Мұхаммед Хайдар Дулати “Тарихи-Рашиди” атты еңбегі
1 Кіріспе
2 М.Х.Дулати өмірі және негізгі; Тарихи Рашиди.кітабының тарихи маңызы және ғылыми құндылығы
3 Қорытынды
4 Қолданылған әдебиет
2 М.Х.Дулати өмірі және негізгі; Тарихи Рашиди.кітабының тарихи маңызы және ғылыми құндылығы
3 Қорытынды
4 Қолданылған әдебиет
Орталық Азия мен оған жапсарлас елдердің XVI ғасырдағы тарихын зерттеушілердің барлығы ұдайы Мұхаммед Хайдар Дулати жазған “Тарих-и Рашиди” шығарасына жүгінуі оның тарих ғылымы үшін маңызы өте зор екенінің куәсі. Мәселен, Шығыс тарихының әйгілі зерттеушісі В.В. Бартольд “Тарих-и Рашиди” XVI ғасырдағы мұсылмандар тарихи әдебиетінің ең қызығарлық ескерткіші және Шығыс Түркістан тарихының ең манызды түпнұсқаларының бірі деп атаған.Орталық Азия тарихын зерттеүші П.П.Иванов “Тарих-и Рашиди” – біздің XV-XV-XVI ғасырлардығы Монғолстан өмірі туралы мәліметтерімізге негіз болған жалғыз дерек көзі деп жазған. Орыс шығыстанушысы В.В.Вельмиянов-Зернов бұл шығарма туралы мынадай пікір айтқан:“ Тарих-и Рашиди”, әсіресе оның екінші бөлімі, өте манызды еңбек. Ол- былайша айтқанда, шағатайлықтардың кейінгі кездердегі тарихы бойынша жалғыз дерек көзі.Оның баяндағандарының барлығы шыншыл және айқын. “Тарих-и Рашиди”авторынан дәл осыны күтүіміз де керек еді. Оның қоғамдағы жағдайы болған оқиғалардың барлығы білүге және оларды дәл солай баяндауға мүмкіндік берген.
1. Қазақ даласының жұлдыздары
2. Қазақ мәдениетінің тарихы. Ә.Хасенов.Алматы 1987
3. Мұхаммед Хайдар «Тарихи Рашиди» Алматы 2003
4. Қазақтың арғы бергі тарихы. Маданов Алматы 1995
2. Қазақ мәдениетінің тарихы. Ә.Хасенов.Алматы 1987
3. Мұхаммед Хайдар «Тарихи Рашиди» Алматы 2003
4. Қазақтың арғы бергі тарихы. Маданов Алматы 1995
Мұхаммед Хайдар Дулати
“Тарихи-Рашиди”атты еңбегі
Мазмұны
1 Кіріспе
2 М.Х.Дулати өмірі және негізгі; Тарихи Рашиди-кітабының тарихи маңызы және
ғылыми құндылығы
3 Қорытынды
4 Қолданылған әдебиет
Кіріспе
Орталық Азия мен оған жапсарлас елдердің XVI ғасырдағы тарихын
зерттеушілердің барлығы ұдайы Мұхаммед Хайдар Дулати жазған “Тарих-и
Рашиди” шығарасына жүгінуі оның тарих ғылымы үшін маңызы өте зор екенінің
куәсі. Мәселен, Шығыс тарихының әйгілі зерттеушісі В.В. Бартольд “Тарих-и
Рашиди” XVI ғасырдағы мұсылмандар тарихи әдебиетінің ең қызығарлық
ескерткіші және Шығыс Түркістан тарихының ең манызды түпнұсқаларының бірі
деп атаған.Орталық Азия тарихын зерттеүші П.П.Иванов “Тарих-и Рашиди” –
біздің XV-XV-XVI ғасырлардығы Монғолстан өмірі туралы мәліметтерімізге
негіз болған жалғыз дерек көзі деп жазған. Орыс шығыстанушысы
В.В.Вельмиянов-Зернов бұл шығарма туралы мынадай пікір айтқан:“ Тарих-и
Рашиди”, әсіресе оның екінші бөлімі, өте манызды еңбек. Ол- былайша
айтқанда, шағатайлықтардың кейінгі кездердегі тарихы бойынша жалғыз дерек
көзі.Оның баяндағандарының барлығы шыншыл және айқын. “Тарих-и
Рашиди”авторынан дәл осыны күтүіміз де керек еді. Оның қоғамдағы жағдайы
болған оқиғалардың барлығы білүге және оларды дәл солай баяндауға мүмкіндік
берген.
М.Х.Дулати өмірі, және негізгі еңбегі “Тарихи Рашиди”
кітабының тарихи маңызы және ғылыми құндылығы
Мұхаммед Хайдар Дулати 1499 жылы Ташкентте дүниеге келіп, 1551 жылы
Кашмир өлкесінің билеушісі болып тұрғанда оқыс оқиғадан түскен жарақаттан
мезгілсіз қайтыс болған.Аз ғұмырын-да ересен іс атқарып, шексіз құрметке ие
болды,мемлекет билеген хандардың орда биі, мемлекеттік кеңесшісі және
әскербасы қызметін атқарды. Мемлекет билеушілері оған шексіз билік беріп,
оны ұлы сұлтандар ұрпағы, төре деген лауазымдармен атаған. Ол Орталық
және Оңтүстік Азия елдерінің барлығында дерлік болып, олар туралы айрықша
құнды мәліметтер жазып қалдырған.
Отбасында төрт қыздан кейін әкесі Мұхаммед Хұсайын мен шешесі Хұб Нигәр
ханым Аллаға жалбарынып жүріп көрген ұлы аурушаң болады. Ол үш жасқа келмей
жатып шешесі Хұб Нигер ханым Ташкентте қайтыс болды. Осыдан кейін ол ұдайы
әкесінің қасында болып, әкесіне бауыр басып өседі.
Тоғыз жасқа толар-толмаста, 1508 жылы әкесінен де айырылып, панасыз
жетім қалғанда басына өлім қаупі төніп, өмірдің бұралаң соқпақтарымен
өкшелеп қуған жауларынан қашып құтылады. Бұхарадан жанашыр адамдарының
көмегімен қашып шығып, 1509 жылы маусым айында Бадахшандағы Мырза ханға, ал
одан кейін қараша айында Қабулдағы Бабыр падишахқа өзінің туған бөлесіне
келіп, оның қамқорлығында болады. Бабыр падишах оның зеректігін байқап,
білім мен өнерге баули бастайды, орда қызметіне де араластырады, әскери
жорықтарға да қатыстырады. Осылайша 1512 жылға дейін Бабырдың қамқорлығы
мен қарамағында болады. Құндызға, Хисарға және Самарқанға жасалған әскери
жорықтарға қатысып, алғашқы ерліктерімен көзге түседі. Самарқан жорығынан
кейін оны Андижанға келген Моғолстан билеушісі нағашы ағасы әрі туған
жездесі Саид хан арнайы адамдар жіберіп Бабыр падишахтан өзіне жіберуін
өтінеді.
Мырза Хайдардың үлкен әпкесі Хабиба Сұлтан Ханіш Убайдалла ханға
тұрмысқа шыққан болатын. Бірақ Убайдалла хан соғыс жорықтары кезінде
Бұхарадан Түркістанға кеткенде оның үйі Бабыр падишах басып алған Бұхарада
қалады. 1511 жылдың қысында мемлекеттік істермен Андижаннан Самарқанға
келген Хайдардың көкесі Саид Мұхаммед мырза Хабиба Сұлтан Ханішті үлкен
әпкесін өзімен бірге алып кетіп, оны Андижанда Саид ханға әйелдікке
береді.Сонымен, Саид ханның сұрауымен Хайдар 1512 жылы қыркүйек айында
Андижанға келеді. осы уақыттан бастап 1533 жылдың маусым айына дейін, яғни
Саид ханның өмірінің соңына дейін, ханның ажырамас серігіне айналады. Хан
оны 15 жаснда өзінің қарындасына үйлендіріп, күйеу баласы етеді.
Мұхаммед Хайдардың 24 жасқа дейінгі өмірі оқу, білім үйренуге кетеді.
Таланты мен дарыны ерекше жаралған ол өнердің, білім мен мемлекет ісінің
барлық қыр сырын толық меңгеріп, 25 жасқа қараған шағында мемлекеттік
маңызы бар тапсырмаларды жеке орындау құрметі мен сеніміне ие болады. 30-ға
толғанда мемлекеттің әскерін басқарып, жауапты жорықтарды сәтті атқарып
шығады. Осы кезден бастап хан кеңесінде сөз сөйлеп, ойын айтып, оның
ұсыныстарын хан да, кеңес те қабылдайтын болады. Ханның кеңесшісі болып,
оның оң қолына айналады.
Осыдан кеиін хан Хайдар Дулатиға әскер мен мемлекеттің барлық ісін сеніп
тапсырып, қолына шесіз билік береді. Мемлекетте ханнан кейінгі екінші адам
санатына көтеріледі, шебер дипломат ретінде танылады.
Саид хан дінсіздерді исламға кіргізіп, Алланың сауабын алу үшін Тибетке
1528 жылдан әскери жорықтарын бастайды. Бұл жорықтарды бастау құрметін де
хан Мырза Хайдарға тапсырады. 1532 жылы тамызда Тибетке ғазауат соғысына
Саид ханның өзі бас болып аттанады. Бірақ бұл соғысты аяқтап шығуға ханның
денсаулығы көтермей, жорықты жалғастыруды Мұхаммед Хайдарға міндеттейді.
Дулати бұл жорықта тек әскербасы, дінге шын берілген исламды таратушы ғана
емес, талантты жаратылыстанушы ғалым ретінде де танылады. Ол тибет
тауларының солтүстік шетіндегі Қашғар мен Памирден бастап, оңтүстігі
үнділік Бенгалия мен шығысы Қытайға дейінгі аймақтарды аралап шығып,
жаһантану тұрғысынан сипаттап, көптеген табиғи құбылыстарды ашып, ғылыми
тұрғыдан суреттеп жазып қалдырады.
Саид хан қайтыс болып, мемлекет басқару ісін мұралаған Рашид сұлтан
азғындардың сөзіне еріп, Мырза Хайдар мен оның жақындарына жаппай қиянат
жасап, қуғынға ұшыратады. Осы себепті Мырза Хайдар 1533 жылы қыста
Бадахшанға асып, одан ары Үндіге-Бабыр падишахтың екінші ұлы Қамран
мырзаның Лахордағы ордасына келеді. Қарман мырза оны жақсы қабылдап, орда
биі және мемлекет кеңесшісі етеді. Өзі біржылдан аса соғыс жорығымен
Қандаған мен Иракқа кеткенде мемлекет басқаруды толығымен Мырза Хайдарға
қалдырып кетеді. Бабыр падишахтың мұрагері, оның үлкен ұлы Хұмайын
падишахта Мырза Хайдарды өзінің қасынан шығармай әскербасы және мемлекеттік
кеңесшісі етеді. Хұмайын падишахтың қолдауымен ол 1540 жылы қарашада
Кашмирді алып, 1541 жылдан өмірінің соңына-1551 жылға дейін осы өлкенің
толық және тәуелсіз билеушісі болады.
Мұхаммед Хайдар Дулати қазіргі Қырғызстан мен Өзбекстанды толығымен
дерлік аралап өткен, Ыстықкөл мен Шудың атырабындағы мекендерде болып,
Қазақстанның оңтүстігіне де келген. Алмалық, Мұнар, Баласағұн, Қаралақ
қалаларытуралы мәліметтерді тарихи деректермен қатар өзі көрген деректермен
дәлелдейді. Тараз қаласы турал айта келіп, осы: Янги деп аталған жерде
бірнеше қаланың орны сақталған, бірақ ескі қалалардың қайсысының Янги деп
және басқаларының қалай аталған белгісіз деген көне Тараз қаласы туралы да
құнды мәліметтер жазып қалдырған. Ғұламаның бұл дастаны да әлемді шарлап
кеткен, оның бір ңұсқасы біздің бақытымызға қарай Берлинде сақталыпты.
Тарих-и Рашиди - Орталық Азияның XVI ғасырдағы ересен тарихи
есткерткіші ретінде жарық көрген кезден бері ғалымдардың назарына ілігіп,
қауымда ерекше орын алған шығарма. Жан-жақты деректерге бай, шын менінде
энцклопедиялық шығарманы Өзбекстан Республикасы ғалымдар көп еңбектеніп,
1996 жылы Ташкентте толығымен орыс тіліне аударып, кітап етіп шығарады. Бұл
кітаптың жалпы көлемі 728 бет, ол екі кітаптан құралған. Бірінші дәптер-70
тараудан, ал екіншісі 177 тараудан тұрады. Кітапқа қосымша кіріспе ,
түсініктеме, сөздік, әр түрлі көрсеткіштер және пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілген. Осы кітапты шығарған ғалымдар әр жылдары, әр жерде, әр
тілдерде жарық көрген Тарихи Рашиди шығармасының бес нұсқасын
пайдаланған. Негіз етіп Өзбекстан Республикасы Ғылым академиясының
шығыстану институтында сақталған 321 парақтан тұратын ңұсқасын алып, оған
басқа нұсқаулармен салыстырғанда кездескен толықтырулар енгізілген.
Тарих-и Рашиди шығармасында оның авторы Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің
басынан өткізген, тікелей өзі араласқан, көзімен көрген және сенімге ие
болған беделді тарихи кітаптарда баяндалған оқиғаларды жазған. Шығарма
Орталық Азия, Шығыс Түркістан, Ауғанстан, Иран, Үнді және Тибет
аймақтарында XIV-XVI ғасырларда болған тарихи оқиғаларды, осы аймақтардағы
мемлекеттердің саяси және географиялық жағдайларын, билеушілері мен халқын
толық сипаттайтын бірден-бір түпнұсқа саналатындығымен аса құнды. Осы
түпнұсқа дерек көзінен қазіргі Қазақстан, Қырғызтан, Өзбекстан және басқа
көрші мемлекет халықтарының өткенінен мағлұмат аламыз.
Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди шығармасы Шығыс пен Батыс
Еуропа елдеріне кеңінен таралып кеткен. Оның қолжазба көшірмесі, ал XIX
ғасырдан бастап кітап етіп басып шығарған нұсқалар әлемнің көптеген
елдердіңде сақталған. Кейінгі шығыс зерттеуші ғалымдардың барлығы Орталық
Азия, Шығыс Түркістан, Үнді, Тибет пен оларға іргелес елдерге қатысты
тарихи және географиялық мәліметтерді осы шығармадан алғанын айту керек.
Мұхаммед Хайдар Дулати Тарих-и Рашиди шығармасын бірнеше жыл бойы
Кашмирде жазған. Шығарма екі бөліктен - дәптерден тұрады. Біріншісі,
мұнда жүйелі түрде Моғолстан мен Қашғарияны билеген хандар – Шағатай
ұрпақтарының тұғлық Темір заманынан бастап ол таққа 7481347-1348 жылы
отырған Әбдірашид ханға дейінгі тарихы баяндалған. Тарих-и Рашиди де –
авторлардың өздері қатысқан оқиғалар негізінде жазылған, бір тарихи кезеңді
қамтиды және бір оқиғалар мен тарихи тұлғаларды баяндайды, сонымен қатар
бірін-бірі толықтыра түседі. Орталық азия тарихының аса көрнекті
зерттеушісі В.В.Бартольд бұл жөнінде жазғанда Мұхаммад Хайдар Дулатидің
еңбегі көбінесе өзінің бөлесі Бабырдың жазғандарын еске түсіреді, дәл
сондай Мұхаммед Хайдар Дулати жазған тарихи деректер де шыншылдығымен және
бүкпесіздігімен ерекшеленеді, ал географиялық мағынасы бар бөліктері – дәл
сол сияқты айқын және көрнекті деген. Мұхаммед Хайдар Дулати бірінші
дәптердің кіріспесінде өзінің бұл шығармасына неге Тарих-и Рашиди деп
ат бергенінің үш себебін келтіреді: біріншісі – Тұғлық темірге исламды
қабылдатқан шейх Аршададдиннің құрметіне; екіншісі – Тұғлық Темірдің өзінің
халқын ақ жолмен бастап жүруі құрметіне; үшіншісі – моғол ханы Әбдірашидке
байланысты дейді.
Орталық Азия мен оған жапсарлас елдердің XVI ғасырдағы тарихын
зерттеушілердің барлығы ұдайы Мұхаммед Хайдар Дулати жазған “Тарих-и
Рашиди” шығарасына жүгінуі оның тарих ғылымы үшін маңызы өте зор екенінің
куәсі. Мәселен, Шығыс тарихының әйгілі зерттеушісі В.В. Бартольд “Тарих-и
Рашиди” XVI ғасырдағы мұсылмандар тарихи әдебиетінің ең қызығарлық
ескерткіші және Шығыс Түркістан тарихының ең манызды түпнұсқаларының бірі
деп атаған.Орталық Азия тарихын зерттеүші П.П.Иванов “Тарих-и Рашиди” –
біздің XV-XV-XVI ғасырлардығы Монғолстан өмірі туралы мәліметтерімізге
негіз болған жалғыз дерек көзі деп жазған. Орыс шығыстанушысы
В.В.Вельмиянов-Зернов бұл шығарма туралы мынадай пікір айтқан:“ Тарих-и
Рашиди”, әсіресе оның екінші бөлімі, өте манызды еңбек. Ол- былайша
айтқанда, шағатайлықтардың кейінгі кездердегі тарихы бойынша жалғыз дерек
көзі... Оның баяндағандарының барлығы шыншыл және айқын. “Тарих-и
Рашиди”авторынан дәл осыны күтүіміз де керек еді. Оның қоғамдағы жағдайы
болған оқиғалардың барлығы білүге және оларды дәл солай баяндауға мүмкіндік
берген”.(Спб,1863-1866).
Сонымен, Мұхаммед Хайдар Дулати “Тарих-и Рашиди” шығармасында
негізінен XIV-XVI аралындағындағы Шағатай үлысының шығыс бөлігін немесе
Моғолстанды, ол сол кезде Сырдария, Сарысу, Балқаш, Ертіс және орталық Тянь-
Шань тауларының онтүстік беткейлері аралығындығы аумақты яғни қазіргі
Кырғызстан мен оңтүстік – шығыс Қазақстан территорияларын қамтыған өлкені
сипаттай келе оны мекендеген халықтардың саяси өмірі және шаруашылығы
түралы өте мол мағлұматтар береді, осы аймақты мекендеген қазақтар,
өзбектер, кырғыздар, қалмақтар(ойраттар) және басқалар сияқты көшпелі және
жартылай көшпелі халықтардың тарихын баяндайды.
Тибет пен Үндіге әскери экспедициядарды басқарып барған Мұхаммед Хайдар
Дулати бізге өте құнды тарихи, этнографиялық, географиялықжәне басқа
мағлұматтар қалдырған. Тарих-и Рашиди осы айтылғандардан басқа сол кезең
мәдениетінің тарихы бойынша да мол материалды қамтиді. Атап айтқанда
Мұхаммед Хайдари Дулати өзінің шығармасында Әлішер Науаи заманындағы
гераттық мәдени шеңберге кіретін адамдарға көп орын бөлген. Тарихшылардың
Тарих-и Рашиди шығармасына бірнеше дүркін көңіл бөлгендеріне қарамай,
ондағы деректі мәліметтер, зерттеушілердің бірауыздан айтқан пікірі
бойынша, әлі толығымен мәңгерілген жоқ деп дұрыс бағаланған. Енді осы
Тарих-и Рашиди шығармасында жазылған және ұлы ғұлама Мұхаммед Хайдар
Дулатидің жеке басына қатысты кейбір деректерге қысқаша тоқталайық.
Жазушылық өнердің төркінінде де өмір құбылыстарын, әсіресе, тарихи ірі
тұлғалардың басынан өткен істерді білуге, тануға деген құштарлық жатады.
Өмірді, өткен тарихты білу – білім анасы. Сондықтан жазушылық дарыны бар
адам өмірді, өмір шындықтарын білуге құлшынып, тануға талпынып жүріп,
телегей-теңіз білім табады. Екіншіден, әдеби шығарманың көркемдік және
танымдық тереңдігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
“Тарихи-Рашиди”атты еңбегі
Мазмұны
1 Кіріспе
2 М.Х.Дулати өмірі және негізгі; Тарихи Рашиди-кітабының тарихи маңызы және
ғылыми құндылығы
3 Қорытынды
4 Қолданылған әдебиет
Кіріспе
Орталық Азия мен оған жапсарлас елдердің XVI ғасырдағы тарихын
зерттеушілердің барлығы ұдайы Мұхаммед Хайдар Дулати жазған “Тарих-и
Рашиди” шығарасына жүгінуі оның тарих ғылымы үшін маңызы өте зор екенінің
куәсі. Мәселен, Шығыс тарихының әйгілі зерттеушісі В.В. Бартольд “Тарих-и
Рашиди” XVI ғасырдағы мұсылмандар тарихи әдебиетінің ең қызығарлық
ескерткіші және Шығыс Түркістан тарихының ең манызды түпнұсқаларының бірі
деп атаған.Орталық Азия тарихын зерттеүші П.П.Иванов “Тарих-и Рашиди” –
біздің XV-XV-XVI ғасырлардығы Монғолстан өмірі туралы мәліметтерімізге
негіз болған жалғыз дерек көзі деп жазған. Орыс шығыстанушысы
В.В.Вельмиянов-Зернов бұл шығарма туралы мынадай пікір айтқан:“ Тарих-и
Рашиди”, әсіресе оның екінші бөлімі, өте манызды еңбек. Ол- былайша
айтқанда, шағатайлықтардың кейінгі кездердегі тарихы бойынша жалғыз дерек
көзі.Оның баяндағандарының барлығы шыншыл және айқын. “Тарих-и
Рашиди”авторынан дәл осыны күтүіміз де керек еді. Оның қоғамдағы жағдайы
болған оқиғалардың барлығы білүге және оларды дәл солай баяндауға мүмкіндік
берген.
М.Х.Дулати өмірі, және негізгі еңбегі “Тарихи Рашиди”
кітабының тарихи маңызы және ғылыми құндылығы
Мұхаммед Хайдар Дулати 1499 жылы Ташкентте дүниеге келіп, 1551 жылы
Кашмир өлкесінің билеушісі болып тұрғанда оқыс оқиғадан түскен жарақаттан
мезгілсіз қайтыс болған.Аз ғұмырын-да ересен іс атқарып, шексіз құрметке ие
болды,мемлекет билеген хандардың орда биі, мемлекеттік кеңесшісі және
әскербасы қызметін атқарды. Мемлекет билеушілері оған шексіз билік беріп,
оны ұлы сұлтандар ұрпағы, төре деген лауазымдармен атаған. Ол Орталық
және Оңтүстік Азия елдерінің барлығында дерлік болып, олар туралы айрықша
құнды мәліметтер жазып қалдырған.
Отбасында төрт қыздан кейін әкесі Мұхаммед Хұсайын мен шешесі Хұб Нигәр
ханым Аллаға жалбарынып жүріп көрген ұлы аурушаң болады. Ол үш жасқа келмей
жатып шешесі Хұб Нигер ханым Ташкентте қайтыс болды. Осыдан кейін ол ұдайы
әкесінің қасында болып, әкесіне бауыр басып өседі.
Тоғыз жасқа толар-толмаста, 1508 жылы әкесінен де айырылып, панасыз
жетім қалғанда басына өлім қаупі төніп, өмірдің бұралаң соқпақтарымен
өкшелеп қуған жауларынан қашып құтылады. Бұхарадан жанашыр адамдарының
көмегімен қашып шығып, 1509 жылы маусым айында Бадахшандағы Мырза ханға, ал
одан кейін қараша айында Қабулдағы Бабыр падишахқа өзінің туған бөлесіне
келіп, оның қамқорлығында болады. Бабыр падишах оның зеректігін байқап,
білім мен өнерге баули бастайды, орда қызметіне де араластырады, әскери
жорықтарға да қатыстырады. Осылайша 1512 жылға дейін Бабырдың қамқорлығы
мен қарамағында болады. Құндызға, Хисарға және Самарқанға жасалған әскери
жорықтарға қатысып, алғашқы ерліктерімен көзге түседі. Самарқан жорығынан
кейін оны Андижанға келген Моғолстан билеушісі нағашы ағасы әрі туған
жездесі Саид хан арнайы адамдар жіберіп Бабыр падишахтан өзіне жіберуін
өтінеді.
Мырза Хайдардың үлкен әпкесі Хабиба Сұлтан Ханіш Убайдалла ханға
тұрмысқа шыққан болатын. Бірақ Убайдалла хан соғыс жорықтары кезінде
Бұхарадан Түркістанға кеткенде оның үйі Бабыр падишах басып алған Бұхарада
қалады. 1511 жылдың қысында мемлекеттік істермен Андижаннан Самарқанға
келген Хайдардың көкесі Саид Мұхаммед мырза Хабиба Сұлтан Ханішті үлкен
әпкесін өзімен бірге алып кетіп, оны Андижанда Саид ханға әйелдікке
береді.Сонымен, Саид ханның сұрауымен Хайдар 1512 жылы қыркүйек айында
Андижанға келеді. осы уақыттан бастап 1533 жылдың маусым айына дейін, яғни
Саид ханның өмірінің соңына дейін, ханның ажырамас серігіне айналады. Хан
оны 15 жаснда өзінің қарындасына үйлендіріп, күйеу баласы етеді.
Мұхаммед Хайдардың 24 жасқа дейінгі өмірі оқу, білім үйренуге кетеді.
Таланты мен дарыны ерекше жаралған ол өнердің, білім мен мемлекет ісінің
барлық қыр сырын толық меңгеріп, 25 жасқа қараған шағында мемлекеттік
маңызы бар тапсырмаларды жеке орындау құрметі мен сеніміне ие болады. 30-ға
толғанда мемлекеттің әскерін басқарып, жауапты жорықтарды сәтті атқарып
шығады. Осы кезден бастап хан кеңесінде сөз сөйлеп, ойын айтып, оның
ұсыныстарын хан да, кеңес те қабылдайтын болады. Ханның кеңесшісі болып,
оның оң қолына айналады.
Осыдан кеиін хан Хайдар Дулатиға әскер мен мемлекеттің барлық ісін сеніп
тапсырып, қолына шесіз билік береді. Мемлекетте ханнан кейінгі екінші адам
санатына көтеріледі, шебер дипломат ретінде танылады.
Саид хан дінсіздерді исламға кіргізіп, Алланың сауабын алу үшін Тибетке
1528 жылдан әскери жорықтарын бастайды. Бұл жорықтарды бастау құрметін де
хан Мырза Хайдарға тапсырады. 1532 жылы тамызда Тибетке ғазауат соғысына
Саид ханның өзі бас болып аттанады. Бірақ бұл соғысты аяқтап шығуға ханның
денсаулығы көтермей, жорықты жалғастыруды Мұхаммед Хайдарға міндеттейді.
Дулати бұл жорықта тек әскербасы, дінге шын берілген исламды таратушы ғана
емес, талантты жаратылыстанушы ғалым ретінде де танылады. Ол тибет
тауларының солтүстік шетіндегі Қашғар мен Памирден бастап, оңтүстігі
үнділік Бенгалия мен шығысы Қытайға дейінгі аймақтарды аралап шығып,
жаһантану тұрғысынан сипаттап, көптеген табиғи құбылыстарды ашып, ғылыми
тұрғыдан суреттеп жазып қалдырады.
Саид хан қайтыс болып, мемлекет басқару ісін мұралаған Рашид сұлтан
азғындардың сөзіне еріп, Мырза Хайдар мен оның жақындарына жаппай қиянат
жасап, қуғынға ұшыратады. Осы себепті Мырза Хайдар 1533 жылы қыста
Бадахшанға асып, одан ары Үндіге-Бабыр падишахтың екінші ұлы Қамран
мырзаның Лахордағы ордасына келеді. Қарман мырза оны жақсы қабылдап, орда
биі және мемлекет кеңесшісі етеді. Өзі біржылдан аса соғыс жорығымен
Қандаған мен Иракқа кеткенде мемлекет басқаруды толығымен Мырза Хайдарға
қалдырып кетеді. Бабыр падишахтың мұрагері, оның үлкен ұлы Хұмайын
падишахта Мырза Хайдарды өзінің қасынан шығармай әскербасы және мемлекеттік
кеңесшісі етеді. Хұмайын падишахтың қолдауымен ол 1540 жылы қарашада
Кашмирді алып, 1541 жылдан өмірінің соңына-1551 жылға дейін осы өлкенің
толық және тәуелсіз билеушісі болады.
Мұхаммед Хайдар Дулати қазіргі Қырғызстан мен Өзбекстанды толығымен
дерлік аралап өткен, Ыстықкөл мен Шудың атырабындағы мекендерде болып,
Қазақстанның оңтүстігіне де келген. Алмалық, Мұнар, Баласағұн, Қаралақ
қалаларытуралы мәліметтерді тарихи деректермен қатар өзі көрген деректермен
дәлелдейді. Тараз қаласы турал айта келіп, осы: Янги деп аталған жерде
бірнеше қаланың орны сақталған, бірақ ескі қалалардың қайсысының Янги деп
және басқаларының қалай аталған белгісіз деген көне Тараз қаласы туралы да
құнды мәліметтер жазып қалдырған. Ғұламаның бұл дастаны да әлемді шарлап
кеткен, оның бір ңұсқасы біздің бақытымызға қарай Берлинде сақталыпты.
Тарих-и Рашиди - Орталық Азияның XVI ғасырдағы ересен тарихи
есткерткіші ретінде жарық көрген кезден бері ғалымдардың назарына ілігіп,
қауымда ерекше орын алған шығарма. Жан-жақты деректерге бай, шын менінде
энцклопедиялық шығарманы Өзбекстан Республикасы ғалымдар көп еңбектеніп,
1996 жылы Ташкентте толығымен орыс тіліне аударып, кітап етіп шығарады. Бұл
кітаптың жалпы көлемі 728 бет, ол екі кітаптан құралған. Бірінші дәптер-70
тараудан, ал екіншісі 177 тараудан тұрады. Кітапқа қосымша кіріспе ,
түсініктеме, сөздік, әр түрлі көрсеткіштер және пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілген. Осы кітапты шығарған ғалымдар әр жылдары, әр жерде, әр
тілдерде жарық көрген Тарихи Рашиди шығармасының бес нұсқасын
пайдаланған. Негіз етіп Өзбекстан Республикасы Ғылым академиясының
шығыстану институтында сақталған 321 парақтан тұратын ңұсқасын алып, оған
басқа нұсқаулармен салыстырғанда кездескен толықтырулар енгізілген.
Тарих-и Рашиди шығармасында оның авторы Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің
басынан өткізген, тікелей өзі араласқан, көзімен көрген және сенімге ие
болған беделді тарихи кітаптарда баяндалған оқиғаларды жазған. Шығарма
Орталық Азия, Шығыс Түркістан, Ауғанстан, Иран, Үнді және Тибет
аймақтарында XIV-XVI ғасырларда болған тарихи оқиғаларды, осы аймақтардағы
мемлекеттердің саяси және географиялық жағдайларын, билеушілері мен халқын
толық сипаттайтын бірден-бір түпнұсқа саналатындығымен аса құнды. Осы
түпнұсқа дерек көзінен қазіргі Қазақстан, Қырғызтан, Өзбекстан және басқа
көрші мемлекет халықтарының өткенінен мағлұмат аламыз.
Мұхаммед Хайдар Дулатидің Тарих-и Рашиди шығармасы Шығыс пен Батыс
Еуропа елдеріне кеңінен таралып кеткен. Оның қолжазба көшірмесі, ал XIX
ғасырдан бастап кітап етіп басып шығарған нұсқалар әлемнің көптеген
елдердіңде сақталған. Кейінгі шығыс зерттеуші ғалымдардың барлығы Орталық
Азия, Шығыс Түркістан, Үнді, Тибет пен оларға іргелес елдерге қатысты
тарихи және географиялық мәліметтерді осы шығармадан алғанын айту керек.
Мұхаммед Хайдар Дулати Тарих-и Рашиди шығармасын бірнеше жыл бойы
Кашмирде жазған. Шығарма екі бөліктен - дәптерден тұрады. Біріншісі,
мұнда жүйелі түрде Моғолстан мен Қашғарияны билеген хандар – Шағатай
ұрпақтарының тұғлық Темір заманынан бастап ол таққа 7481347-1348 жылы
отырған Әбдірашид ханға дейінгі тарихы баяндалған. Тарих-и Рашиди де –
авторлардың өздері қатысқан оқиғалар негізінде жазылған, бір тарихи кезеңді
қамтиды және бір оқиғалар мен тарихи тұлғаларды баяндайды, сонымен қатар
бірін-бірі толықтыра түседі. Орталық азия тарихының аса көрнекті
зерттеушісі В.В.Бартольд бұл жөнінде жазғанда Мұхаммад Хайдар Дулатидің
еңбегі көбінесе өзінің бөлесі Бабырдың жазғандарын еске түсіреді, дәл
сондай Мұхаммед Хайдар Дулати жазған тарихи деректер де шыншылдығымен және
бүкпесіздігімен ерекшеленеді, ал географиялық мағынасы бар бөліктері – дәл
сол сияқты айқын және көрнекті деген. Мұхаммед Хайдар Дулати бірінші
дәптердің кіріспесінде өзінің бұл шығармасына неге Тарих-и Рашиди деп
ат бергенінің үш себебін келтіреді: біріншісі – Тұғлық темірге исламды
қабылдатқан шейх Аршададдиннің құрметіне; екіншісі – Тұғлық Темірдің өзінің
халқын ақ жолмен бастап жүруі құрметіне; үшіншісі – моғол ханы Әбдірашидке
байланысты дейді.
Орталық Азия мен оған жапсарлас елдердің XVI ғасырдағы тарихын
зерттеушілердің барлығы ұдайы Мұхаммед Хайдар Дулати жазған “Тарих-и
Рашиди” шығарасына жүгінуі оның тарих ғылымы үшін маңызы өте зор екенінің
куәсі. Мәселен, Шығыс тарихының әйгілі зерттеушісі В.В. Бартольд “Тарих-и
Рашиди” XVI ғасырдағы мұсылмандар тарихи әдебиетінің ең қызығарлық
ескерткіші және Шығыс Түркістан тарихының ең манызды түпнұсқаларының бірі
деп атаған.Орталық Азия тарихын зерттеүші П.П.Иванов “Тарих-и Рашиди” –
біздің XV-XV-XVI ғасырлардығы Монғолстан өмірі туралы мәліметтерімізге
негіз болған жалғыз дерек көзі деп жазған. Орыс шығыстанушысы
В.В.Вельмиянов-Зернов бұл шығарма туралы мынадай пікір айтқан:“ Тарих-и
Рашиди”, әсіресе оның екінші бөлімі, өте манызды еңбек. Ол- былайша
айтқанда, шағатайлықтардың кейінгі кездердегі тарихы бойынша жалғыз дерек
көзі... Оның баяндағандарының барлығы шыншыл және айқын. “Тарих-и
Рашиди”авторынан дәл осыны күтүіміз де керек еді. Оның қоғамдағы жағдайы
болған оқиғалардың барлығы білүге және оларды дәл солай баяндауға мүмкіндік
берген”.(Спб,1863-1866).
Сонымен, Мұхаммед Хайдар Дулати “Тарих-и Рашиди” шығармасында
негізінен XIV-XVI аралындағындағы Шағатай үлысының шығыс бөлігін немесе
Моғолстанды, ол сол кезде Сырдария, Сарысу, Балқаш, Ертіс және орталық Тянь-
Шань тауларының онтүстік беткейлері аралығындығы аумақты яғни қазіргі
Кырғызстан мен оңтүстік – шығыс Қазақстан территорияларын қамтыған өлкені
сипаттай келе оны мекендеген халықтардың саяси өмірі және шаруашылығы
түралы өте мол мағлұматтар береді, осы аймақты мекендеген қазақтар,
өзбектер, кырғыздар, қалмақтар(ойраттар) және басқалар сияқты көшпелі және
жартылай көшпелі халықтардың тарихын баяндайды.
Тибет пен Үндіге әскери экспедициядарды басқарып барған Мұхаммед Хайдар
Дулати бізге өте құнды тарихи, этнографиялық, географиялықжәне басқа
мағлұматтар қалдырған. Тарих-и Рашиди осы айтылғандардан басқа сол кезең
мәдениетінің тарихы бойынша да мол материалды қамтиді. Атап айтқанда
Мұхаммед Хайдари Дулати өзінің шығармасында Әлішер Науаи заманындағы
гераттық мәдени шеңберге кіретін адамдарға көп орын бөлген. Тарихшылардың
Тарих-и Рашиди шығармасына бірнеше дүркін көңіл бөлгендеріне қарамай,
ондағы деректі мәліметтер, зерттеушілердің бірауыздан айтқан пікірі
бойынша, әлі толығымен мәңгерілген жоқ деп дұрыс бағаланған. Енді осы
Тарих-и Рашиди шығармасында жазылған және ұлы ғұлама Мұхаммед Хайдар
Дулатидің жеке басына қатысты кейбір деректерге қысқаша тоқталайық.
Жазушылық өнердің төркінінде де өмір құбылыстарын, әсіресе, тарихи ірі
тұлғалардың басынан өткен істерді білуге, тануға деген құштарлық жатады.
Өмірді, өткен тарихты білу – білім анасы. Сондықтан жазушылық дарыны бар
адам өмірді, өмір шындықтарын білуге құлшынып, тануға талпынып жүріп,
телегей-теңіз білім табады. Екіншіден, әдеби шығарманың көркемдік және
танымдық тереңдігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz