Термин ұғымы
1. ТЕРМИН ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖАСАЛУ КӨЗДЕРІ
1.1 Терминқор қалыптастыруда пайдаланылатын ішкі көздер
1.2 Терминқор қалыптастыруда пайдаланылатын сыртқы көздер
2 ТЕРМИН ЖАСАУДАҒЫ АУДАРМА ТӘСІЛ
2.1 Заң саласына қатысты терминдердің аударылуы
2.2 Медицина терминдерінің жасалуы мен қолданысы
2.3 Экономикалық терминдердің тілдегі көрінісі
2.4 Терминдердің аударылып берілуінің басқа да ғылым салаларына қатысы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1.1 Терминқор қалыптастыруда пайдаланылатын ішкі көздер
1.2 Терминқор қалыптастыруда пайдаланылатын сыртқы көздер
2 ТЕРМИН ЖАСАУДАҒЫ АУДАРМА ТӘСІЛ
2.1 Заң саласына қатысты терминдердің аударылуы
2.2 Медицина терминдерінің жасалуы мен қолданысы
2.3 Экономикалық терминдердің тілдегі көрінісі
2.4 Терминдердің аударылып берілуінің басқа да ғылым салаларына қатысы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Термин - ғылыми немесе өндірістік - технологиялық ұғым атауы болып табылатын арнайы қолданыстағы дефинициясы (ғылыми анықтамасы) бар сөз немесе сөз тіркесі.
«Термин» атауының әр кезеңде ұлт тіліне түрліше аударылып, оның бірнеше баламасы ұсынылады. О баста қазақ терминологиясы дамуының Байтұрсынұлы кезеңінде «пән сөз» деп аталды. Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары жарық көрген алаш оқығандарының еңбектерінде, сол жылдардың мерзімді басылымдарында осы термин жиі қолданыла бастаған еді. АБайтұрсынұлы да «пән сөзі» деп қолданған. Елдес Омарұлы, Нәзір Төреқұлұлы, Халел Досмұхамедұлдарының еңбектерінде де осы атау пайдаланылды. Е.Омарұлы 1924 жылы Орынборда өткен қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде жасаған баяндамасы «Қазақша пән сөздер» деп аталса, А.Байтұрсынұлы 1926 жылы Бакуде өткен бүкілодақтық конференциясында жасаған баяндамасында «пән сөз» терминін қолданған. Білім ордасы бекіткен терминдер сөздігі 1927 жылы Н.Қаратышқанұлының құрастыруымен «пән сөздері» деген атпен жарық көрді. Бұл атау сол қалпымен бірізді қолданыла бергенде қазіргі күнге дейін қалыптасып, төл терминдеріміздің бірі болып та кеткен болар еді. Алайда отызыншы жылдардың бас кезінен бастап терминологияны халықаралықтандыру, орыс тілінің терминологиясын үлгі етіп алу бағытына бет бұрғандықтан, «пән сөзді» - «термин» атауы алмастырды. Дәлірек айтқанда, ұлттық терминқорды қалыптастыруда Ахаңдар ұстанған бағыттан өзге жолды таңдап, сол жолдың прогресшілдігіне сенген қазақ совет оқығандары, терминология тізгінін ұстаған ғалымдар, мамандар алмастырды. Отызыншы жылдардан бастап тоқсаныншы жылдарға дейін «термин» сөзі барлық әдебиеттерде баламасыз бірізді қолданылып келді. Елдегі орныққан тілдік жағдаят пен терминологияны дамытуда ұстанған қағидаттарымызға сәйкес отызыншы жылдардан кейін оны ұлт тіліне аударуды, оған қазақша балама табуды ойлап көп ешкім бас қатыра да қоймады. Уақыттың талабына бағыну, заман ағымынан шықпау – жаңаша жол іздеуді, қандайда бір өзгеріс жасауға талпынуды қажет етпейтіні белгілі. Сол себепті бұл сөз аталған кезеңде (1930-1990 жылдар арлығы) білім алған екі-үш ұрпақтың құлағына құйылып, санасына сіңіп, үйреншікті атауымызға айналды десек те болады.
«Термин» атауының әр кезеңде ұлт тіліне түрліше аударылып, оның бірнеше баламасы ұсынылады. О баста қазақ терминологиясы дамуының Байтұрсынұлы кезеңінде «пән сөз» деп аталды. Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары жарық көрген алаш оқығандарының еңбектерінде, сол жылдардың мерзімді басылымдарында осы термин жиі қолданыла бастаған еді. АБайтұрсынұлы да «пән сөзі» деп қолданған. Елдес Омарұлы, Нәзір Төреқұлұлы, Халел Досмұхамедұлдарының еңбектерінде де осы атау пайдаланылды. Е.Омарұлы 1924 жылы Орынборда өткен қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде жасаған баяндамасы «Қазақша пән сөздер» деп аталса, А.Байтұрсынұлы 1926 жылы Бакуде өткен бүкілодақтық конференциясында жасаған баяндамасында «пән сөз» терминін қолданған. Білім ордасы бекіткен терминдер сөздігі 1927 жылы Н.Қаратышқанұлының құрастыруымен «пән сөздері» деген атпен жарық көрді. Бұл атау сол қалпымен бірізді қолданыла бергенде қазіргі күнге дейін қалыптасып, төл терминдеріміздің бірі болып та кеткен болар еді. Алайда отызыншы жылдардың бас кезінен бастап терминологияны халықаралықтандыру, орыс тілінің терминологиясын үлгі етіп алу бағытына бет бұрғандықтан, «пән сөзді» - «термин» атауы алмастырды. Дәлірек айтқанда, ұлттық терминқорды қалыптастыруда Ахаңдар ұстанған бағыттан өзге жолды таңдап, сол жолдың прогресшілдігіне сенген қазақ совет оқығандары, терминология тізгінін ұстаған ғалымдар, мамандар алмастырды. Отызыншы жылдардан бастап тоқсаныншы жылдарға дейін «термин» сөзі барлық әдебиеттерде баламасыз бірізді қолданылып келді. Елдегі орныққан тілдік жағдаят пен терминологияны дамытуда ұстанған қағидаттарымызға сәйкес отызыншы жылдардан кейін оны ұлт тіліне аударуды, оған қазақша балама табуды ойлап көп ешкім бас қатыра да қоймады. Уақыттың талабына бағыну, заман ағымынан шықпау – жаңаша жол іздеуді, қандайда бір өзгеріс жасауға талпынуды қажет етпейтіні белгілі. Сол себепті бұл сөз аталған кезеңде (1930-1990 жылдар арлығы) білім алған екі-үш ұрпақтың құлағына құйылып, санасына сіңіп, үйреншікті атауымызға айналды десек те болады.
1. ТЕРМИН ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖАСАЛУ КӨЗДЕРІ
Термин - ғылыми немесе өндірістік - технологиялық ұғым атауы болып
табылатын арнайы қолданыстағы дефинициясы (ғылыми анықтамасы) бар сөз
немесе сөз тіркесі.
Термин атауының әр кезеңде ұлт тіліне түрліше аударылып, оның
бірнеше баламасы ұсынылады. О баста қазақ терминологиясы дамуының
Байтұрсынұлы кезеңінде пән сөз деп аталды. Өткен ғасырдың жиырмасыншы
жылдары жарық көрген алаш оқығандарының еңбектерінде, сол жылдардың
мерзімді басылымдарында осы термин жиі қолданыла бастаған еді.
АБайтұрсынұлы да пән сөзі деп қолданған. Елдес Омарұлы, Нәзір Төреқұлұлы,
Халел Досмұхамедұлдарының еңбектерінде де осы атау пайдаланылды. Е.Омарұлы
1924 жылы Орынборда өткен қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде жасаған
баяндамасы Қазақша пән сөздер деп аталса, А.Байтұрсынұлы 1926 жылы Бакуде
өткен бүкілодақтық конференциясында жасаған баяндамасында пән сөз
терминін қолданған. Білім ордасы бекіткен терминдер сөздігі 1927 жылы
Н.Қаратышқанұлының құрастыруымен пән сөздері деген атпен жарық көрді. Бұл
атау сол қалпымен бірізді қолданыла бергенде қазіргі күнге дейін
қалыптасып, төл терминдеріміздің бірі болып та кеткен болар еді. Алайда
отызыншы жылдардың бас кезінен бастап терминологияны халықаралықтандыру,
орыс тілінің терминологиясын үлгі етіп алу бағытына бет бұрғандықтан, пән
сөзді - термин атауы алмастырды. Дәлірек айтқанда, ұлттық терминқорды
қалыптастыруда Ахаңдар ұстанған бағыттан өзге жолды таңдап, сол жолдың
прогресшілдігіне сенген қазақ совет оқығандары, терминология тізгінін
ұстаған ғалымдар, мамандар алмастырды. Отызыншы жылдардан бастап тоқсаныншы
жылдарға дейін термин сөзі барлық әдебиеттерде баламасыз бірізді
қолданылып келді. Елдегі орныққан тілдік жағдаят пен терминологияны
дамытуда ұстанған қағидаттарымызға сәйкес отызыншы жылдардан кейін оны ұлт
тіліне аударуды, оған қазақша балама табуды ойлап көп ешкім бас қатыра да
қоймады. Уақыттың талабына бағыну, заман ағымынан шықпау – жаңаша жол
іздеуді, қандайда бір өзгеріс жасауға талпынуды қажет етпейтіні белгілі.
Сол себепті бұл сөз аталған кезеңде (1930-1990 жылдар арлығы) білім алған
екі-үш ұрпақтың құлағына құйылып, санасына сіңіп, үйреншікті атауымызға
айналды десек те болады.
Отызыншы жылдары пән сөз терминінің пән атаулары деген нұсқасын
қолданған жекелеген зиялылар да болды. Мысалы, Әлкей Марғұлан 1930 жылғы
Еңбекші қазақ газетінің наурыз, сәуір айларында жарық көрген бірнеше
сандарында (№60, 64, 72, 73, 75, 82. 87) Осы пән атаулары дұрыс па? деген
атпен жұртшылық талқысына көптеген терминдерді ұсынды. Бірақ бұл атау
жаппай қолданыла қоймады. Сондай ақ сол жылдары пән атаулары терминінің
пәнге қатысын көрсетпей ақ атау түрінде қолдану да болды. Мысалы, 1931
жылы Халық ағарту комиссариаты білім кеңесінің терминология комиссиясы
бекіткен терминдерін Атаулар сөздігі деген атпен шығарды. Осыдан былайғы
уақытта, яғни 30 жылдардың басынан бастап термин жаппай қолданысқа көше
бастады. Совет халқына ортақ терминологиялық қорды қалыптастыру бағыты
белгіленгендіктен, бізде ғана емес өзге ұлттық республикаларда да бұл атау
біркелкі қолданыла бастады. Сонау 20-30 жылдардан кейін термин сөзіне
қазақша балама табу, оны қазақтың төл сөзімен атау мәселесі араға 60-70 жыл
салып барып, тек 90- жылдары ғана қайта сөз бола бастады. Кеңес одағын
құраған ұлттық республикалар тәуелсіздіктерін жариялап, тілдері мемлекеттік
тіл мәртебесін алуына байланысты сол кеңес дәуірінде қалыптасқан
терминқорға да жаңаша қарау көрініс береді. Дәл осы соңғы он-он бес жыл
көлемінде термин атауына байланысты түрлі ұсыныстар айтылды. Ұсыныс
білдірушілердің арасында отызыншы жылдарға дейін қолданыста болған пәнсөз
немесе атау терминін қайта жаңғыртып қолдануды ұсынушылар да, термин
атауын қалдырған дұрыс деушілер де, аталым, атаусөз, ұғымсөз сынды
жаңа баламалар жасап ұсынғандар да болды. Сондай ақ сөз болып отырған
атауды 30-жылдары фонетикалық өзгеріске ұшыратып термін түрінде
қолданғандар да болды, бүгін де осы нұсқаға тоқталғанымыз дұрыс деп
санайтын мамандар бар.
Сонымен ғасырға жуық уақыт аралығында арнаулы лексиканың бірлігі
болып табылатын бір ғана ұғым атын - пән сөз, пән атаулары, атау, аталым,
атаусөз, ұғымсөз, термин, термін, термен түрінде тоғыз түрлі нұсқада атау
жөнінде ұсыныс жасалып, олардың бірнешеуі әр кезеңде қолданыс тапқан екен.
Бұлардың арасында нақты қолданыс тапқандары – пән сөз бен термин.
Қалғандары жеке авторлар қолданысы мен кейбір басылым беттерінде ғана
ұшырасқаны болмаса, жалпы қолданысқа көше алмады. Ал ұғым мазмұнын қамту
жағынан да ретімен атар болсақ, пәнсөз, термин, атау сөздерін атауға
болады.
Жалпы термин жөнінде нақты мыналарды айтуға болады.
1. Терминдер негізінен сөз немесе сөз тіркестері болады (кейде сөйлем
түрінде де кездеседі).
2. Терминдер негізінен тілдік бірліктер (символ-сөз, сан, географиялық
таңба түріндегі терминдер де бар. Бірақ терминологиядағы олардың үлес
салмағы термин-сөздерге қарағанда әлдеқайда төмен).
3. Термин - белгілі бір терминологияның мүшесі (А.А.Реформатский).
4. Термин деген - ұғым аты.
5. Терминнің міндетті түрде дефинициясы болады.
6. Терминдердің негізгі басым бөлігі жалпы есімдер, сөз табына қатысы
жағынан зат есімдер болады.
7. Терминдер атауыштық қызмет атқарып, негізінен ғылым тілінде, арнаулы
сала шеңберінде қолданылады.
Бұл аталғандарды терминтану саласындағы ғылыми еңбектердің көпшілігінде
аталып көрсетілген, мамандар мойындаған терминнің басты белгілері деуге
болады. Терминтану саласындағы зерттеу еңбектерінде, лингвистикалық ғылыми
әдебиеттерде терминнің өзге де қасиеттері, өзіндік қырлары мен
ерекшеліктері аталып жатады.
Термин құрамы жағынан түбір сөз де, туынды сөз де, күрделі сөз де,
терминологиялық тіркес те болуы мүмкін.
Жалпы Термин қандай болуы керек? деген сұрақ қойылғанда оның мағынасы
ұғым мазмұнын дәл қамтуы тиіс, қысқа да нұсқа болуы керек, бір мағыналы
болуы керек, жарыспалылықтан, синонимдерден ада болуы керек деген көп
керектерден тұратын талаптар қойылып жатады. Жалпы терминнің қандай болуы
керектігі деген жөнінде айтылып, жазылып жататын талаптар аз емес. Тіл
мамандары мен терминтанушылардың көпшілігінің еңбектерінде атап көрсетіліп
жүрген терминге қойылатын талаптар мыналар:
1. Терминнің бірмағыналылығы. Терминнің негізінен бір арнаулы сала
ішінде ғана бір мағынаны білдіруі, синонимдердің болмауы. Бір
таңбаланушыға - бір таңба, бір таңбаға - бір таңбаланушы сәйкес келуі
керек деген қағидаттан туындаған бұл талапты орындауға салалық мамандардың
қай қайсысы да мүдделі. Кейде бұл талаптың да орындалмай қалып жататындығын
кездестіруге болады.
2. Термин мағынасының дәлдігі. Термин атаудың өзі белгілейтін ұғымның
мазмұнын қамтып, ұғымның негізгі басты белгілерінің термин мағынасы арқылы
берілуі. Терминологиядағы шарттылық тұрғысынан келгенде бұл талап та үнемі
орындала бермеуі мүмкін. Біз термин мағынасының дәлдігі туралы сөз
қозғағанда бұл талапты оның дефинициясының дәл берілуіне қатысты қойған
дұрыс деп пайымдаймыз.
3. Терминнің қысқалығы немесе ықшамдылығы. Бірнеше сөздің тіркесуінен
тұратын көп сыңарлы терминді ұғым атауы ретінде, атаусөз ретінде қолдану
қолайлылық туғыза бермейді. Атау сөздердің қысқа да нұсқа болғаны жақсы ақ.
Тіл үнемділікті ұнатады. Тіліміздегі көптеген көп құрамды тіркестердің
лексикалануы, біріккен, кіріккен сөздердің пайда болуы, күрделі атаулардың
ықшамдалуы осы үнем заңының талаптары. Алайда терминологияда бұл талап
үнемі орындала бермейді. Терминологиялық тіркестер, терминдер жүйесінде
көптеп кездеседі. Терминнің көп құрамдылығы оның кемшілігі емес, қайта
ондай атаулардың ұғым мазмұнын дәл беру тұрғысынан артықшылықтары бар деп
санайтын ғалымдар да бар. Бұл тұрғыдан келгенде термин мағынасының дәлдігі
оның қысқалығынан маңызды. Сондықтан да терминнің көп сыңарлы болуын оның
кемшілігі деп есептеуге болмайды. Егер қандай да бір ұғым бір-бірімен өзара
жақсы үндескен сөздерден тұратын тіркеспен аталса, онда ол терминнің
жүйелілігін және сол ұғымның өзге ұғымдармен байланысын көрсетеді,-деген
көзқарас та бар.
4. Терминнің тілдегі сөзжасам заңдылықтарына сәйкес келуі. Терминдерді
негізінен жалпы әдеби тілдегі атау сөздер сияқты ұлт тілінің сөзжасам
тәсілдерін пайдалану арқылы жасалады. Салалық терминдердің көпшілігі әр
саланың ғалымдарының, практик мамандардың қаламынан туындайды. Салалық
мамандардың барлығы бірдей ұлт тілінің сөзжасам тәсілдерін, тілдік
заңдылықтарды, дыбыстардың тіркесімі мен қосымшалардың жұмсалу
ерекшелігін, сөздердің тіркесу қабілетін жетік біледі деп айту қиын. Оның
үстіне ұтымды атау жасау үлкен талғампаздық пен шығармашылық қабілетті
қажет ететін күрделі жұмыс. Сондықтан да терминологияда сөзжасам
заңдылықтарын қанағаттандыра бермейтін термин-сөздер ұшырасып қалып
жатады.
5. Терминнің туынды сөз жасауға қолайлы болуы. Бұл талап терминнің
ықшам болуы қажет деген талаппен үндеседі. Қазақ тілі жалдамалы тілдер
қатарына кіретіндіктен неғұрлым қысқа, ықшам атауларға сөз тудырушы
жұрнақтарды үсті-үстіне жалғау арқылы бір түбірден немесе негізден бірнеше
туынды сөз, жаңа атау жасауға болады. Ал көп құрамды атаулар бұл талапқа
жауап бере бермейді.
6. Терминде эмоционалдылық пен экспрессиялықтың болмауы. Жалпы ғылым
тілі бейнелікті, образдылықты емес, әр ұғымды өз атымен атауды қажет ететін
дәлдікті, нақтылықты қалайды. Сол себептен де ғылым тілінің негізін
құрайтын терминдердің эмоционалдық тұрғыдан бейтараптық танытып, оларға
экспрессияның тән болмауы талап етіледі. Терминге эмоционалдылық пен
экспрессиялық жат емес деп санайтын тілші терминолог ғалымдар да бар.
Солардың бірі В.Н.Прохорова терминнің эмоционалдылығы туралы деген
мақаласында лексика-семантикалық жолмен жасалған терминдердің
метаформалылығы мен метономиялылығы оның эмоциялылығын білдіреді... Сондай-
ақ егер термин белсенді қолданыстағы эмоционалды сөздерден жасалса, онда
термин де сол эмоционалдық бояуды сақтайды, - дейді.
7. Эстетикалық талаптарға сай келуі. Терминнің дыбысталуы айтуға
қолайсыздық туғызбай, естуге жағымды болуы. Құлаққа қораштау естілетін,
айтуға ауыр, қарапайым лексика, жаргон, арго сөздердің термин ретінде
таңдалмағаны жөн.
Енді терминология деген ұғымға тоқталар болсақ кең мағынасында адамның
кәсіптік қызмет саласындағы қолданылатын арнаулы лексиканы қамтитын, тілдің
сөздік құрамының бөлігі. Терминология - арнаулы сала ұғымдарының жүйелік
ерекшелігін көрсете отырып, оның коммуникативтік қажеттілігін өтеуге қызмет
ететін атаулар жиынтығы.
Терминология терминінің өзі көп мағыналы термин. Ғалымдар оның бес
түрлі мағынаны білдіретінін көрсетеді.
1. Термин-сөздердің жиынтығы немесе жалпы көптеген саны белгісіз
терминдер;
2. Қандай да бір сала терминдерінің (ұғымдары мен атауларының)
жиынтығы;
3. Терминдердің жасалуы, құрамы мен қызметі туралы ілім;
4. Белгілі бір тілде қолданылатын белгілі бір білім саласы терминдердің
жасалуы, құрамы мен қызметі және олардың басқа тілдердегі баламалары туралы
ілім;
5. Жалпы терминологиялық ілім.
(Суперанская А.В. и др. С.14)
Осы көпмағыналылықтан арылу мақсатымен болса керек, соңғы оншақты жыл
көлемінде Ресей ғалымдары термин, терминология мәселелерін зерттейтін
ілімді терминоведение деп атап жүр. Бізде де ұғымдар ара- жігінің бұлайша
ажыратылуын қолдайды. Сондықтан да терминоведение атауын терминтану деп
атап жүрміз. Тілдегі барлық терминдер жиынтығын - терминология, ал белгілі
бір арнаулы сала терминдерінің жиынтығын - салалық терминология, ал общая
терминология атауын - жалпы терминтану деп бір ізді атаған дұрыс болар деп
ойлаймыз.
Терминологиялық лексиканың әдеби тілге қатысы туралы мәселеге деген
ғалымдардың көзқарасы да бірдей болмай келгендігі белгілі. А.Суперанская
және басқа ғалымдар ондай пікірлерді үш топқа жіктейді:
1. Терминология - әдеби тіл лексикасының құрамына кіретін бір бөлігі.
2. Терминология - әдеби тілмен аз ғана ортақтығы бар ұлттық тілдің
дербес лексикалық бөлігін құрайды.
3. Терминология - ешқандай да тіл емес, ол жасанды таңбалардың жүйесі
болып табылады.
Бұл үш түрлі пікірдің алғашқы екеуінің қайсысы дұрыс деген мәселе
туралы ойлануға, пікір таластыруға болар, ал үшіншісінің ғылыми негізі
берік деп айта алмасақ керек. Терминдердің негізгі басым бөлігі белгілі бір
ұлт тілі негізінде жасалған сөздер (символ-сөз терминдерді қоспағанда)
екендігін ескерсек, бүкіл терминологияны жасанды таңбалар жиынтығы деп оны
тілден мүлде бөліп қараудың реті бар деп айту қиын. Ал алдыңғы екі
көзқарасты жақтаушылардың да алға тартатын өзіндік деректері мен дәлелдері
бар. Қазақ тіл білімінде соңғы жылдарға дейін тек Терминология -әдеби тіл
лексикасының құрамына кіретін бір бөлігі деген пікір ғана орын алып келді.
Екінші көзқарасқа назар аударушы зерттеушілер бізде соңғы кездері ғана
пайда болды. Жалпы терминологияның әдеби тілге қатысы туралы мәселе әлі де
тілші-терминтанушы ғалымдар тарапынан терең де жан- жақты зерттеуді қажет
етеді.
Салалық терминологияға келер болсақ: Ғылым мен техниканың, өндіріс пен
өнердің сан түрлі сондай арнаулы салаларындағы деректі және дерексіз
ұғымдардың атаулары мыңдап саналады. Сондай белгілі бір арнаулы сала
атауларының жиынтығын - салалық терминология деп атайды. Мұндай терминдер
жиынтығын география терминологиясы, математика терминологиясы, музыка
терминологиясы деп өз саласының атымен қосып нақтылап та атай береді. Бұл
салалардың атауларын негізінен осы салаларды зерттейтін ғалымдар мен
практик мамандар жасайды.
1. Терминқор қалыптастыруда пайдаланылатын ішкі көздер
Қазақ тілінің терминологиялық лексикасын құрайтын терминдену тәсілімен
жасалған елеулі бөлігі – ұлттық әдеби тілдің құрамындағы жалпы қолданыстағы
сөздер негізінде жасалған. Жалпы қолданыстағы сөздер терминденудің барлық
жолдар арқылы терминдене алады.
Термин пайда болу үшін ең алдымен белгілі бір терминдер
жүйесіндегі орны нақтыланған ұғым болуға тиіс. Ол ұғымның орнының нақтылану
деп біз сол ұғымды өзге ұғымдардан ажырататын оның өзіне ғана тән айрықша
белгілері мен қасиеттерінің анықталуының айтып отырмыз. Яғни, бұл ұғымның
қамтитын шекарасын, көлемін анықтау деген сөз. Одан әрі айқындалған ұғымның
басты белгілерін көрсете отырып, оның мазмұнын толық ашатын анықтама
беріледі. Ондай анықтаманың немесе терминнің дефинициясының дәл болуы аса
қажет. Егер терминнің дефинициясы дәл берілмесе, онда ұғымның мазмұны да
солғын ашылады. Соған сәйкес ондай ұғымды сөзбен белгілеу кезінде де
ауытқушылық кетеді. Терминнің дефинициясы ұғымның басты белгілерін, көлемін
көрсету арқылы сол ұғымның өзі қатысты болатын арнаулы салада қаншалықты
деңгейде игерілгендігінен, зерттелгендігінен хабардар етеді.
Ұғымдар жүйесіндегі орны айқындалып, басы ашылған ұғымның қамтитын
ауқымын негізгі белгілерін дәл көрсететін ғылыми анықтама берілгеннен
кейін, анықтамаға сүйене отырып, сол ұғымға өзінің мазмұнына сәйкес келетін
атау беру (ат қою) қажеттілігі туындайды. Ұғымға ат қоюдың, яғни
терминжасам тәсілдерінің бірі – терминдену болып табылады.
Біздің терминологиямыздың басым бөлігін орыс және еуропа тілдерінен
енген терминдер құрауы себептерінің бірі – сол салаларда қызмет істейтін
салалық мамандардың, ғалымдардың қазақ тілін білмеуінен немесе нашар
білуінен, еңбектерін өз тілінде жазбауынан деп білеміз. Ана тілін білмейтін
маманның өз тілінен (немесе өзге ұлт өкілінің өзі білмейтін тілден) ұғымға
атау іздеп, бас қатырмайтынын дәлелдеп жатудың реті жоқ.
Осыдан қырық жылдан астам уақыт бұрын (1948 жылы) академик Нығмет
Сауранбаев: Кезек күтпейтін үлкен бір мәселе – қазақ әдеби тілінің
терминологиясын жасау мәселесі... Барлық ғылымның терминдерін жасау өте
қажет. Ал оны қазақ тілін білетін әрбір ғылымның мамандары жасай алады,
яғни қазақ әдеби тілінің терминін жасау қазақ, интеллигенциясының міндеті
2,69-79-деген болатын.
Қазақ интеллигенциясы қазақша ойлап, қазақша сөйлеп, өз еңбектерін
қазақ тілінде жазғанда ғана ондай міндетті атқара алады. Ұғымды және сол
ұғымға атау беретін тілді жақсы білгенде ғана форма мен мазмұн бірлігіне
қол жеткізуге болады. Мәселен, аса көрнекті тілші ғалым А.Байтұрсынұлы
жасаған зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, үстеу, етістік, шылау сияқты
терминдердің санамызға сіңіп, қалыптасып кетуінің, өміршеңдігінің сыры –
автордың білікті тіл маманы ретінде терминделуші ұғымдардың мазмұнын,
олардың тіл жүйесіндегі орны мен қызметін терең білуімен бірге, өзі ғылыми
ұғымдар атауларын жасап отырған қазақ тілін жоғары деңгейде
меңгергендігінде жатқаны дау туғызбаса керек.
Терминнің іші мен сырты үндесіп, затына аты май келуі – термин
жасаушының ұғым атауының біз сөз етіп отырған екі жағына бірдей мән беріп,
оларды ұштастыра білу шеберлігіне тікелей байланысты.
Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуіне көп ретте тілде бұрыннан бар
ұғым мен терминологиядағы терминделуші ұғымның қандай да бір ұқсастықтары
себепкер болып табылады.
Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі өзге тілдердің әсерінсіз бір
ғана ұлттық тілдің шеңберінде де, сондай-ақ өзге бір тілдің әсерімен де
жүзеге асуы мүмкін. Өзге тілдің әсерімен терминдену дегенде біз қазақ
тілінің өзінің лексикалық материалын пайдалану арқылы семантикалық калька
тәсілімен термин жасауды айтып отырмыз. Ондай терминдердің өзіндік
ерекшеліктері – олар бір жағынан өзге тілден алмасқандығы олардың
семантикасы арқылы аңғарылып тұрады.
Мәселен, өсімдіктанудағы гүл бөліктерін білдіретін ескек, желкен,
қайықша терминдері орыс тіліндегі весло, парус, лодочка терминдерінің
негізінде семантикалық калька жолымен жасалған. Калькалаудың аудармадан
басты ерекшелігі – қабылданушы тілде жаңа сөз пайда болып, ол сөздің
мағынасы сол жаңа сөздің мағынасымен сәйкес келеді. Қазақ тіліндегі
терминдердің елеулі бөлігі калькалаудың түрлі тәсілдері арқылы жасалған.
Терминологиядағы жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі арқылы
жасалған терминдердің ендігі бір бөлігінің таңбаланушылары да,
таңбалаушылары да өзінің жасалуына негіз болған сөзбен сәйкес келеді.
Мұндай лексикалық қабаттың әдеби тіл жүйесі мен оның терминологиялық кіші
жүйесіне бірдей қызмет ететіндігі айтылып жүр.
В.П. Даниленко сөздің әдеби тілден терминологияға ауысу барысында өзге
ұғымды белгіленуінің нәтижесінде омоним туындауын сөз алмасу құбылысы десе,
әдеби тілдегі сөздің терминологияға өтуі кезінде омоним пайда болмай,
сөздің бір мезгілде екі жүйеге бірдей (жалпы әдеби тіл жүйесі мен оның
терминологиялық кіші жүйесіне) қызмет етуін сөздің екі жақты қызметі деп,
ондай лексикалық қабатты алғашқыдан бөлек қарауды ұсынады 3,29.
Әрине, аталған құбылыстардың арасында автор көрсеткендей
айырмашылықтардың бар екендігі рас. Бірақ соған қарамастан, олардың ұқсас
жақтары да жоқ емес. Сол ұқсастықтардың маңыздылығын негізге ала отырып,
біз бұл аталған екі құбылысты терминдену процесінің жүзеге асуының екі
түрлі жолы деп түсінеміз.
Біріншіден, терминденуші сөз екі түрлі жағдайда да жалпы әдеби тіл мен
оның терминологиялық жүйесіне бірдей қызмет етеді. Омоним туындаған
жағдайда сөз екі басқа ұғымды белгілегенімен оның дыбыстық жағы, яғни
лексема екі жүйеге де ортақ. Мұндағы ортақтық деңгейінің әркелкілігін
олардың арасын бөлудің негізгі шарты ретінде тануға болмайды. Сонымен
бірге, бұл ортақтықты екі құбылыстың басын біріктіретін басты белгі деуден
де аулақпыз. Осы тұста тілдік таңбаның екі жүйеге де ортақ болуына көп
жағдайда терминденуші сөз атау болған әдеби тілде бұрыннан бар ұғымдардың
арасында қандай да бір ұқсастықтардың (форма, қызмет, т.б.) болатынын да
ескерген жөн. Ондай ұқсастық болмаған жағдайда, сол терминделуші ұғымға
ұлттық тілде бұрыннан бар сөздің атау ретінде таңдалуына ешбір мщтивациялық
негіз болмаған болар еді.
Мәселен, перде деп әдеби тілде есікке, терезеге, театр сахнасына
құрылған шымылдықты айтсақ, өсімдіктануда көптеген өсімдіктердегі ауалы
қуысты бөліп тұратын, жасушалардан құралған бөгет қабатты айтады.
Мұндағы термин және жалпы қолданыстағы сөздің омоним болуына негіз
болған екі ұғымның да бір нәрсенің арасын бөліп тұратын қызметтерінің
ұқсастығы.
Екіншіден, әдеби тілдегі сөз бір мезгілде екі жүйеге бірдей қызиет
еткен жағдайда да сөз терминнің арасында елеулі айырмашылықтар болады. Сөз
жалпы лексикалық өрістен терминологиялық өріске өткенде жаңа сапаға көшіп,
терминге тән қасиеттерді иеленді. Жалпы лексикалық өрістегі сөзге тән
қасиеттерінен айырылады.
М.Н. Володина жуырда жарық көрген зерттеу жұмысында көп жағдайда
белгілі бір тілдегі жалпы қолданыстағы сөздердің термин ретінде жиі
қолданыылатынын айта келіп, былай дейді: Раскрывая через дефиницию
наиболее существенные признаки специальных в своей области понятий, такие
слова-термины кодируют информаацию дважды: в первый раз с их помощью
кодируется общеязыковая информация, а во второй – терминологическая 4,36.
Яғни, жалпытілдік және арнаулы ақпараттарды жинақтай отырып, термин бір
мезгілде әрі тілдік, әрі кәсіптік-ғылыми саланың да бірлігі болып табылады.
Термин екі жүйеге бірдей ортақ болатынын, оның екі қожайынның қызметшісі
екнін кезінде А.А. Реформатский де айтқан болатын. Бұл шындықты кейінгі
жылдары термин мәселесімен арнайы айналысып жүрген танымал мамандардың
барлығы дерлік мойындап келеді.
1.2 Терминқор қалыптастыруда пайдаланылатын сыртқы көздер
Терминқор қалыптастырудың сыртқы көздері - өзге халықтардың тілдері
болып табылады. Тіліміздің жалпы лексикасының құрамында да терминологиялық
қорымызда да араб-парсы, иран, монғол, орыс және еуропа тілдерінен енген
сөздер мен термин-сөздер бар. Олардың бірқатары алдымен жалпы лексикамызға
қабылданып жалпыхалықтық сипат алып барып төл сөздерімізбен қатар содан
кейін терминденген болса, енді бір бөлігі бірден терминологиялық лексика
құрамына кірген. Алдыңғы қатарға иран тілінен, орта ғасырларды араб-парсы
тілдерінен, одан беріректе монғол тілінен енген атауларды жатқызуға болады.
Ал терминологиялық лексика құрамына тікелей қабылданған сөздер қатарына
XIX-XX ғасырларда тілімізге орыс тілі арқылы енген еуропа халықтары (латын,
грек және ағылшын, неміс, француз) мен орыс тілінің өз сөздерін қосуға
болады. Бұл терминдердің басым көпшілігі негізінен кеңестік дәуірдің 70-
жылында терминқорымыздан орын алған. Өзге де халықтардың тілдерінен
қабылданған атаулар кездеседі, бірақ олар көп емес. Айталық, тілші ғалымдар
қытай тілінен қабылданған бірнеше сөздерді ғана атап көрсетіп жүр.
Өзге тілдерден термин қабылдау барлық тілдерге тән құбылыс. Басқа
халықтардың тілдерінен сөз алмайтын тіл болмайды деуге болады. Бірақ әр
тілде өзге жұрттардың сөздерін қабылдаудың мөлшері мен қабылдау тәртібі
бірдей бола бермейді. Олай болуының себептері осы халықтардың тарихи-
мәдени, саяси-экономикалық, ғылыми тұрғыдан даму деңгейіне, өзара қарым-
қатынастарына тікелей байланысты болады. Экономикасы дамыған, әскери
қуатты, саяси ықпалы мықты, ғылымы өркендеген елдердің тілдері де кең
тарап, олардың сөздерінің өзге тілдерге енуге мүмкіндігі мол болатыны
белгілі жайт. Біздің тіліміздің даму тарихында да солай болған.
Мемлекетіміз жан-жақты нығайып, оның айналасындағы елдерге ықпалы күшейген
кезеңдерде сөздеріміз өзге тілдерге көптеп енген. Сөздік құрамында түркі
сөздері (түркизмдер) жүздеп, мыңдап саналатын тілдер бар. Керісінше, сол
өзге тілдердің сөздерін лек-легімен өзіміз жүздеп, мыңдап қабылдаған
кезеңдерді де бастан кешірдік. Оның бұлтартпас мысалы - еліміз КСРО
құрамында болған кешегі кеңестік кезеңдегі термин қабылдау тәжірибеміз.
Одақ құрамындағы республиканың бірі болған соңғы жылдың көлемінде мыңдаған
кірме терминдер тілімізге орыс тіліндегі қалпында еш өзгеріссіз қабылданды.
Бұл кезеңде қазақ сөздері өзге тілдерге еңбек түгілі өз тіліміздің
лексикалық қорында бар сөздерді термин ретінде қолданысқа енгізіп,
тіліміздің сөзжасам тәсілдерін пайдалана отырып жаңа ұғымдарға ат қою
мүмкіндігінен де айрылып қалдық. Сөз, термин шығармашылығы дамытылмай, өзге
тілдің дайын атауларын сол тілдегі қалпында жаппай қабылдау - терминология
қалыптастыру үрдісімізге, кеңестік дәуірдегі дәстүрімізге, басты
қағидатымызға айналды. Екі үш ұрпақ осы дәстүр үстемдік құрып тұрған
кезеңінде білім алып, ғылым мен техниканың сан түрлі саласының маманы
ретінде қалыптасқандықтан, олардың дені ұлт тілінде термин жасаудан гөрі,
өзгелердің дайын атауын қабылдауға дағдыланды. Тіліміздің ғылым-білімнің
барлық саласындағы қызметін орнықтырып, терминқорымызды өз тіліміздің
негізінде қалыптастыруды мақсат еткен Ахаң бастаған алаш арыстары арамыздан
аласталған кезеңнен бастап, қазақ тілі де арнаулы атауларды жасау ісіне
араласу мүмкіндігінен айрыла бастады. КСРО-дағы қоғам өмірінің барлық
саласында ең алдымен орыс тілінің үстемдік етуін көздеген мемлекеттік
саясат сол мақсатына жету жолында ғылым тілінің өзегі болып табылатын
терминологияны да орыс терминологиясының үлгісімен қалыптастыруымыз қажет
екендігін басты бағдарымыз, ұстанатын негізгі қағидатымыз, таңдауға тиісті
сара жолымыз ретінде белгілеп берді. Бұл бағыттың байыптылығы, таңдаған
жолымыздың өркениет өріне жеткізетін бірден-бір жол екендігі ғылыми-
идеологиялық, саяси-дипломатиялық тұрғыдан жан-жақты дәлелдеу үздіксіз
жүріп жатты. Оған осы рухта тәрбиеленіп, кеңестік білім ордаларынан өсіп
шыққан (орта және кәсіптік, жоғары білім алған, ғылыми атақтар иеленген) өз
ұлтымыздың өкілдері де белсене араласып берді. Олардың бұл белсенділігі сол
жолды көрсетіп, соған мүдделі болып отырған тарап тұрғысынан жоғары
бағаланады, оған барынша қолдау көрсетілді. Оған тіл білімінің әліпби,
терминология, орфография,мәселелері бойынша сол кезеңде жасалған
реформаларымыз, оның ономастика, тіл үйрету, әлеуметтік лингвистика т.б.
салаларын қарастыруға арналған еңбектер, жалпы философия, тарих тіл мен
әдебиет, қоғамтану сияқты қоғамдық ғылымдар бойынша кеңес дәуірінде
жүргізілген зерттеулерге зерделеп қарай бастасақ, анық көз жеткіземіз.
Біз орыс мәдениеті мен әдебиетін үлгі тұттық. Ұлт болып орыс тілінде
ғылым-білімді игеруге, сол тілді қоғамдық өміріміздің барлық саласына
енгізуге ұмтылдық, бұл жолда көп күш-жігерімізді жұмсадық. Орыс әліпбиін
қабылдадық, орыс тіліне негізделген терминологиялық қор құру бағытын берік
ұстандық, орыс тілінде іс жүргіздік, ел басқардық. Бір сөзбен айтқанда,
орысша оқыдық, жаздық, сөйледік. Бүкіл болашағымызды осы тілмен
байланыстырдық. Бұл жолда тек зиян шектік, бізге еш пайда болмады деп
біржақты ұйғарым жасаудан аулақпыз. Бірақ ұлт тілінің мүддесі тұрғысынан
қарағанда ұтқанымыздан ұтылғанымыздың әлдеқайда көп болғанына күмән келтіру
қиын. Оны қазақ тілі де мемлекеттік тіл мәртебесін иеленіп оған бұрынғы
орыс тілі атқарып келген қоғам өмірінің барлық салаларындағы тіл атқаруға
тиісті қызметтерді жүктеген кезеңде анық байқадық. Білім жүйесінің барлық
сатысында қазақ тілінде білім беру, ақпарат тарату, іс жүргізу, заң шығару
көптеген қиындықтарға ұшырай бастады. Қазақ тіліндегі оқулықтардың, сөздік-
анықтамалық, әдістемелік құралдардың, ғылыми және ғылыми-көпшілік
әдебиеттердің жетіспеушілігі, олардың кешегі кеңестік кезеңде
дайындалмағаны алдымыздан шықты. Тілдік ортаның жоқтығы, көптеген арнаулы
салаларда жоғары кәсіптік деңгейде қазақ тілінде іс жүргізіп, ел басқарып,
білім беруге қабілетті ұлттық кадрлардың тапшылығы анық байқалды. Жалпы
елдегі тілдік ахуалдың қазақ тілінің мүддесіне сай қалыптастырылмағанына
көз жеткіздік. Мұның барлығы кеңестік дәуірдегі 70 жыл ішінде қазақ тілінің
қағажу көріп келгендігінің, Оның Қазақстан деп аталатын ел көлемінде өз
деңгейінде өркендеп, дамуына тиісті деңгейде көңіл бөлінбей келгендігінің
айқын көрінісі. Бұл мәселеде қазақ тілінің терминдер қорының алатын орны
айрықша. Кез келген салада терминсіз аттап басу мүмкін емес. Термин сөздер
қай кәсіп пен мамандықтың болмасын негізгі ұғымдарын білдіретін тірек
сөздер, ғылым тілінің, арнаулы сала тілінің өзегі. Ал мұндай атаулар
қорының негізінен ұлт тілінде жасалуы, ұлт тілінің табиғатына сай болуы өте
маңызды мәселе. Сондықтан да біз қай саланың маманы екендігімізге
қарамастан өзге тілден сөз қабылдауға, жалпы терминқор қалыптастырудың
сыртқы көздерін пайдалану мәселесіне аса сергек қарауға міндеттіміз. Кеңес
халқына ортақ терминқор қалыптастыру бағытын ұстанған жетпіс жылда біз өзге
тілдерден өзгертпей сөз алудың жоспарын жеті есе асырып орындап қойған
жұртпыз. Ғалымдарымыз терминқорымыздың 70-80 пайызын орыс орфографиясына
сай қабылданған кірме терминдер құрайтынын атап көрсетіп жүр. Бұл -
терминологиялық лексикамыздың бестен бірі ғана ұлт тілінде жасалған, қалған
төрт бөлігін кірме атаулар құрайды деген сөз. Кірме терминдерді шектен тыс
қабылдаудың қабылдаушы тіл үшін тиімді еместігін ғалымдар әр кезеңде сан
мәрте сөз етіп, көптеген тілдік деректер мен ғылыми дәлелдер келтірген.
Сондықтан да бізге ұлт тілінде термин жасауға, өз тіліміздегі термин
шығармашылығын дамытуға баса назар аудара отырып, өзге тілдің сөздерін
қабылдауға аса байыптылықпен қарау қажет.
Ұлттық терминологиямызды қалыптастырудың әр кезеңінде қай тілдерден
терминдерді көп қабылдадық, оның себебі не, алдағы уақытта сыртқы көздердің
қайсысын пайдаланғанымыз жөн деген сұрақтар төңірегіндегі біздің ұсыныс
пікірлеріміз бен тұжырымдарымыз терминология дамуының қағидаттарында
айтылады.
Қазақ терминологиясы дамуының тарихында өзге тілдерден қабылданған
терминдерді жазу мәселесіне келгенде екі түрлі бағыт болды. Біріншісі - жат
сөздерді жалпы халықтың айту мәнеріне сәйкестендіріп жазу. Лексикалық
қорымыздың 30 пайыздан астамын құрайтын араб-парсы сөздері жалпы қазақ
халқының айту мәнеріне лайықталып қабылданған, солай жазылған. XVIII-XIX
ғасырларда орыс тілінен қабылданған болыс, самаурын, бәтіңке, пәуеске,
кереует сияқты сөздер де осы ізбен тілімізге енген болатын. Ахмет
Байтұрсынұлы кезеңіндегі алаш зиялылары да өзге тілдердің сөздерін
қабылдауда осы жолды ұстанды. 1910-30 жылдар аралығында жарық көрген
мерзімді басылымдар мен сөздіктерде, ғылыми-оқулық әдебиеттердің
көпшілігінде кәмөнес (коммунис), бәлшебек (большевик), жағырапия
(география), пәлсапа (философия), алжебір (алгебра), әкті (акт), аптамат
(автомат), бәктер (бактерия), іспектір (спектор), қылор (хлор), сипыр
(цифр), нөл (нуль), кібітенсе (квитанция), кәмір (камера), жанарал
(генерал) түрінде жазылды.
Жат сөздерді қабылдауда ұстанған екінші бағытымыз - кірме сөздердің
барлығын орыс тілінде қалай жазылса, бізде де сол қалпын бұзбай өзгеріссіз
жазу.
1930 жылдардан бастап бұл бағыт орнығып, мыңдаған кірме сөздерді дәл
орыс тіліндегідей аванс-аванс, агент-агент, вагон-вагон, газ-газ түрінде
айна-қатесіз жазып келдік. 1930-90 жылдар аралығында терминологиялық
лексикамызға өзге тілдерден енген термин сөздер түгелдей терминдерді
жазудың осы екінші жолына сәйкес өзгеріссіз қабылданып, білім берудің
барлық сатысында солай оқытылды. Бұл тәртіпті біз ұзақ мерзім бойы сақтап
келгендіктен дәстүрге айналып, көпшілікке үйреншікті жол болып көрінеді.
Тәуелсіздік алғаннан кейін де жекелеген тілші ғалымдар мәселе көтеріп,
терминдерді жазудың алғашқы жолы дұрыс деп дәлелдегенімен кеңестік кезеңде
қалыптасқан бағыттан өп ауытқи қойған жоқпыз. Тек жекелеген ғалымдар өз
еңбектерінде, кейбір мерзімді басылымдар өзге тілдерден енген термин
сөздерді қазақтың айтуына ыңғайлап жазып келеді.
Қазіргі терминологиядағы шешімін таппай жүрген мәселенің бірі де осы
халықаралық деп аталатын терминдерді ұлт тілінде жазу тәртібінің
белгіленбеуі. Сондықтан осы мәселені арнайы зерттеп, тиісті қорытынды
шығарудың терминология үшін маңызы зор.
Өзге тілден сөз қабылдағанда оны ұлт тілінің фономорфологиялық
заңдарына сәйкестендіріп алудың қажеттігін қазақ зиялылары ХХ ғасырдың
басында ақ атап көрсеткен болатын.
Мәселен, 1923 жылы жазылған мақаласында Х.Досмұхамедұлының Жат
сөздерді қолданғанда тіліміздің заңымен өзгертіп, тілімізге лайықтап алу
керек. Жат сөздерді өзгертпей, бұлжытпай алатын жер дүниеде тіл жоқ деп
айтса да болады 5,92 - деуі соған дәлел бола алады.
Елуінші жылдары бұл мәселеге М.Әуезов те тоқталып, Орыс тілі мен шет
елдер тілінен алынған атаулардың орфографиясы бізде әлі дұрыс жолға қойылып
болмаған... Біздің грамматикамызда осы жөнінде асыра сілтеу, сыңаржақтық
бар сияқты 6, 261-262 - деп өте әділ көрсеткен болатын.
Ондай асыра сілтеудің, сыңаржақтықтың орын алғаны дау тудырмайды. Асыра
сілтеуге бұлайша жол берілуі - орыс тілінен өзге ұлт тілдерінің
ерекшеліктерін әдейі, мақсатты түрде ескермеуді көздеген кеңестік тіл
саясатымен тікелей байланысты. Бұл сыңаржақтықты кезінде орыс ғалымдарының
ішінде де атап көрсеткендері болған. М.Әуезов аталған мақаласында оған
айрықша мән берген.
1950 жылы Вопросы философии журналында жарияланған мақаласында
А.Мординов орыс сөздерін ұлттар тілдерінде орыс орфографиясымен жазуды
маршылдықтың бір солақайлығы деп бағалаған.
Ол академик И.Мещанинов пен профессор Г.Сердюченконың жасанды әр
алуандықты жою мақсатымен деп дәлелдей отырып, орыс сөзі мен халықаралық
атаулар орыс орфографиясы бойынша жазылсын. Бұл атаулардың жазылуына
бұрмалау кірмесін деген қағидасын қатты сынайды. Ғалым Мұндай аса зиянды
қағида ұлт тілдерінің заңдарын күйретіп, орфографияда анархия тудырды.
Жергілікті газеттер мен журналдардың жұмыстарын да ауырлатты - деп
көрсеткен болатын.
Ғалымдардың бұл пікірлерін сол кезеңнің шындығы ретінде мойындамау
үлкен әділетсіздік.
Соңғы он-он бес жыл көлемінде Ә.Қайдар, Б.Қалиев, С.Мырзабек,
Ә.Жүнісбек және басқа да бірқатар тілші ғалымдар кірме терминдерді ұлт
тілінде жазу, кірме таңбаларды әліпбиден шығару мәселесін жиі-жиі көтерді.
Кірме әріптер жөнінде өзге пікір ұстанушы ғалымдар да бар. Бірақ бұл мәселе
төңірегінде ғалымдар әлі де ортақ шешімге келіп, соның негізінде ресми
тұрғыдан шешімін таба қойған жоқ.
Дегенмен кірме сөздерді орыс тіліндегі қалпында жазу дәстүрі қатаң
сақталмай, өткен ғасыр басындағыдай өз тіліміздің дыбыстық жүйесіне икемдеп
жазу үрдісі байқалып отыр. Мысалы Мәскеу, зауыт, еуропа, жорнал сияқты
көптеген сөздердің БАҚ беттерінде жазылуы соның көрінісі. Сондай- ақ
кейінгі жылдары өткен мәжілістерінде Мемлекеттік терминология комиссиясы
орыс тіліндегі қалпында жазылып келген бес-алты терминді кәбіл
(31.03.2004), реліс (11.11.2004), режім (25.12.2004), төкір, сілесір
(6.09.2005), станса, тәбіл түрінде ресми бекітті.
Жалпы шет тілдерінен қабылданған терминдерге деген көзқарастың
терминология дамуының әр кезеңінде әр түрлі болғандығы байқалады. Оны
терминология дамуының әр кезеңінде осы терминдердің қалай аталғандығынан да
көруге болады. Жиырмасыншы жылдың бас кезіндегі қазақ оқығандары өзге
тілден қабылданған сөздерді жат сөздер, кірме сөздер, бұратана
сөздер, бөгде сөздер, қотыр сөздер, бұралқы сөздер деп атап, бұл
сөздердің тілімізге көптеп кіруін тілімізді шұбарлау ретінде қабылдаса,
жылдардан бастап бұл атауларға интернационалдық терминдер, халықаралық
терминдер деген ат беріп, мұндай атаулардың көптеген халықтардың тілдеріне
ортақтығын, ғылым-білім саласындағы қарым-қатынасты жеңілдететінін баса
айта бастадық.
Өзге тілдерден енген сөздерді төл сөздеріміздей көрмей, оларды жат,
кірме, бөгде, қотыр, бұралқы, бұратана деген анықтауыштармен беру тіл
тұтынушыларының, зиялылырдың бұл сөздерге деген сол кезеңдегі көзқарасын
білдіреді. Бертінде ондай сөздерді белгілі бір халық тілінің шеңберімен
ғана шектелмей, бірнеше тілге қызмет ететін әмбебап сөздер ретінде оларға
халықаралық деген айрықша статус беріп тілімізге көптеп қабылдаудың
прогрессивтік жағын атап айтатын болдық. Қоғам дамуының, терминология
қалыптасуының әр кезеңіндегі шет тілдерінен енген сөздердің түрліше аталуы
бір қарағанда соншалықты назар аудара қоятындай мәселе сияқты көрінбеуі де
мүмкін. Ал шын мәнінде бұған елеусіз қалдыра салатын ұсақ-түйек нәрсе деп
қарауға да болмайды. Өйткені дәл сол атаулар арқылы ұлт зиялыларының,
ғылыми жұртшылықтың, көпшілік қауымның кірме сөздерге берген бағасын көруге
болады. Өзге тілден енген терминдердің мұндай атаулары тек атауыштық қана
емес, сонымен бірге бағалауыштық қызмет те атқарып тұр. Бұл әлеуметтік
лингвистикалық, психолингвистикалық тұрғыдан қарастыруды, арнайы мән беруді
қажет ететін тіл үшін маңызды мәселе. Мұндай нәрсеге қоғамдық сананың
экстралингвистикалық факторлардың ықпалымен немесе табиғи жолмен
өзгергендігін, болмаса мәжбүрлеу жолымен өзгертілгендігін анықтауға негіз
болатын тілдік-тарихи дерек ретінде қараған абзал. А.Байтұрсынұлы,
Н.Төреқұлұлы, Х.Досмұхамедұлы сияқты ұлт зиялылары бастаған қазақ қауымы
өзге тілден енген термин сөздерді жат сөздер десе, біз неліктен оларды
интернационализмдер, халықаралық терминдер деп атайтын болғанымыз
жөнінде шындап ойланып, мұны назар аударатын мәселе ретінде қарамаған да
екенбіз.
Бізде сонау отызыншы жылдардан бастап күні кешеге дейін терминдерді
өзге тілдерден өзгеріссіз қабылдауды прогресшілдіктің,
интернационалистіктің белгісі ретінде қабылдау, солай насихаттау орын алып
келді. Тек тоқсаныншы жылдардан бері қарай ғана Ә.Қайдар, Б.Қалиұлы,
Ә.Жүнісбек сынды тілші ғалымдар мен салалық мамандар, жалпы зиялы қауымның
жекелеген өкілдері өзгеше пікірлер айта бастады. Мұны да қоғам өмірінде
болған өзгерістердің қоғамдық санаға әсері, санадағы сілкіністердің
көрінісі деп танып, әлеуметтік лингвистикалық мәселе ретінде қарауға
болады. Дегенмен, кешегі кеңестік білім беру жүйесі миллиондардың санасына
халықаралық терминдер туралы біржақты түсінік қалыптастырғаны анық.
Сондықтан да бүгінгі таңда ондай атауларды орынды-орынсыз қорғаштап,
бұрынғыша өзге тілдерден дайын терминдерді лек-легімен қабылдай беруге
бейілділердің аз болмауы да табиғи нәрсе. Оған таңданудың қажеті жоқ.
Біздің қазіргі міндетіміз кешегіміздің кемшілігі мен жетістіктерін сараптай
отырып, бұл мәселеде алдағы уақытта ұстанатын ғылыми негізделген байыпты
бағытымызды белгілеу. Әрине, бұл тұста бізге кешегідей терминологиямызды
шектен тыс халықаралықтандырамыз, советтік терминқор жасаймыз деп, шет
тілдерінің сөздерінің бәрін жау көретін екінші бір шеткерлікке,
біржақтылыққа бой алдырып алмау жағын да ұмытпауымыз керек.
Өзге тілдерден сөз қабылдамай, сөз алмасу, термин алмасу процесіне
мүлде тосқауыл қойып тастау мүмкін де, қажет те емес. Тілдер арасындағы
өзара сөз алмасу қашан да болған, бола да береді. Шет тілдері терминқор
қалыптастырудың сыртқы көзі ретінде орнымен пайдаланылса дұрыс, ал ұлт
тіліндегі термин шығармашылығын шектеп, өзге тілдерден термин қабылдауға
жаппай жол беріп қарап отыру шарасыздық. Тілдің бағын байлайтын,
мүмкіндігін шектейтін ондай әрекетсіздіктің жалғаса беруіне немқұрайлы
қарауға болмайды.
Кеңестік кезеңде терминологияны халықаралықтандыруға баса назар
аударылғанына қарамастан, сол жылдарда да идеология мен жалпы ағымның
ыңғайында кете бермей, өзіндік пікірлерін айта білген, құнды тұжырымдар
жасаған ғалымдардың да болғанын айту керек. Мәселен, В.А. Гречконың
терминнің қандай болу қажеттігі жөніндегі мақаласындағы мына тұжырымына
назар аударып көрелік. Ғалым Геология и минерология, например,
располагают многими тысячами заимствованных терминов. И что же?
Безоглядное зайимствование иноязычных слов обрекло все ррядущие поколения
на изучение геологии как науки и как какого то малознакомого языка. Это,
конечно, создает дополнительные трудности в освоении науки. Выдержанные на
национальной русской основе понятия и концепции этих наук усваивались бы
легче, 7,102 - деп жазды.
Өз басымыз ғалымның бұл пікіріне еш күмән келтіре алмаймыз. Ғылымды
игеру сол ғылым тілінің негізгі кілті болып табылатын жұмбақ атауларды
жаттаудан, жадыңа тоқудан, алдымен сол атаулардың мәнін ашып, не мағына
беретіндігін біліп алудан басталатынын бізде мектеп оқушысынан бастап
академикке дейін білсе керек. Бастауыш деген терминнің сөйлемнің басында
тұратын бас мүше екенін, ана тілінде тілі шыққан кез келген оқушының алғаш
естігенде-ақ тұлғасына қарап тұспалдайтынын, ал кейін оның сөйлемдегі
қызметі мен анықтамасын білген соң ешқашан ұмытпайтынын дәлелдеп жату артық
болар. Себебі бастау, анықтау сөздерінің мағынасын тіл ғылымын әлі
оқымағанына қарамастан әр бала біледі. Термин мағынасының ұғынықтылығы мен
тұлғасы таныстығы ғылым-білімді игеру кезінде ғана емес, оның ұзақ уақыт
есте сақталуына, оңайлықпен ұмытылмауына да себеп болады деп ойлаймыз.
Сонымен қатар, шет тілдерінің терминдерін ұзақ жылдар бойы біз өз
тілімізге орыс тіліндегі қалпында өзгертпей қабылдап келеміз. Ондай
терминдердің әдеби тілдің жалпы лексикасынан айрықша оқшауланып, тілге
кірікпей, тұлғалық, дыбыстық өзгешелігін көрсетіп, бөлектеніп тұратындығы
байқалады. Алаш зиялылары олардың осындай жаттығын жасырмай, өзгешеленіп
тұратын қасиетін байқағандықтан да кезінде жат сөздер деп атаған болар.
Бұл тұрғыда сол сексенінші жылдарда-ақ латыштардың кірме атауларды өз
тіліне қабылдау қағидаттарын дұрыс белгілегені назар аудартады. Кезінде
А.А. Реформатский де өз тіліміздің сөздерінің арасында халықаралық
терминдер жат-жұрттық болып тұрмауы үшін, кірген тілінің тиісті
қосымшаларын қабылдап, септеліп т.б. өзгерістерге ұшырауы керектігін4
8,172 - атап көрсеткен.
Жалпы алғанда тіл білімі терминологиясында ресми тұрақтаған ұлы тіл
деген термин қолданылмайды. Әлем тілдері, халықаралық тілдер деген
атаулар, нақты ұғымдар бар. Тілдердің кең тарағандығына байланысты
артықшылықтарын айтқымыз келгенде осы терминдер ойымызға оралады. Құқықтық
тұрғыдан заңдастырылған БҰҰ-ның ресми және жұмыс тілдері болып табылатын
алты тілді (ағылшын, араб, испан, қытай, француз, орыс) халықаралық тілдер
дейтініміз белгілі. Бірақ бұл тілдердің мұндай мәртебені иеленуі олардың
өзге тілдерден құрылымдық, сөздік құрам немесе стильдік тармақтарының жақсы
дамығандығымен байланысты ғана екен деген біржақты түсінік туындамауы
керек. Бұл жерде осы тілдердің иесі, тұтынушысы болып табылатын халықтар
тұратын мемлекеттерінің саяси, экономикалық т.б. тұрғыда дамуымен,
тілдердің кең таралуымен, яғни тілден тыс факторлар ықпалының да зор екенін
естен шығаруға болмайды.
Соңғы жылдары халықаралық терминдер туралы бұрынғыша біржақты айтылмай,
олардың табиғатына тереңірек үңілу нәтижесінде ескеруге тұрарлық тың
пікірлер көрініс беріп жүр. Сондай пікірлердің бірін біз Ә.Қайдаровтың
еңбегінен кездестіреміз. Ғалым халықаралық терминдер туралы сөз ете келіп
былай дейді: Тіл тілдердің арасында ортақ интернационализмдер болмаса,
немесе аз болса, ғылым дамымайды,ғылыми қарым-қатынас үзіледі деп байбалам
салудың бәрі бекер. Жер жүзіндегі терминдік ұғымдардың бәрін шет тіл
сөздері арқылы емес, өз тілінің негізінде меңгеріп, ғылым мен техниканы
дамытып отырған қытай, жапон т.б. халықтарды біз жақсы білеміз. Демек,
ортақ интернационализмдердің қажеттігі ең алдымен елдің саяси әлеуметтік
жағдайына, даму дәрежесіне, оларға деген сұраным мен қажеттілікке, әр
тілдің өз мүмкіншілігіне байланысты екен 9,22.
Терминология мәселесін арнайы зерттеп жүрген ғалымдар Егер қандай да
бір елдегі ұлттық тілдің ғылыми терминологиясы болмаса және ол жасалып
жатпаса, онда ғалымдар терминологиясы қалыптасқан өзге тілге жүгінуге
мәжбүр 10,4, деп көрсетеді.
Әрине солай болып жататыны рас. Бірақ мәселеге екінші қырынан қарайтын
болсақ, біздің тілімізде ғылыми терминология жасалмаған деп үнемі өзге
тілдерге жүгіне беруді еш ақтауға болмайды. Ешбір ұлттың тілін термин
жасауға мүмкіндігі жетпейтін тіл деуге болмайды. Мәселе ұлт тілін термин
шығармашылығында пайдалануға байланысты. Терминжасам процесінде өз
тілімізді пайдаланбай өзге тілдерден дайын терминдерді өзгеріссіз қабылдай
берсек, онда әрине, тіліміз ғылыми ұғымдарды атауға бейімделіп
терминологиямыз ұлт тілінде жасалынбайды. Сондықтан ғылыми терминологияны
ұлт тілінде қалыптастыру сол тілді тұтынушылардың, ұлттық кадрлардың
қолындағы іс.
Халықаралық терминдер жөнінде соңғы жылдары жазылған еңбектердің ішінде
Б. Қалиұлының мақалалары көңіл аударуды қажет етеді.
Ғалым халықаралық терминдер мәселесіне арнайы тоқтала келіп, оларды
таралуына байланысты 5 аймаққа бөледі. Ол егер халықаралық терминдер бүкіл
дүние жүзі тілдеріне ортақ екендігі рас болса, ол сөздердің Еуропа
тілдеріне ғана емес, Басқа да Азия, Африка, араб, жапон, қытай, үнді,
Индонезия тілдеріне де ортақ болуы керек еді ғой. Жоқ, олай емес.
Халықаралық терминдер делініп жүрген атом, газ, йод, цемент, цех сияқты
сөздерді Шығыс Азия (қытай, жапон, корей, вьетнам), араб, үнді, Индонезия
халықтарының тілдерінен кездестіре алмайсың. Бұл тұрғыдан алып қарағанда
халықаралық терминдер дегеніміз, сайып келгенде, белгілі бір аймаққа тән
ортақ сөздер болып шығады, 11,108 - дейді.
Жалпы мұндай аймақ құру және ғылыми терминологияны ұлт тілінде
қалыптастыру қытай, жапон тілдерін былай қойғанда Еуропа елдерінің
тілдерінде де анық байқалып отырған құбылыс.
Үстіміздегі ғасырдың 70-жылдарында Еуропаның герман тілді елдерінде
арнаулы мақсаттар тілі (язык для специяльных целей LSP) деген термин
пайда болады. Оның туындау себебі Австрия, Бельгия, ГДР, ФРГ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Термин - ғылыми немесе өндірістік - технологиялық ұғым атауы болып
табылатын арнайы қолданыстағы дефинициясы (ғылыми анықтамасы) бар сөз
немесе сөз тіркесі.
Термин атауының әр кезеңде ұлт тіліне түрліше аударылып, оның
бірнеше баламасы ұсынылады. О баста қазақ терминологиясы дамуының
Байтұрсынұлы кезеңінде пән сөз деп аталды. Өткен ғасырдың жиырмасыншы
жылдары жарық көрген алаш оқығандарының еңбектерінде, сол жылдардың
мерзімді басылымдарында осы термин жиі қолданыла бастаған еді.
АБайтұрсынұлы да пән сөзі деп қолданған. Елдес Омарұлы, Нәзір Төреқұлұлы,
Халел Досмұхамедұлдарының еңбектерінде де осы атау пайдаланылды. Е.Омарұлы
1924 жылы Орынборда өткен қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде жасаған
баяндамасы Қазақша пән сөздер деп аталса, А.Байтұрсынұлы 1926 жылы Бакуде
өткен бүкілодақтық конференциясында жасаған баяндамасында пән сөз
терминін қолданған. Білім ордасы бекіткен терминдер сөздігі 1927 жылы
Н.Қаратышқанұлының құрастыруымен пән сөздері деген атпен жарық көрді. Бұл
атау сол қалпымен бірізді қолданыла бергенде қазіргі күнге дейін
қалыптасып, төл терминдеріміздің бірі болып та кеткен болар еді. Алайда
отызыншы жылдардың бас кезінен бастап терминологияны халықаралықтандыру,
орыс тілінің терминологиясын үлгі етіп алу бағытына бет бұрғандықтан, пән
сөзді - термин атауы алмастырды. Дәлірек айтқанда, ұлттық терминқорды
қалыптастыруда Ахаңдар ұстанған бағыттан өзге жолды таңдап, сол жолдың
прогресшілдігіне сенген қазақ совет оқығандары, терминология тізгінін
ұстаған ғалымдар, мамандар алмастырды. Отызыншы жылдардан бастап тоқсаныншы
жылдарға дейін термин сөзі барлық әдебиеттерде баламасыз бірізді
қолданылып келді. Елдегі орныққан тілдік жағдаят пен терминологияны
дамытуда ұстанған қағидаттарымызға сәйкес отызыншы жылдардан кейін оны ұлт
тіліне аударуды, оған қазақша балама табуды ойлап көп ешкім бас қатыра да
қоймады. Уақыттың талабына бағыну, заман ағымынан шықпау – жаңаша жол
іздеуді, қандайда бір өзгеріс жасауға талпынуды қажет етпейтіні белгілі.
Сол себепті бұл сөз аталған кезеңде (1930-1990 жылдар арлығы) білім алған
екі-үш ұрпақтың құлағына құйылып, санасына сіңіп, үйреншікті атауымызға
айналды десек те болады.
Отызыншы жылдары пән сөз терминінің пән атаулары деген нұсқасын
қолданған жекелеген зиялылар да болды. Мысалы, Әлкей Марғұлан 1930 жылғы
Еңбекші қазақ газетінің наурыз, сәуір айларында жарық көрген бірнеше
сандарында (№60, 64, 72, 73, 75, 82. 87) Осы пән атаулары дұрыс па? деген
атпен жұртшылық талқысына көптеген терминдерді ұсынды. Бірақ бұл атау
жаппай қолданыла қоймады. Сондай ақ сол жылдары пән атаулары терминінің
пәнге қатысын көрсетпей ақ атау түрінде қолдану да болды. Мысалы, 1931
жылы Халық ағарту комиссариаты білім кеңесінің терминология комиссиясы
бекіткен терминдерін Атаулар сөздігі деген атпен шығарды. Осыдан былайғы
уақытта, яғни 30 жылдардың басынан бастап термин жаппай қолданысқа көше
бастады. Совет халқына ортақ терминологиялық қорды қалыптастыру бағыты
белгіленгендіктен, бізде ғана емес өзге ұлттық республикаларда да бұл атау
біркелкі қолданыла бастады. Сонау 20-30 жылдардан кейін термин сөзіне
қазақша балама табу, оны қазақтың төл сөзімен атау мәселесі араға 60-70 жыл
салып барып, тек 90- жылдары ғана қайта сөз бола бастады. Кеңес одағын
құраған ұлттық республикалар тәуелсіздіктерін жариялап, тілдері мемлекеттік
тіл мәртебесін алуына байланысты сол кеңес дәуірінде қалыптасқан
терминқорға да жаңаша қарау көрініс береді. Дәл осы соңғы он-он бес жыл
көлемінде термин атауына байланысты түрлі ұсыныстар айтылды. Ұсыныс
білдірушілердің арасында отызыншы жылдарға дейін қолданыста болған пәнсөз
немесе атау терминін қайта жаңғыртып қолдануды ұсынушылар да, термин
атауын қалдырған дұрыс деушілер де, аталым, атаусөз, ұғымсөз сынды
жаңа баламалар жасап ұсынғандар да болды. Сондай ақ сөз болып отырған
атауды 30-жылдары фонетикалық өзгеріске ұшыратып термін түрінде
қолданғандар да болды, бүгін де осы нұсқаға тоқталғанымыз дұрыс деп
санайтын мамандар бар.
Сонымен ғасырға жуық уақыт аралығында арнаулы лексиканың бірлігі
болып табылатын бір ғана ұғым атын - пән сөз, пән атаулары, атау, аталым,
атаусөз, ұғымсөз, термин, термін, термен түрінде тоғыз түрлі нұсқада атау
жөнінде ұсыныс жасалып, олардың бірнешеуі әр кезеңде қолданыс тапқан екен.
Бұлардың арасында нақты қолданыс тапқандары – пән сөз бен термин.
Қалғандары жеке авторлар қолданысы мен кейбір басылым беттерінде ғана
ұшырасқаны болмаса, жалпы қолданысқа көше алмады. Ал ұғым мазмұнын қамту
жағынан да ретімен атар болсақ, пәнсөз, термин, атау сөздерін атауға
болады.
Жалпы термин жөнінде нақты мыналарды айтуға болады.
1. Терминдер негізінен сөз немесе сөз тіркестері болады (кейде сөйлем
түрінде де кездеседі).
2. Терминдер негізінен тілдік бірліктер (символ-сөз, сан, географиялық
таңба түріндегі терминдер де бар. Бірақ терминологиядағы олардың үлес
салмағы термин-сөздерге қарағанда әлдеқайда төмен).
3. Термин - белгілі бір терминологияның мүшесі (А.А.Реформатский).
4. Термин деген - ұғым аты.
5. Терминнің міндетті түрде дефинициясы болады.
6. Терминдердің негізгі басым бөлігі жалпы есімдер, сөз табына қатысы
жағынан зат есімдер болады.
7. Терминдер атауыштық қызмет атқарып, негізінен ғылым тілінде, арнаулы
сала шеңберінде қолданылады.
Бұл аталғандарды терминтану саласындағы ғылыми еңбектердің көпшілігінде
аталып көрсетілген, мамандар мойындаған терминнің басты белгілері деуге
болады. Терминтану саласындағы зерттеу еңбектерінде, лингвистикалық ғылыми
әдебиеттерде терминнің өзге де қасиеттері, өзіндік қырлары мен
ерекшеліктері аталып жатады.
Термин құрамы жағынан түбір сөз де, туынды сөз де, күрделі сөз де,
терминологиялық тіркес те болуы мүмкін.
Жалпы Термин қандай болуы керек? деген сұрақ қойылғанда оның мағынасы
ұғым мазмұнын дәл қамтуы тиіс, қысқа да нұсқа болуы керек, бір мағыналы
болуы керек, жарыспалылықтан, синонимдерден ада болуы керек деген көп
керектерден тұратын талаптар қойылып жатады. Жалпы терминнің қандай болуы
керектігі деген жөнінде айтылып, жазылып жататын талаптар аз емес. Тіл
мамандары мен терминтанушылардың көпшілігінің еңбектерінде атап көрсетіліп
жүрген терминге қойылатын талаптар мыналар:
1. Терминнің бірмағыналылығы. Терминнің негізінен бір арнаулы сала
ішінде ғана бір мағынаны білдіруі, синонимдердің болмауы. Бір
таңбаланушыға - бір таңба, бір таңбаға - бір таңбаланушы сәйкес келуі
керек деген қағидаттан туындаған бұл талапты орындауға салалық мамандардың
қай қайсысы да мүдделі. Кейде бұл талаптың да орындалмай қалып жататындығын
кездестіруге болады.
2. Термин мағынасының дәлдігі. Термин атаудың өзі белгілейтін ұғымның
мазмұнын қамтып, ұғымның негізгі басты белгілерінің термин мағынасы арқылы
берілуі. Терминологиядағы шарттылық тұрғысынан келгенде бұл талап та үнемі
орындала бермеуі мүмкін. Біз термин мағынасының дәлдігі туралы сөз
қозғағанда бұл талапты оның дефинициясының дәл берілуіне қатысты қойған
дұрыс деп пайымдаймыз.
3. Терминнің қысқалығы немесе ықшамдылығы. Бірнеше сөздің тіркесуінен
тұратын көп сыңарлы терминді ұғым атауы ретінде, атаусөз ретінде қолдану
қолайлылық туғыза бермейді. Атау сөздердің қысқа да нұсқа болғаны жақсы ақ.
Тіл үнемділікті ұнатады. Тіліміздегі көптеген көп құрамды тіркестердің
лексикалануы, біріккен, кіріккен сөздердің пайда болуы, күрделі атаулардың
ықшамдалуы осы үнем заңының талаптары. Алайда терминологияда бұл талап
үнемі орындала бермейді. Терминологиялық тіркестер, терминдер жүйесінде
көптеп кездеседі. Терминнің көп құрамдылығы оның кемшілігі емес, қайта
ондай атаулардың ұғым мазмұнын дәл беру тұрғысынан артықшылықтары бар деп
санайтын ғалымдар да бар. Бұл тұрғыдан келгенде термин мағынасының дәлдігі
оның қысқалығынан маңызды. Сондықтан да терминнің көп сыңарлы болуын оның
кемшілігі деп есептеуге болмайды. Егер қандай да бір ұғым бір-бірімен өзара
жақсы үндескен сөздерден тұратын тіркеспен аталса, онда ол терминнің
жүйелілігін және сол ұғымның өзге ұғымдармен байланысын көрсетеді,-деген
көзқарас та бар.
4. Терминнің тілдегі сөзжасам заңдылықтарына сәйкес келуі. Терминдерді
негізінен жалпы әдеби тілдегі атау сөздер сияқты ұлт тілінің сөзжасам
тәсілдерін пайдалану арқылы жасалады. Салалық терминдердің көпшілігі әр
саланың ғалымдарының, практик мамандардың қаламынан туындайды. Салалық
мамандардың барлығы бірдей ұлт тілінің сөзжасам тәсілдерін, тілдік
заңдылықтарды, дыбыстардың тіркесімі мен қосымшалардың жұмсалу
ерекшелігін, сөздердің тіркесу қабілетін жетік біледі деп айту қиын. Оның
үстіне ұтымды атау жасау үлкен талғампаздық пен шығармашылық қабілетті
қажет ететін күрделі жұмыс. Сондықтан да терминологияда сөзжасам
заңдылықтарын қанағаттандыра бермейтін термин-сөздер ұшырасып қалып
жатады.
5. Терминнің туынды сөз жасауға қолайлы болуы. Бұл талап терминнің
ықшам болуы қажет деген талаппен үндеседі. Қазақ тілі жалдамалы тілдер
қатарына кіретіндіктен неғұрлым қысқа, ықшам атауларға сөз тудырушы
жұрнақтарды үсті-үстіне жалғау арқылы бір түбірден немесе негізден бірнеше
туынды сөз, жаңа атау жасауға болады. Ал көп құрамды атаулар бұл талапқа
жауап бере бермейді.
6. Терминде эмоционалдылық пен экспрессиялықтың болмауы. Жалпы ғылым
тілі бейнелікті, образдылықты емес, әр ұғымды өз атымен атауды қажет ететін
дәлдікті, нақтылықты қалайды. Сол себептен де ғылым тілінің негізін
құрайтын терминдердің эмоционалдық тұрғыдан бейтараптық танытып, оларға
экспрессияның тән болмауы талап етіледі. Терминге эмоционалдылық пен
экспрессиялық жат емес деп санайтын тілші терминолог ғалымдар да бар.
Солардың бірі В.Н.Прохорова терминнің эмоционалдылығы туралы деген
мақаласында лексика-семантикалық жолмен жасалған терминдердің
метаформалылығы мен метономиялылығы оның эмоциялылығын білдіреді... Сондай-
ақ егер термин белсенді қолданыстағы эмоционалды сөздерден жасалса, онда
термин де сол эмоционалдық бояуды сақтайды, - дейді.
7. Эстетикалық талаптарға сай келуі. Терминнің дыбысталуы айтуға
қолайсыздық туғызбай, естуге жағымды болуы. Құлаққа қораштау естілетін,
айтуға ауыр, қарапайым лексика, жаргон, арго сөздердің термин ретінде
таңдалмағаны жөн.
Енді терминология деген ұғымға тоқталар болсақ кең мағынасында адамның
кәсіптік қызмет саласындағы қолданылатын арнаулы лексиканы қамтитын, тілдің
сөздік құрамының бөлігі. Терминология - арнаулы сала ұғымдарының жүйелік
ерекшелігін көрсете отырып, оның коммуникативтік қажеттілігін өтеуге қызмет
ететін атаулар жиынтығы.
Терминология терминінің өзі көп мағыналы термин. Ғалымдар оның бес
түрлі мағынаны білдіретінін көрсетеді.
1. Термин-сөздердің жиынтығы немесе жалпы көптеген саны белгісіз
терминдер;
2. Қандай да бір сала терминдерінің (ұғымдары мен атауларының)
жиынтығы;
3. Терминдердің жасалуы, құрамы мен қызметі туралы ілім;
4. Белгілі бір тілде қолданылатын белгілі бір білім саласы терминдердің
жасалуы, құрамы мен қызметі және олардың басқа тілдердегі баламалары туралы
ілім;
5. Жалпы терминологиялық ілім.
(Суперанская А.В. и др. С.14)
Осы көпмағыналылықтан арылу мақсатымен болса керек, соңғы оншақты жыл
көлемінде Ресей ғалымдары термин, терминология мәселелерін зерттейтін
ілімді терминоведение деп атап жүр. Бізде де ұғымдар ара- жігінің бұлайша
ажыратылуын қолдайды. Сондықтан да терминоведение атауын терминтану деп
атап жүрміз. Тілдегі барлық терминдер жиынтығын - терминология, ал белгілі
бір арнаулы сала терминдерінің жиынтығын - салалық терминология, ал общая
терминология атауын - жалпы терминтану деп бір ізді атаған дұрыс болар деп
ойлаймыз.
Терминологиялық лексиканың әдеби тілге қатысы туралы мәселеге деген
ғалымдардың көзқарасы да бірдей болмай келгендігі белгілі. А.Суперанская
және басқа ғалымдар ондай пікірлерді үш топқа жіктейді:
1. Терминология - әдеби тіл лексикасының құрамына кіретін бір бөлігі.
2. Терминология - әдеби тілмен аз ғана ортақтығы бар ұлттық тілдің
дербес лексикалық бөлігін құрайды.
3. Терминология - ешқандай да тіл емес, ол жасанды таңбалардың жүйесі
болып табылады.
Бұл үш түрлі пікірдің алғашқы екеуінің қайсысы дұрыс деген мәселе
туралы ойлануға, пікір таластыруға болар, ал үшіншісінің ғылыми негізі
берік деп айта алмасақ керек. Терминдердің негізгі басым бөлігі белгілі бір
ұлт тілі негізінде жасалған сөздер (символ-сөз терминдерді қоспағанда)
екендігін ескерсек, бүкіл терминологияны жасанды таңбалар жиынтығы деп оны
тілден мүлде бөліп қараудың реті бар деп айту қиын. Ал алдыңғы екі
көзқарасты жақтаушылардың да алға тартатын өзіндік деректері мен дәлелдері
бар. Қазақ тіл білімінде соңғы жылдарға дейін тек Терминология -әдеби тіл
лексикасының құрамына кіретін бір бөлігі деген пікір ғана орын алып келді.
Екінші көзқарасқа назар аударушы зерттеушілер бізде соңғы кездері ғана
пайда болды. Жалпы терминологияның әдеби тілге қатысы туралы мәселе әлі де
тілші-терминтанушы ғалымдар тарапынан терең де жан- жақты зерттеуді қажет
етеді.
Салалық терминологияға келер болсақ: Ғылым мен техниканың, өндіріс пен
өнердің сан түрлі сондай арнаулы салаларындағы деректі және дерексіз
ұғымдардың атаулары мыңдап саналады. Сондай белгілі бір арнаулы сала
атауларының жиынтығын - салалық терминология деп атайды. Мұндай терминдер
жиынтығын география терминологиясы, математика терминологиясы, музыка
терминологиясы деп өз саласының атымен қосып нақтылап та атай береді. Бұл
салалардың атауларын негізінен осы салаларды зерттейтін ғалымдар мен
практик мамандар жасайды.
1. Терминқор қалыптастыруда пайдаланылатын ішкі көздер
Қазақ тілінің терминологиялық лексикасын құрайтын терминдену тәсілімен
жасалған елеулі бөлігі – ұлттық әдеби тілдің құрамындағы жалпы қолданыстағы
сөздер негізінде жасалған. Жалпы қолданыстағы сөздер терминденудің барлық
жолдар арқылы терминдене алады.
Термин пайда болу үшін ең алдымен белгілі бір терминдер
жүйесіндегі орны нақтыланған ұғым болуға тиіс. Ол ұғымның орнының нақтылану
деп біз сол ұғымды өзге ұғымдардан ажырататын оның өзіне ғана тән айрықша
белгілері мен қасиеттерінің анықталуының айтып отырмыз. Яғни, бұл ұғымның
қамтитын шекарасын, көлемін анықтау деген сөз. Одан әрі айқындалған ұғымның
басты белгілерін көрсете отырып, оның мазмұнын толық ашатын анықтама
беріледі. Ондай анықтаманың немесе терминнің дефинициясының дәл болуы аса
қажет. Егер терминнің дефинициясы дәл берілмесе, онда ұғымның мазмұны да
солғын ашылады. Соған сәйкес ондай ұғымды сөзбен белгілеу кезінде де
ауытқушылық кетеді. Терминнің дефинициясы ұғымның басты белгілерін, көлемін
көрсету арқылы сол ұғымның өзі қатысты болатын арнаулы салада қаншалықты
деңгейде игерілгендігінен, зерттелгендігінен хабардар етеді.
Ұғымдар жүйесіндегі орны айқындалып, басы ашылған ұғымның қамтитын
ауқымын негізгі белгілерін дәл көрсететін ғылыми анықтама берілгеннен
кейін, анықтамаға сүйене отырып, сол ұғымға өзінің мазмұнына сәйкес келетін
атау беру (ат қою) қажеттілігі туындайды. Ұғымға ат қоюдың, яғни
терминжасам тәсілдерінің бірі – терминдену болып табылады.
Біздің терминологиямыздың басым бөлігін орыс және еуропа тілдерінен
енген терминдер құрауы себептерінің бірі – сол салаларда қызмет істейтін
салалық мамандардың, ғалымдардың қазақ тілін білмеуінен немесе нашар
білуінен, еңбектерін өз тілінде жазбауынан деп білеміз. Ана тілін білмейтін
маманның өз тілінен (немесе өзге ұлт өкілінің өзі білмейтін тілден) ұғымға
атау іздеп, бас қатырмайтынын дәлелдеп жатудың реті жоқ.
Осыдан қырық жылдан астам уақыт бұрын (1948 жылы) академик Нығмет
Сауранбаев: Кезек күтпейтін үлкен бір мәселе – қазақ әдеби тілінің
терминологиясын жасау мәселесі... Барлық ғылымның терминдерін жасау өте
қажет. Ал оны қазақ тілін білетін әрбір ғылымның мамандары жасай алады,
яғни қазақ әдеби тілінің терминін жасау қазақ, интеллигенциясының міндеті
2,69-79-деген болатын.
Қазақ интеллигенциясы қазақша ойлап, қазақша сөйлеп, өз еңбектерін
қазақ тілінде жазғанда ғана ондай міндетті атқара алады. Ұғымды және сол
ұғымға атау беретін тілді жақсы білгенде ғана форма мен мазмұн бірлігіне
қол жеткізуге болады. Мәселен, аса көрнекті тілші ғалым А.Байтұрсынұлы
жасаған зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, үстеу, етістік, шылау сияқты
терминдердің санамызға сіңіп, қалыптасып кетуінің, өміршеңдігінің сыры –
автордың білікті тіл маманы ретінде терминделуші ұғымдардың мазмұнын,
олардың тіл жүйесіндегі орны мен қызметін терең білуімен бірге, өзі ғылыми
ұғымдар атауларын жасап отырған қазақ тілін жоғары деңгейде
меңгергендігінде жатқаны дау туғызбаса керек.
Терминнің іші мен сырты үндесіп, затына аты май келуі – термин
жасаушының ұғым атауының біз сөз етіп отырған екі жағына бірдей мән беріп,
оларды ұштастыра білу шеберлігіне тікелей байланысты.
Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуіне көп ретте тілде бұрыннан бар
ұғым мен терминологиядағы терминделуші ұғымның қандай да бір ұқсастықтары
себепкер болып табылады.
Жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі өзге тілдердің әсерінсіз бір
ғана ұлттық тілдің шеңберінде де, сондай-ақ өзге бір тілдің әсерімен де
жүзеге асуы мүмкін. Өзге тілдің әсерімен терминдену дегенде біз қазақ
тілінің өзінің лексикалық материалын пайдалану арқылы семантикалық калька
тәсілімен термин жасауды айтып отырмыз. Ондай терминдердің өзіндік
ерекшеліктері – олар бір жағынан өзге тілден алмасқандығы олардың
семантикасы арқылы аңғарылып тұрады.
Мәселен, өсімдіктанудағы гүл бөліктерін білдіретін ескек, желкен,
қайықша терминдері орыс тіліндегі весло, парус, лодочка терминдерінің
негізінде семантикалық калька жолымен жасалған. Калькалаудың аудармадан
басты ерекшелігі – қабылданушы тілде жаңа сөз пайда болып, ол сөздің
мағынасы сол жаңа сөздің мағынасымен сәйкес келеді. Қазақ тіліндегі
терминдердің елеулі бөлігі калькалаудың түрлі тәсілдері арқылы жасалған.
Терминологиядағы жалпы қолданыстағы сөздердің терминденуі арқылы
жасалған терминдердің ендігі бір бөлігінің таңбаланушылары да,
таңбалаушылары да өзінің жасалуына негіз болған сөзбен сәйкес келеді.
Мұндай лексикалық қабаттың әдеби тіл жүйесі мен оның терминологиялық кіші
жүйесіне бірдей қызмет ететіндігі айтылып жүр.
В.П. Даниленко сөздің әдеби тілден терминологияға ауысу барысында өзге
ұғымды белгіленуінің нәтижесінде омоним туындауын сөз алмасу құбылысы десе,
әдеби тілдегі сөздің терминологияға өтуі кезінде омоним пайда болмай,
сөздің бір мезгілде екі жүйеге бірдей (жалпы әдеби тіл жүйесі мен оның
терминологиялық кіші жүйесіне) қызмет етуін сөздің екі жақты қызметі деп,
ондай лексикалық қабатты алғашқыдан бөлек қарауды ұсынады 3,29.
Әрине, аталған құбылыстардың арасында автор көрсеткендей
айырмашылықтардың бар екендігі рас. Бірақ соған қарамастан, олардың ұқсас
жақтары да жоқ емес. Сол ұқсастықтардың маңыздылығын негізге ала отырып,
біз бұл аталған екі құбылысты терминдену процесінің жүзеге асуының екі
түрлі жолы деп түсінеміз.
Біріншіден, терминденуші сөз екі түрлі жағдайда да жалпы әдеби тіл мен
оның терминологиялық жүйесіне бірдей қызмет етеді. Омоним туындаған
жағдайда сөз екі басқа ұғымды белгілегенімен оның дыбыстық жағы, яғни
лексема екі жүйеге де ортақ. Мұндағы ортақтық деңгейінің әркелкілігін
олардың арасын бөлудің негізгі шарты ретінде тануға болмайды. Сонымен
бірге, бұл ортақтықты екі құбылыстың басын біріктіретін басты белгі деуден
де аулақпыз. Осы тұста тілдік таңбаның екі жүйеге де ортақ болуына көп
жағдайда терминденуші сөз атау болған әдеби тілде бұрыннан бар ұғымдардың
арасында қандай да бір ұқсастықтардың (форма, қызмет, т.б.) болатынын да
ескерген жөн. Ондай ұқсастық болмаған жағдайда, сол терминделуші ұғымға
ұлттық тілде бұрыннан бар сөздің атау ретінде таңдалуына ешбір мщтивациялық
негіз болмаған болар еді.
Мәселен, перде деп әдеби тілде есікке, терезеге, театр сахнасына
құрылған шымылдықты айтсақ, өсімдіктануда көптеген өсімдіктердегі ауалы
қуысты бөліп тұратын, жасушалардан құралған бөгет қабатты айтады.
Мұндағы термин және жалпы қолданыстағы сөздің омоним болуына негіз
болған екі ұғымның да бір нәрсенің арасын бөліп тұратын қызметтерінің
ұқсастығы.
Екіншіден, әдеби тілдегі сөз бір мезгілде екі жүйеге бірдей қызиет
еткен жағдайда да сөз терминнің арасында елеулі айырмашылықтар болады. Сөз
жалпы лексикалық өрістен терминологиялық өріске өткенде жаңа сапаға көшіп,
терминге тән қасиеттерді иеленді. Жалпы лексикалық өрістегі сөзге тән
қасиеттерінен айырылады.
М.Н. Володина жуырда жарық көрген зерттеу жұмысында көп жағдайда
белгілі бір тілдегі жалпы қолданыстағы сөздердің термин ретінде жиі
қолданыылатынын айта келіп, былай дейді: Раскрывая через дефиницию
наиболее существенные признаки специальных в своей области понятий, такие
слова-термины кодируют информаацию дважды: в первый раз с их помощью
кодируется общеязыковая информация, а во второй – терминологическая 4,36.
Яғни, жалпытілдік және арнаулы ақпараттарды жинақтай отырып, термин бір
мезгілде әрі тілдік, әрі кәсіптік-ғылыми саланың да бірлігі болып табылады.
Термин екі жүйеге бірдей ортақ болатынын, оның екі қожайынның қызметшісі
екнін кезінде А.А. Реформатский де айтқан болатын. Бұл шындықты кейінгі
жылдары термин мәселесімен арнайы айналысып жүрген танымал мамандардың
барлығы дерлік мойындап келеді.
1.2 Терминқор қалыптастыруда пайдаланылатын сыртқы көздер
Терминқор қалыптастырудың сыртқы көздері - өзге халықтардың тілдері
болып табылады. Тіліміздің жалпы лексикасының құрамында да терминологиялық
қорымызда да араб-парсы, иран, монғол, орыс және еуропа тілдерінен енген
сөздер мен термин-сөздер бар. Олардың бірқатары алдымен жалпы лексикамызға
қабылданып жалпыхалықтық сипат алып барып төл сөздерімізбен қатар содан
кейін терминденген болса, енді бір бөлігі бірден терминологиялық лексика
құрамына кірген. Алдыңғы қатарға иран тілінен, орта ғасырларды араб-парсы
тілдерінен, одан беріректе монғол тілінен енген атауларды жатқызуға болады.
Ал терминологиялық лексика құрамына тікелей қабылданған сөздер қатарына
XIX-XX ғасырларда тілімізге орыс тілі арқылы енген еуропа халықтары (латын,
грек және ағылшын, неміс, француз) мен орыс тілінің өз сөздерін қосуға
болады. Бұл терминдердің басым көпшілігі негізінен кеңестік дәуірдің 70-
жылында терминқорымыздан орын алған. Өзге де халықтардың тілдерінен
қабылданған атаулар кездеседі, бірақ олар көп емес. Айталық, тілші ғалымдар
қытай тілінен қабылданған бірнеше сөздерді ғана атап көрсетіп жүр.
Өзге тілдерден термин қабылдау барлық тілдерге тән құбылыс. Басқа
халықтардың тілдерінен сөз алмайтын тіл болмайды деуге болады. Бірақ әр
тілде өзге жұрттардың сөздерін қабылдаудың мөлшері мен қабылдау тәртібі
бірдей бола бермейді. Олай болуының себептері осы халықтардың тарихи-
мәдени, саяси-экономикалық, ғылыми тұрғыдан даму деңгейіне, өзара қарым-
қатынастарына тікелей байланысты болады. Экономикасы дамыған, әскери
қуатты, саяси ықпалы мықты, ғылымы өркендеген елдердің тілдері де кең
тарап, олардың сөздерінің өзге тілдерге енуге мүмкіндігі мол болатыны
белгілі жайт. Біздің тіліміздің даму тарихында да солай болған.
Мемлекетіміз жан-жақты нығайып, оның айналасындағы елдерге ықпалы күшейген
кезеңдерде сөздеріміз өзге тілдерге көптеп енген. Сөздік құрамында түркі
сөздері (түркизмдер) жүздеп, мыңдап саналатын тілдер бар. Керісінше, сол
өзге тілдердің сөздерін лек-легімен өзіміз жүздеп, мыңдап қабылдаған
кезеңдерді де бастан кешірдік. Оның бұлтартпас мысалы - еліміз КСРО
құрамында болған кешегі кеңестік кезеңдегі термин қабылдау тәжірибеміз.
Одақ құрамындағы республиканың бірі болған соңғы жылдың көлемінде мыңдаған
кірме терминдер тілімізге орыс тіліндегі қалпында еш өзгеріссіз қабылданды.
Бұл кезеңде қазақ сөздері өзге тілдерге еңбек түгілі өз тіліміздің
лексикалық қорында бар сөздерді термин ретінде қолданысқа енгізіп,
тіліміздің сөзжасам тәсілдерін пайдалана отырып жаңа ұғымдарға ат қою
мүмкіндігінен де айрылып қалдық. Сөз, термин шығармашылығы дамытылмай, өзге
тілдің дайын атауларын сол тілдегі қалпында жаппай қабылдау - терминология
қалыптастыру үрдісімізге, кеңестік дәуірдегі дәстүрімізге, басты
қағидатымызға айналды. Екі үш ұрпақ осы дәстүр үстемдік құрып тұрған
кезеңінде білім алып, ғылым мен техниканың сан түрлі саласының маманы
ретінде қалыптасқандықтан, олардың дені ұлт тілінде термин жасаудан гөрі,
өзгелердің дайын атауын қабылдауға дағдыланды. Тіліміздің ғылым-білімнің
барлық саласындағы қызметін орнықтырып, терминқорымызды өз тіліміздің
негізінде қалыптастыруды мақсат еткен Ахаң бастаған алаш арыстары арамыздан
аласталған кезеңнен бастап, қазақ тілі де арнаулы атауларды жасау ісіне
араласу мүмкіндігінен айрыла бастады. КСРО-дағы қоғам өмірінің барлық
саласында ең алдымен орыс тілінің үстемдік етуін көздеген мемлекеттік
саясат сол мақсатына жету жолында ғылым тілінің өзегі болып табылатын
терминологияны да орыс терминологиясының үлгісімен қалыптастыруымыз қажет
екендігін басты бағдарымыз, ұстанатын негізгі қағидатымыз, таңдауға тиісті
сара жолымыз ретінде белгілеп берді. Бұл бағыттың байыптылығы, таңдаған
жолымыздың өркениет өріне жеткізетін бірден-бір жол екендігі ғылыми-
идеологиялық, саяси-дипломатиялық тұрғыдан жан-жақты дәлелдеу үздіксіз
жүріп жатты. Оған осы рухта тәрбиеленіп, кеңестік білім ордаларынан өсіп
шыққан (орта және кәсіптік, жоғары білім алған, ғылыми атақтар иеленген) өз
ұлтымыздың өкілдері де белсене араласып берді. Олардың бұл белсенділігі сол
жолды көрсетіп, соған мүдделі болып отырған тарап тұрғысынан жоғары
бағаланады, оған барынша қолдау көрсетілді. Оған тіл білімінің әліпби,
терминология, орфография,мәселелері бойынша сол кезеңде жасалған
реформаларымыз, оның ономастика, тіл үйрету, әлеуметтік лингвистика т.б.
салаларын қарастыруға арналған еңбектер, жалпы философия, тарих тіл мен
әдебиет, қоғамтану сияқты қоғамдық ғылымдар бойынша кеңес дәуірінде
жүргізілген зерттеулерге зерделеп қарай бастасақ, анық көз жеткіземіз.
Біз орыс мәдениеті мен әдебиетін үлгі тұттық. Ұлт болып орыс тілінде
ғылым-білімді игеруге, сол тілді қоғамдық өміріміздің барлық саласына
енгізуге ұмтылдық, бұл жолда көп күш-жігерімізді жұмсадық. Орыс әліпбиін
қабылдадық, орыс тіліне негізделген терминологиялық қор құру бағытын берік
ұстандық, орыс тілінде іс жүргіздік, ел басқардық. Бір сөзбен айтқанда,
орысша оқыдық, жаздық, сөйледік. Бүкіл болашағымызды осы тілмен
байланыстырдық. Бұл жолда тек зиян шектік, бізге еш пайда болмады деп
біржақты ұйғарым жасаудан аулақпыз. Бірақ ұлт тілінің мүддесі тұрғысынан
қарағанда ұтқанымыздан ұтылғанымыздың әлдеқайда көп болғанына күмән келтіру
қиын. Оны қазақ тілі де мемлекеттік тіл мәртебесін иеленіп оған бұрынғы
орыс тілі атқарып келген қоғам өмірінің барлық салаларындағы тіл атқаруға
тиісті қызметтерді жүктеген кезеңде анық байқадық. Білім жүйесінің барлық
сатысында қазақ тілінде білім беру, ақпарат тарату, іс жүргізу, заң шығару
көптеген қиындықтарға ұшырай бастады. Қазақ тіліндегі оқулықтардың, сөздік-
анықтамалық, әдістемелік құралдардың, ғылыми және ғылыми-көпшілік
әдебиеттердің жетіспеушілігі, олардың кешегі кеңестік кезеңде
дайындалмағаны алдымыздан шықты. Тілдік ортаның жоқтығы, көптеген арнаулы
салаларда жоғары кәсіптік деңгейде қазақ тілінде іс жүргізіп, ел басқарып,
білім беруге қабілетті ұлттық кадрлардың тапшылығы анық байқалды. Жалпы
елдегі тілдік ахуалдың қазақ тілінің мүддесіне сай қалыптастырылмағанына
көз жеткіздік. Мұның барлығы кеңестік дәуірдегі 70 жыл ішінде қазақ тілінің
қағажу көріп келгендігінің, Оның Қазақстан деп аталатын ел көлемінде өз
деңгейінде өркендеп, дамуына тиісті деңгейде көңіл бөлінбей келгендігінің
айқын көрінісі. Бұл мәселеде қазақ тілінің терминдер қорының алатын орны
айрықша. Кез келген салада терминсіз аттап басу мүмкін емес. Термин сөздер
қай кәсіп пен мамандықтың болмасын негізгі ұғымдарын білдіретін тірек
сөздер, ғылым тілінің, арнаулы сала тілінің өзегі. Ал мұндай атаулар
қорының негізінен ұлт тілінде жасалуы, ұлт тілінің табиғатына сай болуы өте
маңызды мәселе. Сондықтан да біз қай саланың маманы екендігімізге
қарамастан өзге тілден сөз қабылдауға, жалпы терминқор қалыптастырудың
сыртқы көздерін пайдалану мәселесіне аса сергек қарауға міндеттіміз. Кеңес
халқына ортақ терминқор қалыптастыру бағытын ұстанған жетпіс жылда біз өзге
тілдерден өзгертпей сөз алудың жоспарын жеті есе асырып орындап қойған
жұртпыз. Ғалымдарымыз терминқорымыздың 70-80 пайызын орыс орфографиясына
сай қабылданған кірме терминдер құрайтынын атап көрсетіп жүр. Бұл -
терминологиялық лексикамыздың бестен бірі ғана ұлт тілінде жасалған, қалған
төрт бөлігін кірме атаулар құрайды деген сөз. Кірме терминдерді шектен тыс
қабылдаудың қабылдаушы тіл үшін тиімді еместігін ғалымдар әр кезеңде сан
мәрте сөз етіп, көптеген тілдік деректер мен ғылыми дәлелдер келтірген.
Сондықтан да бізге ұлт тілінде термин жасауға, өз тіліміздегі термин
шығармашылығын дамытуға баса назар аудара отырып, өзге тілдің сөздерін
қабылдауға аса байыптылықпен қарау қажет.
Ұлттық терминологиямызды қалыптастырудың әр кезеңінде қай тілдерден
терминдерді көп қабылдадық, оның себебі не, алдағы уақытта сыртқы көздердің
қайсысын пайдаланғанымыз жөн деген сұрақтар төңірегіндегі біздің ұсыныс
пікірлеріміз бен тұжырымдарымыз терминология дамуының қағидаттарында
айтылады.
Қазақ терминологиясы дамуының тарихында өзге тілдерден қабылданған
терминдерді жазу мәселесіне келгенде екі түрлі бағыт болды. Біріншісі - жат
сөздерді жалпы халықтың айту мәнеріне сәйкестендіріп жазу. Лексикалық
қорымыздың 30 пайыздан астамын құрайтын араб-парсы сөздері жалпы қазақ
халқының айту мәнеріне лайықталып қабылданған, солай жазылған. XVIII-XIX
ғасырларда орыс тілінен қабылданған болыс, самаурын, бәтіңке, пәуеске,
кереует сияқты сөздер де осы ізбен тілімізге енген болатын. Ахмет
Байтұрсынұлы кезеңіндегі алаш зиялылары да өзге тілдердің сөздерін
қабылдауда осы жолды ұстанды. 1910-30 жылдар аралығында жарық көрген
мерзімді басылымдар мен сөздіктерде, ғылыми-оқулық әдебиеттердің
көпшілігінде кәмөнес (коммунис), бәлшебек (большевик), жағырапия
(география), пәлсапа (философия), алжебір (алгебра), әкті (акт), аптамат
(автомат), бәктер (бактерия), іспектір (спектор), қылор (хлор), сипыр
(цифр), нөл (нуль), кібітенсе (квитанция), кәмір (камера), жанарал
(генерал) түрінде жазылды.
Жат сөздерді қабылдауда ұстанған екінші бағытымыз - кірме сөздердің
барлығын орыс тілінде қалай жазылса, бізде де сол қалпын бұзбай өзгеріссіз
жазу.
1930 жылдардан бастап бұл бағыт орнығып, мыңдаған кірме сөздерді дәл
орыс тіліндегідей аванс-аванс, агент-агент, вагон-вагон, газ-газ түрінде
айна-қатесіз жазып келдік. 1930-90 жылдар аралығында терминологиялық
лексикамызға өзге тілдерден енген термин сөздер түгелдей терминдерді
жазудың осы екінші жолына сәйкес өзгеріссіз қабылданып, білім берудің
барлық сатысында солай оқытылды. Бұл тәртіпті біз ұзақ мерзім бойы сақтап
келгендіктен дәстүрге айналып, көпшілікке үйреншікті жол болып көрінеді.
Тәуелсіздік алғаннан кейін де жекелеген тілші ғалымдар мәселе көтеріп,
терминдерді жазудың алғашқы жолы дұрыс деп дәлелдегенімен кеңестік кезеңде
қалыптасқан бағыттан өп ауытқи қойған жоқпыз. Тек жекелеген ғалымдар өз
еңбектерінде, кейбір мерзімді басылымдар өзге тілдерден енген термин
сөздерді қазақтың айтуына ыңғайлап жазып келеді.
Қазіргі терминологиядағы шешімін таппай жүрген мәселенің бірі де осы
халықаралық деп аталатын терминдерді ұлт тілінде жазу тәртібінің
белгіленбеуі. Сондықтан осы мәселені арнайы зерттеп, тиісті қорытынды
шығарудың терминология үшін маңызы зор.
Өзге тілден сөз қабылдағанда оны ұлт тілінің фономорфологиялық
заңдарына сәйкестендіріп алудың қажеттігін қазақ зиялылары ХХ ғасырдың
басында ақ атап көрсеткен болатын.
Мәселен, 1923 жылы жазылған мақаласында Х.Досмұхамедұлының Жат
сөздерді қолданғанда тіліміздің заңымен өзгертіп, тілімізге лайықтап алу
керек. Жат сөздерді өзгертпей, бұлжытпай алатын жер дүниеде тіл жоқ деп
айтса да болады 5,92 - деуі соған дәлел бола алады.
Елуінші жылдары бұл мәселеге М.Әуезов те тоқталып, Орыс тілі мен шет
елдер тілінен алынған атаулардың орфографиясы бізде әлі дұрыс жолға қойылып
болмаған... Біздің грамматикамызда осы жөнінде асыра сілтеу, сыңаржақтық
бар сияқты 6, 261-262 - деп өте әділ көрсеткен болатын.
Ондай асыра сілтеудің, сыңаржақтықтың орын алғаны дау тудырмайды. Асыра
сілтеуге бұлайша жол берілуі - орыс тілінен өзге ұлт тілдерінің
ерекшеліктерін әдейі, мақсатты түрде ескермеуді көздеген кеңестік тіл
саясатымен тікелей байланысты. Бұл сыңаржақтықты кезінде орыс ғалымдарының
ішінде де атап көрсеткендері болған. М.Әуезов аталған мақаласында оған
айрықша мән берген.
1950 жылы Вопросы философии журналында жарияланған мақаласында
А.Мординов орыс сөздерін ұлттар тілдерінде орыс орфографиясымен жазуды
маршылдықтың бір солақайлығы деп бағалаған.
Ол академик И.Мещанинов пен профессор Г.Сердюченконың жасанды әр
алуандықты жою мақсатымен деп дәлелдей отырып, орыс сөзі мен халықаралық
атаулар орыс орфографиясы бойынша жазылсын. Бұл атаулардың жазылуына
бұрмалау кірмесін деген қағидасын қатты сынайды. Ғалым Мұндай аса зиянды
қағида ұлт тілдерінің заңдарын күйретіп, орфографияда анархия тудырды.
Жергілікті газеттер мен журналдардың жұмыстарын да ауырлатты - деп
көрсеткен болатын.
Ғалымдардың бұл пікірлерін сол кезеңнің шындығы ретінде мойындамау
үлкен әділетсіздік.
Соңғы он-он бес жыл көлемінде Ә.Қайдар, Б.Қалиев, С.Мырзабек,
Ә.Жүнісбек және басқа да бірқатар тілші ғалымдар кірме терминдерді ұлт
тілінде жазу, кірме таңбаларды әліпбиден шығару мәселесін жиі-жиі көтерді.
Кірме әріптер жөнінде өзге пікір ұстанушы ғалымдар да бар. Бірақ бұл мәселе
төңірегінде ғалымдар әлі де ортақ шешімге келіп, соның негізінде ресми
тұрғыдан шешімін таба қойған жоқ.
Дегенмен кірме сөздерді орыс тіліндегі қалпында жазу дәстүрі қатаң
сақталмай, өткен ғасыр басындағыдай өз тіліміздің дыбыстық жүйесіне икемдеп
жазу үрдісі байқалып отыр. Мысалы Мәскеу, зауыт, еуропа, жорнал сияқты
көптеген сөздердің БАҚ беттерінде жазылуы соның көрінісі. Сондай- ақ
кейінгі жылдары өткен мәжілістерінде Мемлекеттік терминология комиссиясы
орыс тіліндегі қалпында жазылып келген бес-алты терминді кәбіл
(31.03.2004), реліс (11.11.2004), режім (25.12.2004), төкір, сілесір
(6.09.2005), станса, тәбіл түрінде ресми бекітті.
Жалпы шет тілдерінен қабылданған терминдерге деген көзқарастың
терминология дамуының әр кезеңінде әр түрлі болғандығы байқалады. Оны
терминология дамуының әр кезеңінде осы терминдердің қалай аталғандығынан да
көруге болады. Жиырмасыншы жылдың бас кезіндегі қазақ оқығандары өзге
тілден қабылданған сөздерді жат сөздер, кірме сөздер, бұратана
сөздер, бөгде сөздер, қотыр сөздер, бұралқы сөздер деп атап, бұл
сөздердің тілімізге көптеп кіруін тілімізді шұбарлау ретінде қабылдаса,
жылдардан бастап бұл атауларға интернационалдық терминдер, халықаралық
терминдер деген ат беріп, мұндай атаулардың көптеген халықтардың тілдеріне
ортақтығын, ғылым-білім саласындағы қарым-қатынасты жеңілдететінін баса
айта бастадық.
Өзге тілдерден енген сөздерді төл сөздеріміздей көрмей, оларды жат,
кірме, бөгде, қотыр, бұралқы, бұратана деген анықтауыштармен беру тіл
тұтынушыларының, зиялылырдың бұл сөздерге деген сол кезеңдегі көзқарасын
білдіреді. Бертінде ондай сөздерді белгілі бір халық тілінің шеңберімен
ғана шектелмей, бірнеше тілге қызмет ететін әмбебап сөздер ретінде оларға
халықаралық деген айрықша статус беріп тілімізге көптеп қабылдаудың
прогрессивтік жағын атап айтатын болдық. Қоғам дамуының, терминология
қалыптасуының әр кезеңіндегі шет тілдерінен енген сөздердің түрліше аталуы
бір қарағанда соншалықты назар аудара қоятындай мәселе сияқты көрінбеуі де
мүмкін. Ал шын мәнінде бұған елеусіз қалдыра салатын ұсақ-түйек нәрсе деп
қарауға да болмайды. Өйткені дәл сол атаулар арқылы ұлт зиялыларының,
ғылыми жұртшылықтың, көпшілік қауымның кірме сөздерге берген бағасын көруге
болады. Өзге тілден енген терминдердің мұндай атаулары тек атауыштық қана
емес, сонымен бірге бағалауыштық қызмет те атқарып тұр. Бұл әлеуметтік
лингвистикалық, психолингвистикалық тұрғыдан қарастыруды, арнайы мән беруді
қажет ететін тіл үшін маңызды мәселе. Мұндай нәрсеге қоғамдық сананың
экстралингвистикалық факторлардың ықпалымен немесе табиғи жолмен
өзгергендігін, болмаса мәжбүрлеу жолымен өзгертілгендігін анықтауға негіз
болатын тілдік-тарихи дерек ретінде қараған абзал. А.Байтұрсынұлы,
Н.Төреқұлұлы, Х.Досмұхамедұлы сияқты ұлт зиялылары бастаған қазақ қауымы
өзге тілден енген термин сөздерді жат сөздер десе, біз неліктен оларды
интернационализмдер, халықаралық терминдер деп атайтын болғанымыз
жөнінде шындап ойланып, мұны назар аударатын мәселе ретінде қарамаған да
екенбіз.
Бізде сонау отызыншы жылдардан бастап күні кешеге дейін терминдерді
өзге тілдерден өзгеріссіз қабылдауды прогресшілдіктің,
интернационалистіктің белгісі ретінде қабылдау, солай насихаттау орын алып
келді. Тек тоқсаныншы жылдардан бері қарай ғана Ә.Қайдар, Б.Қалиұлы,
Ә.Жүнісбек сынды тілші ғалымдар мен салалық мамандар, жалпы зиялы қауымның
жекелеген өкілдері өзгеше пікірлер айта бастады. Мұны да қоғам өмірінде
болған өзгерістердің қоғамдық санаға әсері, санадағы сілкіністердің
көрінісі деп танып, әлеуметтік лингвистикалық мәселе ретінде қарауға
болады. Дегенмен, кешегі кеңестік білім беру жүйесі миллиондардың санасына
халықаралық терминдер туралы біржақты түсінік қалыптастырғаны анық.
Сондықтан да бүгінгі таңда ондай атауларды орынды-орынсыз қорғаштап,
бұрынғыша өзге тілдерден дайын терминдерді лек-легімен қабылдай беруге
бейілділердің аз болмауы да табиғи нәрсе. Оған таңданудың қажеті жоқ.
Біздің қазіргі міндетіміз кешегіміздің кемшілігі мен жетістіктерін сараптай
отырып, бұл мәселеде алдағы уақытта ұстанатын ғылыми негізделген байыпты
бағытымызды белгілеу. Әрине, бұл тұста бізге кешегідей терминологиямызды
шектен тыс халықаралықтандырамыз, советтік терминқор жасаймыз деп, шет
тілдерінің сөздерінің бәрін жау көретін екінші бір шеткерлікке,
біржақтылыққа бой алдырып алмау жағын да ұмытпауымыз керек.
Өзге тілдерден сөз қабылдамай, сөз алмасу, термин алмасу процесіне
мүлде тосқауыл қойып тастау мүмкін де, қажет те емес. Тілдер арасындағы
өзара сөз алмасу қашан да болған, бола да береді. Шет тілдері терминқор
қалыптастырудың сыртқы көзі ретінде орнымен пайдаланылса дұрыс, ал ұлт
тіліндегі термин шығармашылығын шектеп, өзге тілдерден термин қабылдауға
жаппай жол беріп қарап отыру шарасыздық. Тілдің бағын байлайтын,
мүмкіндігін шектейтін ондай әрекетсіздіктің жалғаса беруіне немқұрайлы
қарауға болмайды.
Кеңестік кезеңде терминологияны халықаралықтандыруға баса назар
аударылғанына қарамастан, сол жылдарда да идеология мен жалпы ағымның
ыңғайында кете бермей, өзіндік пікірлерін айта білген, құнды тұжырымдар
жасаған ғалымдардың да болғанын айту керек. Мәселен, В.А. Гречконың
терминнің қандай болу қажеттігі жөніндегі мақаласындағы мына тұжырымына
назар аударып көрелік. Ғалым Геология и минерология, например,
располагают многими тысячами заимствованных терминов. И что же?
Безоглядное зайимствование иноязычных слов обрекло все ррядущие поколения
на изучение геологии как науки и как какого то малознакомого языка. Это,
конечно, создает дополнительные трудности в освоении науки. Выдержанные на
национальной русской основе понятия и концепции этих наук усваивались бы
легче, 7,102 - деп жазды.
Өз басымыз ғалымның бұл пікіріне еш күмән келтіре алмаймыз. Ғылымды
игеру сол ғылым тілінің негізгі кілті болып табылатын жұмбақ атауларды
жаттаудан, жадыңа тоқудан, алдымен сол атаулардың мәнін ашып, не мағына
беретіндігін біліп алудан басталатынын бізде мектеп оқушысынан бастап
академикке дейін білсе керек. Бастауыш деген терминнің сөйлемнің басында
тұратын бас мүше екенін, ана тілінде тілі шыққан кез келген оқушының алғаш
естігенде-ақ тұлғасына қарап тұспалдайтынын, ал кейін оның сөйлемдегі
қызметі мен анықтамасын білген соң ешқашан ұмытпайтынын дәлелдеп жату артық
болар. Себебі бастау, анықтау сөздерінің мағынасын тіл ғылымын әлі
оқымағанына қарамастан әр бала біледі. Термин мағынасының ұғынықтылығы мен
тұлғасы таныстығы ғылым-білімді игеру кезінде ғана емес, оның ұзақ уақыт
есте сақталуына, оңайлықпен ұмытылмауына да себеп болады деп ойлаймыз.
Сонымен қатар, шет тілдерінің терминдерін ұзақ жылдар бойы біз өз
тілімізге орыс тіліндегі қалпында өзгертпей қабылдап келеміз. Ондай
терминдердің әдеби тілдің жалпы лексикасынан айрықша оқшауланып, тілге
кірікпей, тұлғалық, дыбыстық өзгешелігін көрсетіп, бөлектеніп тұратындығы
байқалады. Алаш зиялылары олардың осындай жаттығын жасырмай, өзгешеленіп
тұратын қасиетін байқағандықтан да кезінде жат сөздер деп атаған болар.
Бұл тұрғыда сол сексенінші жылдарда-ақ латыштардың кірме атауларды өз
тіліне қабылдау қағидаттарын дұрыс белгілегені назар аудартады. Кезінде
А.А. Реформатский де өз тіліміздің сөздерінің арасында халықаралық
терминдер жат-жұрттық болып тұрмауы үшін, кірген тілінің тиісті
қосымшаларын қабылдап, септеліп т.б. өзгерістерге ұшырауы керектігін4
8,172 - атап көрсеткен.
Жалпы алғанда тіл білімі терминологиясында ресми тұрақтаған ұлы тіл
деген термин қолданылмайды. Әлем тілдері, халықаралық тілдер деген
атаулар, нақты ұғымдар бар. Тілдердің кең тарағандығына байланысты
артықшылықтарын айтқымыз келгенде осы терминдер ойымызға оралады. Құқықтық
тұрғыдан заңдастырылған БҰҰ-ның ресми және жұмыс тілдері болып табылатын
алты тілді (ағылшын, араб, испан, қытай, француз, орыс) халықаралық тілдер
дейтініміз белгілі. Бірақ бұл тілдердің мұндай мәртебені иеленуі олардың
өзге тілдерден құрылымдық, сөздік құрам немесе стильдік тармақтарының жақсы
дамығандығымен байланысты ғана екен деген біржақты түсінік туындамауы
керек. Бұл жерде осы тілдердің иесі, тұтынушысы болып табылатын халықтар
тұратын мемлекеттерінің саяси, экономикалық т.б. тұрғыда дамуымен,
тілдердің кең таралуымен, яғни тілден тыс факторлар ықпалының да зор екенін
естен шығаруға болмайды.
Соңғы жылдары халықаралық терминдер туралы бұрынғыша біржақты айтылмай,
олардың табиғатына тереңірек үңілу нәтижесінде ескеруге тұрарлық тың
пікірлер көрініс беріп жүр. Сондай пікірлердің бірін біз Ә.Қайдаровтың
еңбегінен кездестіреміз. Ғалым халықаралық терминдер туралы сөз ете келіп
былай дейді: Тіл тілдердің арасында ортақ интернационализмдер болмаса,
немесе аз болса, ғылым дамымайды,ғылыми қарым-қатынас үзіледі деп байбалам
салудың бәрі бекер. Жер жүзіндегі терминдік ұғымдардың бәрін шет тіл
сөздері арқылы емес, өз тілінің негізінде меңгеріп, ғылым мен техниканы
дамытып отырған қытай, жапон т.б. халықтарды біз жақсы білеміз. Демек,
ортақ интернационализмдердің қажеттігі ең алдымен елдің саяси әлеуметтік
жағдайына, даму дәрежесіне, оларға деген сұраным мен қажеттілікке, әр
тілдің өз мүмкіншілігіне байланысты екен 9,22.
Терминология мәселесін арнайы зерттеп жүрген ғалымдар Егер қандай да
бір елдегі ұлттық тілдің ғылыми терминологиясы болмаса және ол жасалып
жатпаса, онда ғалымдар терминологиясы қалыптасқан өзге тілге жүгінуге
мәжбүр 10,4, деп көрсетеді.
Әрине солай болып жататыны рас. Бірақ мәселеге екінші қырынан қарайтын
болсақ, біздің тілімізде ғылыми терминология жасалмаған деп үнемі өзге
тілдерге жүгіне беруді еш ақтауға болмайды. Ешбір ұлттың тілін термин
жасауға мүмкіндігі жетпейтін тіл деуге болмайды. Мәселе ұлт тілін термин
шығармашылығында пайдалануға байланысты. Терминжасам процесінде өз
тілімізді пайдаланбай өзге тілдерден дайын терминдерді өзгеріссіз қабылдай
берсек, онда әрине, тіліміз ғылыми ұғымдарды атауға бейімделіп
терминологиямыз ұлт тілінде жасалынбайды. Сондықтан ғылыми терминологияны
ұлт тілінде қалыптастыру сол тілді тұтынушылардың, ұлттық кадрлардың
қолындағы іс.
Халықаралық терминдер жөнінде соңғы жылдары жазылған еңбектердің ішінде
Б. Қалиұлының мақалалары көңіл аударуды қажет етеді.
Ғалым халықаралық терминдер мәселесіне арнайы тоқтала келіп, оларды
таралуына байланысты 5 аймаққа бөледі. Ол егер халықаралық терминдер бүкіл
дүние жүзі тілдеріне ортақ екендігі рас болса, ол сөздердің Еуропа
тілдеріне ғана емес, Басқа да Азия, Африка, араб, жапон, қытай, үнді,
Индонезия тілдеріне де ортақ болуы керек еді ғой. Жоқ, олай емес.
Халықаралық терминдер делініп жүрген атом, газ, йод, цемент, цех сияқты
сөздерді Шығыс Азия (қытай, жапон, корей, вьетнам), араб, үнді, Индонезия
халықтарының тілдерінен кездестіре алмайсың. Бұл тұрғыдан алып қарағанда
халықаралық терминдер дегеніміз, сайып келгенде, белгілі бір аймаққа тән
ортақ сөздер болып шығады, 11,108 - дейді.
Жалпы мұндай аймақ құру және ғылыми терминологияны ұлт тілінде
қалыптастыру қытай, жапон тілдерін былай қойғанда Еуропа елдерінің
тілдерінде де анық байқалып отырған құбылыс.
Үстіміздегі ғасырдың 70-жылдарында Еуропаның герман тілді елдерінде
арнаулы мақсаттар тілі (язык для специяльных целей LSP) деген термин
пайда болады. Оның туындау себебі Австрия, Бельгия, ГДР, ФРГ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz