Маркетинг пайда болуының және дамуының экономикалық алғы шарттары

АННОТАЦИЯ

Курстық жұмыста - маркетинг пайда болуының және дамуының экономикалық алғы шарттары.

Маркетинг ұғымы, мәні және маңызы. Маркетингтің негізгі ұғымдары, маркетингтің негізгі мақсаттары және атқаратын қызметтері.

Маркетинг рыноктағы әрекеттер жүйесі «сатушы рыногы» және «сатып алушылар рыногы» жағдайларындағы маркетинг іс - әрекеттерінің ерекшеліктері қарастырылған.

Курстық жұмыс 31 бет копьютерлік текстте берілген, 3 кесте, 2 схема, 3 қосымша және 25 түрлі әдебиет қолданылған.

Мазмұны

Кіріспе . . . 5

1 Маркетингтің мәні мен негізгі түсініктері

1. 1 Маркетингтің түрлері . . . 8

1. 2 Маркетинг бизнестің концепциясы . . . 12

2 Қазақстан Республикасының маркетингтік дамуы

2. 1 Маркетингтік коммуникация жүйесі . . . 16

2. 2 Қазақстан Республикасындағы маркетингті жоспарлау мен

бақылау . . . 21

3 Қазақстан Республикасындағы маркетингтік зерттеулер.

3. 1 Қазақстан Республикасындағы маркетингтік нарықты

сегменттеу . . . 25

3. 2 Халықаралық маркетинг . . . 26

3. 3 Маркетинг бизнеске бастайтын басты қадам . . . 27

Қорытынды . . . 29

Пайдаланған әдебиеттер тізімі . . . 31

Қосымшалар

а) Сұранысқа байланысты маркетинг түрлері

б) Нарықтық жарнаманың көлемі

в) Халықаралық маркетингтің даму деңгейі

Кіріспе

Маркетинг деген термин АҚШ экономикалық әдебиеттерінде XIX - XX ғасырдан бастап қолданыла бастады. Маркетинг концепциясының негізгі мәні тұтынушылардың мұқтаждарын қанағаттандырумен тығыз байланысты. Бұл концепцияның өмірге келу себебі де тауарлардың молынан өндірілуімен, оларды сатып алушыға өткізу ісінің қиыншылықтарға кездесіп, күрделене түсуінде. Сондықтан да ХХ ғасырдың басында маркетинг өтім әдісі ретінде қолданып, маркетинг жөнінде коммерциялық түсінік орын алады. Яғни өндіруші, демек сатушы сатып алуға жеткілікті шамасы бар сатып алушыны тауып, өнімін шығаруы тиіс еді. Маркетинг теориясын басқару жүйесінде қолданып, оның басты принциптеріне сәйкес тек сенімді түрде сатылатын өнімді өндіру және фирма осыған сай ұйымдастырылуы тиіс еді.

Сондықтан да маркетингтің мәні оның алдына қойылған атқаратын қызметтерімен белгіленеді десек те болады. Біздің дәуірімізде маркетинг мәні жетіліп өзгерді. Оның мәнінің өзгерісі өнімді шығару және өнімді өткізу шарттары өзгерісімен байланысты. Қазіргі кезде маркеттинг әрекетінің мәні сайып келгенде жоғары пайда алу үшін рыноктың, демек тұтынушылардың нақты қажеттерін зерттеу, соның негізінде фирманың барлық қызметін (тауарды өндіру, өңдеу, өткізу, жылжыту) ұйымдастыру жүйесі болып табылады. Мұнда есте болатыны маркетингке сүйене отырып фирманың түбінде пайдалы әрекетін ұйымдастыру үшін, алғашқы оның қадамдары уақытына пайдасыз, кейде тіпті шығынды болуы мүмкін.

Соңғы он жылдықтағы Қазақстан Республикасы әлеуметтік - экономикалық процестерінің динамикалық өзгерістерімен, саяси және әлеуметтік өрістерде институцтональды қайта құрумен, қоғамның өміріндегі экология ролінің күшейуімен, шет елдермен қатынастың дамуымен ерекшеленіп отыр. Осы жағдайда әкімшілік - командалық жүйеден нарықтық экономикаға өту бұл өрістегі әлемдік тәжірибені, қазіргі замандағы философиясын игермей мүмкін емес.

Еліміздегі экономикалық реформаны әлем экономикасымен интеграциялау үшін нарық механизмін, нарықты зерттеу әдістерін және принциптерін, экономикалық конъюнктураны стратегиялық жоспарлаудың негіздерін, кәсіпорындардың нарықтық жағдайдағы бәсекелестік мүмкіншіліктерін терең білу қажет. Мұндай білімді нарықтық басқару концепциясын зерттейтін маркетинг ғылымы береді

Нарыққа өту кезеңінде басқару мәселелері түбегейлі өзгерістерге ұшырайды, ондағы негізгі күштер сатып алушының тұтыныстарын қанағаттандыруға және фирма мен клиенттің арақатынастарының ұзақ уақыттық болуына арналады.

Қазақстан Республикасының нарықтық экономиканы игеруге бет бұрған кәсіпорындары күнделікті жағдайда маркетингілік проблемалармен кездесуде. Осындай кезде нарықтық сабақтарын игеруге қателер жібермес үшін шетел тәжирибелерін зерттеп - білгеннің маңызы орасан зор. Мұндай тәжірибе белгілі түрде шетел басылымдарында шоғырланған.

Маркетингті басқаруда американдық тәжірибенің маңызы орасан зор, өйткені ол әлемдік лидерлік жағдайда болғандықтан маркетингтің теориялық және тәжірибелік жағынан да дамуына үлкен әсерін тигізеді. Әрине, Қазақстан Республикасы американдық модельді механикалық түрде көшіріп алуға тиісті емес, бірақ оның күшті және осал жақтарын игеру қажеттілігі даусыз мәселе.

Маркетинг негіздері сабағы Қазақстан Республикасының барлық жоғарғы оқу орындарының, колледждарының оқу бағдарламасына енгізілген.

Елбасымыздың биылғы Қазақстан халқына жолдауында Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында, Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында қарастырылғандай,

Қазақстанның авторлық құқық пен сауда белгісін қорғаудың қатаң белгісі ретіндегі беделін нығайту бізге экономиканың жаңа секторларын белсенді түрде дамытып, әртараптандыруға мүмкіндік береді.

Қазақстанда алдамыш өнімдерге төзбестік көзқарас туғызуға бағытталған жариялы науқан жүргізуге асырылуға тиіс, сонымен қатар зияткерлік меншік құқығын бұзу мен сауда белгілерін қолдан жасаушылар үшін әкімшілік және қылмыстық қудалау шараларын қабылдау керек. Мұндай шаралардың жоғарғы технологиялық және ғылыми қамтымды өнімдер шығарушылардың мақұлдауымен қолдауына ие болатынына, Қазақстан экономикасына жаңа инвестициялар ағысын қамтамасыз етіп, оны әртараптандыруға кең мүмкіндіктер ашатынына сенімдімін.

1 Маркетингтің мәні мен негізгі түсініктері

1. 1. Маркетингтің түрлері

Маркетингтің нақты жүзеге асқан деңгейі мен күрделілігі кәсіпорынның сипатына, оның рынокқа ұсынған тауарына, рынок жағдайына байланысты. Маркетинг жай, тіпті қарапайым, немесе өте күрделі болуы мүмкін. Неғұрлым фирманың жұмысы күрделі болса, соғұрлым ондағы маркетингте көп құрамды болып келеді. Маркетингтің көп түрлілігі тұтынушылардың сұранысына байланысты. (1ші кестеден қараңыз)

Маркетингті нақтылы және асыру ісі, яғни ол істің маңыздылығы мен бағыты кәсіпорынның салалық сипатына, оның ұсынатын тауарларының пайдалану орнына (жеке адам қажеті, немесе өндіріс қажеті орындауына) байланысты болады. Осыған сәйкес неше түрлі маркетинг түрлерін айыруға болады.

Сұранысқа байланысты маркетинг түрлері. 1 кесте

Өнеркәсіпті маркетинг дегеніміз - өндіріс үрдісіне тұтынылатын тауармен, қызметтермен, оларды тұтынатын және сауда - саттықпен айналыатын фирмалармен шұғылданады.

Қызмет макетингі дегеніміз - өнім ретінде қыметтермен шұғылданатын маркетинг түрі. Қызмет маркетингтің нәтижесінде бәсекелестердің көрсететін қызметтерімен салыстырғанды айырмашылығы мен артықшылығы болатын қызметтерді тауып, ұсынады, яғни қызметтің жаңалығын, оның бағасын, қызмет көрсту шарттарын жақсырақ қамтамасыз етіп, қызметтерге диференциация жүргізеді; қызмет көрсету кезінде оның сапасын бақылауға алып еңбек өнімділігінің оңтайлы (оптималды) деңгейін қамтамасыз етуге қажет шаралар мен қажет жағдайын белгілейді.

Банк маркетингі дегеніміз - жалпы капитал рыногында және оның жеке салаларында, айталық банк саласында, несие саласында, құнды қағаздар рыногында болып жатқан үрдістерді зерттеуді және есепке алуды болжайтын банкті басқару жүйесін сипаттайды. Банк маркетингтің басты мәселесі - капитал рыногында жүріп жатқан үрдістерді талдау болады. Ол банк басшыларына банк әрекеттерін кеңейтуге және пайданы көбейтуге бағытталған икемді шешімдер қабылдау үшін қажет.

Банк маркетингінің басты мақсаты - капитал рыногының талаптарына сәйкес қажетті бейімдеу жағдайын құру, рынокты зерттеу шаралар жүйесін қалыптастыру, бәсекелестік қабілеттілікті және пайдалы жоғарылату жолын табу болып табылады.

Банк маркетигінің негізгі әрекеттері: капитал рыногында және оның жеке сегменттерінде сұранымды зерттеу, пайыз саясатын талдау, жарнама, банк активімен пассивін кеңейту, банк әрекеттерін жоспарлау жүйесін өңдеу, қызметкерлерді басқару, клиенттерге қызмет көрсетуді ұйымдастыру болады.

Бейкоммерциялық маркетингі институционалды маркетингі деп атайды. Оны ұйым тұлғалар өздерінің идеяларын тарату үшін қолданады. Бейкоммерциялық маркетинг дегеніміз нақты ұйымдар және олардың әрекеттеріне мақсатты аудиторияның позициясын және қатынасын ұтымды өзгерту немесе қалыптастыру үшін қолданатын маркетинг түрі.

Инвестициялар маркетингі - бұл маркетингтің біршама жаңа бағыты. Инвестициялар объектісі өндіріс құралдарының өзара байланысқан жүйесін көрсетеді. Олардың негізгі сипаттамалары: технология және өндірісті ұйымдастыру болады. Инвестиция объектіліріне сұраныс құрамын талдау ісі техникалық және өндірістік, экономикалық, валюта - қаржылық, объект құрылысын жүргізу мүмкіндігі және оның көрсеткіштері, құрылыс объектісін іске енгізу әдістері бағыттарында жүргізіледі

Интеллектуалды өнімдер рыногындағы маркетинг. Тауар ретіде интелектуалды өнімдермен маркетинг әрекетін жүргізу ерекше тәсілдері қажет етеді. Өйткені бұл тауарлардың өзіндік ерекшеліктері болады:

• интеллектуалды өнімді құқықтық жағынан қорғау қажет, яғни интеллектуалды өнімнің иесін (авторын өнертапқышты) опасыз бәсекеден, оның затын заңсыз көшіруден қорғау қажет;
• Патент, патенттік лицензия және басқа құжаттар құқықтық қорғау құралы ретінде интеллектуалды өнімнің иесіне рынокта ұзақ мерзім (15-20 жыл) монопологиялық үстемдік алуға мүмкіндік береді.
• Тауардың патенттік қорғауға алынуы - қаржы салушының капиталы тиімді болуына қосымша кепілдік жасайды. Ал интеллектуалды меншік дегеніміз - ғаламшардың, өндірістегі жеке зерттеушілердің, басқа да мамандардың нақты нәтижелі жаңалыққа қолы жетіп, сол интеллектуалды әрекеттің нәтижесі өнершығарушылық пен авторлық құқықпен қорғалған меншік иелігі болады.

1. 2. Маркетинг - бизнестің концепциясы.

Тауардың өмірге келуін әрине сұраныс белгілейді. Ал сұранысты айқындайтын да, оны қалыптастыратын да маркетинг үрдісі болады. Сондықтан маркетинг қазіргі бизнестің концепциясы реттеу ретінде зерттеу, талдау, ойлау және болжау үрдісін қамтиды. Ол әртүрлі шешімдердің әр дәрежесінде қолданылуын қамтамасыз етеді. Маркетинг концепциясына сәйкес фирманың жан-жақты жұмыстарын рынок жағдайында алдын ала реттеу және әулетті тұтынушылардың мұтаждығы мен қажеттіліктерін нақтылы білу, олардың болашақта өзгеруін болжамдар арқылы есепке алынып отырады. «Өндірген тауарды сатудың орнына, сатылатын затты өндіріңіз» - бұл маркетинг коцепциясындағы фирманың шешімі.

Маркетинг саласындағы белгілі маман Ф. Котлер мынадай анықтама береді: Маркетинг - айырбас арқылы мұқтаждық пен қажеттілікті қанағаттандыруға бағытталған адам қызметінің түрі.

Бір жағынан мұндай қызмет рынокты жан - жақты, жүйелі зерттеуге, тұтынушылардың нақты қажеттіліктерін және талғамдарын табуға, оларға өндірісті бейімдеуге бағытталған. Сонымен қатар өндірілген тауарларды тиімді өткізу үшін рынокты және қажеттілікті қалыптастыруға бағытталған нысаналы және белсенді іс-әректтерді болжап белгілейді. Маркетинг қызметінің негізгі мақсаты - тұтынушы мен өндірушіні бір-бірімнен тығыз байланыстыру, бір-бірін табуға көмектесу болып табылады.

Жоғарыда айтылғанның бәрін тұжырымдасақ, маркетинг қызметіне төмендегілер жатады:

• әртүрлі тұтынушылар топтарының мұқтажын, қажеттіліктерін, сұранысын анықтау:
• тұтынушыларға керекті және қажеттілігін қанағаттандыратын тауар шығару;
• тауардың құндылығына сәйкес тұтынушыға қолайлы және өндірушіге пайданы жеткілікті деңгейде қамтамассыз ететін баға қою;
• өндірген тауарды тұтынушыға ең пайдалы және ыңғайлы арнамен жеткізуді анықтау;
• рынокқа, сұранысты қалыптастыруға және өтімді ынталандыруға белсенді әсер ету жолдарын табу. Осы маркетинг қызметтерінің әрқайсысының бағыттары, олардың құндылығын және маңыздылығын тек оларды бірге қарастырылып қолданса өседі. Бұл жағдайда маркетинг концепциясы қалыптасады және оның қолданылуы мүмкін.

Шетел фирмаларының тәжірибесі көрсетіп отырғандай рыноктағы табыс фирманың тек қана өндірістік және қаржы мүмкіндіктерін ғана емес, сонымен

қатар маркетингті дұрыс қолдануын да дәлелдейді. Өйткені маркетинг:

• кәсіпорындарды басқару принципі мен тиісті рынок шешімдерін дәйекті бағытау үшін тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру жолдары мен әдістерін белгіліейді;
• рынок әрекетінің құралдары ретінде ерекше тәсілдер арқылы бәсекелестерге қарағанда басымдылық алуын қамтамасыз етеді;
• рынок әдісі ретінде өндірушілер мен тұтынушылардың мүдделері үйлесуіне қол жеткізеді.

Маркетинг дегеніміз - дүние жүзі кәсіпкерлерінің бірлескен творчествалық туындысы. Рынок қатынастары дамуының әр сатысына сәйкес өзінің неше түрлі концепциясы қалыптасты. Маркетинг коцепциясының мына сатылары белгілі:

• өндірістік
• тауарлық
• өткізу (коммерциялық әрекеттерді интенсивтендіру)
• маркетинг (тұтыну)
• әлеуметтік - этикалық

Өндірістік концепциясы - бұл тұңғыш рет тарихта қалыптасқан маркетингтің өндірістік концепциясы тұнушылар арасында кең тараған тауарларды қолайлы бағамен сатылуын көбейтуді көздейді деген пайымдаумен негізделеді.

Осы концепция келесі екі жағдайда кеңінен қолданылады:

• тауарға сұраныс ұсыныстан басым болғанды өндіріс көлемін ұлғайтуға болады;

• тауардың шығынын жаппай кең өндіру арқылы төмендетуге болады, ал төмен шығын төмен баға арқылы тауардың сатылуын қамтамасыз етіп, пайданы ұлғайтады

Өндіруші мен рыноктың өзара байланысы мына схемамен сипатталады.

Өндіріс Рынок

Демек, өндіріс сұраныстың қанағатсыз болуын пайдаланып өз үстемдігін алды. Мысалы, концерн «Тексас инструментс» өндіріс көлемін кеңейтіп, шығындарын азайту арқылы тауарларының бағасын төмендедіп американдық қол калькулятор рыногының негізгі үлесіне ие болды. .

Тауар концепциясы - өндірістік концепциямен бірге тауар коцепциясы пайда болды. Бұл коцепцяның негізгі тауарды жетідіруге, оның сапасын, дизайнын, орауын жақсартуына көңіл бөледі. Тұтынушылар жетілген тауарлады алады, өйткені олардың сапасы жоғары және бағасы қолайлы.

Бірақ тауарды шамадан тыс қызығып артық шығару «макетингтік соқырлыққа» аптаруы мүмкін. Осындай жағдайдың пайда болуын және оның себептерін маркетинг саласындағы белгілі маман Теодор Левитт анықтады. Ол Гарвард жоғарғы бизнес мектебінің ғылыми хаттарында «Близорукость маркетинга» деген экономикалық - публицистикалық мақаласында жариялады. Өткізу коцепциясы - өндірістік тауар концепцияларының даму нәтижесінде пайда болды. Жоғарыда атап өткен екі концепция тек қана өндірісті кеңейту және тауарларды жетілдіруге көңіл бөледі, ал рынок жете зерттеп, оны болжаумен шұғылданбайды. Мұндай жағдайда ерте ме кеш пе, бірақ міндетті түрде өткізу мәселелері шиеленіседі. Өйткені кәсіпорын өндіріске тауарды түгелімен және қалайда тұтынушыға өткізу қажет. Америка мен Европада шиеленіскен тауа рды өткізу мәселесі ХХ ғасырдың 20 жылдарының соңы мен 30 жылдардың басында орын алды. Бұның себебі көптеген ғалымдар кенеттен болған 1929 - 1933 жылдардағы экономикалық дағдарыспен байланыстырған еді. Соғыс жылдары тауардың тапшылығынан өткізу проблемасы болған емес. Тек 60 жылдардың басында тауар молшылығы қалыптасып, қайтадан осы концепцияға көңіл бөле бастады. Қазақстан рыногында шетелдік фирмалар көбінесе осы өткізу концепциясын қолданады.

Маркетинг коцепциясы кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастыру жағынан тарихи жаңа тәсіл. Оның пайда болу себептері мынада:

• тауардың көпшілігіне сұранысты барынша қанағаттандырып, онымен рынокты толықтырғандықтан;
• ғылыми - техникалық прогреспен бірлескен бәсекелес күрестің күшеюінен.

Беймәлім рынокта жұмыс істеу дегеніміз тауардың сатылуында өндірушіге өнімді өткізу туралы ешқандай сенім жоқ болғаны. Сондықтан өзінің табысын қамтамасыз ету үшін өндіруші ең алдымен рынокты зерттеп, содан кейін ғана рынок сұранысына сай тауар өндіру мен айналысуы қажет. Енді өндіруші мен рыноктың байланыс схемасы басқаша болады.

Рынок Өндіріс Рынок

2 Маркетингтік коммуникация жүйесі.

2. 1 Маркетинг коммуникациясы кәсіпорынның өндіріс - өткізу жүйесіне маңызды орын алады. Өйткені маркетинг кешенінің ол ең белсенді бөлімі болады.

Коммуникация дегеніміз - тауарлар, қызметтер туралы хабарландыру, оларға деген тұтынушының сенімін күшейту, олар туралы ескерту үшін фирма қолданатын әдіс - амалдары.

Кәсіпорын тұтынушыларға тиімді әсер ету үшін коммуникацияның келесі

әдіс - амалдарын пайдалануы мүмкін; жарнаманы, арнайы сатуды, өтімді ынталандыруды, қоғаммен байланысты.

Коммуникацияның әр элементіне сәйкес ерекше тәсілдерімен әдістер қолданылады. Алайда олардың қолдану мақсаты бір.

− маркетинг концепциясын табысты енгізу үшін стратегиялық және тактикалық мәселелерді дұрыс қолдануды, шешуді қамтамасыз ету.

Коммуникация элементтерін дұрыс қолдану арқылы рынокта тауарды ұтымды жылжытуға болады. Тек қана төменде аталған шарттарды сақтау нәтижесінде коммуникация жүйесінің әсерлі нәтижесіне жетуге болады:

• көздеген шаралар жүйелі түрде орындалуы тиіс;
• коммуникация кешенін құру кезінде тауардың ерекшеліктерімен оның өміршеңдік кездері есепке алынуы тиіс.

Жарнама дегеніміз - белгілі тапсырыс берген демеушінің атынан тауарды тартымды көрсетуге және оны сатып алушыға қарай жылжытуға бағыттаған ақылы әрекеттер. «Жарнама» латын тілінен аударғанда «айқайлау» ұғымын сипаттайды.

АҚШ Маркетинг Ассоциасының анықтамасы бойынша, жарнама дегеніміз тауарларды, қызметтерді, идеяларды тұтынушыларға қарай жылжытуына арналған « кез-келген » әрекеттерді нысандары және нақтылы жағдайды есепке ала отырып, әулетті тұтынушылардың назарларын жарнамалау объектісіне аудару үшін орындалатын ақылы қызметтер деп анықтаған.

Жарнама ерекшелікері:

• қоғамдық сипаттама алады;
• үгіттеуге қаражат қабілеттілігі бар сатушы жарнама арқылы өзінің хабарландыруын бірнеше рет қайталай алады.
• мәнерлік - түс, дыбыс, шрифт арқылы тауарды тартымды көрсетуге болады;
• иесіз жарнама монолог ретінде ғана жасалады.

Жарнаманың атқаратын қызметі

Рыноктағы жарнама бизнесі:

• әкономикалық бернесі - сұранысты қалыптастыру үшін өтімді ынталандыру, тұтынушыларға тауарларды алғызуға тездету арқылы «сату-алу » үрдісін тездетеді;
• ақпараттық бернесі - тұтынушыларды өндірушілер туралы және олардың тауарлары туралы ақпарат ағымдарымен қамтамасыз етеді;
• коммуникациялық бернесі - маркетинг зерттеулері кезінде қолданатын сауалнама, тұтынушылар пікірлерін жинау, тауар өтімін талдау арқылы жарнама рынокпен және тұтынушымен қайтара байланысын қамтамасыз етеді;
• бақылау бернесі - рыноктағы өнімдердің жылжыуын бақылауға мүмкіндік жасайды;
• сұранысты басқару бернесі - нақты тұтынушылар топтарына көзделген әсер тигізу жолдарын табуға мүмкіндік ашады.

Жарнама түрлерінің негізгі белгілері. 2 кесте

Жарнаманы тарату құралдары.

Қазіргі кезде жарнама тарату құралдарының көптеген түрлері қалыптасқан.

3 кесте

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс