Еңбек рыногы және жалақы теориясы

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

СОӨЖ

Тақырыбы:

“Еңбек рыногы және жалақы теориясы”

Орындаған: Мусаева Л. Н.

Тобы : “Ф07К2С”

Тексерген: Байкісиев М. Қ.

Алматы 2007 жыл

Жоспар:

I. Кіріспе:

Жалақы деңгейі, динамикасы. Жалақы ілімі.

II. Негізгі бөлім:

1) Еңбек - нарық экономикасының ресурсы. Еңбек теориялары.

2) Еңбек рыногы: қызметі және жүргізу механизмі. Еңбектің сұраныс және ұсыныс қисығы.

III. Қорытынды бөлім:

Жұмысбастылық және жұмыссыздық. Себептері, негізгі белгілері, түрлері және салдары.

Еңбек рыногы және жалақы теориясы

I. Еңбек басқа өндіріс факторлары сияқты жалақы деп аталатын табыс әкеледі. Жалақы еңбекке марапатталу ретінде көрінеді. Бұл даусыз шындықты барлық зерттеушілер мойындайды. Бірақ жалақыны түсіндірудегі бірлігі осымен бітеді және өзгешеліктер туындайды.

Маркстік концепциясы біріншіден, еңбек болашақ құнның қайнар көзі, сол себепті оның құны жоқ, тауар емес деп дәлелдейді. Бұл мынаған негізделген, сатылатын еңбек емес, жұмысшының еңбекке деген қабілеттілігі, яғни жұмысшы мен оның жанұясының өмір сүру құралының құнын анықтайтын жұмыс күші көрінеді.

Екіншіден, жалақы ретінде еңбектің барлық өнімі емес, тек қажеттісі, яғни жұмыс күшінің құнының орнын толтыратыны төленеді. Үшіншіден, тауар құнында басқа факторлардың да үлесі көрінеді.

Жалақы - бұл жұмыс күшінің баға және құн формасында көрініс беруі.

Неоклассиктер теориясы негізінде басқаша, біріншіден, олар жалақыны еңбекке баға ретінде қарастырады, екіншіден, оларды жалақының мәні емес, сұраныс пен ұсыныс арақатынасы арқылы дәстүрлі түрде анықтайтын оның деңгейі қызықтырады.

Еңбекке сұраныс пен ұсыныс теңескен жерде жалақының тепе-теңдік деңгейі орнатылады.

Еңбекке сұраныстың өсуі жалақыны көтереді. Еңбекке сұраныстың төмендеуі жалақыны төмендетеді.

Еңбекке сұраныс шектік өніммен, яғни жұмыспен қамтылу бір жұмысшыға өскендегі өнімнің өсуімен анықталады: егер шектік өнім басқа өндіріс факторларын қолданғанға қарағанда еңбекті қолдануда жоғары болса, онда еңбекке сұраныс көтеріледі және керісінше.

Еңбек ұсынысына әсер ететіңдер:

Еңбекке қабілетті халықтың елдегі саны;
Жұмыс күнінің ұзақтығы;
Халықтың мамандық деңгейі және кәсіпшілік дайындығы.

Жалақы номиналды және нқты жалақы ұғымдары болып 2-ге бөлінеді. Номиналды жалақы деп жұмысшыға өзінің еңбегі үшін төленетін ақша сомасы аталады. Нақты жалақы дегеніміз алынған ақша сомасына толып жатқан өмірлік игіліктер мен қызметтерді иемдену мөлшерімен өлшенеді. Ол номиналды жалақымен тікелей бйланыста және тауар мен қызметтерге баға деңгейіне кері байланыста тұр.

Жалақы 2 формада болады - мерзімді және кесімді. Мерзімді жалақы жұмыс ұзақтығымен анықталады. Оның өлшемі еңбекті сағатына төлем болып табылады. Кесімді төлемде жалақы өндірілген өнім көлеміне байланысты болады. Оның мөлшері бір бұйым бағасын бұйым санына көбейту арқылы анықталады.

Негізгі формалармен байланысты түрлі төлеу жүйесі қолданылады: кесімді-үдемелі, кесімді-сыйлық, көпфакторлы және басқалар.

Жалақының динамикасына және деңгейіне базар нарқына байланысты ықпалды күштер: ұлттық ресурстар жағдайы (табиғи, еңбек, технологиялық) және экономикалық жағдай үлкен әсер етеді. Бай және өнеркәсіптік дамыған елдерде номиналды жалақы деңгейі орташа әлемдікпен жоғары.

Рыноктық экономикада жалақыға кәсіподақтар үлкен әсер етеді. Негізінде әдебиеттерде олардың жалақыға әсер етуінің төрт әдісін көрсетеді:

1. Заң шығару көмегі арқылы жұмыс уақытын шектеу, кәсіподақ мүшелері емес жұмысшыларды жұмысқа алуды тыю, жұмыс көлемін және еңбек интенсивтігін шектеу арқылы жететін, жұмысын күшіне ұсынысын шектеу;

2. Кәсіпкерлерді ұжымдық келісімді жалақы ставкасын көтеру мәселесімен келісімге отырғанда қысым жасау;

3. Еңбекке сұраныс және сонымен бірге жалақыны өсіруге әкелетін өндіріс түрлерінің өсуіне көмектесу;

4. Өндірістің күрес. Бізге белгілі, монополия өндірісті қысқарту арқылы бағаны көтере алады және ол жалақы деңгейіне кері әсерін тигізеді. Монополияға қарсы шығу жалақының төмендеу тенденциясын шектеп тұрады.

Өндіріс факторын анықтайтынның бірі - еңбек. Еңбек жүргізуші, яғни адамның жұмыс күші адамдық фактор болып саналады. Елдегі халықтың еңбекке қатысу мүмкіндігі және қолынан іс келетін бір бөлігі еңбек ресурстарын құрайды. Еңбек ресурсына жақын үлкен мағынадағы ұғым “еңбек потенциалы”.

Еңбек потенциалы - бұл еңбек ресурстарын құрайтын, соның ішіндегі тұлғалардың еңбек ресурстарын осы немесе басқа бағытқа потенциалды өзгерте алатын елдегі халықтың бір бөлігін айтады. Қарастырылған үш категорияны бірге алғанда елдің еңбек факторын әр түрлі жақтан суреттейді.

Басқа өндіріс факторларына қарағанда еңбектің негізгі ерекшелігі бар. Ең бастысы, еңбек адамнан, жұмыс күшінен де бөлінбейді, сондықтан әлеуметтік және саяси аспектісі болады. Тура осы жағдай экономистердің зерттеуін әр түрлі жолмен жақындатады. Батыс экономикалық әдебиетінде, еңбек тауар ретінде саналады. Маркстік теорияда еңбек тауар емес, адамнық қабілеті еңбекке, оның жұмыс күші тауар ретінде иррационалды ұғым еңбек рыногын құрайды.

Осыдан маңызды қорытынды шығады: еңбек тауар емес, ол жұмыс күші -тауар, онда еңбек ақы формасында барлық өнім еңбегіне емес, тек бір бөлігіне ғана төленеді, жұмыс күшінің ұдайы өндірісіне керекті құн үлесі ғана. Еңбек өнімінің басқа бөлігін капиталист иеленеді. Маркстік ілімге қарсы батыс теорияларында еңбекті ұйымдастыру мен басқару жағынан негізгі көзқарас ретінде қарастырылады. Кейбір зерттеушілер қолөнер, технологиялық, инновациялық деп еңбекті басқаруды бөледі, сәйкесінше индустрияға дейінгі, индустриалды, ғылыми-техникалық вариантағы экономикалық өсу. Бұл жұмыс күші ұғымын дене еңбегі және ақыл-ой, интеллектуалды еңбек түрлерін бөлудің ерекше жіктелуі ғана, ҒТП дамуынан туындайды.

Еңбекті ұйымдастыру және басқару

Экономиканың өсу түрлері: Экономиканың өсу түрлері

Еңбекті басқару: Еңбекті басқару

Экономиканың өсу түрлері:

индустриалдыға дейін

индустриалды

ғылыми-техникалық

Еңбекті басқару:

материалдық негізде

мануфактуралық өндіріс

ірі машина өндірісі

өндіріске бағытталған

икемді жаңалық

еңбекті басқару түрі

қолөнер

технократиялық

инновациялық

Қолөнерін басқару қол өндірісімен бейнеленеді, еңбек бөлінісінің бар болуы (мысалы, арба өндірісі темір ұстасы мен ағаш ұстасын талап ететін еңбек бөлінісі және т. б. ), өз бетінше жұмысшының командаға бірігуін, бағынуын айтады.

Технократиялық басқару - қол еңбегінен машинаға өту кезеңін көрсетеді, еңбек бөлінісін тереңдету, экономиканы қатаң формаға күштеу, еңбекті басқарудың өзіндік түрін бөлу. Өзіндік материалдық базаның өзгеру жолында басқарудың бұл түрі біраз этаптан өтті. Технократиялық басқаруға өту ХІХ ғасырдың соңында ХХ ғасырдың басында жүзеге асты және Ф. Тейлордың атымен байланысты.

Тейлоризм тәсілдері: жұмысшы орындайтын әрбір операция хронометраждалады, өлшенеді. Соның арқасында жұмысшылардың пайдасыз қозғалысын жояды және ең керекті жетілген жағын таңдайды. Жұмыстың бұл принциптері “еңбекті ғылыми ұйымдастыру” негізіне жатады.

Технократиялық басқарудың келесі кезеңі Т. Фордтың есімімен байланысты. Фордизм үздіксіз конвейер өндірісіне негізделеді, бұл жұмыс қарқынын тездетеді, шығынды төмендетеді, өндіруді көтереді және сонымен еңбек өнімділігін арттырады.

ХХ ғасырдың 30-40-щы жылдарында технократиялық басқаруға психологиялық және әлеуметтік компоненттер кіреді. Әлеуметтік қамту еңбек ақының минималды деңгейін бекіту, мерзімнен тыс жұмысқа ақы төлеу, техника қауіпсіздігі және басқалары енді. Бұл тап күресі және совет өкіметінің әлеуметтік жетістігі әсерінен істелді.

50-60-шы жылдары технократиялық басқаруда “адамдық қатынасты” енгізді, адамға өз бетінше және шешім қабылдауы ұнайтындығы, майда қамқорлықсыз, оларға құрмет және еңбегінесай болу керек екені дәлелденді.

Сонымен қатар жұмыс ережесін қарастыру, жұмыс нәтижесіне марапат, жұмысшының табыс бөлінісіне қатысуы және т. б. мүмкіндіктер туды.

Инновациялық басқару өндірістің жаңа технологиялық тәсілдерге байланысты, жоғары мамандандырылған “адам ресурстарын” таратуды талап ету, өз бетінше шешім қабылдауға әрекет, жоғары өндіруді қамту және жұмыс сапасын қамтамасыздандыруды көрсетеді. Ол методтарды қолдану, даму өрісін анықтау болып табылады.

ІІ. Еңбек рыногы - бұл еңбек мөлшері және институттары, ұдайы өндірісті қамтушы жұмысшы күші және еңбекті пайдалануды көрсететін экономикалық механизмдер жүйесі. Барлық рыноктағы сияқты, еңбек рыногында да еңбекке ұсыныс және еңбектің анықталған түріне сұраныс құрылады.

Еңбек рыногы кез келген жағдай-шартта қызмет етеді. Қарапайым шарты жетілген бәсеке. Оның рыноктық сипаттамасы:

- кәсіпорындар саны көп болуы, керекті жалдама жұмысшыны жалдау үшін өзара бәсекелеседі;

- жоғары дәрежелі мамандандырылған қажетті жалданушылардың көптігі;

- еңбек рыногына бірде-бір жұмысшының немесе кәсіпорынның күшті ықпалы жоқ.

Еңбекке жинақталған сұраныс жетілген бәсеке рыногында жеке фирмалардың еңбегіне сұранысты жинақтау жолымен анықталады. Ал, фирма қанша жұмысшы санын жалдау керектігі сұрағын шешеді, еңбекке сұраныс бағасын, яғни еңбек ақысын анықтайды.

Еңбекке сұраныс бағасы шектік еңбек өнімділігінен тұрады, демек өнімнің көбеюі қосымша еңбек бірлігін жалдау нәтижесінде алады. Қосымша жұмысшы жалдау нәтижесінде алынған қосымша өнімді шектелген өнім дейді. Шектік өнімнен түскен табысты анықтау үшін шектік өнімді өнім бірлігі бағасына көбейтеміз. Осы табыс шектік өнімнен түскен шектік табыс деп аталады. Шектік өнім, әрбір қосымша жұмысшыны жалдағандағы өнім шығару көлемінің өзгеруін көрсетеді.

Шектік өнімнен түскен табыс, төленетін еңбек ақыдан жоғары болғанда ғана, қосымша жұмысшы жалдауға болады. Сондықтан жетілген бәсекелестік рыногында еңбекке сұраныс екі көрсеткішпен анықталады: жалақы және шектік өнім құны.

Жалақы мөлшері мен жұмыс күшіне сұраныс мөлшері арасындағы тәуелділік еңбекке сұраныс қисығы бір қалыпты азаю сызығын береді.

Еңбекке жинақталған ұсыныс халық санымен анықталады, ондағы халықтың еңбекке жарамды бөлігі, орта сағат санымен, бір жылдық істеген жұмысшы жұмысы, жұмысшының еңбек сапасы жақтарын қамтиды.

Еңбек ұсынысы сұраныс сияқты, жалақы мөлшеріне байланысты, бірақ байланысы басқаша. Ұсыныс қисығы еңбек ақы өскенде, еңбек ұсынысы көбейгенін көрсетеді. Ал жалақы түссе, еңбек ұсынысы да түседі.

Еңбек ұсынысы екі құбылыспен сипатталады: “орнын басу әсері”, “табыс әсері”. Бұл жеке жұмысшының жалақысын көтергенде байқалады. Еңбек ақының өсуі белгілі мезетте, еңбекке ұсынысты көбейтеді, бірақ жоғары деңгейге жеткен кезде, одан ары қарай еңбек ақы өсуімен қысқарады. Жалақы көтерілуі еңбек ұсынысын өсіруне де, кемуге де әкеледі.

Себебі: жұмысқа жалданатын адам еңбек пен бос уақыт арасын таңдайды. Жұмыс табуға мүмкіндік береді, бірақ бос уақыттан айырылады. Жалақы көтерілген кезде, жоғары төлейтін жұмыс үшін, бос уақытты құрбандыққа шалып жұмысқа ден қояды. Нәтижесінде еңбек ұсынысы өседі. Мұнда “орын басу әсері” көрінеді. Болашақта жалақының өсуі “табыс әсеріне” жеткізеді, демек жоғарғы табыс еңбекті емес, бос уақытты ынталандырады, осы жағдайда ең арзан тауар ретінде қаралады. Сондықтан табыс өсуімен еңбек ұсынысы қысқарады.

Ұсыныс пен сұраныстың қиылысқан жері, жалақының теңестірілген деңгейін көрсетеді. Берілген жалақы деңгейі экономикада толық жұмыс бастылықты тұрақтандырады. Еңбекке сұраныс еңбек ұсынысына тең.

Кәсіпорын жұмыс күшін ұстау мақсатымен жалақыны көбейтеді. Сол кезде адамның көбі жұмыс алуға ұмтылады., кейде көтеріңкі жалақы, жұмыс берушілерді аз жұмысшы жалдауға мәжбүр етеді.

ІІІ. Еңбек рыногының дисбалансы хроникалық сипатты белгілейді. Сондықтан жұмысбастылық мәселелері барлық экономикалық мектептерде қарастырылады:

1. Ағылшын Мальтус халық өсу заңдарын ұсынды, бұл бойынша өндіріскетән азық-түлік өнімі арифметикалық прогрессиямен (1, 2, 3, 4, 5, . . . ) өссе, халықтың өсуі - геометриялық (2, 4, 8, 16, 32) заңдылықпен белгіленеді. Осыған байланысты мальтузиандықтар жұмыссыздықтың негізгі себептерін бұрмалады және халық санын реттеудің “табиғи” әдістерін ақтады: соғыс, эпидемия, апат т. б.

2. Классикалық саяси экономия, еңбек рыногында өзін-өзі реттеуші жүйе деп санады. Шарасыз жұмыссыздыққа орын жоқ, егер жұмысшы төменгі жалақыға жұмыс істегісі келмесе өз еркі білдіреді және жоғары төлемді жұмыс тапқанша өз еркімен жұмыс істемейді деп көрсетті.

3. Марксистік теорияда капитализмге тән жұмыссыздық ішкі құбылыс деп қаралады. Капитал құрылымы “табиғи” байланыстан өседі және өндірістен жеке факторды ығыстырады, еңбектің резервтік армиясын немесе жұмыссыздықты құрайды. Маркстік экономикалық теория қорытындысы капитализмге тән қоғамдық құрылымдардағы шешілмес қайшылық көздерін көрсетеді.

4. Қазіргі кездегі жұмысбастылық теориясының негізін салушы Дж. Кейнсті санаймыз. Теориялық көзқарасы: