ҚР - да нарықтық экономиканың қалыптасуы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І . Нарықтық экономиканың теориялық негіздері
1.1. Нарықтың мәні, құрылымы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
ІІ ҚР . да нарықтық экономиканың қалыптасуы
2.1. Нарықтың түрлері мен қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2. Қазақстан Республикасындағы нарықтың қызмет істеу
механизімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІІ ҚР . ның еңбек нарығы . нарықтық экономиканың элементі
3.1. Еңбек ресурстары және нарық жағдайындағы жұмысбастылық ... ... ... ... ... ... ..27
3.2. Жұмыс күші нарығының инфрақұрылымы және оның болашағы ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І . Нарықтық экономиканың теориялық негіздері
1.1. Нарықтың мәні, құрылымы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
ІІ ҚР . да нарықтық экономиканың қалыптасуы
2.1. Нарықтың түрлері мен қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.2. Қазақстан Республикасындағы нарықтың қызмет істеу
механизімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІІ ҚР . ның еңбек нарығы . нарықтық экономиканың элементі
3.1. Еңбек ресурстары және нарық жағдайындағы жұмысбастылық ... ... ... ... ... ... ..27
3.2. Жұмыс күші нарығының инфрақұрылымы және оның болашағы ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
КІРІСПЕ
Қоғамдық өндіріс процесінде қоғамдық өнімнің нақтылы қозғалысы сан мыңдаған шаруашылық байланыстары арқылы жүреді. Олар кәсіпорындар-дың, салалардың, аймақтық кешендердің ( территориялық кешендердің), ха-лық шаруашылығының экономикалық қан тамыры іспетті, осы байланыстар арқылы өндірістің «қан айналымы» жүзеге асады. Міне, қоғамдық өнімнің осы қозғалысында нарық маңызды қызмет атқарады. Әрине, оның өміршең-дігі өндірістің табиғатына, экономикалық, әлеуметтік жағдайына байланыс-ты, дегенмен нарықтардың біраз дербестілігі бар, сондықтан да болар ұдайы өндірістің барлық сатыларына, түпкі нәтижесі мен тиімділігіне айтарлықтай әсер етеді.
Жалпы нарық мәселесі төңірегінде осы күнге дейін теориялық айтыстар толастамай келеді. Экономикалық әдебиеттр мен зерттеулерде «нарық» деген терминнің мәні осы күнге дейін ашыла қойған жоқ. Көпшілігі нарықтық қатынасты стихиялық күштер үстемдік ететін ұйымдастырылмаған, у-шуы көп кәдімгі базармен теңесе, ал енді біразы нарықты экономиканы барлық ауруынан тез жазатын керемет «дәрі» деп те, немесе осы салада орын алып отырған олқылықтармен қайшылықтарды тез реттейтін керемет «күш» деп те дәріптеуде.
Саяси экономикалық мағынада нарықты айырбас қатынасын білдіретін экономикалық категория деп қарайды. Ол экономикалық қатынастар жүйе-сінде ұдайы өндіріс процесінің маңызды сатысы, айырбасты сипаттайды. Сонымен, нарық туралы өндірістің құрамды компоненті, тауарлы өндіріс пен айналыстың заңдарына сүйенетін айналыс процесі. Нарық – тауар мен ақша айналысы қатынастарының жиынтығы.
Экономикалық дамудың объективті жағдайы нарықты және оның категорияларын (баға, бәсеке, ұсыныс, және т.б.) өмірге әкелді. Көп уақыт бойы біздің еліміздегі басқарудың әкімшілдік-әміршілдік әдісі үстем етуі нарықтың дамуына тежеу салды. Соңғы жылдары басқарудың экономикалық әдісіне көшу нарықтық айырбасқа кең жол ашып отыр. Экономикалық өмірде шаруашылық қызметін ұйымдастырудың бұл әдісі «батыстық модельдерді» қайталау емес. Бұрынғы сациолистік елдердегі нарықтық қатынастардың ұлғюы щаруашылық механизмін қайта құру барысындағы эаңды көрініс. Мысалы, Венгрияда 1988 жылдың өзінде экономикалық реформа барысында өндіріс құрал-жабдықтарына көтерме сауданы енгізу арқылы нарықтың тепе-теңдігі қалыптастырылды. Әрбір өндіріс әдісіндегі нарық меншікке байла-нысты өндіріс қатынастарының бүкіл жүйесінде әрекет етеді. Біздің қоғамымызда да нарық өндірістің тиімділігі мен халықтың әлеуметтік тұрмыс дәрежесін жақсарту бағытында қызмет істей бастады.
Нарық – бұл нәтиже мен еңбек шығындары аралығындағы байланыстар- ды (арақатынастарын) обьективті көрсететін, демек, өндірістің ағымдағы мөлшеріне сай тұтынуды сипаттайтын өндіріс өнімдерін айырбастау актісінің жиынтығы. Экономикалық қатынастар қалыптасқан қоғамда нарық қоғамдық өндірісті біртұтас процесс ретінде ұйымдастырады. Тек нарық көмегімен ға- на қоғамдық өндіріс экономикалық жүйеге (немесе экономикаға) айналады. Осылайша нарық өз шешімін тауып, қоғамдық тұтынуды қамтамасыз етуге қажетті мөлшердегі өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмысшы күші халық шаруашылығы салалары арасында өзара пропорционалды түрде бөлінеді.
Нарық, айырбас, айналыс – бұл категориялар өзара тығыз байланысты және тұрмыстық деңгейде жиі теңестіріледі. Сонымен қатар олар қатаң себеп-салдарлы жүйеленген және тауарлы қатынастардың дамуындағы әр түрлі тарихи сатыны білдіреді.
Қоғамдық еңбек бөлінісінің болуы қызмет пен еңбек өнімдерінің айырбас қажеттілігінің пайда болуына әкеп соғады. Бұл айырбас барлық экономика- лық дәуірге тән экономикалық категория екендігін білдіреді.
Нарық қоғамдық еңбек бөлінісімен келісілген және шаруашылық субъектілерімен шеттелген тауарлы өндіріс дамуының табиғи-тарихи процесі нәтижесі.
Алғашқыда нарық деп адамдар тауар мен қызметтерді айырбастайтын орынды атаған. Олар қалалық алаңдар болған: Лондон "чревосы", Париж "чревосы" және т.б.
Тауар өндірісінің дамуы мен қатар нарық та дамиды және күрделене түсе- ді және оны экономистердің талдауы да тереңдетті және күрделене түсті.
Нарық көпжақты, оны әр түрлі жағынан зерттеуге болады. Сондықтан да экономикалық әдебиеттерде оның көптеген анықтамалары бар.
Сатып алу және сату көзқарасы бойынша нарық сұраныс пен ұсыныстың, өндіруші мен тұтынушының өзара әрекетінің сферасы ретінде қарастырыла-
ды.
Экономиканы ұйымдастыру көзқарасы бойынша нарықты экономика- ның іс-әрекет етуінің қоғамдық формасы деп атайды
Нарықтық қатысушы тұлғалар позициясы бойынша нарықты шаруашы- лық тұлғаларының арасындағы қоғамдық байланыс формасы деп көрсетеді.
Нарық жағдайында тиісті алғышарттар бірден жүйеге келтіріліп, аз уа- қытта белгілі бір нәтижелерге қол жеткізе қою оңайға соқпайды. Нарықтық экономиканың негізін экономикасы оңды дамыған елдердің тәжірибесіне на- зар аударатын болсақ, онда нарықтың ұзақ жылдар бойы қалыптасқандығын көреміз. Мәселен, АҚШ-та 1902 жылдан бастап, Калифорния университетін- де нарық туралы дәріс оқытыла бастады. Себебі, сол тұста АҚШ-тың нарық жолына түсуіне 1873-ші жылдарда басталған экономикалық дағдарыс себеп- кер болған еді. Америка экономистері: Дэвид Уэлд, Эдвард Аткинсон, Генри Эмери, Вальтер Дилл Скотт, Джорджа Фредерика және тағы да басқалары нарық жүйесін капиталистік жүйеге орайластыру ісімен айналысты. Қазіргі уақытта АҚШ-та осы мәселемен айналысатын 400-ден астам ғылыми-зерттеу институттар мен коммерциялық фирмалар бар.
Ағылшын А.Смит экономика туралы бір ғана еңбек жазғанымен, оның дербес ғылымға айналуының негізін қалаған ғалым деп саналады. Оның ең- бегі "Халық байлығы" 1776 жылы жарық көрген А.Смиттің досы Давид Юм алғашында бұл ұғымға ауыр болғандықтан, оны оқып-түсінетін оқырмандар саны көп болмас деген пікірде жүрді. Алайда Юм қателескен екен, аталған кітапты адамдар 200 жылдан астам уақыт бойы талмай оқып үйренуде.
А.Смиттің ойынша, ұлттың басты байлығы, өзге экономистердің теріс түсінігінше – алтын немесе күміс қорын жинауда емес, яғни байлық дегеніміз – еңбек түрін атқаратын және ашық нарықта сауда жасайтын қарапайым адамдардың әрекеттерінің нәтижесі. А.Смиттің пікірінше, нарықтық эконо- мика – белгілі бір ұйымдастырылған жоспардың нәтижесі емес, көптеген адамдар өздерінің жеке мүддесін қамтамасыз ету үшін мақсатты әрекеттердің нәтижесі.
Экономика ғылым ретінде соңғы екі жүз жылдықта А.Смиттің еңбегінде іргетасы қаланған теорияны талдау және оны толықтыру бағытында дамуда.
А.Смиттің нарық туралы ілімі Австрияның экономисі, Нобель сыйлығы- ның лауреаты Фридрих Фон Хайектің еңбектерінде дамытылған. Оның ілімі бойынша, нарық деген ұғым – ішкі себептерден пайда болған әлеуметтік тәр- тіптің бір формасы. Хайектің айтуынша, нарық жүйесінің шегінде бағалы-лықтың белгілі бір біркелкі шкаласы жоқ; ол тек бәсекелестік мақсатты жал- ғастырады; солар үшін қызмет атқарады, бірақ олардың алдында қойған мақ- саттарының қайсысы бірінші орындалу керектігіне кепілдік бермейді.
А.Смиттің ілімінен шығатын қорытынды мынадай: нарықтың тиімділігі және барлық бәсекелестердің әрі олардың әрқайсысы өздерінің экономика- лық мақсаттарына жету жолындағы мүмкіндіктерін арттыра беретіндігі.
Капиталистік қоғамның даму диалектикасының өз нарықтық экономика- ны ұйымдастыруға әкелетіні аян. В.И.Ленин нарық мәселесіне ерекше мән берген. XIX ғасырдың 90-шы жылдарында көптеген еңбектер шығарды. Оның ішінде "Нарық жайлы әңгімелесу" рефераты және "Капитализмнің Россияда дамуы" ғылыми еңбегін айтуға болады. "Айырбастау" – дейді В.И.Ленин, - "адамдарды нарық арқылы біріктіреді". В.И. Лениннің айтуын- ша, "Нарық" ұғымын қоғамдық еңбек бөлінісінен айыруға болмайды. Міне, сондықтан да социализм орнатуда және социалистік шаруашылықты ұйым- дастыруда нарықтық қарым-қатынастарды толық пайдаланудың қажет екен- дігі туралы В.И. Лениннің көзқарасы көптеген жағдайларға байланысты өзге- ріп отырған. Олардың ең бастылары: біріншіден, В.И.Лениннің көз алдында нарық мазмұнының өзгеруі, оның еркін бәсекелестік капитализмінің – моно -полистік капитализм сатысына көшу барысында атқарған рөлі; екіншіден, халқымыз орнатқысы келіп отырған қоғам мен оның қозғаушы күштері тура- лы жалпы теорияның айқындала түсуі; үшіншіден, дәуір кезеңіндегі эконо -миканы мемлекет тарапынан басқару механизмінің дамуы.
Қоғамдық өндіріс процесінде қоғамдық өнімнің нақтылы қозғалысы сан мыңдаған шаруашылық байланыстары арқылы жүреді. Олар кәсіпорындар-дың, салалардың, аймақтық кешендердің ( территориялық кешендердің), ха-лық шаруашылығының экономикалық қан тамыры іспетті, осы байланыстар арқылы өндірістің «қан айналымы» жүзеге асады. Міне, қоғамдық өнімнің осы қозғалысында нарық маңызды қызмет атқарады. Әрине, оның өміршең-дігі өндірістің табиғатына, экономикалық, әлеуметтік жағдайына байланыс-ты, дегенмен нарықтардың біраз дербестілігі бар, сондықтан да болар ұдайы өндірістің барлық сатыларына, түпкі нәтижесі мен тиімділігіне айтарлықтай әсер етеді.
Жалпы нарық мәселесі төңірегінде осы күнге дейін теориялық айтыстар толастамай келеді. Экономикалық әдебиеттр мен зерттеулерде «нарық» деген терминнің мәні осы күнге дейін ашыла қойған жоқ. Көпшілігі нарықтық қатынасты стихиялық күштер үстемдік ететін ұйымдастырылмаған, у-шуы көп кәдімгі базармен теңесе, ал енді біразы нарықты экономиканы барлық ауруынан тез жазатын керемет «дәрі» деп те, немесе осы салада орын алып отырған олқылықтармен қайшылықтарды тез реттейтін керемет «күш» деп те дәріптеуде.
Саяси экономикалық мағынада нарықты айырбас қатынасын білдіретін экономикалық категория деп қарайды. Ол экономикалық қатынастар жүйе-сінде ұдайы өндіріс процесінің маңызды сатысы, айырбасты сипаттайды. Сонымен, нарық туралы өндірістің құрамды компоненті, тауарлы өндіріс пен айналыстың заңдарына сүйенетін айналыс процесі. Нарық – тауар мен ақша айналысы қатынастарының жиынтығы.
Экономикалық дамудың объективті жағдайы нарықты және оның категорияларын (баға, бәсеке, ұсыныс, және т.б.) өмірге әкелді. Көп уақыт бойы біздің еліміздегі басқарудың әкімшілдік-әміршілдік әдісі үстем етуі нарықтың дамуына тежеу салды. Соңғы жылдары басқарудың экономикалық әдісіне көшу нарықтық айырбасқа кең жол ашып отыр. Экономикалық өмірде шаруашылық қызметін ұйымдастырудың бұл әдісі «батыстық модельдерді» қайталау емес. Бұрынғы сациолистік елдердегі нарықтық қатынастардың ұлғюы щаруашылық механизмін қайта құру барысындағы эаңды көрініс. Мысалы, Венгрияда 1988 жылдың өзінде экономикалық реформа барысында өндіріс құрал-жабдықтарына көтерме сауданы енгізу арқылы нарықтың тепе-теңдігі қалыптастырылды. Әрбір өндіріс әдісіндегі нарық меншікке байла-нысты өндіріс қатынастарының бүкіл жүйесінде әрекет етеді. Біздің қоғамымызда да нарық өндірістің тиімділігі мен халықтың әлеуметтік тұрмыс дәрежесін жақсарту бағытында қызмет істей бастады.
Нарық – бұл нәтиже мен еңбек шығындары аралығындағы байланыстар- ды (арақатынастарын) обьективті көрсететін, демек, өндірістің ағымдағы мөлшеріне сай тұтынуды сипаттайтын өндіріс өнімдерін айырбастау актісінің жиынтығы. Экономикалық қатынастар қалыптасқан қоғамда нарық қоғамдық өндірісті біртұтас процесс ретінде ұйымдастырады. Тек нарық көмегімен ға- на қоғамдық өндіріс экономикалық жүйеге (немесе экономикаға) айналады. Осылайша нарық өз шешімін тауып, қоғамдық тұтынуды қамтамасыз етуге қажетті мөлшердегі өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмысшы күші халық шаруашылығы салалары арасында өзара пропорционалды түрде бөлінеді.
Нарық, айырбас, айналыс – бұл категориялар өзара тығыз байланысты және тұрмыстық деңгейде жиі теңестіріледі. Сонымен қатар олар қатаң себеп-салдарлы жүйеленген және тауарлы қатынастардың дамуындағы әр түрлі тарихи сатыны білдіреді.
Қоғамдық еңбек бөлінісінің болуы қызмет пен еңбек өнімдерінің айырбас қажеттілігінің пайда болуына әкеп соғады. Бұл айырбас барлық экономика- лық дәуірге тән экономикалық категория екендігін білдіреді.
Нарық қоғамдық еңбек бөлінісімен келісілген және шаруашылық субъектілерімен шеттелген тауарлы өндіріс дамуының табиғи-тарихи процесі нәтижесі.
Алғашқыда нарық деп адамдар тауар мен қызметтерді айырбастайтын орынды атаған. Олар қалалық алаңдар болған: Лондон "чревосы", Париж "чревосы" және т.б.
Тауар өндірісінің дамуы мен қатар нарық та дамиды және күрделене түсе- ді және оны экономистердің талдауы да тереңдетті және күрделене түсті.
Нарық көпжақты, оны әр түрлі жағынан зерттеуге болады. Сондықтан да экономикалық әдебиеттерде оның көптеген анықтамалары бар.
Сатып алу және сату көзқарасы бойынша нарық сұраныс пен ұсыныстың, өндіруші мен тұтынушының өзара әрекетінің сферасы ретінде қарастырыла-
ды.
Экономиканы ұйымдастыру көзқарасы бойынша нарықты экономика- ның іс-әрекет етуінің қоғамдық формасы деп атайды
Нарықтық қатысушы тұлғалар позициясы бойынша нарықты шаруашы- лық тұлғаларының арасындағы қоғамдық байланыс формасы деп көрсетеді.
Нарық жағдайында тиісті алғышарттар бірден жүйеге келтіріліп, аз уа- қытта белгілі бір нәтижелерге қол жеткізе қою оңайға соқпайды. Нарықтық экономиканың негізін экономикасы оңды дамыған елдердің тәжірибесіне на- зар аударатын болсақ, онда нарықтың ұзақ жылдар бойы қалыптасқандығын көреміз. Мәселен, АҚШ-та 1902 жылдан бастап, Калифорния университетін- де нарық туралы дәріс оқытыла бастады. Себебі, сол тұста АҚШ-тың нарық жолына түсуіне 1873-ші жылдарда басталған экономикалық дағдарыс себеп- кер болған еді. Америка экономистері: Дэвид Уэлд, Эдвард Аткинсон, Генри Эмери, Вальтер Дилл Скотт, Джорджа Фредерика және тағы да басқалары нарық жүйесін капиталистік жүйеге орайластыру ісімен айналысты. Қазіргі уақытта АҚШ-та осы мәселемен айналысатын 400-ден астам ғылыми-зерттеу институттар мен коммерциялық фирмалар бар.
Ағылшын А.Смит экономика туралы бір ғана еңбек жазғанымен, оның дербес ғылымға айналуының негізін қалаған ғалым деп саналады. Оның ең- бегі "Халық байлығы" 1776 жылы жарық көрген А.Смиттің досы Давид Юм алғашында бұл ұғымға ауыр болғандықтан, оны оқып-түсінетін оқырмандар саны көп болмас деген пікірде жүрді. Алайда Юм қателескен екен, аталған кітапты адамдар 200 жылдан астам уақыт бойы талмай оқып үйренуде.
А.Смиттің ойынша, ұлттың басты байлығы, өзге экономистердің теріс түсінігінше – алтын немесе күміс қорын жинауда емес, яғни байлық дегеніміз – еңбек түрін атқаратын және ашық нарықта сауда жасайтын қарапайым адамдардың әрекеттерінің нәтижесі. А.Смиттің пікірінше, нарықтық эконо- мика – белгілі бір ұйымдастырылған жоспардың нәтижесі емес, көптеген адамдар өздерінің жеке мүддесін қамтамасыз ету үшін мақсатты әрекеттердің нәтижесі.
Экономика ғылым ретінде соңғы екі жүз жылдықта А.Смиттің еңбегінде іргетасы қаланған теорияны талдау және оны толықтыру бағытында дамуда.
А.Смиттің нарық туралы ілімі Австрияның экономисі, Нобель сыйлығы- ның лауреаты Фридрих Фон Хайектің еңбектерінде дамытылған. Оның ілімі бойынша, нарық деген ұғым – ішкі себептерден пайда болған әлеуметтік тәр- тіптің бір формасы. Хайектің айтуынша, нарық жүйесінің шегінде бағалы-лықтың белгілі бір біркелкі шкаласы жоқ; ол тек бәсекелестік мақсатты жал- ғастырады; солар үшін қызмет атқарады, бірақ олардың алдында қойған мақ- саттарының қайсысы бірінші орындалу керектігіне кепілдік бермейді.
А.Смиттің ілімінен шығатын қорытынды мынадай: нарықтың тиімділігі және барлық бәсекелестердің әрі олардың әрқайсысы өздерінің экономика- лық мақсаттарына жету жолындағы мүмкіндіктерін арттыра беретіндігі.
Капиталистік қоғамның даму диалектикасының өз нарықтық экономика- ны ұйымдастыруға әкелетіні аян. В.И.Ленин нарық мәселесіне ерекше мән берген. XIX ғасырдың 90-шы жылдарында көптеген еңбектер шығарды. Оның ішінде "Нарық жайлы әңгімелесу" рефераты және "Капитализмнің Россияда дамуы" ғылыми еңбегін айтуға болады. "Айырбастау" – дейді В.И.Ленин, - "адамдарды нарық арқылы біріктіреді". В.И. Лениннің айтуын- ша, "Нарық" ұғымын қоғамдық еңбек бөлінісінен айыруға болмайды. Міне, сондықтан да социализм орнатуда және социалистік шаруашылықты ұйым- дастыруда нарықтық қарым-қатынастарды толық пайдаланудың қажет екен- дігі туралы В.И. Лениннің көзқарасы көптеген жағдайларға байланысты өзге- ріп отырған. Олардың ең бастылары: біріншіден, В.И.Лениннің көз алдында нарық мазмұнының өзгеруі, оның еркін бәсекелестік капитализмінің – моно -полистік капитализм сатысына көшу барысында атқарған рөлі; екіншіден, халқымыз орнатқысы келіп отырған қоғам мен оның қозғаушы күштері тура- лы жалпы теорияның айқындала түсуі; үшіншіден, дәуір кезеңіндегі эконо -миканы мемлекет тарапынан басқару механизмінің дамуы.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Көшенова Б. «Ақша несие банк» Алматы 2000ж.
2. Сейтқасымов Ғ. «Ақша несие банк» Алматы 1999ж.
3. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие»
4. Искакова З.Г. «Банк ісі» Қарағанды 2001ж
5. Лаврушина О.И «Денги кредит банк» Москва 2003г
6. Қаржы қаражат журналы № 10
7. Жукова Е.Ф. « Денги кредит банк»
8. С.Қасымов «Ақша, несие, банк» Алматы 1998ж
9. Мырзақова «Банктегі бухгалтерлік есеп»
10.С.Райымқұлұлы «Экономика теория негіздері» Шымкент 2005ж.
11.Шеденов «Экономика теория» Ақтөбе 2001ж
12.А.Ә.Әубәкіров «Экономикалық теория» оқулық Алматы 1998ж
13.Экономикалық ілімдер тарихы. Ақтөбе 2005ж
14.А.Ә.Әубәкіров «Экономика».Алматы 1995ж
15.Меденов «Экономика негіздері. Алматы 1999ж
1. Көшенова Б. «Ақша несие банк» Алматы 2000ж.
2. Сейтқасымов Ғ. «Ақша несие банк» Алматы 1999ж.
3. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие»
4. Искакова З.Г. «Банк ісі» Қарағанды 2001ж
5. Лаврушина О.И «Денги кредит банк» Москва 2003г
6. Қаржы қаражат журналы № 10
7. Жукова Е.Ф. « Денги кредит банк»
8. С.Қасымов «Ақша, несие, банк» Алматы 1998ж
9. Мырзақова «Банктегі бухгалтерлік есеп»
10.С.Райымқұлұлы «Экономика теория негіздері» Шымкент 2005ж.
11.Шеденов «Экономика теория» Ақтөбе 2001ж
12.А.Ә.Әубәкіров «Экономикалық теория» оқулық Алматы 1998ж
13.Экономикалық ілімдер тарихы. Ақтөбе 2005ж
14.А.Ә.Әубәкіров «Экономика».Алматы 1995ж
15.Меденов «Экономика негіздері. Алматы 1999ж
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І . Нарықтық экономиканың теориялық негіздері
1.1. Нарықтың мәні, құрылымы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...6
ІІ ҚР – да нарықтық экономиканың қалыптасуы
2.1. Нарықтың түрлері мен
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...14
2.2. Қазақстан Республикасындағы нарықтың қызмет істеу
механизімі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..21
ІІІ ҚР – ның еңбек нарығы - нарықтық экономиканың элементі
3.1. Еңбек ресурстары және нарық жағдайындағы
жұмысбастылық ... ... ... ... ... .. ... 27
3.2. Жұмыс күші нарығының инфрақұрылымы және оның
болашағы ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33 Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
КІРІСПЕ
Қоғамдық өндіріс процесінде қоғамдық өнімнің нақтылы қозғалысы сан
мыңдаған шаруашылық байланыстары арқылы жүреді. Олар кәсіпорындар-дың,
салалардың, аймақтық кешендердің ( территориялық кешендердің), ха-лық
шаруашылығының экономикалық қан тамыры іспетті, осы байланыстар арқылы
өндірістің қан айналымы жүзеге асады. Міне, қоғамдық өнімнің осы
қозғалысында нарық маңызды қызмет атқарады. Әрине, оның өміршең-дігі
өндірістің табиғатына, экономикалық, әлеуметтік жағдайына байланыс-ты,
дегенмен нарықтардың біраз дербестілігі бар, сондықтан да болар ұдайы
өндірістің барлық сатыларына, түпкі нәтижесі мен тиімділігіне айтарлықтай
әсер етеді.
Жалпы нарық мәселесі төңірегінде осы күнге дейін теориялық айтыстар
толастамай келеді. Экономикалық әдебиеттр мен зерттеулерде нарық деген
терминнің мәні осы күнге дейін ашыла қойған жоқ. Көпшілігі нарықтық
қатынасты стихиялық күштер үстемдік ететін ұйымдастырылмаған, у-шуы көп
кәдімгі базармен теңесе, ал енді біразы нарықты экономиканы барлық ауруынан
тез жазатын керемет дәрі деп те, немесе осы салада орын алып отырған
олқылықтармен қайшылықтарды тез реттейтін керемет күш деп те дәріптеуде.
Саяси экономикалық мағынада нарықты айырбас қатынасын білдіретін
экономикалық категория деп қарайды. Ол экономикалық қатынастар жүйе-сінде
ұдайы өндіріс процесінің маңызды сатысы, айырбасты сипаттайды. Сонымен,
нарық туралы өндірістің құрамды компоненті, тауарлы өндіріс пен айналыстың
заңдарына сүйенетін айналыс процесі. Нарық – тауар мен ақша айналысы
қатынастарының жиынтығы.
Экономикалық дамудың объективті жағдайы нарықты және оның
категорияларын (баға, бәсеке, ұсыныс, және т.б.) өмірге әкелді. Көп уақыт
бойы біздің еліміздегі басқарудың әкімшілдік-әміршілдік әдісі үстем етуі
нарықтың дамуына тежеу салды. Соңғы жылдары басқарудың экономикалық әдісіне
көшу нарықтық айырбасқа кең жол ашып отыр. Экономикалық өмірде шаруашылық
қызметін ұйымдастырудың бұл әдісі батыстық модельдерді қайталау емес.
Бұрынғы сациолистік елдердегі нарықтық қатынастардың ұлғюы щаруашылық
механизмін қайта құру барысындағы эаңды көрініс. Мысалы, Венгрияда 1988
жылдың өзінде экономикалық реформа барысында өндіріс құрал-жабдықтарына
көтерме сауданы енгізу арқылы нарықтың тепе-теңдігі қалыптастырылды. Әрбір
өндіріс әдісіндегі нарық меншікке байла-нысты өндіріс қатынастарының бүкіл
жүйесінде әрекет етеді. Біздің қоғамымызда да нарық өндірістің тиімділігі
мен халықтың әлеуметтік тұрмыс дәрежесін жақсарту бағытында қызмет істей
бастады.
Нарық – бұл нәтиже мен еңбек шығындары аралығындағы байланыстар- ды
(арақатынастарын) обьективті көрсететін, демек, өндірістің ағымдағы
мөлшеріне сай тұтынуды сипаттайтын өндіріс өнімдерін айырбастау актісінің
жиынтығы. Экономикалық қатынастар қалыптасқан қоғамда нарық қоғамдық
өндірісті біртұтас процесс ретінде ұйымдастырады. Тек нарық көмегімен ға-
на қоғамдық өндіріс экономикалық жүйеге (немесе экономикаға) айналады.
Осылайша нарық өз шешімін тауып, қоғамдық тұтынуды қамтамасыз етуге қажетті
мөлшердегі өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмысшы күші халық шаруашылығы
салалары арасында өзара пропорционалды түрде бөлінеді.
Нарық, айырбас, айналыс – бұл категориялар өзара тығыз байланысты
және тұрмыстық деңгейде жиі теңестіріледі. Сонымен қатар олар қатаң себеп-
салдарлы жүйеленген және тауарлы қатынастардың дамуындағы әр түрлі тарихи
сатыны білдіреді.
Қоғамдық еңбек бөлінісінің болуы қызмет пен еңбек өнімдерінің
айырбас қажеттілігінің пайда болуына әкеп соғады. Бұл айырбас барлық
экономика- лық дәуірге тән экономикалық категория екендігін білдіреді.
Нарық қоғамдық еңбек бөлінісімен келісілген және шаруашылық
субъектілерімен шеттелген тауарлы өндіріс дамуының табиғи-тарихи процесі
нәтижесі.
Алғашқыда нарық деп адамдар тауар мен қызметтерді айырбастайтын
орынды атаған. Олар қалалық алаңдар болған: Лондон "чревосы", Париж
"чревосы" және т.б.
Тауар өндірісінің дамуы мен қатар нарық та дамиды және күрделене түсе-
ді және оны экономистердің талдауы да тереңдетті және күрделене түсті.
Нарық көпжақты, оны әр түрлі жағынан зерттеуге болады. Сондықтан да
экономикалық әдебиеттерде оның көптеген анықтамалары бар.
Сатып алу және сату көзқарасы бойынша нарық сұраныс пен ұсыныстың,
өндіруші мен тұтынушының өзара әрекетінің сферасы ретінде қарастырыла-
ды.
Экономиканы ұйымдастыру көзқарасы бойынша нарықты экономика- ның іс-
әрекет етуінің қоғамдық формасы деп атайды
Нарықтық қатысушы тұлғалар позициясы бойынша нарықты шаруашы- лық
тұлғаларының арасындағы қоғамдық байланыс формасы деп көрсетеді.
Нарық жағдайында тиісті алғышарттар бірден жүйеге келтіріліп, аз уа-
қытта белгілі бір нәтижелерге қол жеткізе қою оңайға соқпайды. Нарықтық
экономиканың негізін экономикасы оңды дамыған елдердің тәжірибесіне на- зар
аударатын болсақ, онда нарықтың ұзақ жылдар бойы қалыптасқандығын көреміз.
Мәселен, АҚШ-та 1902 жылдан бастап, Калифорния университетін- де нарық
туралы дәріс оқытыла бастады. Себебі, сол тұста АҚШ-тың нарық жолына
түсуіне 1873-ші жылдарда басталған экономикалық дағдарыс себеп- кер болған
еді. Америка экономистері: Дэвид Уэлд, Эдвард Аткинсон, Генри Эмери,
Вальтер Дилл Скотт, Джорджа Фредерика және тағы да басқалары нарық жүйесін
капиталистік жүйеге орайластыру ісімен айналысты. Қазіргі уақытта АҚШ-та
осы мәселемен айналысатын 400-ден астам ғылыми-зерттеу институттар мен
коммерциялық фирмалар бар.
Ағылшын А.Смит экономика туралы бір ғана еңбек жазғанымен, оның дербес
ғылымға айналуының негізін қалаған ғалым деп саналады. Оның ең- бегі
"Халық байлығы" 1776 жылы жарық көрген А.Смиттің досы Давид Юм алғашында
бұл ұғымға ауыр болғандықтан, оны оқып-түсінетін оқырмандар саны көп болмас
деген пікірде жүрді. Алайда Юм қателескен екен, аталған кітапты адамдар 200
жылдан астам уақыт бойы талмай оқып үйренуде.
А.Смиттің ойынша, ұлттың басты байлығы, өзге экономистердің теріс
түсінігінше – алтын немесе күміс қорын жинауда емес, яғни байлық дегеніміз
– еңбек түрін атқаратын және ашық нарықта сауда жасайтын қарапайым
адамдардың әрекеттерінің нәтижесі. А.Смиттің пікірінше, нарықтық эконо-
мика – белгілі бір ұйымдастырылған жоспардың нәтижесі емес, көптеген
адамдар өздерінің жеке мүддесін қамтамасыз ету үшін мақсатты әрекеттердің
нәтижесі.
Экономика ғылым ретінде соңғы екі жүз жылдықта А.Смиттің еңбегінде
іргетасы қаланған теорияны талдау және оны толықтыру бағытында дамуда.
А.Смиттің нарық туралы ілімі Австрияның экономисі, Нобель сыйлығы-
ның лауреаты Фридрих Фон Хайектің еңбектерінде дамытылған. Оның ілімі
бойынша, нарық деген ұғым – ішкі себептерден пайда болған әлеуметтік тәр-
тіптің бір формасы. Хайектің айтуынша, нарық жүйесінің шегінде бағалы-
лықтың белгілі бір біркелкі шкаласы жоқ; ол тек бәсекелестік мақсатты жал-
ғастырады; солар үшін қызмет атқарады, бірақ олардың алдында қойған мақ-
саттарының қайсысы бірінші орындалу керектігіне кепілдік бермейді.
А.Смиттің ілімінен шығатын қорытынды мынадай: нарықтың тиімділігі
және барлық бәсекелестердің әрі олардың әрқайсысы өздерінің экономика- лық
мақсаттарына жету жолындағы мүмкіндіктерін арттыра беретіндігі.
Капиталистік қоғамның даму диалектикасының өз нарықтық экономика-
ны ұйымдастыруға әкелетіні аян. В.И.Ленин нарық мәселесіне ерекше мән
берген. XIX ғасырдың 90-шы жылдарында көптеген еңбектер шығарды. Оның
ішінде "Нарық жайлы әңгімелесу" рефераты және "Капитализмнің Россияда
дамуы" ғылыми еңбегін айтуға болады. "Айырбастау" – дейді В.И.Ленин, -
"адамдарды нарық арқылы біріктіреді". В.И. Лениннің айтуын- ша, "Нарық"
ұғымын қоғамдық еңбек бөлінісінен айыруға болмайды. Міне, сондықтан да
социализм орнатуда және социалистік шаруашылықты ұйым- дастыруда нарықтық
қарым-қатынастарды толық пайдаланудың қажет екен- дігі туралы В.И. Лениннің
көзқарасы көптеген жағдайларға байланысты өзге- ріп отырған. Олардың ең
бастылары: біріншіден, В.И.Лениннің көз алдында нарық мазмұнының өзгеруі,
оның еркін бәсекелестік капитализмінің – моно -полистік капитализм сатысына
көшу барысында атқарған рөлі; екіншіден, халқымыз орнатқысы келіп отырған
қоғам мен оның қозғаушы күштері тура- лы жалпы теорияның айқындала түсуі;
үшіншіден, дәуір кезеңіндегі эконо -миканы мемлекет тарапынан басқару
механизмінің дамуы.
І. Нарықтық экономиканың теориялық негіздері
1.1. Нарықтың мәні , құрылымы және дамуы
Нарық – экономикалық проблемаларды тиімді шешуді қамтамасыз ететін
тауарларды өндіру және оларды ақшаның көмегімен айырбастау процесінде
туындайтын экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығы, шаруашылық- ты
ұйымдастыру формасы.
Нарық қатынастарының зерттеуін экономикалық теория классикалық мек-
тебі өкілдерінің еңбегінен іздегеніміз дұрыс. Оған – Адам Смит пен Давид
Рикардо жатады. Адам Смит нарықтық зкономикаға барынша еркіндік беру қажет
деп есептеген. Мемлекет “laissez faire”-“өзінше жүре берсін” саясатын
жүргізгені абзал. Нарықтың өзі ұлы үйлестіруші саналады. Нарықтық тепе-
теңдік жай адам эгоизмінің негізінде жүзеге асады – пайдаға (табысқа)
мүдделі және еркін бәсекенің болуы. А.Смиттің ойынша, адам нарықта өз
0пайдасын көздей отырып, "қаперінде жоқ нәрсеге көрінбейтін қол арқылы
мақсатқа бағытталады. Өзінің мүддесін көздей отырып, қоғам мүддесіне жйірек
қызмет жасайды". Еркін нарыққа бар ниетінің артуының арқасында
А.Смит либерализм мектебінің айтулы идеологы болды (liberalis-еркін деген
латын сөзі).
Карл Маркс экономикалық теорияда нарық тепе-теңдігі мәселесін үш дең-
гейде қараған: микродеңгей – көп салалы шаруашылық деңгейін және қоғам -дық
шаруашылықтың ең жоғарғы, көп факторлы, ұдайы өндіріс дәрежесінің деңгейі.
Мысалы, Карл Маркс Капиталдың екінші томында нарықтық тепе-тең
-діктің жалпы схемасын экономиканың әртүрлі аясындағы өндіріс пен қорла
-нудың өзара байланыстылығына қатысты қарастырған. Карл Маркс схема -сында
ұдайы өндірістің екі бөлімшесі талданады (I-өндіріс құрал-жабдығы- ның
ұдайы өндірісі, II-тұтыну заттарының ұдайы өндірісі) және өзара айыр
-бастың болуы қарастырылады.
Жай және ұлғаймалы ұдайы өндіріс заңдары айқындалады және жиынтық
қоғамдық өнімнің өткерілу шарты көрсетілген. Жиынтық қоғамдық өнімнің
өткерілуі I-ші мен II-ші бөлімшелердің арасындағы және әр бөлімшенің өз
ішіндегі пропорциясының сақталғанда ғана жүзеге асу мүмкіндігін К.Маркс
ұлғаймалы ұдайы өндіріс схемасында көрсеткен. Осы пропорциясының бұзы-
луы әртүрлі өндіріс аясының өзара байланысының бұзылуына әкеліп, артық
өндіру дағдарысын тудырады. К. Маркстың ұлғаймалы ұдайы өндіріс
схемасындағы жалпы нарқтық тепе-теңдік швейцар экономисы Леон Валърас (1834-
1910жж.) осы тектес теориясына дөп келеді. Италъия экономистері Валъфредо
Парето (1848-1923 жж.) мен Энрико Бароне (1859-1924 жж.) сияқты
замандастары дер кезінде ол теорияны бағаламады. Шынын айтсақ, жалпы тепе-
теңдікті талдау шаруашылықты жоспарлы жүргізу теориасының салдарын жасады.
Дерективті-үлестіру жүйесін басқару кезінде нарық мәсәлесін ғылыми
зерттеудің қажеттілігі болмады. Әміршілдік-бюрократтық жүйенің идиоло
-гиялық нұсқауының құрсауында болған экономикалық ғылым, көптеген жыл-
дары нарықтың мәні, ролі, орынына догматикалық көзқарас бұрынғы Одақ
экономикалық жүйесінде басым болды.
Нарықтық теория мен практикадағы мәнінің зор екендігіне қарамастан
таяу шетел мен Қазақстан Республикасы ғалым-экономистерінің нарық жайлы
пікірі біркелкі емес. Бірнеше анықтамаларды келтіріп көрейік.
Нарық – белгілі жүйе әрі айырбас нәтижесі мен жағдайына немесе
өндіріс факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту, шаруашылық
субъектілерін байланыстырушы ұйым.
Нарық – тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар арасын-дағы
белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы.
Нарық – сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды өткеру жайлы
қатынастар жүйесін көрсетеді.
Осы көзқарастың әрқайсысында жеткілікті аргумент келтірілген және
нарықтық қатынастардың объективті нақтылығын көрсетеді, бірақ мәселенің тек
бір жағын ашады. Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің емес,
айырбас саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастар- дың
субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар
қатынасының дамыған түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның нәрсе,
сатушы мен сатып алушы нарықтық қатынаста мүлде әртүрлі субъекті болып
табылады. Белгілі жағдайдың бірі тауар – ақша, нарық байла- ныстары сату –
сатып алу аспектісімен ғана шектелмейді. Бастау айырбас пен айналыс аясының
қатынасынан басталмайды, ол өндірістік қатынастан баста- лады және өнім сол
жерде өндіріліп, экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген өнім
қай кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы –ақша қатынасы
болатындығы айқындалады.
Нарық іс-әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, оның бәсекелестік-
пен шығын минимумын төмендетуге, өзара пайдалы өндірістік байланыстар- ды
құру сияқты сапалы қасиеттерінен айырады. Демек, нарық пен нарықтық
қатынастар жоқ өндіріспен салыстырғанда, тауарлы өндірісті тиімді көрсете-
тін жоғарыдағы іс-әрекеттер екені аян.
Мемлекеттік-әміршілдік экономикадан басқасына өту экономиканы орта
-лықтан жоспарлы басқарудан бас тартуға әкеледі. Себебі, қоғамның экономи-
калық өмірін басқаруды жақсы әрі тиімді тек нарық атқара алады. Нарықтың
мәні тұрғысынан қарасақ, онда оның мән-мағынасын жоғарыдағыанықта ма лардың
ешқайсысы аша алмаған. Біздің ойымызша, нарықтың мәнін дәлірек Ю.Я.Ольсевич
айтқан: Нарықты әдеттегідей айналым саласына теңей салу... дұрыс емес,
себебі өндіріс, бөлу, тұтынудың тұла бойы нарықтық таңбамен сызылған.
Нарық – өзін-өзі реттеуші ұдайы өндіріс жүйесі, барлық элемент пен
буындар төлем қабілеттілігі бар сұраным мен ұсынымның тұрақты әсерінде
болады.
Біздің ойымызша, бұл анықтамаға мына сөздерді қосуға болады: тек
қатаң бәсекелестік ортада. Осы анықтама біздің нарық жайлы шектелген
ойымызды кәдімгідей кеңейтеді. Осыдан байқалатыны, өзін-өзі қаотына
келтіретін біртұтас экономикалық жүйені нарық – дейміз және ол
орталықтанған мемлекеттік жоспарлы теттеуші экономиакны ауыстыруға
қабілетті.
Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады: нарық ұғымын тар шеңберде
сату түрін ұйымдастырған және орнын анықтаған деп түсінсек, кең шеңберде
қоғамдағы экономиканы ұйымдастырудың түрі деп қарастырамыз.
Қазіргі нарық күрделі жүйені құрап, ол көптеген саладан және табиғаты
әртүрлі функционалдық жүйелер тобынан тұрып, өндіруші мен тұтынушы
арасындағы шаруашылық байланыстарын құрайды.
Кесте №1.
Әртүрлі белгісіне қарай нарықты классификациялау:
№ Ұйымдық тұрғыдағы белгісі Құрылымдық тұрғыдан бөлу
1 Территориялық Базар, биржа, аукцион, жәрмеңке, ай-
мақтық нарық, ішкі (ұлттық) нарық,
әлемдік нарық.
2 Бәсекелестік сипат пен Монополиялық, олигополиялық, моно-
деңгейі тұрғысынан полиялық бәсеке, еркін, реттеуші.
3 Пропорционалдық Баланстанған, баланстанбаған.
деңгейі тұрғысынан
4 Салалық сипаты Сала аралық, салалық, ішкі
тұрғысынан салалық.
5 Тауарды бағыттау Азық-түлік, азық-түліктік емес,
тұрғысынан тағамдық немесе тағамдық емес.
6 Заңдылыққа сай келу тұрғысынан Арнайы ресми, ресми емес
(көлеңкелі).
7 Жетілу деңгейі Дамыған нарық,
тұрғысынан қалыптасушы нарық.
8 Нарық субъектісі Сатушы нарығы,
тұрғысынан тұтынушы нарығы.
Нарық – күрделі жүйе, оның құрылымын әртүрлі белгілермен
классификациялауға болады. Елдегі барлық нарықты былай жіктейміз: ішкі
(ұлттық) нарық, еларалық, аймақтық, біріккен нарық және ішкі
(республикалық, облыстық, облысаралық) нарық, әлемдік нарық (Кесте №1).
Әлемдік нарық жеке елдің ішкі нарығымен байланысты. Ол байланыс- тар
өндірістік кооперация мен интеграция, сыртқы сауда, тауар айырбастау
операциясымен жүзеге асып отырады. Қазіргі уақытта нарықтар арасындағы
байланыстар ұлғаюда. Шығыс Европа мен Европаның экономикалық қауым-дастық
(ЕЭҚ) елдері арасында және дүниежүзілік нарық қалыптасуда.
Қазіргі ішкі нарық – түгел алып қарағандағы елдің ұлттық нарығы:
өндіріс құрал-жабдығы нарығы, тұтыну нарығы, капитал нарығы, ғылыми-
техникалық идея нарығы, бағалы қағаздар нарығы, жұмысшы күші нарығы енеді.
Ішкі нарықта белгілі түрде экономикалық қатынастар дамып, жағдай мен
нәтижелерді сату-сатып алу немесе өндіріс факторы арқылы жүргізіледі. Бұл
қатынастар тауар-ақша түрінде байқалып, ішкі нарық қызметінің жағдай-ын
ақша мен тауар айналымының бар болуын көрсетеді.
Экономикалық айырбастаудың ерекше түрі және жағдайымен байланыс
-тырылып, тереңдеген еңбек бөлісіне қарай топтасқан елден құралған нарығы –
еларалық біріккен нарық дейміз. Нарықтық қатынастардың жетілу деңгейі
тұрғысынан нарықты былай жіктейміз: дамыған нарық, қалып-тасқан нарық және
әртүрлі дәрежедегі бәсекені шектеу нарықтары (монополиялық, олигополиялық,
монополиялық бәсеке).
Бәсекелестік сипат пен деңгейі тұрғысынан былай жіктейміз:
а) мемлекеттік нарық – бір субъектінің бағаны анықтауымен сипатталады,
алайда сол тауарды шығаратын басқа да субъектілер болуы мүмкін. Олардың
өндірістегі үлесі аса көп емес, сондықтан монополиялық бағаны өзгертуге
шамасы келмейді;
ә) олигополиялық нарықта азғана сатушылар іс-әрекет жасап, олардың
әрқайсысы тауар бағасына әсер етуі мүмкін;
б) монополиялық бәсеке нарығы – еркін нарық (бәсекелестер көп болады)
тетігі мен өндіріс облысындағы монополияны кең жіктелген өніммен
сабақтастығы. Бұл шағын кәсіпорынның өзінде де бағаны кең өрісте вариа-
циялуаға көмектесіп, нарықта өтімдік жағдайда болуға итермелейді.
Сатушы нарығы және сатып-алушы нарығы болып та жіктеледі. Сатушы
нарығы деп сатушы көп билікке ие болып, субъекті белсенділігін сатып алушы
жүзеге асырған нарықты айтамыз. Нарықтың мұндай күйде бо-луы өндірушілер
монополиясының еркін нарықта сипат алумен түсіндіріледі. Сатып алушылар
нарығы деп сатып алушылар көп билікке ие болып, нарықтың субъекті
белсенділігін сатушылар жүзеге асырған нарықты ай -тамыз.
Атқарылып жатқан заңдылықтарға сай көзқараспен нарықты былай жіктей-міз:
ресми және ресми емес.
Нарықты ірі тауар топтарына қарай – азық-түлік және азық-түліктік емес
тауарлар, жекелеген тауарлар нарығы (көкөніс, мата, аяқ киім,теле-
аппаратура, автомобиль және т.б.) болып жіктеледі. Тауар топтарындағы
нарыққа мыналар жатады: нан-бәлішке өндіру нарығы, ұн және тары нарығы,
макарон өндіру нарығы және т.б. Киім нарығында мынаны жіктеп қараймыз:
тігін (өндірісі), тоқыма тауарлар, бас киім мен шөлке-нәски өндірісі
нарығын қандай жағдай болмасын ішкі нарығын біреу-ақ. Олардың барлық
сегмент –терінің дамуы мен қызмет жасауы бір-бірімен байланысты және бір-
біріне тәуелді. Сондай-ақ ол тұйық емес, себебі сыртқы нарықпен тығыз
байланыс -ты.
Нарықтың құрылымы.
Сурет №1.
Адамзат қызметінің аясына байланысты (өндірістік, өндірістік емес,
қаржылық, руханияттық және тауар-ақша айналысының саласы) жалпы ұлт -тық
ішкі нарықты шартты жағдайда бірнеше түрге бөлуге болады (сурет №1).
Адамзат қызметінің әрбір аясы ұлттық нарықтық жекелеген элементінің
қалыптастырып, нақты өмірде біркелкі тұтастықты байқатады. Олар өзара бір-
бірімен байланысты және бір-біріне тәуелді. Мысалы, өндірістік сала және
материалдық емес игіліктер мен қызмет көрсету салалары – өндіріс құрал-
жабдығы, тұтыну тауарлары мен қызмет жасау, жұмыс күші нарықта -рын
қалыптастырады.
Нарықтық экономика – ертеден келе жатқан шаруашылықтың жүргізу құралы,
оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы айырбас пен
қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық қаты-настарының
дамуын мынадай негізгі кезеңдерге бөлуге болады:
а) нарық элементтерінің пайда болуы;
ә) натуралдық айырбас кезеңі нарығы;
б) тауар баламасы кезеңінің нарығы;
в) тауар емес кезеңнің балама нарығы;
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады, олар
өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар, әрбір жеке сау- да-
саттық көріністерде кездейсоқ болады.
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т1 – Т2 көрсетуге
болады. Балама айырбас көбіне-көп өндірістің шарты бола бастай -ды. Осының
нәтижесінде қоғамдық қажетті шығындар категориясы қалыпта -сады. Құнның
субстанциясы әліде болса тауардың бір түрімен біртұтас бо -лып бірігіп
кеткен жоқ, таза "таза" құнның иеленушісі болып бірнеше тауар -лар көрінуі
мүмкін.
Үшінші кезеңдегі тауар тепе-теңдігі мына айырбас формуласы бойынша Т1
– Т2 , балама –Т2 . Әрбір жергілікті нарыққа балама тауардың бір түрі тән.
Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым ортасынан ығысып шығып қалып
отырады. Бұл кезеңде "таза" құн өзінің иеленушісінің белгілі бір зат -тық
формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді, оған тауар қабығынсыз өмір сүре
алмайтын "шығындық" және "шығындық емес" деп бөлінетін құрамалары
байланады. Дүниежүзілік нарықтың қалыптасуымен құнның жеке дара иеленушісі
қызметін алтын атқара бастайды.
Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы: Т1 – тауар емес бала
-ма – Т2 . Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен, құнның "таза" иеленуші-
лері несйе ақшалар өзінің "тауарлық" мәнін жоғалтады. Былайша айтқанда,
құнның өзінің заттық иеленушісінің оқшаулануы – қазіргі замандағы нарық-ты
сипаттайтын құбылыс болып табылады.
Адамның қоғамда өмір сүру тарихында экономиканы ұйымдастырудың үш
моделі қалыптасқан. Олар: а) жоспарлы-нұсқаулы; ә) нарықтық; б) аралас
болып келеді. Жоспарлы-нұсқаулы экономика жағдайында шаруашылықты
ұйымдастырудың әкімшілдік-әміршілдік механизмі өндіруші үстемдігіне не
-гізделген. Мұндай жағдайда нарықтық инструмент қажет емес. Тауар өндіру
-ші мен тұтынушылардың арасындағы шаруашылық байланысы орталық ор -ган
арқылы жоспардың көмегімен жүзеге асады. Әміршілдік модельде бар-лығы
ертерек есептелініп, бар позиция бойынша алдын-ала баланс жасалады.
Орталықтың жоспарлаушы органдары нұсқау түрде төменгі ұйымға нені өндіруді
және кімге, қандай бағамен өндіруді анықтап береді. Мұндай мо-дельдің
негізгі принципі: Қолымыздан не келеді, соны өндіреміз; қолда не бар, соны
алыңыз. Орталықтан бекітілген қор бойынша материалдық ре-сурстарды
жоспарлы бөлу – экономиканың осындай моделінің негізі болып табылады.
Нарықтық модельге негізделген экономика шаруашылықты ұйымдастыру -ды
былай жүзеге асырады: жеке тұтынушы мен өндірушілер нарық арқылы өзара іс-
әрекет жасап, экономикадағы басты үш мәселені шешуді мақсат ете-ді. Оларға:
нені, қалай және кімге өндіруді жүзеге асыру қажеттілігін жатқызамыз.
Нені өндіру? Тұтынушы кезкелген тауарды таңдау арқылы өз дегенін жүр-
гізеді. Егер сатып алушы белгілі тауар түрін көптеу алатын болса, онда ол
тауарға баға өседі. Мұндай механизмнің қалыптасуы экономикалық тәртіпке
шақырып, бірақ ретсіздікке жүгіне анархияға жол бермейді. Нарықтық шар-
уашылық механизімінің іс-әрекеті автоматты сипат алып: тауарға сұраным
өссе, баға көтеріледі және тауар өндіруші өндіріс көлемін ұлғайтады. Кейде
кері құбылыс болуы мүмкін.
Қалай өндіру? Тауар өндірушінің өзара бәсекелестігімен анықталады.
Баға бәсекелестігін жеңіп, белгілі пайда алу үшін тауар өндіркшінің бір
ғана соқ-пағы бар – арзан әрі сапалы өнімді шығару. Мұндай өнім қандай таур
өндіру-шіде болмақ? Әрине, өндірісте ҒТП элементін кең қолдануды
ұйымдастыр-ған, ресурсты үнемдеген, білікті кадрлары бар тауар өндірушілер
болады. Нарық өндіріске ҒТП-ті ендіріп, тұтынушыға баға мен сапасы
көңілінен шы-ғатын өнімді шығаруға өндірісті барынша итермелейді.
Кімге өндіру? Бұл құбылыс сұраным мен ұсынымның арақатынасымен бай-
ланыстырылып түсіндіріледі. Нарықты тұтынушының саны мен құрылымы, оның
табыс деңгейі және т.б. параметрлер арқылы тамырын басып, біліп отыру
керек.
Нарықтық модель кезінде экономиканы кім басқарады? Экономиканы тұтынушы
сұраным мен техникалық прогресс деңгейінің дамуын реттеу ар-қылы нарықтық
механизм басқарады. Осы үш мәселе Нені өндіру керек, Қалай өндіру
керек, Кімге өндірілуі керек экономикалық жүйенің діңгегі болып
табылады, бірақ оларды шешу әртүрлі жолмен жүзеге асады.
Таң ғажайып неміс экономикасының авторы, профессор Людвиг Эрхард
Барша жанға әлауқаттылық (1956ж.) еңбегінде былай деген: Нарықтық
шаруашылықтың кез-келген жоспарлы шаруашылықтан артықшылығы сол, нарықтық
шаруашылықта күнде, сағат сайын икемделу процесі жүреді. Ол ұлттық өнім мен
ұлттық табыстың, сұраным мен ұсынымның арақатынасын дұрыс жолға қойып, тепе-
теңдікке келтіреді.
ІІ. ҚР – да Нарықтық экономиканың қалыптасу.
2.1. Нарықтың түрлері мен қызметтері
Нарық мынадай қызметтерді атқарады:
Кесте№2.
ұдайы өндіріс процесін үнемі – бәсеке арқылы тиімсіз
қамтамасыз ететін реттеуші; шаруашылық түрінен экономиканы
ұсынымның көлемі мен құры-лымының сауықтыру (санациялау) тазалау;
жедел өзгеруі және оның сұраным
төлем қабілетіне икемделуі;
– экономикалық оқшауланған құрылымдық тұтыну, тұтынысынан
тауар өндіруші мен тұтынушы- (табыстың осы кездегі деңгейіне
лар арасын байланыстыратын қарай) ыңғайлы рациональды таңдауға
буын; тұтынушыны экономикалық мәжбүр ету;
– экономиканың жағдайы өндірістік шығындарды
туралы объективті ақпарат көзі төмендетуге тауар өндіруші- лерді
(борометрі, экономиканың айнасы; экономикалық ынталан-дыру және оларды
өте қажетті қоғам аясына жұмсау;
– тауар мен еңбектің қоғамдық – тауар өндірушіні жоғары сапалы
маңызын наықтау және мойындаушы және жоғары еңбек өнімділігіне
құрал. экономикалық тұрғыдан мәжбүр ету.
Нарықтың ролі өте-мөте жалпы түрде оның қызметі арқылы ашыла түседі
(кесте №2).
Нарық қызметінің көп түрлерінің ішіндегі ерекшесі реттеуші роль
атқаруы болып табылады. Ол ұдайы өндіріс процесін тиімді әрі үздіксіз
қамтамасыз етеді. Нарықтың реттеуші ролін әкімшілік басқарудың ауыстыруы
экономи-калық жүйенің түрінің өзгеруіне алып келіп, сүйкессіздікке,
тапшылықтың тууына, адамның экономикалық өсудегі қозғаушы күші ролін жоюға
алып ба-рады.
Нарықтың келесі қызметі – ақпараттық. Тауар бағасы мен қызмет
көрсету, банктегі депозит пен несиеге пайыздық өсімнің призма арқылы
тұрақты өзге-руі нарықты экономиканың борометріне әрі айнасына айналдырады.
Нарық өндіріске қатысушыларға қоғамдық қажетті өндіріс шығындары жайлы же-
дел объективті ақпарат береді. Сондай-ақ, әрқайсысы сатылатын әрі сатып
алынатын тауар мен қызмет көрсетудің қоғамдық қажетті сапасы мен ассор-
тименті туралы да нарық хабар жеткізеді.
Нарықтық механизм сауықтыру (санациялық) қызметті де атқарады.
Бәсеке күресінің жәрдемімен қоғамдық өндірісті тиімсіз шаруашылық
бірліктерінен тазартады және керісінше олардың даму болашағы барларына
тиімді жағдай жасайды.
Біздің нарық терең монополияланған. Нарықтағы барлық тауардың 50-70%
солардың өндірген өнімін құраса, онда кәсіпорын (фирма) қызметі монопо
-лияланған саналады. Сондықтан нарықтық ортаны қалыпқа келтіру үшін бә-
секелестер әлемін жасау қажет. Бұл нарықтық қатынастардың табиғи күй-жайы.
Осы жағдайда тауар өндірушілер марапатталып, кәсіпкер өндіріспен
байланысады және өнімді шығаруға қызыға түсіп, қызметке белсенді кіріседі.
Осылармен қатар, маңыздылығы жағынан басқалардан кем түспейтін
қызметтеріне мыналар жатады: тауардың қоғамдық маңызын мойындау; өндірістік
шығындарды азайтады экономикалық ынталандыру; еңбекке деген материалдық
стимулдарды экономикалық жағынан қамтамасыз ету.
Нарықтық күрделі экономикалық категория ретінде өз бетінше емес,
әртүрлі факторларға байланысты белгілі бір нақты әлеуметтік-экономикалық
жағдайларда өмір сүреді. Дүниежүзілік тәжірибе нарықтық механизмнің
мынандай жағдайлар мен шарттар орындылғанда ғана тиімді қалыптасаты-нын
және өмір сүруін дәлелдеп берді (Кесте №3).
Нарықтың қалыптасуының негізгі компонентері.
Кесте №3.
Шаруашылық Меншік Өндіріс қуатының
субъектілердің қатынастарының белгілі бір резерві
дербестігі алуан түрлі мен бос
мен тәуелсіздігі формалары жұмыскерлердің
болуы
НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ШАРТТАРЫ
Тауар контрагенттер
өндірушілердің өздерінің нарық
және сауда өнімдеріне инфрақұрылымын
делдалдарының баға белгілеу
бәсекесі құқы жасау
- шаруашылық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі;
- меншік қатынастарының алуан түрлі нысандары;
- өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос жұмыскерлердің болуы;
- нарық инфрақұрылымын жасау;
- тауар өндірушілердің сан алуан түрлерінің болуы;
- контрагенттер өздерінің өнімдеріне баға белгілеу құқы.
Енді осы шартарға толығырақ тоқталайық.
Біріншіден, экономикалық субъектілердің дербестігі мен
тәуелсіздігі,олардың келісім-шартқа отыруға және өздерінің тапқан
табыстарына иелік етуге толық құқылығы.
Екіншеден, меншіктік қатынастардың алуын түрлі нысандарының болуы
(нарық өзінің жақсы қасиеттерін мемлекеттік меншіктің үлесі 30-40 % -тен
асқанда жоғалта бастайды), олардың өндірістегі тең құқылығы. Меншіктің
әртүрлі нысандарын пайдалану туралы өндіріс және айналыс қатынастары-ның
алуан түрлі агентердің пайда болуына, олардың еркіндігіне, бәсеке күресіне,
былайша айтқанда тиімді қызиет жасайтын нарықтық құрылуына жеткізеді.
Дегенмен, бұл процесс әкімшілдік-әміршілдік басқару жүйесін қайта құруда
кездесіп отырған қайшылықтыр мен қарсылықтардың нәтиже-сінде өте баяу
жүзеге асуда. Бірсыпыра ғалымдар, саясаткерлер, журналшы-публицистер осы
жағдайдан шығудың жолын меншікті жаппай мемлекет иелігінен алу және
өндірісті жекешелендірумен байланыстырады. Біздіңше бұл ұщқары пікір,
қазіргі кезде жаппай мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бір
кездердегі жаппай национализациолау (өндіріс құрал-жабдықтарын мемлекеттік
меншікке айналдыру) және ауылшаруашылығын жаппай ұжымдастыру сияқты
экономиканың үстінен жасалған зорлық болар еді. Бүкіл дүниежүзілік
тәжірибекөрсетіп отырғанындай, қазіргі заманғы өндіріс белгілі бір
мөлшердегі мемлекеттік меншіксіз және мемлекеттік реттеуінсіз сәтті дами
алмайды. Бүгінде – қай жерде күшті мемлекет бар, сонда қуатты экономика.
Нарықты экономикаға көшу кезінде ескеретін маңызды жәйт – ол өндіріс
құрал-жабдықтарына жеке меншік және кәсіпкерліктің толық еркіндігін заң
жүзінде бекіту. Онсыз шын мәніндегі нарықтық экономикаға көшудің эконо-
микалық мәні болмайды.
Үшіншіден, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарықтың тиімді
жұмыс істеу щарттарының бірі - өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос
жұмыскерлердің болуы. Нарықты экономикалық жағдайлардан өндіріс қуатының
және жұмыскерлердің толық тамтылуын мақтаныш арқауы бола алмайды, керісінше
ол алаңдатушылық туғызуы қажет. Бұндай жағдай эконо-миканың маневр жасау
кеңістігінен айырады, гның сұранымға икемділігін баяулатады. Сайып
келгенде, ондай экономика тауарлар жетіспеушілігін, материалдық иеліктерді
қайта бөлуде әкімшілдік әдістердің басым болуына жол береді.
Төртіншіден, нарық механизімінің үзіліссіз қызмет жасауы үшін оның
инфрақұрылымын жасау қажет. Оған тауар және қор биржалары, еңбек биржасы,
коммерциялы банктер, кәсіпкерлердің ерікті институты болып табылатын қор
биржасыда акцияларды, мемлекттік облигацияларды, басқа да бағалы қағаздарды
сатып алу және сату, валюталық келісім-шартқа отыру, акциялар мен
валюталардың нарықтық курсын белгілеу сияқты операциялар жасалады. Сөйтіп,
кәсіпкерлік үшін аса қажет қаржы ресурстарының үздіксіз қозғалысын, оларды
кәсіпкерлердің шапшаң пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Нарықтық экономика жалпылама негіздегі ерекше инфрақұрылым-несие
жүйесінсіз жұмыс істей алады. Оның коммерциялық, мемлекеттік, иновациялық
(ғылыми-техникалық) жаңалықтарды жүзеге асыру үшін бері-летін қарыз, (
ипотекалық) жыл-жылымайтын мүліктердің (жер, құрылыс) кепілдігіне ақшалай
қарыз беруші банкілер, сақтық компаниялық, әр түрлі қоғам, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І . Нарықтық экономиканың теориялық негіздері
1.1. Нарықтың мәні, құрылымы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...6
ІІ ҚР – да нарықтық экономиканың қалыптасуы
2.1. Нарықтың түрлері мен
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...14
2.2. Қазақстан Республикасындағы нарықтың қызмет істеу
механизімі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..21
ІІІ ҚР – ның еңбек нарығы - нарықтық экономиканың элементі
3.1. Еңбек ресурстары және нарық жағдайындағы
жұмысбастылық ... ... ... ... ... .. ... 27
3.2. Жұмыс күші нарығының инфрақұрылымы және оның
болашағы ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33 Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
КІРІСПЕ
Қоғамдық өндіріс процесінде қоғамдық өнімнің нақтылы қозғалысы сан
мыңдаған шаруашылық байланыстары арқылы жүреді. Олар кәсіпорындар-дың,
салалардың, аймақтық кешендердің ( территориялық кешендердің), ха-лық
шаруашылығының экономикалық қан тамыры іспетті, осы байланыстар арқылы
өндірістің қан айналымы жүзеге асады. Міне, қоғамдық өнімнің осы
қозғалысында нарық маңызды қызмет атқарады. Әрине, оның өміршең-дігі
өндірістің табиғатына, экономикалық, әлеуметтік жағдайына байланыс-ты,
дегенмен нарықтардың біраз дербестілігі бар, сондықтан да болар ұдайы
өндірістің барлық сатыларына, түпкі нәтижесі мен тиімділігіне айтарлықтай
әсер етеді.
Жалпы нарық мәселесі төңірегінде осы күнге дейін теориялық айтыстар
толастамай келеді. Экономикалық әдебиеттр мен зерттеулерде нарық деген
терминнің мәні осы күнге дейін ашыла қойған жоқ. Көпшілігі нарықтық
қатынасты стихиялық күштер үстемдік ететін ұйымдастырылмаған, у-шуы көп
кәдімгі базармен теңесе, ал енді біразы нарықты экономиканы барлық ауруынан
тез жазатын керемет дәрі деп те, немесе осы салада орын алып отырған
олқылықтармен қайшылықтарды тез реттейтін керемет күш деп те дәріптеуде.
Саяси экономикалық мағынада нарықты айырбас қатынасын білдіретін
экономикалық категория деп қарайды. Ол экономикалық қатынастар жүйе-сінде
ұдайы өндіріс процесінің маңызды сатысы, айырбасты сипаттайды. Сонымен,
нарық туралы өндірістің құрамды компоненті, тауарлы өндіріс пен айналыстың
заңдарына сүйенетін айналыс процесі. Нарық – тауар мен ақша айналысы
қатынастарының жиынтығы.
Экономикалық дамудың объективті жағдайы нарықты және оның
категорияларын (баға, бәсеке, ұсыныс, және т.б.) өмірге әкелді. Көп уақыт
бойы біздің еліміздегі басқарудың әкімшілдік-әміршілдік әдісі үстем етуі
нарықтың дамуына тежеу салды. Соңғы жылдары басқарудың экономикалық әдісіне
көшу нарықтық айырбасқа кең жол ашып отыр. Экономикалық өмірде шаруашылық
қызметін ұйымдастырудың бұл әдісі батыстық модельдерді қайталау емес.
Бұрынғы сациолистік елдердегі нарықтық қатынастардың ұлғюы щаруашылық
механизмін қайта құру барысындағы эаңды көрініс. Мысалы, Венгрияда 1988
жылдың өзінде экономикалық реформа барысында өндіріс құрал-жабдықтарына
көтерме сауданы енгізу арқылы нарықтың тепе-теңдігі қалыптастырылды. Әрбір
өндіріс әдісіндегі нарық меншікке байла-нысты өндіріс қатынастарының бүкіл
жүйесінде әрекет етеді. Біздің қоғамымызда да нарық өндірістің тиімділігі
мен халықтың әлеуметтік тұрмыс дәрежесін жақсарту бағытында қызмет істей
бастады.
Нарық – бұл нәтиже мен еңбек шығындары аралығындағы байланыстар- ды
(арақатынастарын) обьективті көрсететін, демек, өндірістің ағымдағы
мөлшеріне сай тұтынуды сипаттайтын өндіріс өнімдерін айырбастау актісінің
жиынтығы. Экономикалық қатынастар қалыптасқан қоғамда нарық қоғамдық
өндірісті біртұтас процесс ретінде ұйымдастырады. Тек нарық көмегімен ға-
на қоғамдық өндіріс экономикалық жүйеге (немесе экономикаға) айналады.
Осылайша нарық өз шешімін тауып, қоғамдық тұтынуды қамтамасыз етуге қажетті
мөлшердегі өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмысшы күші халық шаруашылығы
салалары арасында өзара пропорционалды түрде бөлінеді.
Нарық, айырбас, айналыс – бұл категориялар өзара тығыз байланысты
және тұрмыстық деңгейде жиі теңестіріледі. Сонымен қатар олар қатаң себеп-
салдарлы жүйеленген және тауарлы қатынастардың дамуындағы әр түрлі тарихи
сатыны білдіреді.
Қоғамдық еңбек бөлінісінің болуы қызмет пен еңбек өнімдерінің
айырбас қажеттілігінің пайда болуына әкеп соғады. Бұл айырбас барлық
экономика- лық дәуірге тән экономикалық категория екендігін білдіреді.
Нарық қоғамдық еңбек бөлінісімен келісілген және шаруашылық
субъектілерімен шеттелген тауарлы өндіріс дамуының табиғи-тарихи процесі
нәтижесі.
Алғашқыда нарық деп адамдар тауар мен қызметтерді айырбастайтын
орынды атаған. Олар қалалық алаңдар болған: Лондон "чревосы", Париж
"чревосы" және т.б.
Тауар өндірісінің дамуы мен қатар нарық та дамиды және күрделене түсе-
ді және оны экономистердің талдауы да тереңдетті және күрделене түсті.
Нарық көпжақты, оны әр түрлі жағынан зерттеуге болады. Сондықтан да
экономикалық әдебиеттерде оның көптеген анықтамалары бар.
Сатып алу және сату көзқарасы бойынша нарық сұраныс пен ұсыныстың,
өндіруші мен тұтынушының өзара әрекетінің сферасы ретінде қарастырыла-
ды.
Экономиканы ұйымдастыру көзқарасы бойынша нарықты экономика- ның іс-
әрекет етуінің қоғамдық формасы деп атайды
Нарықтық қатысушы тұлғалар позициясы бойынша нарықты шаруашы- лық
тұлғаларының арасындағы қоғамдық байланыс формасы деп көрсетеді.
Нарық жағдайында тиісті алғышарттар бірден жүйеге келтіріліп, аз уа-
қытта белгілі бір нәтижелерге қол жеткізе қою оңайға соқпайды. Нарықтық
экономиканың негізін экономикасы оңды дамыған елдердің тәжірибесіне на- зар
аударатын болсақ, онда нарықтың ұзақ жылдар бойы қалыптасқандығын көреміз.
Мәселен, АҚШ-та 1902 жылдан бастап, Калифорния университетін- де нарық
туралы дәріс оқытыла бастады. Себебі, сол тұста АҚШ-тың нарық жолына
түсуіне 1873-ші жылдарда басталған экономикалық дағдарыс себеп- кер болған
еді. Америка экономистері: Дэвид Уэлд, Эдвард Аткинсон, Генри Эмери,
Вальтер Дилл Скотт, Джорджа Фредерика және тағы да басқалары нарық жүйесін
капиталистік жүйеге орайластыру ісімен айналысты. Қазіргі уақытта АҚШ-та
осы мәселемен айналысатын 400-ден астам ғылыми-зерттеу институттар мен
коммерциялық фирмалар бар.
Ағылшын А.Смит экономика туралы бір ғана еңбек жазғанымен, оның дербес
ғылымға айналуының негізін қалаған ғалым деп саналады. Оның ең- бегі
"Халық байлығы" 1776 жылы жарық көрген А.Смиттің досы Давид Юм алғашында
бұл ұғымға ауыр болғандықтан, оны оқып-түсінетін оқырмандар саны көп болмас
деген пікірде жүрді. Алайда Юм қателескен екен, аталған кітапты адамдар 200
жылдан астам уақыт бойы талмай оқып үйренуде.
А.Смиттің ойынша, ұлттың басты байлығы, өзге экономистердің теріс
түсінігінше – алтын немесе күміс қорын жинауда емес, яғни байлық дегеніміз
– еңбек түрін атқаратын және ашық нарықта сауда жасайтын қарапайым
адамдардың әрекеттерінің нәтижесі. А.Смиттің пікірінше, нарықтық эконо-
мика – белгілі бір ұйымдастырылған жоспардың нәтижесі емес, көптеген
адамдар өздерінің жеке мүддесін қамтамасыз ету үшін мақсатты әрекеттердің
нәтижесі.
Экономика ғылым ретінде соңғы екі жүз жылдықта А.Смиттің еңбегінде
іргетасы қаланған теорияны талдау және оны толықтыру бағытында дамуда.
А.Смиттің нарық туралы ілімі Австрияның экономисі, Нобель сыйлығы-
ның лауреаты Фридрих Фон Хайектің еңбектерінде дамытылған. Оның ілімі
бойынша, нарық деген ұғым – ішкі себептерден пайда болған әлеуметтік тәр-
тіптің бір формасы. Хайектің айтуынша, нарық жүйесінің шегінде бағалы-
лықтың белгілі бір біркелкі шкаласы жоқ; ол тек бәсекелестік мақсатты жал-
ғастырады; солар үшін қызмет атқарады, бірақ олардың алдында қойған мақ-
саттарының қайсысы бірінші орындалу керектігіне кепілдік бермейді.
А.Смиттің ілімінен шығатын қорытынды мынадай: нарықтың тиімділігі
және барлық бәсекелестердің әрі олардың әрқайсысы өздерінің экономика- лық
мақсаттарына жету жолындағы мүмкіндіктерін арттыра беретіндігі.
Капиталистік қоғамның даму диалектикасының өз нарықтық экономика-
ны ұйымдастыруға әкелетіні аян. В.И.Ленин нарық мәселесіне ерекше мән
берген. XIX ғасырдың 90-шы жылдарында көптеген еңбектер шығарды. Оның
ішінде "Нарық жайлы әңгімелесу" рефераты және "Капитализмнің Россияда
дамуы" ғылыми еңбегін айтуға болады. "Айырбастау" – дейді В.И.Ленин, -
"адамдарды нарық арқылы біріктіреді". В.И. Лениннің айтуын- ша, "Нарық"
ұғымын қоғамдық еңбек бөлінісінен айыруға болмайды. Міне, сондықтан да
социализм орнатуда және социалистік шаруашылықты ұйым- дастыруда нарықтық
қарым-қатынастарды толық пайдаланудың қажет екен- дігі туралы В.И. Лениннің
көзқарасы көптеген жағдайларға байланысты өзге- ріп отырған. Олардың ең
бастылары: біріншіден, В.И.Лениннің көз алдында нарық мазмұнының өзгеруі,
оның еркін бәсекелестік капитализмінің – моно -полистік капитализм сатысына
көшу барысында атқарған рөлі; екіншіден, халқымыз орнатқысы келіп отырған
қоғам мен оның қозғаушы күштері тура- лы жалпы теорияның айқындала түсуі;
үшіншіден, дәуір кезеңіндегі эконо -миканы мемлекет тарапынан басқару
механизмінің дамуы.
І. Нарықтық экономиканың теориялық негіздері
1.1. Нарықтың мәні , құрылымы және дамуы
Нарық – экономикалық проблемаларды тиімді шешуді қамтамасыз ететін
тауарларды өндіру және оларды ақшаның көмегімен айырбастау процесінде
туындайтын экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығы, шаруашылық- ты
ұйымдастыру формасы.
Нарық қатынастарының зерттеуін экономикалық теория классикалық мек-
тебі өкілдерінің еңбегінен іздегеніміз дұрыс. Оған – Адам Смит пен Давид
Рикардо жатады. Адам Смит нарықтық зкономикаға барынша еркіндік беру қажет
деп есептеген. Мемлекет “laissez faire”-“өзінше жүре берсін” саясатын
жүргізгені абзал. Нарықтың өзі ұлы үйлестіруші саналады. Нарықтық тепе-
теңдік жай адам эгоизмінің негізінде жүзеге асады – пайдаға (табысқа)
мүдделі және еркін бәсекенің болуы. А.Смиттің ойынша, адам нарықта өз
0пайдасын көздей отырып, "қаперінде жоқ нәрсеге көрінбейтін қол арқылы
мақсатқа бағытталады. Өзінің мүддесін көздей отырып, қоғам мүддесіне жйірек
қызмет жасайды". Еркін нарыққа бар ниетінің артуының арқасында
А.Смит либерализм мектебінің айтулы идеологы болды (liberalis-еркін деген
латын сөзі).
Карл Маркс экономикалық теорияда нарық тепе-теңдігі мәселесін үш дең-
гейде қараған: микродеңгей – көп салалы шаруашылық деңгейін және қоғам -дық
шаруашылықтың ең жоғарғы, көп факторлы, ұдайы өндіріс дәрежесінің деңгейі.
Мысалы, Карл Маркс Капиталдың екінші томында нарықтық тепе-тең
-діктің жалпы схемасын экономиканың әртүрлі аясындағы өндіріс пен қорла
-нудың өзара байланыстылығына қатысты қарастырған. Карл Маркс схема -сында
ұдайы өндірістің екі бөлімшесі талданады (I-өндіріс құрал-жабдығы- ның
ұдайы өндірісі, II-тұтыну заттарының ұдайы өндірісі) және өзара айыр
-бастың болуы қарастырылады.
Жай және ұлғаймалы ұдайы өндіріс заңдары айқындалады және жиынтық
қоғамдық өнімнің өткерілу шарты көрсетілген. Жиынтық қоғамдық өнімнің
өткерілуі I-ші мен II-ші бөлімшелердің арасындағы және әр бөлімшенің өз
ішіндегі пропорциясының сақталғанда ғана жүзеге асу мүмкіндігін К.Маркс
ұлғаймалы ұдайы өндіріс схемасында көрсеткен. Осы пропорциясының бұзы-
луы әртүрлі өндіріс аясының өзара байланысының бұзылуына әкеліп, артық
өндіру дағдарысын тудырады. К. Маркстың ұлғаймалы ұдайы өндіріс
схемасындағы жалпы нарқтық тепе-теңдік швейцар экономисы Леон Валърас (1834-
1910жж.) осы тектес теориясына дөп келеді. Италъия экономистері Валъфредо
Парето (1848-1923 жж.) мен Энрико Бароне (1859-1924 жж.) сияқты
замандастары дер кезінде ол теорияны бағаламады. Шынын айтсақ, жалпы тепе-
теңдікті талдау шаруашылықты жоспарлы жүргізу теориасының салдарын жасады.
Дерективті-үлестіру жүйесін басқару кезінде нарық мәсәлесін ғылыми
зерттеудің қажеттілігі болмады. Әміршілдік-бюрократтық жүйенің идиоло
-гиялық нұсқауының құрсауында болған экономикалық ғылым, көптеген жыл-
дары нарықтың мәні, ролі, орынына догматикалық көзқарас бұрынғы Одақ
экономикалық жүйесінде басым болды.
Нарықтық теория мен практикадағы мәнінің зор екендігіне қарамастан
таяу шетел мен Қазақстан Республикасы ғалым-экономистерінің нарық жайлы
пікірі біркелкі емес. Бірнеше анықтамаларды келтіріп көрейік.
Нарық – белгілі жүйе әрі айырбас нәтижесі мен жағдайына немесе
өндіріс факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту, шаруашылық
субъектілерін байланыстырушы ұйым.
Нарық – тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар арасын-дағы
белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы.
Нарық – сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды өткеру жайлы
қатынастар жүйесін көрсетеді.
Осы көзқарастың әрқайсысында жеткілікті аргумент келтірілген және
нарықтық қатынастардың объективті нақтылығын көрсетеді, бірақ мәселенің тек
бір жағын ашады. Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің емес,
айырбас саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастар- дың
субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар
қатынасының дамыған түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның нәрсе,
сатушы мен сатып алушы нарықтық қатынаста мүлде әртүрлі субъекті болып
табылады. Белгілі жағдайдың бірі тауар – ақша, нарық байла- ныстары сату –
сатып алу аспектісімен ғана шектелмейді. Бастау айырбас пен айналыс аясының
қатынасынан басталмайды, ол өндірістік қатынастан баста- лады және өнім сол
жерде өндіріліп, экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген өнім
қай кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы –ақша қатынасы
болатындығы айқындалады.
Нарық іс-әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, оның бәсекелестік-
пен шығын минимумын төмендетуге, өзара пайдалы өндірістік байланыстар- ды
құру сияқты сапалы қасиеттерінен айырады. Демек, нарық пен нарықтық
қатынастар жоқ өндіріспен салыстырғанда, тауарлы өндірісті тиімді көрсете-
тін жоғарыдағы іс-әрекеттер екені аян.
Мемлекеттік-әміршілдік экономикадан басқасына өту экономиканы орта
-лықтан жоспарлы басқарудан бас тартуға әкеледі. Себебі, қоғамның экономи-
калық өмірін басқаруды жақсы әрі тиімді тек нарық атқара алады. Нарықтың
мәні тұрғысынан қарасақ, онда оның мән-мағынасын жоғарыдағыанықта ма лардың
ешқайсысы аша алмаған. Біздің ойымызша, нарықтың мәнін дәлірек Ю.Я.Ольсевич
айтқан: Нарықты әдеттегідей айналым саласына теңей салу... дұрыс емес,
себебі өндіріс, бөлу, тұтынудың тұла бойы нарықтық таңбамен сызылған.
Нарық – өзін-өзі реттеуші ұдайы өндіріс жүйесі, барлық элемент пен
буындар төлем қабілеттілігі бар сұраным мен ұсынымның тұрақты әсерінде
болады.
Біздің ойымызша, бұл анықтамаға мына сөздерді қосуға болады: тек
қатаң бәсекелестік ортада. Осы анықтама біздің нарық жайлы шектелген
ойымызды кәдімгідей кеңейтеді. Осыдан байқалатыны, өзін-өзі қаотына
келтіретін біртұтас экономикалық жүйені нарық – дейміз және ол
орталықтанған мемлекеттік жоспарлы теттеуші экономиакны ауыстыруға
қабілетті.
Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады: нарық ұғымын тар шеңберде
сату түрін ұйымдастырған және орнын анықтаған деп түсінсек, кең шеңберде
қоғамдағы экономиканы ұйымдастырудың түрі деп қарастырамыз.
Қазіргі нарық күрделі жүйені құрап, ол көптеген саладан және табиғаты
әртүрлі функционалдық жүйелер тобынан тұрып, өндіруші мен тұтынушы
арасындағы шаруашылық байланыстарын құрайды.
Кесте №1.
Әртүрлі белгісіне қарай нарықты классификациялау:
№ Ұйымдық тұрғыдағы белгісі Құрылымдық тұрғыдан бөлу
1 Территориялық Базар, биржа, аукцион, жәрмеңке, ай-
мақтық нарық, ішкі (ұлттық) нарық,
әлемдік нарық.
2 Бәсекелестік сипат пен Монополиялық, олигополиялық, моно-
деңгейі тұрғысынан полиялық бәсеке, еркін, реттеуші.
3 Пропорционалдық Баланстанған, баланстанбаған.
деңгейі тұрғысынан
4 Салалық сипаты Сала аралық, салалық, ішкі
тұрғысынан салалық.
5 Тауарды бағыттау Азық-түлік, азық-түліктік емес,
тұрғысынан тағамдық немесе тағамдық емес.
6 Заңдылыққа сай келу тұрғысынан Арнайы ресми, ресми емес
(көлеңкелі).
7 Жетілу деңгейі Дамыған нарық,
тұрғысынан қалыптасушы нарық.
8 Нарық субъектісі Сатушы нарығы,
тұрғысынан тұтынушы нарығы.
Нарық – күрделі жүйе, оның құрылымын әртүрлі белгілермен
классификациялауға болады. Елдегі барлық нарықты былай жіктейміз: ішкі
(ұлттық) нарық, еларалық, аймақтық, біріккен нарық және ішкі
(республикалық, облыстық, облысаралық) нарық, әлемдік нарық (Кесте №1).
Әлемдік нарық жеке елдің ішкі нарығымен байланысты. Ол байланыс- тар
өндірістік кооперация мен интеграция, сыртқы сауда, тауар айырбастау
операциясымен жүзеге асып отырады. Қазіргі уақытта нарықтар арасындағы
байланыстар ұлғаюда. Шығыс Европа мен Европаның экономикалық қауым-дастық
(ЕЭҚ) елдері арасында және дүниежүзілік нарық қалыптасуда.
Қазіргі ішкі нарық – түгел алып қарағандағы елдің ұлттық нарығы:
өндіріс құрал-жабдығы нарығы, тұтыну нарығы, капитал нарығы, ғылыми-
техникалық идея нарығы, бағалы қағаздар нарығы, жұмысшы күші нарығы енеді.
Ішкі нарықта белгілі түрде экономикалық қатынастар дамып, жағдай мен
нәтижелерді сату-сатып алу немесе өндіріс факторы арқылы жүргізіледі. Бұл
қатынастар тауар-ақша түрінде байқалып, ішкі нарық қызметінің жағдай-ын
ақша мен тауар айналымының бар болуын көрсетеді.
Экономикалық айырбастаудың ерекше түрі және жағдайымен байланыс
-тырылып, тереңдеген еңбек бөлісіне қарай топтасқан елден құралған нарығы –
еларалық біріккен нарық дейміз. Нарықтық қатынастардың жетілу деңгейі
тұрғысынан нарықты былай жіктейміз: дамыған нарық, қалып-тасқан нарық және
әртүрлі дәрежедегі бәсекені шектеу нарықтары (монополиялық, олигополиялық,
монополиялық бәсеке).
Бәсекелестік сипат пен деңгейі тұрғысынан былай жіктейміз:
а) мемлекеттік нарық – бір субъектінің бағаны анықтауымен сипатталады,
алайда сол тауарды шығаратын басқа да субъектілер болуы мүмкін. Олардың
өндірістегі үлесі аса көп емес, сондықтан монополиялық бағаны өзгертуге
шамасы келмейді;
ә) олигополиялық нарықта азғана сатушылар іс-әрекет жасап, олардың
әрқайсысы тауар бағасына әсер етуі мүмкін;
б) монополиялық бәсеке нарығы – еркін нарық (бәсекелестер көп болады)
тетігі мен өндіріс облысындағы монополияны кең жіктелген өніммен
сабақтастығы. Бұл шағын кәсіпорынның өзінде де бағаны кең өрісте вариа-
циялуаға көмектесіп, нарықта өтімдік жағдайда болуға итермелейді.
Сатушы нарығы және сатып-алушы нарығы болып та жіктеледі. Сатушы
нарығы деп сатушы көп билікке ие болып, субъекті белсенділігін сатып алушы
жүзеге асырған нарықты айтамыз. Нарықтың мұндай күйде бо-луы өндірушілер
монополиясының еркін нарықта сипат алумен түсіндіріледі. Сатып алушылар
нарығы деп сатып алушылар көп билікке ие болып, нарықтың субъекті
белсенділігін сатушылар жүзеге асырған нарықты ай -тамыз.
Атқарылып жатқан заңдылықтарға сай көзқараспен нарықты былай жіктей-міз:
ресми және ресми емес.
Нарықты ірі тауар топтарына қарай – азық-түлік және азық-түліктік емес
тауарлар, жекелеген тауарлар нарығы (көкөніс, мата, аяқ киім,теле-
аппаратура, автомобиль және т.б.) болып жіктеледі. Тауар топтарындағы
нарыққа мыналар жатады: нан-бәлішке өндіру нарығы, ұн және тары нарығы,
макарон өндіру нарығы және т.б. Киім нарығында мынаны жіктеп қараймыз:
тігін (өндірісі), тоқыма тауарлар, бас киім мен шөлке-нәски өндірісі
нарығын қандай жағдай болмасын ішкі нарығын біреу-ақ. Олардың барлық
сегмент –терінің дамуы мен қызмет жасауы бір-бірімен байланысты және бір-
біріне тәуелді. Сондай-ақ ол тұйық емес, себебі сыртқы нарықпен тығыз
байланыс -ты.
Нарықтың құрылымы.
Сурет №1.
Адамзат қызметінің аясына байланысты (өндірістік, өндірістік емес,
қаржылық, руханияттық және тауар-ақша айналысының саласы) жалпы ұлт -тық
ішкі нарықты шартты жағдайда бірнеше түрге бөлуге болады (сурет №1).
Адамзат қызметінің әрбір аясы ұлттық нарықтық жекелеген элементінің
қалыптастырып, нақты өмірде біркелкі тұтастықты байқатады. Олар өзара бір-
бірімен байланысты және бір-біріне тәуелді. Мысалы, өндірістік сала және
материалдық емес игіліктер мен қызмет көрсету салалары – өндіріс құрал-
жабдығы, тұтыну тауарлары мен қызмет жасау, жұмыс күші нарықта -рын
қалыптастырады.
Нарықтық экономика – ертеден келе жатқан шаруашылықтың жүргізу құралы,
оның дамуының өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы айырбас пен
қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық қаты-настарының
дамуын мынадай негізгі кезеңдерге бөлуге болады:
а) нарық элементтерінің пайда болуы;
ә) натуралдық айырбас кезеңі нарығы;
б) тауар баламасы кезеңінің нарығы;
в) тауар емес кезеңнің балама нарығы;
Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады, олар
өндірістің шарттары болып табылмайды. Құндық қатынастар, әрбір жеке сау- да-
саттық көріністерде кездейсоқ болады.
Екінші кезеңдегі тауар қозғалысын мына формула бойынша Т1 – Т2 көрсетуге
болады. Балама айырбас көбіне-көп өндірістің шарты бола бастай -ды. Осының
нәтижесінде қоғамдық қажетті шығындар категориясы қалыпта -сады. Құнның
субстанциясы әліде болса тауардың бір түрімен біртұтас бо -лып бірігіп
кеткен жоқ, таза "таза" құнның иеленушісі болып бірнеше тауар -лар көрінуі
мүмкін.
Үшінші кезеңдегі тауар тепе-теңдігі мына айырбас формуласы бойынша Т1
– Т2 , балама –Т2 . Әрбір жергілікті нарыққа балама тауардың бір түрі тән.
Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты әрдайым ортасынан ығысып шығып қалып
отырады. Бұл кезеңде "таза" құн өзінің иеленушісінің белгілі бір зат -тық
формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді, оған тауар қабығынсыз өмір сүре
алмайтын "шығындық" және "шығындық емес" деп бөлінетін құрамалары
байланады. Дүниежүзілік нарықтың қалыптасуымен құнның жеке дара иеленушісі
қызметін алтын атқара бастайды.
Төртінші кезеңдегі тауар қозғалысының формуласы: Т1 – тауар емес бала
-ма – Т2 . Алтынға тікелей айырбастың тоқталуымен, құнның "таза" иеленуші-
лері несйе ақшалар өзінің "тауарлық" мәнін жоғалтады. Былайша айтқанда,
құнның өзінің заттық иеленушісінің оқшаулануы – қазіргі замандағы нарық-ты
сипаттайтын құбылыс болып табылады.
Адамның қоғамда өмір сүру тарихында экономиканы ұйымдастырудың үш
моделі қалыптасқан. Олар: а) жоспарлы-нұсқаулы; ә) нарықтық; б) аралас
болып келеді. Жоспарлы-нұсқаулы экономика жағдайында шаруашылықты
ұйымдастырудың әкімшілдік-әміршілдік механизмі өндіруші үстемдігіне не
-гізделген. Мұндай жағдайда нарықтық инструмент қажет емес. Тауар өндіру
-ші мен тұтынушылардың арасындағы шаруашылық байланысы орталық ор -ган
арқылы жоспардың көмегімен жүзеге асады. Әміршілдік модельде бар-лығы
ертерек есептелініп, бар позиция бойынша алдын-ала баланс жасалады.
Орталықтың жоспарлаушы органдары нұсқау түрде төменгі ұйымға нені өндіруді
және кімге, қандай бағамен өндіруді анықтап береді. Мұндай мо-дельдің
негізгі принципі: Қолымыздан не келеді, соны өндіреміз; қолда не бар, соны
алыңыз. Орталықтан бекітілген қор бойынша материалдық ре-сурстарды
жоспарлы бөлу – экономиканың осындай моделінің негізі болып табылады.
Нарықтық модельге негізделген экономика шаруашылықты ұйымдастыру -ды
былай жүзеге асырады: жеке тұтынушы мен өндірушілер нарық арқылы өзара іс-
әрекет жасап, экономикадағы басты үш мәселені шешуді мақсат ете-ді. Оларға:
нені, қалай және кімге өндіруді жүзеге асыру қажеттілігін жатқызамыз.
Нені өндіру? Тұтынушы кезкелген тауарды таңдау арқылы өз дегенін жүр-
гізеді. Егер сатып алушы белгілі тауар түрін көптеу алатын болса, онда ол
тауарға баға өседі. Мұндай механизмнің қалыптасуы экономикалық тәртіпке
шақырып, бірақ ретсіздікке жүгіне анархияға жол бермейді. Нарықтық шар-
уашылық механизімінің іс-әрекеті автоматты сипат алып: тауарға сұраным
өссе, баға көтеріледі және тауар өндіруші өндіріс көлемін ұлғайтады. Кейде
кері құбылыс болуы мүмкін.
Қалай өндіру? Тауар өндірушінің өзара бәсекелестігімен анықталады.
Баға бәсекелестігін жеңіп, белгілі пайда алу үшін тауар өндіркшінің бір
ғана соқ-пағы бар – арзан әрі сапалы өнімді шығару. Мұндай өнім қандай таур
өндіру-шіде болмақ? Әрине, өндірісте ҒТП элементін кең қолдануды
ұйымдастыр-ған, ресурсты үнемдеген, білікті кадрлары бар тауар өндірушілер
болады. Нарық өндіріске ҒТП-ті ендіріп, тұтынушыға баға мен сапасы
көңілінен шы-ғатын өнімді шығаруға өндірісті барынша итермелейді.
Кімге өндіру? Бұл құбылыс сұраным мен ұсынымның арақатынасымен бай-
ланыстырылып түсіндіріледі. Нарықты тұтынушының саны мен құрылымы, оның
табыс деңгейі және т.б. параметрлер арқылы тамырын басып, біліп отыру
керек.
Нарықтық модель кезінде экономиканы кім басқарады? Экономиканы тұтынушы
сұраным мен техникалық прогресс деңгейінің дамуын реттеу ар-қылы нарықтық
механизм басқарады. Осы үш мәселе Нені өндіру керек, Қалай өндіру
керек, Кімге өндірілуі керек экономикалық жүйенің діңгегі болып
табылады, бірақ оларды шешу әртүрлі жолмен жүзеге асады.
Таң ғажайып неміс экономикасының авторы, профессор Людвиг Эрхард
Барша жанға әлауқаттылық (1956ж.) еңбегінде былай деген: Нарықтық
шаруашылықтың кез-келген жоспарлы шаруашылықтан артықшылығы сол, нарықтық
шаруашылықта күнде, сағат сайын икемделу процесі жүреді. Ол ұлттық өнім мен
ұлттық табыстың, сұраным мен ұсынымның арақатынасын дұрыс жолға қойып, тепе-
теңдікке келтіреді.
ІІ. ҚР – да Нарықтық экономиканың қалыптасу.
2.1. Нарықтың түрлері мен қызметтері
Нарық мынадай қызметтерді атқарады:
Кесте№2.
ұдайы өндіріс процесін үнемі – бәсеке арқылы тиімсіз
қамтамасыз ететін реттеуші; шаруашылық түрінен экономиканы
ұсынымның көлемі мен құры-лымының сауықтыру (санациялау) тазалау;
жедел өзгеруі және оның сұраным
төлем қабілетіне икемделуі;
– экономикалық оқшауланған құрылымдық тұтыну, тұтынысынан
тауар өндіруші мен тұтынушы- (табыстың осы кездегі деңгейіне
лар арасын байланыстыратын қарай) ыңғайлы рациональды таңдауға
буын; тұтынушыны экономикалық мәжбүр ету;
– экономиканың жағдайы өндірістік шығындарды
туралы объективті ақпарат көзі төмендетуге тауар өндіруші- лерді
(борометрі, экономиканың айнасы; экономикалық ынталан-дыру және оларды
өте қажетті қоғам аясына жұмсау;
– тауар мен еңбектің қоғамдық – тауар өндірушіні жоғары сапалы
маңызын наықтау және мойындаушы және жоғары еңбек өнімділігіне
құрал. экономикалық тұрғыдан мәжбүр ету.
Нарықтың ролі өте-мөте жалпы түрде оның қызметі арқылы ашыла түседі
(кесте №2).
Нарық қызметінің көп түрлерінің ішіндегі ерекшесі реттеуші роль
атқаруы болып табылады. Ол ұдайы өндіріс процесін тиімді әрі үздіксіз
қамтамасыз етеді. Нарықтың реттеуші ролін әкімшілік басқарудың ауыстыруы
экономи-калық жүйенің түрінің өзгеруіне алып келіп, сүйкессіздікке,
тапшылықтың тууына, адамның экономикалық өсудегі қозғаушы күші ролін жоюға
алып ба-рады.
Нарықтың келесі қызметі – ақпараттық. Тауар бағасы мен қызмет
көрсету, банктегі депозит пен несиеге пайыздық өсімнің призма арқылы
тұрақты өзге-руі нарықты экономиканың борометріне әрі айнасына айналдырады.
Нарық өндіріске қатысушыларға қоғамдық қажетті өндіріс шығындары жайлы же-
дел объективті ақпарат береді. Сондай-ақ, әрқайсысы сатылатын әрі сатып
алынатын тауар мен қызмет көрсетудің қоғамдық қажетті сапасы мен ассор-
тименті туралы да нарық хабар жеткізеді.
Нарықтық механизм сауықтыру (санациялық) қызметті де атқарады.
Бәсеке күресінің жәрдемімен қоғамдық өндірісті тиімсіз шаруашылық
бірліктерінен тазартады және керісінше олардың даму болашағы барларына
тиімді жағдай жасайды.
Біздің нарық терең монополияланған. Нарықтағы барлық тауардың 50-70%
солардың өндірген өнімін құраса, онда кәсіпорын (фирма) қызметі монопо
-лияланған саналады. Сондықтан нарықтық ортаны қалыпқа келтіру үшін бә-
секелестер әлемін жасау қажет. Бұл нарықтық қатынастардың табиғи күй-жайы.
Осы жағдайда тауар өндірушілер марапатталып, кәсіпкер өндіріспен
байланысады және өнімді шығаруға қызыға түсіп, қызметке белсенді кіріседі.
Осылармен қатар, маңыздылығы жағынан басқалардан кем түспейтін
қызметтеріне мыналар жатады: тауардың қоғамдық маңызын мойындау; өндірістік
шығындарды азайтады экономикалық ынталандыру; еңбекке деген материалдық
стимулдарды экономикалық жағынан қамтамасыз ету.
Нарықтық күрделі экономикалық категория ретінде өз бетінше емес,
әртүрлі факторларға байланысты белгілі бір нақты әлеуметтік-экономикалық
жағдайларда өмір сүреді. Дүниежүзілік тәжірибе нарықтық механизмнің
мынандай жағдайлар мен шарттар орындылғанда ғана тиімді қалыптасаты-нын
және өмір сүруін дәлелдеп берді (Кесте №3).
Нарықтың қалыптасуының негізгі компонентері.
Кесте №3.
Шаруашылық Меншік Өндіріс қуатының
субъектілердің қатынастарының белгілі бір резерві
дербестігі алуан түрлі мен бос
мен тәуелсіздігі формалары жұмыскерлердің
болуы
НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ШАРТТАРЫ
Тауар контрагенттер
өндірушілердің өздерінің нарық
және сауда өнімдеріне инфрақұрылымын
делдалдарының баға белгілеу
бәсекесі құқы жасау
- шаруашылық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі;
- меншік қатынастарының алуан түрлі нысандары;
- өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос жұмыскерлердің болуы;
- нарық инфрақұрылымын жасау;
- тауар өндірушілердің сан алуан түрлерінің болуы;
- контрагенттер өздерінің өнімдеріне баға белгілеу құқы.
Енді осы шартарға толығырақ тоқталайық.
Біріншіден, экономикалық субъектілердің дербестігі мен
тәуелсіздігі,олардың келісім-шартқа отыруға және өздерінің тапқан
табыстарына иелік етуге толық құқылығы.
Екіншеден, меншіктік қатынастардың алуын түрлі нысандарының болуы
(нарық өзінің жақсы қасиеттерін мемлекеттік меншіктің үлесі 30-40 % -тен
асқанда жоғалта бастайды), олардың өндірістегі тең құқылығы. Меншіктің
әртүрлі нысандарын пайдалану туралы өндіріс және айналыс қатынастары-ның
алуан түрлі агентердің пайда болуына, олардың еркіндігіне, бәсеке күресіне,
былайша айтқанда тиімді қызиет жасайтын нарықтық құрылуына жеткізеді.
Дегенмен, бұл процесс әкімшілдік-әміршілдік басқару жүйесін қайта құруда
кездесіп отырған қайшылықтыр мен қарсылықтардың нәтиже-сінде өте баяу
жүзеге асуда. Бірсыпыра ғалымдар, саясаткерлер, журналшы-публицистер осы
жағдайдан шығудың жолын меншікті жаппай мемлекет иелігінен алу және
өндірісті жекешелендірумен байланыстырады. Біздіңше бұл ұщқары пікір,
қазіргі кезде жаппай мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бір
кездердегі жаппай национализациолау (өндіріс құрал-жабдықтарын мемлекеттік
меншікке айналдыру) және ауылшаруашылығын жаппай ұжымдастыру сияқты
экономиканың үстінен жасалған зорлық болар еді. Бүкіл дүниежүзілік
тәжірибекөрсетіп отырғанындай, қазіргі заманғы өндіріс белгілі бір
мөлшердегі мемлекеттік меншіксіз және мемлекеттік реттеуінсіз сәтті дами
алмайды. Бүгінде – қай жерде күшті мемлекет бар, сонда қуатты экономика.
Нарықты экономикаға көшу кезінде ескеретін маңызды жәйт – ол өндіріс
құрал-жабдықтарына жеке меншік және кәсіпкерліктің толық еркіндігін заң
жүзінде бекіту. Онсыз шын мәніндегі нарықтық экономикаға көшудің эконо-
микалық мәні болмайды.
Үшіншіден, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарықтың тиімді
жұмыс істеу щарттарының бірі - өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос
жұмыскерлердің болуы. Нарықты экономикалық жағдайлардан өндіріс қуатының
және жұмыскерлердің толық тамтылуын мақтаныш арқауы бола алмайды, керісінше
ол алаңдатушылық туғызуы қажет. Бұндай жағдай эконо-миканың маневр жасау
кеңістігінен айырады, гның сұранымға икемділігін баяулатады. Сайып
келгенде, ондай экономика тауарлар жетіспеушілігін, материалдық иеліктерді
қайта бөлуде әкімшілдік әдістердің басым болуына жол береді.
Төртіншіден, нарық механизімінің үзіліссіз қызмет жасауы үшін оның
инфрақұрылымын жасау қажет. Оған тауар және қор биржалары, еңбек биржасы,
коммерциялы банктер, кәсіпкерлердің ерікті институты болып табылатын қор
биржасыда акцияларды, мемлекттік облигацияларды, басқа да бағалы қағаздарды
сатып алу және сату, валюталық келісім-шартқа отыру, акциялар мен
валюталардың нарықтық курсын белгілеу сияқты операциялар жасалады. Сөйтіп,
кәсіпкерлік үшін аса қажет қаржы ресурстарының үздіксіз қозғалысын, оларды
кәсіпкерлердің шапшаң пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Нарықтық экономика жалпылама негіздегі ерекше инфрақұрылым-несие
жүйесінсіз жұмыс істей алады. Оның коммерциялық, мемлекеттік, иновациялық
(ғылыми-техникалық) жаңалықтарды жүзеге асыру үшін бері-летін қарыз, (
ипотекалық) жыл-жылымайтын мүліктердің (жер, құрылыс) кепілдігіне ақшалай
қарыз беруші банкілер, сақтық компаниялық, әр түрлі қоғам, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz