөлі қоғамның
экономикалық және саяси құрылысымен, сондай-ақ мемлекеттің табиғаты мен
және қызметімен анықталады.
Қазақстан Республикасы Президенті 2011 жыл 28 қаңтардағы Қазақстан
халқына Жолдауында тәуелсіздік жылдарында елімізге 120 млрд. АҚШ
долларынан астам шетелдік инвестиция тартылды, деп атап өткен болатын
[1]. Ал осы қаржылардың негізгі бөлігі жер қойнауын игеруге жұмсалып,
пайдалы қазбалар кеңінен өндіріле бастады. Демек, мұнда мемлекет жер
қойнауындағы орасан-зор байлықты игерушілердің қызметіне салық салуды
ұтымды және барынша тиімді ұйымдастыру тиіс. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының Конституциясында ...заңды түрде белгіленген салықтарды,
алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі
міндеті болып табылады, деп бекітілген [2].
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетте өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты. Қандай да болмасын мемлекеттің өсіп дамуының
материалдық базасы қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар көздерге
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі.
Салықтық құрылыс еліміздің салық жүйесінің ұйымдастырылуы құрылысын
және оның құрылымындағы құрамдас бөліктерінің өзара қарым қатынастарын
белгілейді.
Ашып айтқанда мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен арасындағы
қаржылық қатынастарының, салық салу жолдарымен тәсілдерінің, нысандарының
және салықтар мен алымдардың жиынтығы сондай ақ салық саласындағы заң
актілерімен салықтық қатынастарды басқаруды жүзеге асыратын мемлекеттік
басқару және салық қызметі органдарының жиынтығы еліміздің салық жүйесін
құрайды. Енді салық жүйесінің құрамындағы құрамдас элементтері бойынша
сипаттасақ, белгілі қазақстандық ғалым С.М. Найманбаевтың пікірінше, онда
оның салықтар мен салық салу жолдарының, нормаивтік актілер, нұсқаулар,
әдістемелік құжаттар жиынтығынан, яғни салық механизмінен және салық салу
саласындағы басқару органдарымен салық қызметі органдарынан құралатынын
көреміз [3].
Қандай да болмасын мемлекеттің атқаратын қызметінің ең маңызды, басты
түрі мемлекеттік кірістерді қалыптастыру екені бізге белгілі.
Мемлекеттік кіріс деп, мемлекет қарамағында әр түрлі түсім көздерінен
келіп түсетін және оның өзіне тән міндетін шешуге, сондай ақ функцияларын
жүзеге асыруға пайдаланылатын қаржылық ресурстарды айтуға болады. Сол
мемлекеттік кірістердің қатарынан салықтар да өзіне тиісті, өте маңызды
орын алады.
Салықтардың, салықтық құқықық мемлекеттерімен қатар пайда болуы
олардың құқықтық табиғатын, мәнін ашып көрсетеді. өйткені сол көздерден
бастап мемлекетте әлеуметтік әділеттілік, демократиялық және құқықтық
принциптері өндіріс құралдары мен жабдықтарына негізделуі де мемлекеттң
салық жүйесімен шартталған болатын.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты.
Салықтар әскери өнім мен бажбен бірге мемлекеттің ақша табуының ең
ежелгі түрі болып табылады. Революцияға дейінгі кезеңдерде өмір сүрген
танымал финансист П.П.Гензель бұл туралы былай дейді "Ерте кездердің өзінде-
ақ салық салудың техникалық әдістері, әртүрлі тізімдемелер мен
төлеттірулердің жетілген әдістері белгілі болды".
Мемлекеттің түрі, экономикалық түрі тәрізді тек қана салық салудың
механизміне ғана әсер етеді. Ол қазыналық-салықтық функцияның тым ашықтығы
мен айқындығын жасыруға мүмкіндік береді.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субьектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын,
қаржы қатынастарын сипаттаитын экономикалық мәні мынада: салықтар
шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы
қаржалық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық
жүргізуші субьектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет
үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетте өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Салқтық мәнін түсіну үшін салықтық белгілерін білу керек. Салық күрделі
көпжақты құбылысты, материалдық, экономикалық, құқықты дәрежені білдіреді.
Салықтық материалдық көрінісі болып белгілі бір ақша мөлшерін (ақша
салығында) немесе белгілі заттар мөлшерін мемлекетке беруінде айқындалады.
Салықтық құықтық белгісіне: салықтық мемлекетпен белгіленуі, салықтық
мәжбүрлеу сипаты, міндетті төлем болуы, заңмен бекітілуі, ақша алынуының
заңдылығы, шара қолдану, бақылау.
Қазіргі кезде, менің ойымша, салықтар, олардың дұрыс алынуы, ол үшін
жауапкершілік мәселелері - салықтық - қүқықтық ғылымның өзекті тақырыбы
болып табылады.
Зерттеу объектісі мен пәні. Зерттеудің пәні салық құқығы, салық
құқығындағы салық заңдарын бұзғандық үшін құқықтық жауапкершіліктің
түрлері. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің іс-әрекетін, қызметін
және оның аппаратын қаржыландырудың көзі салық болып табылады. Салықтық
тұтқаны пайдалана отырып, мемлекет елдегі болып жатқан экономикалық
үдерістерге қоғамға тиімді бағытта дамытуға белсенді әсер ете алады.
Салықтық қаржы мемлекетке әлеуметтік саясатты жүргізуге мүмкіндік береді.
Мысалы, өмір сүруі дәрежесі төмен топтарғаматериалдық көмек беру. Бірақ
қаражат материалды өндіріс сферасының өнімі болғандықтан оған мемлекеттік
қызметтің, басқарудың бір түрі болғандықтан, қатысы жоқ, яғни нақты
мемлекет қызметкерінің еңбегі бүкіл мемлекеттік аппараттың эұмысымен
бірдей қаралады, ал мемлекет ақшаны бағаланатын өнім шығарылмайды. Міне
сондықтан мемлекет қаражатты табудың басқа амалдарын қарастырды.
Мемлекеттің қаржылық әрекетінің элементінің мәнін мемлекеттің қаражат
табуы құрайды, оны "мемлекеттің қызмет етуі үшін қажетті қаржының
мобилизациясы" мен “мемлекеттің қаржылық фондының құрылуы„ деп атаймыз.
Мемлекеттің қаржы табуының әр түрлі әдістері бар. Ол меншік иесінің ерікті
түрде мемлекетке қаржы беруі, бұған сал түрінде мемлекеттік қарызды (
сыртқы, ішкі ) айтуға болады. Ақша табудың келесі бір түрі мәжбүрлемелі
алу-салық.
Бізге экономикалық өсу мен бәсекеге қабілеттіліктің өңірлік
орталықтарын айқындап алып, олардың дамуын тұтастай алғанда еліміз
экономикасының мүдделеріне бағындыру керек- дейді халыққа жолдауында
Елбасы.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Салықтар – шаруашылық
жүргізуші субьектілердің, жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы
мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын
сипаттаитын экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші
субьектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржалық қатынастардың бір
бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субьектілер мен халық
табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың
қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетте өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар-мемлекеттің тұрақты қаржы көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандық заң ғылымында салық
теориясы, оның ішінде салық салу жүйесіндегі принциптер кешенді түрде
зерттеу аясына алынбаған. Сонымен қатар, жанама салықтар есептеу, салу мен
кейбір өзекті проблемалары әлі толығымен зерттелмеген.
Зерттеу жұмысының ғылыми-теориялық негізін белгілі заңгер ғалымдар
Н.И.Гуреев, С.Г.Пепеляев, Г.Карагусова, С.М.Найманбаев, Ғ.С.Сапарғалиев,
А.С.Ибраеваның еңбектері құрайды.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік негіздері. Диплом жұмысы Қазақстан
Республикасының әрекет етіп жүрген заңнамаларының және отандық, сонымен
қатар шетел мемлекеттерінің ғалымдарының ғылыми еңбектерінің негізінде
орындалды. Диплом жұмысының алдына қойылған міндеттерге жету үшін жалпы
диалектикалық, танымдық, логикалық, салыстырмалы-құқықтық және басқа да
әдістер қолданылды.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Азаматтық Кодексі, Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы (Салық Кодексі) Заңы, Әкімшілік құқықбұзушылықтар
туралы Кодексі, шетел мемлекеттерінің салық заңнамалары құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. Салықтар, оның жүйесі және әлеуметтік-экономикалық мәні
Салық салу саласындағы қатынастарды құқықтық реттеу кез-келген
мемлекеттің қызметінің маңызды бағыты болып табылған және табыла береді де,
себебі, бұл қаржы құралдарының мемлекеттік қазынаға түсуімен байланысты.
Бірақ, бұл қызмет практика көрсетіп отырғандай, көптеген өзекті
мәселелермен жүзеге асырылуда. Сондықтан, қысқаша болса да бұл мәселелерді
қарастыру қажеттілігі туындайды.
Салық салу мәселесі - бұл барлығына: мемлекетке де жалпы қоғамға да,
нақты салық төлеушіге де қатысы бар мэселе. Және бүл мәселе барлығы үшін
күрделі де өзекті, әртүрлі жағынан қынжыла қарайтындай мәселе.
Мемлекет үшін салықтар - өмір сүру көзі. Олар мемлекетің негізгі кіріс
көзі, оның қызметтерін қаржыландыратын негізгі қаржы қоры [4]. Салықтар
арқылы жинақталған ақша қаражаттары бюджетке, немесе бюджеттен тыс қорларға
түседі де, ол жақтан мемлекеттік аппараты қаржыландыруға, қорғанысты және
қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге, мемлекеттік бағдарламаларды
қаржыландыруға, мүғалімдерді, дәрігерлерді, мәдениет қызметкерлерін қоса
алғанда бюджеттік жүйедегі жұмыс жасаушыларға жалақы беруге, қайта
бөлінеді. Салықтар арқылы жинақталған қаражаттардың аздығы, салық төлеуден
жаппай жалтару - бірден мемлекеттің хал-жағдайына әсер етеді. Ал ол арқылы
халықтың және қоғамның хал-жағдайына әсер етеді.
Ал кәсіпкерлерден салықтар арқылы олардың кірістерін алу олардың
қызметтерін ары жалғастыру стимулынан айырады, олардың өндірістерінің
материалдық базасына нұқсан келтіріп, оның инвестициялық мүмкіндіктерін
азайтып, олардың тауарларының құнын, бағасын көтертеді. Ал, ол нарықтағы
тауарлардың бәсекелестігін арттырып, оларды өткізуде әртүрлі қиындықтарға
алып келеді де, кәсіпкерлерді қызметтерін тоқтатуға мәжбүрлейді, немесе
жасырын, астыртын экономикаға көшуіне әкеліп соғады.
Жеке тұлғаларға салынатын салық олардың өмірлік жағдайларын
нашарлатып, халықтың заттарға, тауарларға деген сұраныстарын азайтады.
Бұлар жалпы мемлекеттегі экономикалық жағдайдың нашарлауына алып келеді.
Сондықтан, мемлекеттің салық салу саясаты көп көңіл бөлуді қажет ететін,
көп зерделеуді, көп зерттеуді, реттеуді қажет ететін қызмет түрі болып
табылады.
Мемлекеттің ойланбай жүзеге асырған салық саясатынан экономика мен
қоғамға келген зиян соғыс немесе жаулардың шабуылдауынан келетін зияндармен
пара - пар десек болады.
Социалистік экономиканың орнығуы кезінде, ғалымдардың көбісі
салықтарды, соның ішінде табысқа салынатын салықты - жұмысшыларға,
мемлекеттік кәсіпорындардың қызметкерлеріне салынатын, ешқандай саяси,
әлеуметтік, практикалық көрінісі жоқ деп есептеп, тек бюджеттің қайнар көзі
болып табылатын көрініс ретінде қабылдаған. Осыған байланысты
кәсіпорындардың, үйым, мекемелердің табысына салынатын салықтың мөлшерін
азайту керек деген - әртүрлі көзқарастар да көп айтылатын.
1960 жылы жұмысшылар мен қызметкерлердің жалақысына салынатын салықтың
мөлшерін қарқынды түрде төмендететін әрекеттері қабылданды. Ол кездегі бүл
тұжырым - дұрыс сияқты болып есептелді, себебі, қызметтердегі біртиптілік,
жалақылардың барлығы үшін бірдей тағайындалуы салықтың мөлшерін нақты
айқындап, оны еңбек үшін төлем ретінде қарастыруға болатын еді.
Ондай әрекеттер казіргі нарықтық экономика кезінде тіпті қолданылуы
мүмкін емес. Экономикалық реформа - кәсіпорындар мен халыққа салынатын
салықты сақтап қана қою емес, оларды әрі қарата дамытуды көздейді.
Казіргі кезде халық табысының едәуір бөлігі экономиканың жеке меншік
секторында пайда болады. Ондай табыстарды мемлекеттік реттеу, басқару
шектелген, ал оларды әкімшілік тәртіппен алып қою жоқ деуге болады. Тек
салықтардың арқасында ғана халық - мемлекеттік бюджеттің қалыптасуына
қатыса алады.
Тікелей салықтарсыз әрекет ететін мемлекеттер бар, олар: Албания,
Бруней, Бахрейн, Катар, Кувейт т.б. Бүл мемлекеттердің экономикалық, саяси
жағдайлары эртүрлі, және, оларға тән бір жалпы бірдей белгі бар, ол
-қоғамның мемлекетті басқаруына өте аз қатысуы. Сонымен қатар, онда саяси
жүйе мен салық салу жүйесінің байланысы байқалады: жанама салықтар салық
төлеушіден оның мемлекетке қанша салық төлейтіндігін нақтылы көрсетпейді
де, олардың өзін өзі басқаруындағы ұмтылыстарын азайтады. Тікелей салықтар
керісінше, салық төлеушінің төлеген салықтарын жүмсайтын үкіметті
қадағалауын дамытады.
Салықтар мен әртүрлі алымдар мемлекеттік бюджеттің табысының басты
қайнар көзі болып есептеледі, салықтар жалпы қоғамның әлеуметтік құрылымына
да әртүрлі әсер етеді. Салықтардың, соның ішінде тікелей салықтардың -
конституциялық құқықтық институт, бақылау институты ретіндегі маңызы үлкен.
Бірақ, материалдық игіліктердің мемлекеттің меншігіне қарай салықтар
нысанында қайта бөлінуі салық салудағы жеткіліктілік қағидасының
сақталынып, салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден
қалыптасатын бюджеттік қаражаттардың жүмсалуына салық төлеушілер тарапынан
сәйкес бақылау жүргізілу қажеттілігін көрсетеді. Бұл қағидалармен
басқа да қағидалардың сақталынуы мемлекетік билік органдарының
лауазымды түлғаларымен салық төлеушілердің құқықтық санасына негізделінуі
керек. Бұлар ақша қаражаттарының мемлекеттік қазынаға жоспарлы түрде түсіп
отыруына септігін тигізеді. Соныменен, айтқанымызды қорытатын болсақ, салық
салу саласындағы өзекті мәселелер мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы
келісімдердің жоқытығымен түсіндіріледі. Мұндай мәселелер басқа да
мемлекеттерде де әркездерде кездесіп отырған.
Мемлекеттік кірістер ішінде салықтардың орны мен ролі үлкен.
Мемлекеттің өмір сүруі салықтармен тығыз байланысты. Ондай байланыс
Бенджамин Франклиннің айтқан сөзімен айқындалады, ол: "Өмірде екі нәрсе
міндетті - өлім және салық" - деген. Біз оны мемлекеттің белгілерінен,
маңызды атрибуттарынан көреміз.
Сонымен, салықтық реформаның керектілігі - болып жатқан экономикалық
өзгерістермен ғана емес, сонымен бірге Қазақстан Республикасының
демократиялық жүйеге кіруімен де көрініс табады.
Республикадағы нарықтың орнығуы, мемлекетті экономикамен басқаруда
қүқықтың басты құрал ретінде қалыптасының негізі болады. Бірақ, құқық
өзінің функцияларын - әртүрлі әрекеттерді, соның ішінде, салықтық қызметте
құқықтың шарттары мен талаптарын дұрыс орындау кезінде ғана жүзеге асыра
алады.
Мемлекеттегі салық салу мемлекетпен құқықтық актілер шығару арқылы
жүзеге асырылады және реттеледі. Және ол үнемі қандай да бір құқықтық
нысанда жүзеге асырылады.
Мысалы, өкілетті органдардың сәйкес нормативтік актілерді қабылдауы
арқылы мемлекетте салықтар енгізіліп, алынады, соның негізінде мемлекеттің
салық жүйесі қалыптасады, әрбір салық түріне байланысты салықты алу режимі
анықталады, мамандандырылған салықтық қызметті жүзеге асырушы органдар
құрылады, олардың функциялары мен құқықтық жағдайы белгіленеді, салықтық
заңдардың бұзылғандығы үшін жауаптылық шаралары белгілене Бұл актілер
мемлекетте салықтық қызметке байланысты қалыптасатын көптеген салықтық
қатынастардың негізін қалайды. Соның нәтижесінде бұл қатынастар үнемі
салықтық қатынастардың нысаны ретінде танылады және осы қатынастар арқылы,
мемлекет, осы қатынастарға түсуші субьектілердің жүріс-түрысын реттеп,
құқықтары мен міндеттерін белгілейді.
Сонымен, салықтық заңдар, нормативтік актілер бір мезгілде салық
салудың заңдық негізі ретінде танылады және, салықтық қатынастарды құқықтық
реттеуші қайнар көз ретінде танылады.
Салықтық құқықтың нормаларын дұрыс орындау - мемлекеттік табыстың
қалыптасуының негізі болады, себебі, салықтар мен міндетті төленетін
төлемдер мемлекеттік кірістің басты қайнар көзі болып саналады.
Менің ойымша, нарықтық экономика кезінде дұрыс әрекет ету үшін
салықтық құқықтың маңызын, соның негізінде пайда болатын салықтық -құқықтық
қатынастардың маңызын дұрыс түсінуі керек сияқты.
Салықтық құқық дегеніміз - Қазақстан Республикасының салықтық
қызметіндегі қалыптасатын қатынастарды реттейтін қаржылық құқық саласындағы
басты институттарының бірі болып табылады. Ондай қызмет нарыққа өту
кезіндегі - жаңа салықтық саясатты анықтайтын экономикалық заңдармен
көрініс табады. Сол себепті, ондай саясаттың бастамасы ретінде Қазақстан
Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы 2001 ж. 26 маусымдағы қабылданған Заңын айтамыз.
Қабылданған нормативтік құқықтық актілер жеке және заңды тұлғаларға,
олардың коммерциялық және коммерциялық емес әрекеттері үшін салық салуды
анықтайды. Әртүрлі сатылардағы бюджеттерді қаржылық қамтамасыз ету әртүрлі
мемлекеттік кірістер арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік кірістердің басты түрі салық екендігі бәрімізге әйгілі,
себебі, мемлекеттік қазынаға түсетін ақша қаражаттарының едәуір үлкен
бөлігі - Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес төленетін әртүрлі
салықтардан, алымдардан, төлемдер мен баждар есебінен қалыптасады.
Салықтық құқық - қаржылық құқықтың бір институты, бір саласы бола
тұрып өзінің қарауына салық жүйесін, салықтық қатынастарға қатысушылардың
құқықтары мен міндеттерін, салық заңдарын бұзған үшін жауапкершіліктерді,
төлемдердің түрлерін т.б. анықтайтын әртүрлі заңдармен заңдардан туындайтын
актілерді, әртүрлі терминдерге, мағыналармен, фактілерге түсінік беретін
ғалымдардың теориялық тұжырымдарын енгізеді. Мысалы, салық, баж,
міндетгілік т.б. терминдердің түсініктерін ашып береді.
Кез-келген мемлекеттің қызметтерінің маңызды түрі мемлекеттің
кірістерін қалыптастыру болып табылады. Мемлекеттік кірістер дегеніміз
-мемлекетгің қорына әртүрлі кіріс көздерінен келіп түскен және өздерінің
міндеттері мен функцияларын орындау үшін қолданылатын қаржылық ресурстар.
Мемлекеттің кірістері әртүрлі меншік нысандарына және өндіріс құралдарына
негізделген мемлекеттің экономикалық жағдайына байланысты болады.
Мемлекеттік кірістерді қалыптастыру және пайдалану тәртібіне
байланысты ол міндетті төлемдерден және басқа да қызметтерден қалыптасады.
Негізгі біздің бюджетіміздің кіріс көздері - міндетті төлемдер болып
табылады. Мысалы, айтарлық, 2003 жылға республикалық бюджеттің түсім
көздері салықтардан және басқа да міндетті төлемдерден қалыптасқан.
Экономикасы дамыған мемлекеттердің бюджеттерінің кіріс көздерін
шаруашылық қызметінен, тауарларын басқа мемлекеттерге сатудан,
қызметтерін көрсетулерден түскен кірістер, басқа мемлекеттерге берген
қарыздарынан проценттер құрайды (Сауд Аравиясы мемлекеттері, Европа
мемлекеттерінің көпшілігі, АҚШ, Канада мемлекеттерін мысал ретінде алуға
болады). Әрине, бізде де шарушашылық өнімдер шығарылады, тауарларымызды
шетел мемлекеттеріне шығарып, қызметтерімізді көрсетеміз. Бірақ, мұның
барлығы әлі жеткіліксіз. Мемлекетіміздің бюджетінің кіріс бөлігін
айтарлықтай қамтамасыз етуге көп септігін тигізбейді. Себебі, біз кеше ғана
тәуелсіздігімізді алып, енді ғана өз бетімізше күн көре бастадық. Мемлекет
басшылары осы бағытта әртүрлі бағдарламалар қабылдап, іс жүзіне асыруда.
Осы мақсатта жұмыс істеуде біз шетелдік тәжірибелерді есепке алып,
тарихтағы салық саясатына талдау жасай отырып, әрекет етуіміз керек.
Себебі, салық саясатының дұрыс жүзеге асырылмауынан көптеген мемлекеттерде
кризистер болғанын, экономикалық жағдайларының нашарлап, халықтың азып-
тозып кеткендерін білеміз. Бұл мәселе жан-жақты зерттеуді, мұқият
қарастырылуды, талдануды қажет ететін мәселе болып табылады.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, мемлекеттік бюджетке
төленетін міндетті төлемдердің түрлеріне келесілер жатады: А) Салықтар; Б)
баждар; В) алымдар; Г) төлемдер. Салықтар олар – мәжбүрлі түрде, ақысыз,
қайтарылмайтын, міндетті түрде мемлекеттің функцияларын жүзеге
асыру үшін, мемлекеттің шығыстарының орнын толтыру үшін,
мемлекеттік қорлар құру үшін ақшаларды алу болып табылады.
Салық тек оның құқықтық табиғаты көзқарасынан ғана емес, сонымен бірге
заңдық техника жағынанда қарастырылуы мүмкін. Бұл екі көзқарастардың
арасында үлкен қарама - қайшылықтар болуы мүмкін емес, себебі заңдар
құқыққа қайшы келе алмайды.
Бірақ, кейбір обьективті шарттар, мен мағыналар арқылы олардың
арасындағы айырмашылықтарды көруге болады.
Салық дегеніміз - мемлекеттің мәжбүрлеуімен қамтамасыз етілген, ақысыз
және қайтарымсыз сипаттағы, азаматтар мен заңды тұлғалардың меншігіндегі
ақша қаражаттары мен мүлікті, қоғамдық билік субьектілерінің төлем төлеу
қабылеттілігін қанағаттандыру мақсатымен, заңда көрсетілген мөлшерлер мен
мерзімдерде мемлекеттік бюджетке алу болып табылады.
Бұл анықтамадан салықты бекітудегі заңдардьщ алатын орнын көруге
болады. Заңда нақты көрсетілмеген болса, осындай мақсаттарда төлемдерді алу
заңсыз болып есептеліп, құқыққа қайшы болып саналады. Салық салу саласында
атқарушылық билігі басқару билігіне қарағанда заңмен тығызырақ байланысты
болып есептеледі.
Анықтамадан көретініміз, салық төлеуші тек меншік иесі емес, тұлға
болып табылады. Салық төлеу - жеке меншік құқығынан туындайтын әлеуметтік
міндет болып саналады. Салықтарды төлеу арқылы - жеке меншік қоғамның
мүддесіне қызмет жасайтынын, оны қолдайтынын біз бәріміз білеміз.
Салық салудың басты тәртіптерінің бірі - салықтың мөлшерін есептегенде
әр салық төлеушінің салықтарды төлеу қабылеті ескеріледі, себебі, салықтың
мөлшері салық төлеушінің меншігіндегі мүліктің көлемімен есепке алынуы тиіс
[5].
Сонымен қатар, анықтама салықтың белгілі бір пайда, табыс табу
мақсатымен салынатынын көрсетеді. Кез-келген салық реттеушілік функцияны
атқаруы мүмкін. Ол үшін белгілі бір жеңілдік, льготалар немесе керісінше
ауыртпалықтар енгізілуі мүмкін.
Сонымен қатар, салық - салық төлеушінің салық төлей алу
қабылеттілігінен туындайды. Салық белгілі бір табыс табуға итермелемейді,
керісінше, табылған табыстағы өзінің үлесін алуды көздейді. Реттеуші
салықтар осы принциптерді жояды, себебі, олар салық төлеушінің әрекетіне
экономикалық ауыртпалық тудырып, салық төлеушінің ондай кәсіпкерлік
әрекеттерден бас тартуына алып келіп соғады. Бюджетке қайтарымсыз жэне
ақысыз төленетін міндетті төлемдердің барлығы салық болып табылмайды.
Мысалы: соттың шешімі немесе үкімі бойынша мемлекеттің немесе үшінші
жақтардың мүддесі үшін ақша қаражаттарын төлету, жоғарыда айтылған салықтың
белгілеріне үқсас болса да, салық болып табылмайды.
Анықтамада айтылғандай, салықты жинаудың мақсаты мемлекеттің тек
белгілі бір шығыстары үшін емес, жалпы мемлекеттің шығыстары үшін жиналады.
Салықтық заңдардың алдына қойған міндеті - "жалпы шығыстардың орнын толтыру
үшін ақша қаражаттарын алу болып табылады. Ондай қаржылық қамтамасыз етудің
белгілі адресі болмайды да, салықтық заңдардың мотивін анықтай алмайды".
Салықтық табыстар белгілі бір белгіленген шығыстар үшін
алынбайтындығын көрсететін тәртіп - салық салудағы басты басшылыққа
алынатын принциптердің бірі деп айтуға болады. Бірақ, бұл тәртіп кейбір
мақсатты салықтарды бекіту кезінде қолданыла алмайды, себебі мақсатты
салықтардың салыну мақсаты алдына - ала белгілі және бекітілген болып
табылады.
Салық қүқықтық механизм ретінде нақтылы белгілі бір мемлекеттік
шығыстардың орнын толтыру үшін бір сомманы жинау мақсатын көздемейді,
себебі, салықтық түсімдердің нақтылы мөлшерін, соммасын алдын - ала болжап
айтуға болмайды. Ондай шығыстар алдын - ала көзделуі мүмкін, бірақ,
шығыстардың соммасы салық салуға императивті әсер ете алмайды.
Салықтар материалдық төлемдер ретінде төленеді, ол
оның экономикалық мәнін ашудағы негізгі белгісі болып табылады. Оны төлеу:
Салық төлеушінің мүлкінің мемлекетке өтуінен көрінеді. Олар заңды
түлғалармен және жеке тұлғалармен сәйкес бюджетке міндетті түрде төленетін
төлемдер. Негізінен, әдебиеттерде салық - ақша төлемі ретінде көрсетіледі.
Әрине, ол дұрыс, себебі, салықтардың көпшілігі ақшамен есептелінеді. Бірақ,
Қазақстан Республикасының салықтық заңдары салық төлеудің заттай, натуралды
нысанын да көрсетіп кеткен. Олар, мысалы, жер қыртысын пайдаланушылардың
тапқан табыстарының бір бөлігін, сондай зат есебінде мемлекетке беруінен
көрінеді.
Салықтардың екінші экономикалық маңызы - ақшаларды қайтарымсыз түрде
алу болып табылады. Салықты төлеу кезінде салық төлеушіден мемлекетке
кететін, бір - жақты ақша қозғалысы ғана болады. Екінші жаққа сол салық
төлегені үшін орнына ешнәрсе берілмейді.
Кейбір ғалымдардың ойынша, салықтар қайтарымды болып табылады, себебі
мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорына түскеннен кейін салықтар әртүрлі
элеуметтік қамсыздандыру нысанында халыққа қайтарылады, деп есептейді.
Жалпы алғанда, ондай пікірмен келісуге болады, себебі мемлекет салықтарды
өзінің функцияларын жүзеге асыру үшін салады, ал әлеуметтік қамсыздандыру
мемлекеттің функцияларының бірі болып табылады. Бірақ, нақтылы салықтық
қатынастың шеңберінде қайтарымдылық туралы айтуға болмайды, себебі,
салықтық төлемдердің соммасы еш қайтарылмайды. Салықтық міндеттеме бір -
жақты болып табылады да, мемлекет келіп түскен ақша соммаларын қайтаруға
міндеті емес. Яғни, салық салықты нақты төлеп тұрған тұлғаға қайтарылмайды,
ол қоғамға белгілі бір шаралар арқылы қайтарылады. Айталық, тегін білім
беру, тегін денсаулықты қамтамасыз ету, элеуметтік жағынан қорғалмаған
тұлғаларға жәрдемақылар, т.б. арқылы төленген салық қоғамға қайтарылады.
Салықтың экономжалық мағынасының келесі бір белгісі - оның ақысыз
төлем болып табылатындығында. Яғни, салық ретінде төленген ақшалар үшін
ешқандай тауарлар берілмейді. Салық белгілі бір тауарлар мен мемлекеттің
көрсеткен жұмысы үшін төленетін төлем емес. Салықтың ақысыздығы оның басқа
бюджетке төленетін міндетті төлемдерден ажырататын басты белгісі ретінде
қарастырылады.
Салықтың келесі белгісі салықтың төлеу мерзімдерінің нақты
анықталғандығында. Мысалы, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және
жеке тұлғалар бюджетке аванс төлемдерін әрбір айдың 20 - шы күнінен
кешіктірмей төлеуге міндетті, ал резидент емес еңбек шарты мен немесе жалға
алу шартымен жұмыс жасайтын жеке түлғалар бюджетке аванс төлемдерін 20 - шы
ақпан, 20 - шы мамыр, 20 - шы тамыз, 20 - шы қарашада төлеуге міндетті. Бүл
мерзімдердің бұзылуы әрбір жіберілген күнге белгілі бір көлемде өсім
төлеуге байланысты салық төлеушінің жауаптылығын тудырады.
Салық тұрақты экономикалық қатынастар тудыратын төлем. Бұл тұрақтылық
салық төлеуменен байланысты ақша төлемдерінің тұрақтылығында ғана емес.
Салықтық қатынастардың тұрақтылығы салық салынатын обьект - салық
төлеушінің меншігінде болған кезде, салық субьектісі болған кезде
қамтамасыз етіледі. Салықтық қатынас белгілі бір төлемнің төлеу
міндеттілігінің орындалуымен аяқталмайды, ол салық салу обьектісі және
субьектісі болған кезде болады.
Тағы бір салықтың белгісі - ол салық салудың обьектісінің болуы.
Салықтың тағы бір белгісі төлемнің мөлшерінің көрсетілетіндігі.
Негізінен, дамыған мемлекет салық белгілейтін өзінің нормативтік қүқықтық
актілерінде әрдайым салықтың мөлшерін кіріске байланысты процентпен, нақты
белгіленген сомма түрінде, немесе, басқа да бір тәсілдермен белгілеп
береді.
Салықтардың мерзімдерінің көрсетілуі, оны мемлекеттік алым сияқты
басқа төлемдерден ажыратады.
Салықтың соммасының әрдайым мемлекеттің кірісіне түсуі, төленуі
кезінде меншік нысанының ауысуы олар да салықтың белгілері болып
табылады.
Салықтың осы белгілерін заңдық белгілер ретінде, байланыстыра отырып,
қарастыратын болсақ, келесі жағдайларды анықтауға болады:
Салық мемлекеттің белгілеген міндеті. Қазақстан Республикасының
Конституциясында бұл міндеттілік көрсетілген. Мемлекет Парламент арқылы оны
біржақты тәртіппен, ешкіммен келіспей белгілейді. Қазақстан Республикасында
ҚР Республикалық референдумы туралы 2 қараша 1995 ж. Конституциялық
заңында бюджеттік, салықтық саясаттар референдум мәселесі бола алмайтындығы
аталған.
Салық әрдайым тек құқықтық нысанда болады. Салық пайда болғандағы
алғашқы кезеңде діни көзқарастармен реттелген. Бірақ, мемлекеттің орнығуы
жэне дамуы барысында ол мемлекеттің тікелей қарамағына көшеді. Қазіргі
мемлекет үшін салықтың құқықтық нысанда болатындығы сөзсіз, ол жазбаша
нысанда нормативтік қүықтық акт арқылы көрсетіліп, заңмен белгіленген
тэртіпте қол қойылып, жарияланады.
Салық мәжбүрлі сипатта болады, яғни біржақты өктем тәсілмен реттеледі,
мемлекеттік біржақты актісі арқылы көрініс табады. Салық міндетті төлем
болады, салық төлеушілер белгілі бір көрсетілген уақыттарда төлемеген
жағдайда мемлекеттік мәжбүрлеу арқылы бүл әрекет жүзеге асырылады.
Салық бұл заң арқылы бекітілген төлем. Тек қана Қазақстан
Республикасының Парламенті ғана заң қабылдау арқылы белгілі бір салықтардың
түрлерін енгізеді.
І.1. Салық туралы ұғым, белгілері мен түрлері
Қандай да болмасын мемлекеттің өсіп-дамуының материалдық базасы-
қаржылары қалыптастыратын ең басты қайнар көздерге салықтар мен басқа да
міндетті төлемдердің жататыны белгілі. Осыған орай мемлекет бар жерде
салық алынады, салық жүйесі бар жерде мемлекет бар деп айтуға болады.
Көптеген ғалымдардың салық жөніндегі түсініктерінің жалпы мәні бірдей
болғанымен, кемшіліктері жоқ емес. Осы берілген түсініктерінің негізгілерін
қарастырып өтсек, мысалы: белгілі ғалым Л.К. Воронова салықтар мемлекеттік
өкілетті органдарының актілерінің негізінде, белгілі мөлшерде және
белгіленген мерзімде жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін
заңды тұлғалар мен азаматтар бюджеттерге енгізетін төлемдерң деп
түсіндіреді.
Қаржылық құқық саласының белгілі ғалымы Худяков А. И. өз еңбегінде
салықтардың түсінігін ғана беріп қоймай, олардың басқа төлем түрлерінен
ажыратуға қажетті ерекшеліктерін ашып көрсеткен. Бл ерекшеліктер
салықтардың қүқылық және экономикалық табиғатына тән белгілер болып
табылады:
1. Салық - әрқашанда мемлекет тарапынан енгізіледі және
алынады. Бұл жерде мемлекет саяси билік субъектісі ретінде көрінеді.
2. Салық - мемлекеттің бір жақты түрде белгілейтін төлемі. Бүл жерде
мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет қылмайды.
3. Салық - әрқашанда ақшалай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша
салықтар әртүрлі мүліктік міндеттемелерден - тәркілеу, реквизициялау және
т.б. ерекшеленіп тұрады.
4. Салық - әрқашанда ақшаларды еріксіз алу. Бұл жерде салық
төлеушіге, оның ақшаларын еріксіз алу механизмі құрылады.
5. Салық - заң жүзінде белгіленген ақшаларды алу. Мемлекет
салықтарды ашықтан-ашық, заңда негізделген күйде алады. Яғни жеке
меншіктегі ақшалар мемлекет меншігіне ауысады.
6. Салық - тек қүқылық формада кездесетін төлем. Салықтар
нормативтік сипаттағы заң актілерімен белгіленеді.
7. Салық - міндетті төлем. Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі
міндеті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау
жөніндегі міндетімен ұштасады.
8. Салық - тек мемлекеттік кіріске түсетін төлем.
9. Салық - баламасыз төлем. Яғни, салық қандайда болмасын
көрсетілген қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем емес, ол
ақысыз төлем.
10. Салық - тұрақты ақша міндеттемелерін туғызатын төлем. Салықтар,
әрқашанда мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын
қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында үлттық табысты және жалпы
ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге байланысты
экономикалық қатынастарды көрсетеді [6].
Сондықтан, олар мемлекеттің заңды және жеке тұлғалар арасындағы
экономикалық қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып
табылады.
Салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің экономикалық-құқықтық
маңызы олардың қүрамындағы қаржылық-экономикалық және құқылық қатынастар
арқылы көрініс табады. Қаржылы-экономикалық қатынастар салық төлеушілердің
тиісті бюджетке белгіленген ақша қаражаттары сомасын берулері кезінде, ал
құқылық салық заңдарымен белгіленген салықтық қатынастарға қатысушы
мемлекеттік салық қызметі органдары мен салық төлеушілердің арасында
туындайды.
Салықтың белгілері тығыз байланыста болатынын ескере отырып,
арақатынастарының өте жақын екенін айта келіп, кейбір шарттылықтарды есепке
ала отырып бөлуге мүмкіндік тапқанын айтады. Ол салықтардың экономикалық
сипаттарына мына белгілерді жатқызған:
1. ақша түрінде жүзеге асырылатын төлем
2. қайтарымсыз төлем
3. баламасыз төлем
4. салық салу объектісінің болуы
5. салық субъектісінің айқындалуы
6. төлеу мерзімдері
7. салық қатынастарының тұрақты сипаты
8. салық мөлшерінің айқындалуы
9. салықтың мемлекет кірісі болып табылуы
Салықтың юридикалық белгілеріне мынылыр жатады:
1. салықты мемлекеттің белгілеуі
2. салықтық тек құқықтық нысанда болуы
3. салықтың мәжбүрлі сипатта болуы
4. ақшаны алудың құқыққа сай болуы
5. салықты төлеу кезінде мемлекеттік бақылаудың болуы
6. салықтың тиісті органмен және актімен белгіленуі,
тиісті қүқықтық нысанда болуы
7. салықтың төленуін мемлекеттік жауапкершілік шараларымен
қамтамасыз ету
8. салықтардың тұрақты қаржылық міндеттемелерді туындату
9. салықтарды төлеу - бүл заңды міндет
10. салық - міндетті төлем
11. салық мемлекеттің бір жақты ерік білдіруінің нәтижесі
болып табылады[7].
Салықтар жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды қанағаттандыру мақсатында,
мемлекеттік жоғарғы өкілді орган қабылдаған нормативтік акті-заңның
негізінде, сондай-ақ заңды белгіленген мөлшерде және уақытта заңды және
жеке тұлғалардан міндетті түрде, қайтарылмайтын және баламасыз негізде
бюджетке алынатын ақшалай төлемдер.
Мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айрықша аясының
тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық-құқықтық құбылыс ретінде
жарқын көрініс табатын салық салу саласы мемлекеттің салықтық құқығының
реттеуші ықпалының ауқымы болып табылады.
Мемлекеттің салықтық құқығы әрқашанда мынандай екі негізге:
1. экономикалық салықтық тиісті іс-қимылдар мен қатынастарды
регламенттейтін Қазақстан Республикасының Конституциясына және салықтық
заңдарына;
2. мемлекеттің салық салу жүйесінің ұйымдастырылуы мен
қызмет атқаруының халықаралық құқықтық стандартына сүйенеді.
Салықтық құқық мемлекеттің салық саясатының негізін айқындай отырып
жалпы саяси хал-ахуалға сай келетін фискальдық әкімшілік жүргізу мәдениетіе
қалыптастыруға есебін тигізеді.
Салықтық құқық өзінің салықтық құқықтық реттеу әлеуеті ықпалының
ауқымындағы қоғамдық қатынастары, салықтық-құқықтық реттеу әдістері, жүйесі
және дерек көздері арқылы көрініс табады.
Белгілі ресейлік ғалым, гуреевтің пікірінше, салықтық құқық деп,
мемлекеттің салықтық қызметінің барысында қалыптасатын қоғамдық
қатынастарды айтамыз. Осы қоғамдық қатынастар салық салу жүйесін белгілеу,
салық әкімшілігін жүргізетін уәкілетті мемлекеттік органдар жүйесін
айқындау, салықтық міндеттемелерді орындау, салықтық міндеттемелерді
орындауға байланысты қажетті жағдайлар жасау, мемлекеттік мәжбүрлеу
шараларын қолдану, халықаралық салықтық шарттарда көзделген мақсаттарды
жүзеге асыру, салық органдары мен басқа уәкілетті мемлекттік органдар
арасындағы өзара іс-қимылдар барысында салық салу саласында туындайтын
салықтық қатынастар болып табылады[8].
Салық салу саласындағы қатынастар материалдық және үйымдастыру
салықтық қатынастары болып екіге бөлінеді. Материалдық қатынастар өздерінің
мынандай:
1.мемлекет болмысының мызғымас берік ірге тасын (материалдық негізін)
қалаушы қатынастар;
2.жалпы ұлттық табысты бөлу нәтижесінде салықтық кірістің біржақты
ағымдарын (қаражаттарын) мемлекет пайдасына бағдарлайтын қатынастар;
З.мелекет болмысына байланысты туындайтын айрықша экономикалық әрі
базистік қатынастар;
4.мүліктік-заттай сипатта болатын және оларға қатысты меншік құқығының
алмасуын (мемлекеттік меншікке айналуын) көрсететін қатынастар;
5.мемлекеттік бюджет жүйесінің негізін құрайтын экономикалық
қатынастар сипатындағы айрықша қаржылық қатынастар;
6.салықтық міндеттемелердің нақты белгіленуіне орай жекелей-
айқындалған қатынастар;
7.ақшалай нысандағы (кейде заттай күйіндегі) құнның біржақты
қозғалысын білдіретін қатынастар;
8.көбінесе тұрғылықты-тұрақты көрініс табатын қатынастар;
9.тек құқықтық нысанда болатын қатынастар түріндегі сипаттамасымен
ерекшеленеді.
Ал ұйымдастыру салықтық қатынастары:
1.салық салу саласында жүргізілетін фискальдік мониторингке қатысты;
2.мемлекеттің салықтық құрылымы мен салық жүйесін қалыптастыруға және
олардың тиісінше қызмет атқаруларын қамтамасыз етуге байланысты;
З.материалдық салықтық қатынастардың ойдағыдай қалыптасып, дамуын
қамтамасыз етуге байланысты;
4.мемлекет пен салық органдарының, салық органдары мен басқа да
уәкілетті мемлекеттік органдардың және жергілікті мемлекеттік басқару
органдарының арасындағы субординациялық-ұйымдастырушы байланыстарға
қатысты;
5.мемлекеттік стратегиялық салықтық жоспарлау мен болжамдау
процестеріне қатысты және т.б. материалдық салықтық қатынастардың
тиімділігін көздейтін қатынастарға байланысты туындайды.
Салықтық құқық өзінің құқықтық реттеу аясында жоғарыда аталған
қоғамдық қатынастардың ерекше саласын қамтиды. Бұл қатынастар мемлекеттің
өзіне тән міндеттерін орындауы кезінде салықтық қызметін салықтар тәрізді
экономикалық тұтқаны қолдануы арқылы жүзеге асыруына байланысты туындауымен
ерекшеленеді. Бүгінде, салықтық қатынастарды құқықтық реттеу мәселелері
еліміздің әлеуметтік-экономикалық өмірінен өте маңызды және елеулі орын
алып отыр. Қазақстан экономикасында нарықтық қатынастарға байланысты пайда
болған жаңаша түрлендірулер еліміздің халық шаруашылығын басқару және
реттеу жолында қаржылық, салықтық механизмдерді қолдану процестеріне баса
назар аударуды қажет етуде.
Сонымен, салықтық құқық мемлекеттің салықтық қызметінің процесінде
туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы
болып табылады.
Салықтық құқық мемлекеттің салық жүйесінің фискальдық нысандарын
экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан негіздей отырып белгілеуге
атсалысады.
Салықтық құқықтың маңызы мен мән-жайларын мына келесі жәйттерден
байқауға болады:
1.мемлекеттің болмысы мен өзіне тән функцияларын ақша қаражаттарымен
қамтамасыз етудің заңи негізі болып табылады;
2.мемлекеттің салықтық саясатын іске асырудың негізгі құралы болып
табылады;
З.салықтар мен бюджетке төленетін өзге де міндетті төлемдер
мемлекеттің салықтық құқығының негізінде белгіленеді;
4.халықтың өмір сүру ортасына және әлеуметтік ахуалдарының деңгейіне
тікелей ықпал етеді;
5.салықтардың болмысының негізі болып табылады;
6.қоғам болмысының әлеуметтік-экономикалық әл-ауқатын арттырудың берік
ірге тасы және қоғам өркениеттілігі мен мәдениетінің елеулі элементі болып
саналады;
7.материалдық бюджеттік құқықтық қатынастардағы мемлекеттің салық
жүйесінің трансферттік қабілетін белгілі бір дәрежеге көтеруі арқылы
салықтық кірістерді қамтамасыз етеді.
Салықтық құқықтық реттеу әдістері салық салу саласы мен тиісті
салықтық қатынастар аясындағы салықтық іс-қимылдар мен оқиғаларға қатысты,
сондай-ақ белгіленген тәртіптер мен негіздерге байланысты мемлекеттік өктем
билік-императивтік әдіс және келісімді, шартты-диспозитивтік әдіс түрінде
қолданылады [9].
Мемлекеттің салық жүйесінің үйымдастырылу құрылымы императивтік
сипатта болатындықтан салықтық құқық аясында көбінесе әмірлі билік әдісі-
императивтік әдіс пайдаланады.
Осы императивтік салықтық-құқықтық реттеу әдістері мыналар:
1.салық салу саласындағы салық төлеушілер мен өзге де қатысушылардың
жүріс-тұрыстары мен қажетті іс-әрекеттері мемлекет (әдетте уәкілетті
мемлекет органдар) тарапынан қабылданған нормативтік және жекелей салықтық-
құқықтық актілердің әмірлі-талапты нұсқамаларымен шартталынған;
2.салықтық қатынасқа қатысушы салық төлеушілер мен салық органдарының
өзара құқықтары мен міндеттері мемлекетің әмірлі-талабының және тиісті
нормативтік-құқықтық актінің негізінде нақты әрі мұқият белгіленген;
З.мемлекеттің әмірлі-талабы мен өзге де салықтық міндеттерін орындау
мәжбүрлеу механизмімен қамтамасыз етілуіне орай тиісті салықтық
міндеттемелерді мәжбүрлеп орындату уәкілетті мемлекеттік орган тарапынан
біржақты әмірлі түрде не болмаса сот арқылы жүзеге асырылады.
Міне, мемлекет тарапынан салықтарды белгілеу және оларды мәжбүрлеу
арқылы қайтарымсыз-баламасыз алу барысында қолданылатын императивтік
(әмірлі билікші) әдіс осы салықтық қүқық аясында таза түрінде көрініс
табады. Салықтарды келісімсіз, қайтарымсыз-баламасыз, мәжбүрлеп алу салық
төлеушілердің материалдық жай-күйлері мен мүдделеріне нүқсан келтіргенімен
бұл жерде императивтік әдістен басқа әдісті қолдану мүмкіндігі жоққа
саяды[10].
Алайда, мемлекеттің салықтық қызметінің аясында әлсін-әлі пайдаланатын
(пайдалануы ықтимал) диспозитивтік (келісімді) әдістің бар екенін жоққа
шығара алмаймыз. Осы диспозитивтік құқықтық реттеу әдісінің мынадай өзіне
тән белгілері болады:
1.салықтық қатынастағы тараптардың құқықтары мен міндеттері осы
қатынастарды реттейтін салықтық заң актілерінің және жазбаша шарт нысанында
ресімделген екі жақтың келісімінің негізінде қалыптасады;
2.осыған орай салықтық қатынастар шартты сипатта болады және
тараптардың екіжақтық міндеттемелерін білдіреді;
З.мемлекеттің салық төлеушіге тигізетін реттеуші ықпалы тек біржақты-
өктем мәжбүрлеу нысанында ғана емес, сонымен қатар экономикалық стимулдар
мен материалдық мүдделеу арқылы ынталандыру нысанында көріністабады;
4.диспозитивтік құқықтық реттеу әдісінің көмегімен реттелінетін
салықтық қатынастардың заңи нысаны болып табылатын салықтық шарт екі
тараптың өзара құқықтары мен міндеттерін туындатады.
Мәселен, осыған байланысты жер
қойнауын пайдаланушыларының мемлекеттке төлейтін бонустарын алсақ, қол
қойлатын бонус және комерциялық табу бонусы болып бөлінетін бұл арнаулы
төлемдердің ставкалары мен түпкілікті мөлшерлері және төлеу мерзімдері мен
тәртібі тек келісім-шарт негізінде айқындалып, белгіленеді.
Диспозитивтік әдіске қатысты тағы бір жәйтті мысал ретінде айтуға
болады. Белгілі бір салық төлеуші мен салық органдарының арасында жасалған
инвестициялық салықтық келісім-шарттың талаптарына сай және инвестициялық
жобалар (бағдарламалар) шеңберінде жаңа өндірістер қүрған, жұмыс істеп
тұрғандарын үлғайтып, жаңартқан және басқа да негізгі құралдарды жаңадан
пайдалануға енгізген салық төлөушілерге сол келісім-шартқа сәйкес
инвестициялық салық преференциялары (әдетте корпорациялық табыс салығы мен
мүлік салығы бойынша) беріледі.
Сонымен, салықтық қатынастарды қүқықтық реттеу салықтық құқық
субъектілерінің құқықтық мәртебелерін айқындауды, салықтық заңи фактілерге
байланысты салықтық қүқықтық қатынастардың туындауын, сондай-ақ салықтық
қатынастарды қүқықтық реттеу негізінде жатқан салық заңдарының
императивтік, ұйымдастыру-құрылыстық және диспозитивтік нормаларын
қолдануды қамтамасыз ету жөніндегі мемлекетің және оның уәкілетті
органдарының ұйымдастыру қызметтері болып табылады [11].
Осы диспозитивтік және императивтік салықтық құқықтық нормалар
мемлекеттің кірісін (бюджеттерін) қалыптастыратын салықтар мен өзге де
бюджетке төленетін міндетті төлемдерді белгілеу және алу, сондай-ақ
салықтық міндеттемелердің тиісінше орындалуына мемлекеттік салықтық бақылау
жүргізуге атсалысады.
Бұл жердегі басты көрініс салықтық құқықтық қатынастардың материалдық
объектісі тиісті бюджеттің салықтық кірісін қалыптастыратын ақшалай
нысандағы (кейде заттай нысандағы) салық төлемінің сомасы. Демек,
материалдық салықтық қатынастар ауқымындағы салықтық нысандардың ақша
қаражаттары транзиттік сипатта мемлекеттік бюджет кірісіне келіп түседі.
Сондықтан, салықтық құқықты бюджеттік құқықтың, оның ішінде ерекше
бөлімінің Бюджеттің кірістерін құқықтық реттеуң атты институтына баға
жетпес қызмет көрсететін бюджеттік құқықтың ерекшеленген институты деп
тұжырымдауға болады.
Салықтық құқықтың жүйесі - мемлекеттің салықтық қызметі арысында
туындайтын салықтық қатынастарды реттеуге атсалысатын салықтық қүқықтық
нормалардың өзара қарым-қатынаста бола отырып жүйеленуін және бірігуін,
сондай-ақ қыйсынды түрде белгіленген тәртіппен орналасуын көрсетеді.
Қүқықтық құрылым ретінде салықтық құқықтың жүйесі жалпы және ерекше
бөлімдерден түрады.
Жалпы бөлімге мемлекеттің салық жүйесінің ұйымдастыру құрылысын және
оның құрылу принциптерін, салықтар жүйесінің топтастырылуын, салық
төлеушілердің құқықтары мен міндеттерін, салық органдарының
өкілеттіліктерін салық заңдарын бұзғаны үшін мемлекеттік мәжбүрлеу
шараларын, салық салу саласындағы басқаруды жүзеге асыратын уәкілетті
органдардың қызмет бағыты мен қүзыреттерін, салық әкімшілігін жүргізу
тәртібін, мемлекет тарабынан жүзеге асырылатын салықтық жоспарлауды,
мемлекеттік салықтық бақылауды жүзеге асыратын құзыретті органдарды,
салықтық бақылау нысандары мен түрлерін белгілейтін және салықтық
тексерулерді жүргізу тәртібі мен тәсілдерін айқындайтын салықтық құқықтық
нормалар жатады.
Сонда жалпы бөлім мына: 1. Мемлекеттің салықтық қүрылысы; 2. Салық
салу саласындағы мемлекеттік басқару; 3. Мемлекеттік салықтық жоспарлау; 4.
Мемлекеттік салықтық бақылау сияқты институттардан қүралады деп айта
аламыз.
Ал ерекше бөлімнің қүрылымы әдетте салық кодексінде белгіленген және
айқындалған салықтар жүйесі арқылы көрініс табады. Осы салықтар жүйесі
мемлекеттің салық жүйесінің ең негізгі қүрылымдық элементі болып табылады.
Салықтық құқық жүйесінің ерекше бөлімін қалыптастыру Бюджет жүйесі туралың
ҚР Заңына тікелей байланысты болады.
Сонымен ерекше бөлімі мына: 1. Бюджетке мемлекеттік деңгейде алынатын
салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді құқықтық реттеу; 2. Бюджетке
жергілікті деңгейде алынатын салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді
құқықтық реттеу сияқты институттардан тұрады.
Бүгінде, салықтық құқықтың дерек көздері иерархианы сақтай отырып
мынадай: Қазақстан Республикасының Конституциясы, ҚР Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралың Кодексі, ҚР Президенті,
Парламенті және Үкіметі қабылдайтын салық салу мәселелері жөніндегі
нормативтік-құқықтық актілер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz