Несиелік процесс және несиелеу принциптері
Кіріспе
Тарау.1. Несиелік процессті ұйымдастыру және несиелеу принциптерінің теориялық негіздері
1.1 Банктік несиенің түрлері, несиелеу объектілері мен субъектілері
1.2 Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі несиелік процесстің экономикалық мәні
1.3 Несиелеуді ұйымдастыру принциптері
1.4 Шетел тәжірибесіндегі банктердің несиелеу тәжірибесінің ерекшеліктері
Тарау.2. Несиелік процесстің коммерциялық банктердегі тәжірибесі(Қазақстан Халықтық банкі АҚ тәжірибесі негізінде)
2.1 Қазақстан Халықтық банкі АҚ.ның несиелеу процесіне баға беру
2.2 Қазақстан Халықтық банкі АҚ.ның несиелеу механизмі мен несиелік процесіне талдау жасау
Тарау.3. Коммерциялық банктердің несиелік процесстерінің даму болашағы
3.1 Екінші деңгейлі банктердің несиелеу механизмін жетілдіру жолдары
Қортынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Тарау.1. Несиелік процессті ұйымдастыру және несиелеу принциптерінің теориялық негіздері
1.1 Банктік несиенің түрлері, несиелеу объектілері мен субъектілері
1.2 Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі несиелік процесстің экономикалық мәні
1.3 Несиелеуді ұйымдастыру принциптері
1.4 Шетел тәжірибесіндегі банктердің несиелеу тәжірибесінің ерекшеліктері
Тарау.2. Несиелік процесстің коммерциялық банктердегі тәжірибесі(Қазақстан Халықтық банкі АҚ тәжірибесі негізінде)
2.1 Қазақстан Халықтық банкі АҚ.ның несиелеу процесіне баға беру
2.2 Қазақстан Халықтық банкі АҚ.ның несиелеу механизмі мен несиелік процесіне талдау жасау
Тарау.3. Коммерциялық банктердің несиелік процесстерінің даму болашағы
3.1 Екінші деңгейлі банктердің несиелеу механизмін жетілдіру жолдары
Қортынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Тақырыптың өзектілігі. Индустриалдық-инновациялық стратегиямызды іске асыру еліміздің экономикасына оң өзгерістер әкеліп отыр. Елімізде даму институттары құрылып, олар қазірдің өзінде өңдеуші салаларды жаңғыртуға нақтылы ықпал жасай бастады. Даму банкі жарты миллиард доллардан астам сомаға 20 инвестициялық жобаға несие бөліп отыр. Жеңіл және тамақ өнеркәсібінің көптеген кәсіпорындарын жаңғыртып, қайтадан жасақтау жүзеге асырылып жатыр.
Осы орайда экономикалық өсуді қаржыландырудың маңызды факторларының бірі – банктік несиелеудің дамуы екендігін атап өту керек. Әр түрлі экономикалық секторлардағы барлық дерлік кәсіпорындар өз қызметін жандандыру үшін, айналым қаражаттарын және негізгі қорларын толықтыру үшін банктік несиені алады.
Қазіргі кезде елімізде әлемдік өлшемдер бойынша өндірісті несиелеуді көбейтуге өте жақсы жағдайлар бар, бірақ олар шектеулі түрде қолданылады. Бұл экономикадағы құрылымдық қайта құруды тежеп қана қоймай, банктік секторлардың несиелік және валюталық тәуекелдерге ұшырау мүмкіндігін күшейтетін банктік жүйе мен несиелеудің дамуына бірқатар теріс факторлардың әсерімен байланысты. Соңғы жылдары Қазақстанда банктік несиелеудің күрт өсуіне қарамастан, оның ЖІӨ-ге қатынасы әлі де төмен болып отыр.
Сондықтан, экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізіп, елдегі шаруашылық субьектілердің қаржылық жағдайының жақсаруы шартында несиелеуге байланысты тежеуші факторларды жойып, оны кеңейту мәселесі алдыңғы қатарға шығады. Осыған байланысты банктік несиелеуді жетілдіру механизмін қарастыру – қазіргі кездегі актуалды мәселелердің бірі болып табылады. Яғни, несиелеуді кеңейтіп, оның дамуына жақсы жағдай жасай отырып, заңды және жеке тұлғалардың қаржылық қажеттілігін қанағаттандырамыз. Ал, бұл экономикалық өсуге, өз кезегінде, әсер етеді.
Жалпы алғанда, несиелеу кезінде шешімін күтіп тұрған бірқатар қиындықтар бар. Атап айтсақ, біріншіден, талап етілетін құжаттарды қарастырудағы кемшіліктер. Екіншіден, несие қабілеттілігін есептеулерді жүзеге асырудағы жетіспеушіліктер. Үшіншіден, экономика салаларының тек таңдамалы түрлерін несиелеп, кейбір аса қажетті салаларын олардың ұзақ мерзімді қажет ететіндігінен несиелемеу т.с.с. Осындай кемшіліктерді түзеп, несиелеу процесін жетілдіру керек.
Бітіру жұмысының мақсаты – екінші деңгейлі банктердің несиелік процесс және несиелік принциптерінің экономикалық мәніне талдау жүргізіп, ондағы жетілдірілуі тиіс жағдайларын анықтау. Сол арқылы ұсыныстар беру.
Жұмыстың міндеттері:
1. Несиелеу процессінің мәнін, несиелеу принциптерін;
2. Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердегі несиелеу тәртібін;
3. Несиелеу процесін жетілдіру және даму жолдарын;
Осы орайда экономикалық өсуді қаржыландырудың маңызды факторларының бірі – банктік несиелеудің дамуы екендігін атап өту керек. Әр түрлі экономикалық секторлардағы барлық дерлік кәсіпорындар өз қызметін жандандыру үшін, айналым қаражаттарын және негізгі қорларын толықтыру үшін банктік несиені алады.
Қазіргі кезде елімізде әлемдік өлшемдер бойынша өндірісті несиелеуді көбейтуге өте жақсы жағдайлар бар, бірақ олар шектеулі түрде қолданылады. Бұл экономикадағы құрылымдық қайта құруды тежеп қана қоймай, банктік секторлардың несиелік және валюталық тәуекелдерге ұшырау мүмкіндігін күшейтетін банктік жүйе мен несиелеудің дамуына бірқатар теріс факторлардың әсерімен байланысты. Соңғы жылдары Қазақстанда банктік несиелеудің күрт өсуіне қарамастан, оның ЖІӨ-ге қатынасы әлі де төмен болып отыр.
Сондықтан, экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізіп, елдегі шаруашылық субьектілердің қаржылық жағдайының жақсаруы шартында несиелеуге байланысты тежеуші факторларды жойып, оны кеңейту мәселесі алдыңғы қатарға шығады. Осыған байланысты банктік несиелеуді жетілдіру механизмін қарастыру – қазіргі кездегі актуалды мәселелердің бірі болып табылады. Яғни, несиелеуді кеңейтіп, оның дамуына жақсы жағдай жасай отырып, заңды және жеке тұлғалардың қаржылық қажеттілігін қанағаттандырамыз. Ал, бұл экономикалық өсуге, өз кезегінде, әсер етеді.
Жалпы алғанда, несиелеу кезінде шешімін күтіп тұрған бірқатар қиындықтар бар. Атап айтсақ, біріншіден, талап етілетін құжаттарды қарастырудағы кемшіліктер. Екіншіден, несие қабілеттілігін есептеулерді жүзеге асырудағы жетіспеушіліктер. Үшіншіден, экономика салаларының тек таңдамалы түрлерін несиелеп, кейбір аса қажетті салаларын олардың ұзақ мерзімді қажет ететіндігінен несиелемеу т.с.с. Осындай кемшіліктерді түзеп, несиелеу процесін жетілдіру керек.
Бітіру жұмысының мақсаты – екінші деңгейлі банктердің несиелік процесс және несиелік принциптерінің экономикалық мәніне талдау жүргізіп, ондағы жетілдірілуі тиіс жағдайларын анықтау. Сол арқылы ұсыныстар беру.
Жұмыстың міндеттері:
1. Несиелеу процессінің мәнін, несиелеу принциптерін;
2. Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердегі несиелеу тәртібін;
3. Несиелеу процесін жетілдіру және даму жолдарын;
1. Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2005-жылғы 18-ақпан // Егемен Қазақстан. – 2005, 19-ақпан.
2. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. – Алматы:Қазақ Университеті, 2000.
3. Лаврушин О.И. Банковское дело. – Москва: Финансы и статистика, 1999.
4. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.
5. Банковское дело / Под редакцией Сейткасимова Г.С. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.
6. Банковское дело / Под редакцией Колесникова В.И. – Москва: Финансы и статистика, 1995.
7. Нурсеит Н. Расширение банковского кредитования производства // АльПари. – 2002. - №6.
8. оыо
9. Эдвин Дж. Долан, Колин Д. Кэмпбелл, Розмари Дж. Кэмпбелл. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика. – Москва-Санкт-Петербург, 1993.
10. Банковское дело: стратегическое руководство / Под редакцией Платонова В., Хиггинса М. – Москва: Консалтбанкир, 1998.
11. Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт. – Москва: Финансы и статистика, 1993.
12. Ұлттық банктің Жылдық есебі. – Алматы, 2003.
13. ЕДБ-де тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуына қойылатын талаптар туралы нұсқаулық // Егемен Қазақстан. – 2004, 11-ақпан.
14. Стратегия индустриаьно-инновационного развития Республики Казахстан: проблемы и перспективы ее реализации: Материалы конференции / Под редакцией Елемесова Р.Е., Джумамбаева С.К. – Алматы: Қазақ университеті, 2003.
15. Хавьер М. Пиедра. Система кредитного бюро в Казахстане. Расширение доступа к кредитным ресурсам. Успех сбалансированного подхода // Банки Казахстана. – 2003.- №9.
16. Хамитова К.Н. Современные проблемы и перспективы краткосрочного кредитования в Казахстане // Банки Казахстана. – 2002. - №2.
17. Нурсеит Н., Нурсеитова Р. Текущее состояние развития и кредитования малого бизнеса // Экономика и статистика. – 2003 - №2.
18. Бобаканова Ж.О. Кредитные риски в банковской сфере и критерии рейтинга банков // Банки Казахстана. – 2002.- №7.
19. Халитова М. Система кредитования в условиях реформирования экономики Казахстана // Саясат. – 2003.- №7.
20. Симановский А.Ю. Резервы на возможные потери по ссудам: международный опыт и некоторые вопросы методологии // Деньги и кредит. – 2004.- №1.
21. Калкабаева Г. Новые подходы к определению возможности предоставления банковского кредита // Қаржы-қаражат. – 2002.- №2.
22. Баймуратов У.Б., Каирленов М.А. О ресурсной базе и стимулировании долгосрочного кредитования реального сектора экономики банками второго уровня РК // Банки Казахстана. – 2002.- №6.
2. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. – Алматы:Қазақ Университеті, 2000.
3. Лаврушин О.И. Банковское дело. – Москва: Финансы и статистика, 1999.
4. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.
5. Банковское дело / Под редакцией Сейткасимова Г.С. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.
6. Банковское дело / Под редакцией Колесникова В.И. – Москва: Финансы и статистика, 1995.
7. Нурсеит Н. Расширение банковского кредитования производства // АльПари. – 2002. - №6.
8. оыо
9. Эдвин Дж. Долан, Колин Д. Кэмпбелл, Розмари Дж. Кэмпбелл. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика. – Москва-Санкт-Петербург, 1993.
10. Банковское дело: стратегическое руководство / Под редакцией Платонова В., Хиггинса М. – Москва: Консалтбанкир, 1998.
11. Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт. – Москва: Финансы и статистика, 1993.
12. Ұлттық банктің Жылдық есебі. – Алматы, 2003.
13. ЕДБ-де тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуына қойылатын талаптар туралы нұсқаулық // Егемен Қазақстан. – 2004, 11-ақпан.
14. Стратегия индустриаьно-инновационного развития Республики Казахстан: проблемы и перспективы ее реализации: Материалы конференции / Под редакцией Елемесова Р.Е., Джумамбаева С.К. – Алматы: Қазақ университеті, 2003.
15. Хавьер М. Пиедра. Система кредитного бюро в Казахстане. Расширение доступа к кредитным ресурсам. Успех сбалансированного подхода // Банки Казахстана. – 2003.- №9.
16. Хамитова К.Н. Современные проблемы и перспективы краткосрочного кредитования в Казахстане // Банки Казахстана. – 2002. - №2.
17. Нурсеит Н., Нурсеитова Р. Текущее состояние развития и кредитования малого бизнеса // Экономика и статистика. – 2003 - №2.
18. Бобаканова Ж.О. Кредитные риски в банковской сфере и критерии рейтинга банков // Банки Казахстана. – 2002.- №7.
19. Халитова М. Система кредитования в условиях реформирования экономики Казахстана // Саясат. – 2003.- №7.
20. Симановский А.Ю. Резервы на возможные потери по ссудам: международный опыт и некоторые вопросы методологии // Деньги и кредит. – 2004.- №1.
21. Калкабаева Г. Новые подходы к определению возможности предоставления банковского кредита // Қаржы-қаражат. – 2002.- №2.
22. Баймуратов У.Б., Каирленов М.А. О ресурсной базе и стимулировании долгосрочного кредитования реального сектора экономики банками второго уровня РК // Банки Казахстана. – 2002.- №6.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Несиелік процесс және несиелеу принциптері
Қаржы және несие мамандығы Банк ісі мамандануының 4-ші курс күндізгі
оқу бөлімінің студенті
Алматы, 2005 ж.
Мазмұны
Кіріспе
Тарау-1. Несиелік процессті ұйымдастыру және несиелеу принциптерінің
теориялық негіздері
1. Банктік несиенің түрлері, несиелеу объектілері мен субъектілері
2. Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі несиелік процесстің
экономикалық мәні
3. Несиелеуді ұйымдастыру принциптері
1.4 Шетел тәжірибесіндегі банктердің несиелеу тәжірибесінің ерекшеліктері
Тарау-2. Несиелік процесстің коммерциялық банктердегі тәжірибесі(Қазақстан
Халықтық банкі АҚ тәжірибесі негізінде)
2.1 Қазақстан Халықтық банкі АҚ-ның несиелеу процесіне баға беру
2.2 Қазақстан Халықтық банкі АҚ-ның несиелеу механизмі мен несиелік
процесіне талдау жасау
Тарау-3. Коммерциялық банктердің несиелік процесстерінің даму болашағы
3.1 Екінші деңгейлі банктердің несиелеу механизмін жетілдіру жолдары
Қортынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Индустриалдық-инновациялық стратегиямызды іске
асыру еліміздің экономикасына оң өзгерістер әкеліп отыр. Елімізде даму
институттары құрылып, олар қазірдің өзінде өңдеуші салаларды жаңғыртуға
нақтылы ықпал жасай бастады. Даму банкі жарты миллиард доллардан астам
сомаға 20 инвестициялық жобаға несие бөліп отыр. Жеңіл және тамақ
өнеркәсібінің көптеген кәсіпорындарын жаңғыртып, қайтадан жасақтау жүзеге
асырылып жатыр.
Осы орайда экономикалық өсуді қаржыландырудың маңызды факторларының бірі
– банктік несиелеудің дамуы екендігін атап өту керек. Әр түрлі экономикалық
секторлардағы барлық дерлік кәсіпорындар өз қызметін жандандыру үшін,
айналым қаражаттарын және негізгі қорларын толықтыру үшін банктік несиені
алады.
Қазіргі кезде елімізде әлемдік өлшемдер бойынша өндірісті несиелеуді
көбейтуге өте жақсы жағдайлар бар, бірақ олар шектеулі түрде қолданылады.
Бұл экономикадағы құрылымдық қайта құруды тежеп қана қоймай, банктік
секторлардың несиелік және валюталық тәуекелдерге ұшырау мүмкіндігін
күшейтетін банктік жүйе мен несиелеудің дамуына бірқатар теріс факторлардың
әсерімен байланысты. Соңғы жылдары Қазақстанда банктік несиелеудің күрт
өсуіне қарамастан, оның ЖІӨ-ге қатынасы әлі де төмен болып отыр.
Сондықтан, экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізіп, елдегі шаруашылық
субьектілердің қаржылық жағдайының жақсаруы шартында несиелеуге байланысты
тежеуші факторларды жойып, оны кеңейту мәселесі алдыңғы қатарға шығады.
Осыған байланысты банктік несиелеуді жетілдіру механизмін қарастыру –
қазіргі кездегі актуалды мәселелердің бірі болып табылады. Яғни, несиелеуді
кеңейтіп, оның дамуына жақсы жағдай жасай отырып, заңды және жеке
тұлғалардың қаржылық қажеттілігін қанағаттандырамыз. Ал, бұл экономикалық
өсуге, өз кезегінде, әсер етеді.
Жалпы алғанда, несиелеу кезінде шешімін күтіп тұрған бірқатар қиындықтар
бар. Атап айтсақ, біріншіден, талап етілетін құжаттарды қарастырудағы
кемшіліктер. Екіншіден, несие қабілеттілігін есептеулерді жүзеге асырудағы
жетіспеушіліктер. Үшіншіден, экономика салаларының тек таңдамалы түрлерін
несиелеп, кейбір аса қажетті салаларын олардың ұзақ мерзімді қажет
ететіндігінен несиелемеу т.с.с. Осындай кемшіліктерді түзеп, несиелеу
процесін жетілдіру керек.
Бітіру жұмысының мақсаты – екінші деңгейлі банктердің несиелік процесс
және несиелік принциптерінің экономикалық мәніне талдау жүргізіп, ондағы
жетілдірілуі тиіс жағдайларын анықтау. Сол арқылы ұсыныстар беру.
Жұмыстың міндеттері:
1. Несиелеу процессінің мәнін, несиелеу принциптерін;
2. Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердегі несиелеу
тәртібін;
3. Несиелеу процесін жетілдіру және даму жолдарын;
4. Шетел тәжірибесіндегі несиелеу процесінің ерекшеліктерін айқындау
болып табылады.
Зерттеу объектісіне – ЕДБ-дің несиелік процессі қызметі жатады.
Теориялық және әдістемелік негізі. Жұмысты жазу барысында 1999-жылғы 16-
тамыздағы Қ.Р. Ұлттық банк Басқармасының Қаулысымен бекітілген Екінші
деңгейлі банктердің несиелеу бойынша құжат жүргізу Ережесіне, С.Б.
Мақыштың Коммерциялық банктер операциялары кітабына, Г.С. Сейтқасымовтың
Банковское дело кітабына сүйендік. Сондай-ақ, талдау кезінде Ұлттық
банктің статистикалық бюллетеніндегі және Ұлттық банктің 2004-жылғы Жылдық
есебіндегі мәліметтерді, Халық Жинақ банкісінің материалдарын пайдаландық.
Бітіру жұмысы кіріспеден, 3 тараудан және қорытындыдан тұрады. Бірінші
тарауда несиелеу процесінің мәні, несиелеу механизмі және несиелеудің
шетелдік тәжірибесі келтірілген. Екінші тарауда Қазақстан Республикасының
екінші деңгейлі банктеріндегі несиелеу тәжірибелері және нақты кәсіпорындар
мысалындағы несиелеу процесі қарастырылған. Үшінші тарауда несиелеуді
жетілдіру жолдары анықталған.
Жұмыстың көлемі беттен тұрады. Ішінде кесте және сурет бар.
Тарау-1. Несиелік процессті ұйымдастыру және несиелеу принциптерінің
теориялық негіздері
1. Банктік несиенің түрлері, несиелеу объектілері мен субъектілері
Кез келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқарларының қозғалуы немесе
өзгеруіне ықпал ететін элементтер жиынтығынан тұрады.
Несиелік механизмнің басқа экономикалық механизмдер сияқты мынадай
құрылымдық элементтерден тұрады:
• несиенің түрлері;
• несиелеу объектілері;
• несиелеу субъектілері,
• несиелдеу әдістері;
• несиелеу процессі;
• несиелеу принциптері,
• несиелік тәекелді басқару;
Несиенің түрі- бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісі. Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы
байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің түрі сол күйінде сапқталады.
Коммерциялық банктер өз клиенттеріне әр түрлі несиелер береді. Олар
мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
І. Қарыз алушылар категориясына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
- мақсатты қорларға;
- банктерге;
- қаржы-несие мекемелеріне;
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
- өнеркәсіп салаларына;
- ауыл шаруашылығына;
- саудаға;
- дайындау ұйымдарына;
- кооперативтерге;
- жеке кәсіпкерлерге;
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
ІІ. Мерзіміне қарай.
- қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
- орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін)
- ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
ІІІ. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
- негізгі қорларға жұмсалатын;
- айналым қаражатына жұмсалатын.
ІҮ. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1. Қамтамасыз етілген:
- кепілхатпен;
- кепілдемемен;
- кепілдікпен;
2. Сақтандырылған.
3. Қамтамасыз етілмеген:
- сенім несиесі.
Ү. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие-қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешбір күмән жоқ несителер;
2) Күмәнді несиелер- қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы
қабылданған активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді
несиелер ішінара бөлінеді:1-санатты күмәнді, 2-санатты күмәнді,
3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді, 5-санатты күмәнді.
3) Үмітсіз несиелер- қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
несиелер шотына жазылған несиелер.
ҮІ. Валютамен берілуіне қарай:
- ұлттық валютамен;
- шетел валютасымен.
ҮІІ. Берілу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесі- бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2. Ипотеалық несие- бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.)
3. Ломбардтық несие – құнды заттарды, бағалы қағаздарды кепілге ала
отырып берілетін несие.
4. Овердрафт – банктің қысқа мерзімді өтімділігін қамтамасыз етуге
арналған бір күндік несие.
5. Овернайт – бір түнге берілетін несие түрі.
6. Контокоррентік – несиелік желі арқылы активті-пассивті шот бойынша
берілетін несие.
7. Факторингтік – жабдықтаушының дебиторлық қарызын ала отырып берілетін
несие. Ол қысқа мерзімге, 180 күнге дейін беріледі.
8. Форфейтингтік – экспортерға импортердің төлеуге тисті төлем талабын
сатып алуын білдіреді. Бұл тек халықаралық қатынаста вексель және чекті
пайдаланып жүзеге асырылады.
9. Онкольдық – банктің 1-ші класты клиенттеріне талап етуге дейін
берілетін несие.
Несиелеу объектісіне келетін болсақ, бұл – несиенің пайдалану заты, яғни
несиенің іске асырылу аясы деп түсінуге болады.
Қазақстанның банктік тәжірибесінде қысқа мерзімді несиелеу объектісіне
Экономиканы қысқа мерзімді несиелеу Ережесіне сәйкес, банк несиесі
есебінен құралатын өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларының бір
бөлігі жатады. Несиелеу объектісі материалды құндылықтар, өндіріс және
айналыс шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие материалдық жағынан
қамтамасыз етілмеген жағдайда, банк алдындағы шаруашылық ұйымның
міндеттемесі ретінде де болады. Материалды қамтамасыз етілген несиелеу
обьектісіне өндірістік шикізат қорлары, негізгі және көмекші материалдары,
жанармай, ыдыстар, сатып алынатын жартылай өнімдер, азықтар және басқа да
материалды құндылықтардың маусымдық жинағы және өнеркәсіптегі дайын
өнімдердің және сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымдық қорлары жатады.
Мұндай қорларды жасау өндіріспен және өнімдерді сату процесімен тығыз
байланысты.
Несиелеу объектісі, сондай-ақ, экспортты және импортты тауарлар мен
қызметтермен жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлғалардың сатып алатын
шикізаттары, материалдары, құралдары және басқа да мүліктері, ломбардтық
операциялар, шаруашылық субъектілердің кірістері мен шығыстары арасындағы
алшақтық жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу объектілеріне жататындар мынадай түрлерге
бөлінеді:
• өндіріс объектілерінің құрылысы;
• өндіріс объектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта қаруландыру,
кеңейту;
• техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
• жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру;
• өндірістік емес маңызы бар объектілерді салу 4. 164-165 бет.
Мына объектілер несиелеуге қабылданбайды:
- дайын өнімнің нормативтен асып кеткен қалдығы. Мұнда көліктік
қиындықтарға т.б. байланысты өнімді жабдықтауды кешіктіру негізінде
қалып қойған маусымдық себептер есепке алынбайды;
- сатылуы қамтамасыз етілмеген дайын өнім қалдығы;
- маусымдық қалдықтарды қоспағанда аяқталмаған өндірістің нормативтен
асып кеткен қалдығы;
- 1 жылдан астам қозғалыссыз сақталып жатқан, өндіріс қажеттілігінен
тыс тауарлы-материалды құндылықтар;
- артық қажет емес, қиын өткізілетін және қолданылмайтын тауарлы-
материалды құндылықтар;
- сақталу шарты олардың бүлінбейтіндігін қамтамасыз етпейтін тауарлы-
материалды құндылықтар;
- несиелік келісім-шартта қарастырылған мерзімнен астам уақытта жолда
болған материалды құндылықтар;
- белгіленген мерзімде өңделмеген, өткен жылдардың егінінен өндірілген
ауыл шаруашылық шикізаттарының қалдығы.
Ссудаларды қарыз алушыларға беру, әдетте, бұрын берілген ссудалар бойынша
мерзімі өтіп кеткен қарызының шартында жүзеге асырылады. Жеке жағдайларда,
егер қарыз алушылар ұзақ мерзім бойына қарызы болмаса және ол жақын уақытта
өтелетін болса, ссудалар банк басшыларының шешімімен берілуі мүмкін.
Несиелік қатынастарды ұйымдастыру сұрақтары төмен рентабельділігі бар,
тұрақсыз қаржылық жағдайдағы қарыз алушылармен ерекше егжей-тегжейлі
қарастырылуы керек. Мұндай қарыз алушыларға ссуда беру тек қана оның
қайтарылуына гарант алған жағдайда жоғары тұрған буындардың немесе билік
органдарының негізделген ұсынысы бойынша жүзеге асырылуы мүмкін. Ол белгілі-
бір аймақтың әлеуметтік және экономикалық қажеттіліктерін
қанағаттандыру қажеттілігінен туындауы мүмкін 5. 126-127 бет.
Несиелеуді экономикалық-ұйымдастырушылық қатынастарының белгілі-бір
қабаты, яғни несиелік қатынастардың жоғарғы буыны несиелік механизм болып
табылады. Мұндағы буын ретінде несиенің объективті сипатын және несиелік
қатынастарды ұйымдастыруға байланысты шаруашылық субъектілердің қызметінің
өзара іс-әрекеті түсіндіріледі.
Демек, несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзіндік ерекшеліктерін
сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері, тәсілдері және
формалары жатады. Соңғылары несиелік қатынастардың мәніне жатпағанымен де,
олар несиелік тәжірибені сипаттайтын процеске жақын немесе оның үстінде
қалыптасады.
Несиелік механизм банктік қызметке байланысты заңдармен, банктердің
дербес несиелік саясаттарымен және экономиканың тиімділігін арттыру
міндеттерімен анықталады 4. 162бет.
Жалпы алғанда, жоғарыда айтылып кеткен несиелеу элементтерін (субъект,
объект, қамтамасыздандыру) бір-бірінен ажыратуға болмайды. Егер субъект
ретіндегі фирманың жоғары беделі болып, қамтамасыздандырусыз несие сұраса
немесе бұрын банктен ссуда алмаған фирма жақсы кепіл бере отырып несие
сұраса банк екі жағдайда қандай шешімге келеді? Банк үшін бір элементтің
ғана бар болуы жеткілікті ме, сол элемент қана абсолютті мәнде болып,
қалғандары тек теориялық мәнде жүруі дұрыс па?
Осындай сұрақтардың шеңберінде несиелеу жүйесінің тағы бір элементі
туындайды – бұл сенім. Ол несие түсінігінің өзінен пайда болады: латын
тілінен аударғанда credo сенемін дегенді білдіреді. Несиелеуде екі жақ
– несие беруші мен қарыз алушы қатысатыны белгілі. Олардың арасында
ссудаланатын құн қозғалысы жүреді.
Қазіргі несиелеу жүйесінде шаруашылық ұйымдардың меншікті және зайымдық
қаражаттар арасындағы шекті қатынасты белгілеуде мемлекет тарапынан қандай-
да бір әмір жүргізу жоқ. Шаруашылық ұйымдардың қызметтерінің коммерциялық
негізі, экономикалық тұрғыда олардың меншікті қаражаттарын зайымдық
қаражаттар үшін толық материалдық жауапкершілікте болуын жүктейді. Мұнда
зайымдық қаражаттар ретінде тек қана банктік несие емес, сол сияқты ақшалай
және тауарлай формасындағы шаруашылықаралық несие қарастырылады.
Кәсіпорындарға кімнің қаражатын және қанша көлемде зайымға алу туралы
өздері анықтауға құқық берілген, ал оларды пайдалану шарты келісім-шартта
анықталады.
Шаруашылық айналысындағы меншікті қаражаттар мөлшері бүгінгі күні
берілуге жататын несие мөлшеріне, сондай-ақ несиелік қабілетін анықтау
барысындағы клиенттің кластық дәрежесін сипаттайтын көрсеткіштерге әсер
етеді.
Қазіргі несиелеу жүйесі банктің ресурсына негізделеді. Бүгінгі жағдайдың
бұрынғы әрекет еткен жүйеден айырмашылығы – ол уақытта несиелік мекемелер
өздеріне жоғарыдан берілген несиелік ресурстармен ғана жұмыс жасаған
болатын. Шынында да төменгі банктермен жинақталатын барлық ресурстар
КСРО Мемлекеттік банкі Басқармасында орталықтандырылған түрде
жинақталып, қайтадан сол орындарға несиелеу лимиті түрінде қайта беріліп
отырған. Сондай несиелеу шегінде сол немесе басқа аймақтың клиенттерін
несиелеген. Банк бөлімшелерінің ол уақыттарда қаражат жинақтауға деген
ешқандай да мүдделері болмаған және олардың активтері пассивтерінен
тәуелсіз болған. Қазіргі несиелеу жүйесі басқа негізде құрылған, яғни
берілетін несиелердің көлемі толығымен банктердің тартылған қаражаттарына
байланысты. Бұл берілетін несиелердің ауқымының, сонымен қатар несиелік
мекемеде қалыптасқан пайда мөлшерін көрсетеді.
Қазіргі несиелік механизм коммерциялық сипатқа ие. Осыған байланысты
сауда мотивтері, үнемдеу мотивтері ерекше маңызды болып келеді. Мұндай
жағдайда несиелеудің тек кәсіпорынның қосымша қаражатқа деген қажеттілігін
қанағаттандыру ғана маңызды емес, сонымен қатар несиелік мекеменің
рентабельділігін арттыру үшін де несиелеудің маңызы зор. Дәл осы тұста
коммерцияның арзанға сатып алып, қымбатқа сату принципі орын алады. Бұл,
әрине, клиенттердің несиелері мен депозиттеріне, сол сияқты банкаралық
несиеге де тиісті.
Қазіргі несиелеу жүйесінің басты ерекшелігі банктердің меншікті және
тартылған ресурстарына ғана байланысты емес, сол сияқты клиенттерді
несиелеуді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін Орталық банк бекітетін
нормаларға және пруденциалдық нормативтерге байланысты келеді. Мысалға,
Қ.Р. Ұлттық банкі орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару нормасын
белгілейді. Сол сияқты, басқа да нормативтер, оның ішінде коммерциялық
банкте құрылатын ең төменгі ақшалай резервтер түрінде, ең ірі несиелер
көлеміне шектеу, банк балансының өтімділігінің параметрлері сияқты банктің
міндеттемелерін өтімді қаражаттар резервімен салыстыра өлшеу арқылы
белгіленетін формалардағы нормативтері де бар.
Қазіргі несиелеу жүйесінің маңызды бір белгісі оның келісім-шартқа
негізделуі болып табылады. Өткен несиелеу жүйесінде клиент пен банк
арасында қарыз алу барысында жасалатын келісім-шарттың экономикалық маңызы
төмен болғандықтан да, оны формалдық сипатта болды деп айтуға болады.
Кейіннен коммерциялық ынталандыру туындағаннан кейін ғана банк пен қарыз
алушы арасында несиелік шартқа отырып, ол шарт несие берушінің де, қарыз
алушының да жауапкершілігін нығайта түсті.
Қалыптасып отырған қазіргі несиелеу жүйесінің келесі маңызды ерекшелігі –
бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуі. Бұрынғы несиелеу
жүйесі объектіні несиелеуге ғана негізделгені бізге белгілі. Тауарлы-
материалдық құндылықтар қоры және өндірістік шығындардың болуы несиені
алуға құқық берді де, ссуданың қайтарылу барысына терең талдау
жүргізілмеді, клиент үшін жоспардың орындалуы ссуданың қайтарылуына
автоматты түрде кепіл болады.
Жаңа несиелеу жүйесі дәтүрлі және өзіндік ерекше принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз етілу қағидалары, сол
сияқты несиенің ақылылық сипаты да ескеріледі. Сонымен қатар олардың
бірқатарының мазмұны түбірімен өзгерген. Бұдан бірнеше жылдар
бұрын
жақсы және жаман жұмыс жасайтын кәсіпорындар категориялары өмір сүріп,
несиелеуде дифференциалданған режим қолданылған. Кәсіпорынды бағалау
негізіне олардың жоспарлы көрсеткіштерін орындау дәрежелері жатқызылды.
Бүгінгі таңдағы қалыптасқан жүйе несиенің уақытында қайтармау тәуекелін
төмендетіп, клиенттің несиелік қабілетін ескереді. Сондай-ақ, коммерциялық
банк қарыз алушыны төлем қабілетінсіз деп жариялай отырып, оны қайта
ұйымдастыру және тарату туралы сұрақты қоюға құқылы.
Несиенің қамтамасыз етілу принциптеріне де байланысты өзгерістер болды.
Тәжірибе көрсеткендей, ссудалардың тауарлы-материалдық құндылықтар
қалдығымен қамтамасыз етілуі олардың уақтылы қайтарылуына кепіл болмады.
Сондықтан да қамтамасыз етілмеген ссудаларды бұрынғы тәжірибеде
қалыптасуына байланысты түсіну банк тарапынан жіберілмеуге тиіс. Қайтару
тұрғысынан алғанда, толық кепілдігі жоқ ссудалар ғана біршама сенімді
несиелер болып табылады.
Қазіргі несиелеу жүйесінің келесі бір ерекшелігіне банк несиелерін жоғары
дәрежеде кепілдендіру формаларына өту жатады. Несиенің қайтарылуын
қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда әлемдік тәжірибедегідей біршама сенімді
формаларға сенім құқы, кепілдеме және кепіл-хат, жалпы алғанда сақтандыру
жүйелері жатады. Осындай формаларды қамтитын несиелік механизм банкке
өзінің тәуелсіздігін нығайту, сонымен қатар несиелік тәуекелді төмендету
мүмкіндігін береді.
2. Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі несиелік процесстің
экономикалық мәні
Несиелеу механизмін кеңес экономистері жалпы несиелік механизмнің
техникалық қабаты ретінде бөліп қарастырады.
Несиелеу механизмі – несиенің берілу және қайтарылу әдіс-тәсілдерін және
несиелеу процесін, сондай-ақ несиенің қозғалысына бақылауды қамтитын
несиелік механизмнің құрамдас бөлігі. Басқаша айтқанда несиелеу механизмі
несиені пайдалану механизмін білдіреді. Несиелеу механизмі – бұл несиені
ғылыми тұрғыда тану механизмін сипаттайды. Бұл механизм тәжірибеде нақты
әрекет ететін, өзінің субъективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизмі
өзінің мәні жағынан несиелік процесс технологиясын бейнелейді.
Қазіргі несиелеу механизмінің құрамы төмендегідей құрамдас бөліктерден
тұрады:
• несиелік әдістері және ссудалық шот түрлері;
• несиелік мәмілені құжаттау;
• несиенің мөлшерін белгілеу;
• несиені беру процедурасы;
• несиені қайтару тәртібі;
• несиелеу процесіне жасалатын бақылау;
• кепіл заттарын бағалау және іске асыру.
Несиелеу әдістері – ссуданың берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының
шеңберіне қатынасу тәсілдерін білдіреді.
Реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктік тәжірибеде несиелеудің екі
әдісі қолданылған 6. 223бет:
• қалдық бойынша;
• айналым бойынша.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалысы несиеленетін
құндылықтар қалдықтарымен тығыз байланысты болды. Ондай құндылықтарға: әр
түрлі тауарлы-материалды құндылықтар, аяқталмаған өндіріс, алдағы кезеңдегі
шығыстар, дайын өнімдер және жөнелтілген тауарлар жатады. Қорлардың
нормативтен жоғары өсуі несиеге деген сұраныс тудырып, ал олардың азаюы
несиенің сол мөлшерде қайтарылуын талап етті. Мұндай несиелеу әдісінде
несие компенсациялық сипатта болды, өйткені несие шаруашылық органдардың
құндылықтары мен шығындар қорларының нормативтен жоғары бөлігіне жұмсалған
меншікті қаражаттарының орнын жабуға бағытталды. Компенсациялық несиелер
жай ссудалық шоттар бойынша берілді.
Айналым бойынша несиелеу (тауар айналымы) әдісінің ерекшелігі ондағы
несие қозғалысы материалдық құндылықтар айналымымен анықталады. Мұнда несие
төлемдік сипатқа ие болды, себебі ссуданың берілуі тікелей төлемге қатысты
және, ең бастысы, зайымдық қаражаттарға деген қажеттілік туындаған кезде
жүзеге асырылды. Сөйтіп, айналым бойынша несиелеу әдісі төлемдік сипаттағы
несиелердің көмегімен жүргізіліп, арнайы ссудалық шоттар бойынша беріліп
отырған. Демек, бірінші әдіс бір-ақ рет пайдалануға жараса, екіншісі
банктік ссудаларды үнемі беріп отыру үшін қызмет етумен қатар, халық
шаруашылығының қорларының айналым шеңберін және төлем айналымын
ұйымдастыруда үлкен роль ойнайды.
Қалдық бойынша несиелеу әдісі нарықтық жағдайға өтумен байланысты өзінің
тәжірибелік маңызын жоғалтты, өйткені 80-ші жылдардағы банкті реформалаудың
бірінші кезеңінің барысында саны көп ауқымды объектілерді несиелеуден
біртұтас несиелеу механизмі бойынша ірі объектілерді тек айналым бойынша
несиелеуге өтудің объективті процесі аяқталды. Мұнда, айналым бойынша
несиелеуге жиынтық қорлар мен өндіріс шығындары бойынша несиелеу формасын
қабылдады, сондай-ақ мұндай формаға іс жүзінде шаруашылықтың барлық
салалары өткізілді. Қазіргі жағдайда мұндай тәртіпте өнеркәсіптік, көлік,
құрылыс, ауыл шаруашылық, сауда және жабдықтау-сату ұйымдары несиеленеді.
Сонымен, қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі
қарастырылады 3. 233 бет:
• айналым бойынша несиелеу әдістері;
• қалдық бойынша несиелеу әдістері;
• айналым-қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Ссудаға деген
объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты ссуда мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты ссуда қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын
процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие ссудаға деген қажеттілікті
туындататын тауарлы-материалды құндылықтар мен шығындар қалдықтарымен өзара
байланысқан. Несие бұл жағдайда тауарлы-материалды құндылықтардың
қалдықтарын есепке ала отырып, компенсациялау тәжірибесінде беріледі, ал
қажетті материалдарды сатып алу шығындары авансылау үшін берілмейді. Қалдық
бойынша несиелеуде несиелеу объектісінің кішкене бөлігі қамтылса, ал
айналым бойынша несиелеуде объектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының нәтижесінде
айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде несиеге деген
қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші кезеңде
берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие тауарлы-
материалды құндылықтарды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде несие клиенттің банк алдындағы
мерзімді міндеттемелері негізінде өтеледі.
Несиелеу әдістері несиені беру және қайтаруға арналған ссудалық шоттар
формаларын анықтауға негіз болады. Несиенің ұйымдастырылу қозғалысы
банктің клиентке ашқан ссудалық шотында көрсетіледі.
Ссудалық шот – клиенттің банктен олған несиесіне байланысты қарызы
көрсетілетін, яғни ссуданың берілуі мен қайтарылуы көрсетілетін шотты
білдіреді.
Ссудалық шоттың дебеті бойынша несиені беру көрсетілсе, қайтарылуы кредит
бойынша көрсетіледі. Ол келесі кестеде бейнеленген (1-кесте):
1-кесте
Ссудалық шот
ДЕБЕТ КРЕДИТ
НЕСИЕНІ БЕРУ НЕСИЕНІ ҚАЙТАРУ
ССУДАЛЫҚ ШОТ ҚАЛДЫҒЫ
(несие бойынша қарыз)
Көзі: 3. 125-бет
Несиенің берілуі мен өтелуі, қарыздың көрсетілуінің ортақ біртұтас
сызбасы барысында ссудалық шоттар өзара бөлінеді:
• ашылу мақсатына қарай;
• айналыммен өзара байланысы бойынша.
Ашылу мақсатына қарай ссудалық шоттар депозиттік-ссудалық болып келеді.
Мұндай жағдайда, клиент өзінің банктік депозитке салынған меншікті
қаражатын жұмсап қойған кезде ғана белгілі бір мөлшерде несие алуға хұқық
алады. Егер бұл шотта дебеттік қалдық шықса, онда ол депозиттік шоттан
ссудалық шотқа айналады.
Айналымы мен өзара байланысы бойынша ссудалық шоттардың үш типі болуы
мүмкін:
1. айналым-төлемдік;
2. қалдықты-компенсациялық;
3. айналым-қалдықтық.
Осы үш типі мәні жағынан несиелеудің үш әдісіне сәйкес келеді.
Айналым-төлемдік шотты ашу барысында клиент әр түрлі қажеттіліктерге
байланысты төлем құжаттарын: тауарлар мен қызметтер шотын, жалақыға
берілетін чектерді, берешек қарызды өтеуге, салықтар мен басқа да
төлемдерді аударуға байланысты төлем тапсырмаларын төлеуге мүмкіндік алады.
Клиент барлық төлемдерді төлеуде қалдықты-компенсациялық шотты пайдалана
алады. Клиенттің қанша несиелеу объектісі болса, сонша қалдықты-
компенсациялық шоты болуы мүмкін. Бұл ссудалық шот алдындағы екі ссудалық
шотқа қарағанда біршама қолайлы және көп техникалық рәсімделуді қажет
етеді, Сол сияқты несиенің белгілі бір мақсатқа берілуі қатаң қадағаланады.
Айналым-төлемдік ссудалық шоттың ерекше бір түрін контокорренттік шот
құрайды.
Контокоррент шоты – банктік тәжірибеде банктердің бірінші класты несиелік
және төмен қабылеті бар қарыз алушыларға несие беруде активті-пассивті
(есеп айырысу-ссудалық) шоттарды біріктіре отырып, пайдалануын білдіреді.
Бұл шот банк сенімінің ең жоғарғы формасын сипаттайды. Оның дебет жағы
бойынша клиенттік өндірістік қызметіне және пайданы бөлуіне байланысты
барлық төлемдер, ал кредитіне клиенттің есебіне түсетін түсімдер және басқа
да түсімдер есепке алынады. Бұл шоттың кредиттік қалдығы клиенттің сол
уақытта айналымда бар меншікті қаражатын, ал дебеттік қалдығы айналымға
банк несиесінің тартылғандығын, яғни ол бойынша пайыз төлеп отырғандығын
көрсетеді.
Қарыз алушыларды несиелеуге байланысты операцияларды жүзеге асыру үшін
екінші деңгейлі банктер оларға ссудалық шоттар ашады: жай және арнайы.
Арнайы ссудалық шоттар шаруашылық ұйымның төлем айналымының үлкен бөлігін
несиенің көмегімен жүзеге асыратын жағдайда және несиеге деген үнемі
қажеттілікте болатын қарыз алушыларға ашылады. Қазіргі кезде арнайы
ссудалық шоттар бойынша тауарлар қорлары айналымына байланысты бөлшек және
көтерме сауда ұйымдары, сонымен қатар сату-жабдықтау ұйымдары несиеленеді.
Кәсіпорынға тек бір ғана арнайы ссудалық шот ашылуы мүмкін. Бірақ та банк
кәсіпорындағы жекелеген қандай-да бір тауарлар, шаралары үстіне несиелеу
қажет деп санаса, онда оған жай ссудалық шоттар ашуға мүмкіндік береді. Жай
ссудалық шоттар бір рет ссудалар беру үшін ғана банктік тәжірибеде
қолданылады. Мұндай шоттар бойынша қарыздың өтелуі қарыз алушының
келісілген мерзімде мерзімді міндеттеме-тапсырмалар негізінде жүзеге
асырылады.
Егер қарыз алушы кәсіпорын бір уақытта бірнеше объектілер бойынша несиені
пайдаланса, онда оған бірнеше жай шоттар ашылуы мүмкін және ссудалар әр
түрлі шартпен, әр түрлі мерзімге және әр түрлі пайызбен беріледі. Мұндай
ерекше ссудаларды есепке алуда қарыз алушылардың алған ссудаларын уақтылы
өтеуіне банк тарапынан бақылау жүргізудің маңызы бар.
Несиелеу механизмінің екінші құрамдас бөлігі – несиелік мәмілені
құжаттау. Бастапқы кезде банк пен клиент арасында ауызша келісім жасалып,
оның соңы банкке несиелік ресурсқа сұралатын өтініштің жазбаша түрде
несиенің мақсатын көрсете отырып тапсырылуымен аяқталады. Банкте клиенттің
қаржылық жағдайын анықтауға және оның несиелік қабілетін бағалауға
мүмкіндік беретін материалдар болуы керек. Сондықтан да, банк клиенттен
оның қызметі жайлы соңғы екі-үш жылдағы жыл басына жасайтын кәсіпорынның
балансын, қажет болған жағдайларда таяу айдағы күнге жасалған балансын
талап етеді. Кәсіпорынның балансына қоса банкке пайда және зиян туралы,
ақшалай қаражаттар қозғалысы туралы есептерін береді. Клиенттің белгілі
мақсатқа несие алуға, оның қажетті мөлшерін, сыйақы мөлшерін және нақты
мерзімнен тұратын несиеге деген қажеттілікті негіздейтін техникалық-
экономикалық негіздемесі немесе бизнес жоспары болуы тиіс.
Банк пен қарыз алушы арасындағы жасалатын несиелік
мәміленің құқықтары мен міндеттерін белгілейтін маңызды құжат – несиелік
шарт жасалады. Онда екі жақтың экономикалық және заңи жауапкершіліктері
көрсетіледі. Елімізде қатаң белгіленген несиелік шарттың арнайы формасы
жоқ. Ал, ондай формалар Германия, Австрия сияқты елдердің тәжірибелерінде
кездеседі.
Несиелік шарттан басқа кепіл туралы келісім-шарт жасалады. Іс жүзінде,
егер кепіл несиелік мәмілеге қатысатын болса, онда міндетті түрде кепіл
туралы келісім-шарт жасалуға тиіс.Кейде ол нотариалды түрде куәландырылуы
да мүмкін.
Несиелеу процесі барысында клиент банкке басқа да құжаттарды (кепіл-хаты,
үшінші бір тұлғаның кепілдемесін, әр түрлі орындардан берілген анықтама
қағаздарды) тапсырады.
Несие банктің тиісті қызметкерінің жазбаша үкім шығару барысында
беріледі. Бұл қызметкер ретінде: банктің басшысы, оның орынбасары, несиелік
департамент бастығы, несиелік бөлім басшысы және банктің несиелік
офицерлерінің біреуі болуы мүмкін. Несиенің берілуі туралы үкім
клиенттердің шоттары бойынша есеп - айырысу және несиелік операцияларын
жүргізумен айналысатын бөлімге түседі. Онда клиенттің аты-жөні, несиенің
сомасы, несие беретін шоты көрсетіледі.
Үкім несиенің бағытын белгілейді. Бағыттарына байланысты несиенің берілуі
үш түрлі болуы мүмкін:
1. ссуда клиенттің есеп-айырысу шотына аударылады;
2. ссуда есеп-айырысу шотына түспей, тауарлы және тауарлы емес
операциялары бойынша әр түрлі төлем құжаттарын төлеуге беріледі;
3. ссуда бұрын берілген несиелерді қайтаруға беріледі.
Жалпы, клиентке берілетін несиенің мөлшері көптеген жағдайларға
байланысты. Несиенің мөлшері несиелік келісім негізінде беріледі. Бұл
келісімде жазылған сома клиент үшін алуға тиісті ең жоғарғы соманы
білдіреді. Бұл сома өзінің мәні жағынан несиелеу лимиті болып табылады.
Несие мөлшері мыналарға:
• қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтыққа;
• несиенің қамтамасыз етуіне түскен тауарлы-материалды бағалылықтардың
нақты жинағына және олардың өтімділік дәрежесіне;
• маржа деңгейіне;
• тәуекел дәрежесі мен банктің клиентке сенім дәрежесіне;
• банктегі бар ресурс көлеміне байланысты.
Әр жекелеген жағдайларда бұл мөлшер қамтамасыз ету құнымен және банктің
клиентке деген сенім дәрежесіне байланысты анықталады.
Несиелеу механизмінің бір құрамдас бөлігі – несиені қайтару тәсілдері.
Оның бірегей жасалған үлгісі жоқ. Оның төмендегідей көптеген нұсқалары
болады:
1) мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп-айырысу
шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден ссудалық қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылу мерзімін созу;
6) мерзімі өткен қарызды мерзімі өткен несиелер шотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен ссудаларды шегеру.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы немесе қағазсыз, яғни байланыс
каналдары арқылы да жүзеге асырады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін
құжаттарға: клиенттің жазбаша үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың
бұйрықтары жатады.
Кепілге алынған мүлікті бағалау әдістері де несиелеу механизмінің
құрамдас бөлігіне жатады. Кепілді пайдалану кепіл механизмінің қолданылуын
талап етеді.
Кепіл механизмі – кепіл туралы шартты дайындау, жасау және орындау
процесін білдіреді.
Кепіл механизмін іске асырудың негізгі кезеңдеріне жататындар: кепіл заты
мен түрін таңдау, кепіл затын бағалауды жүзеге асыру, кепіл туралы шарт
жасау және орындау, кепілді пайдалану.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, мүліктік құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары:
1. Клиенттің мүліктерінің кепілі:
• тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
а) шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
ә) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
б) валюталық құндылықтар, алтыннан жасалған бұйымдар кепілі;
в) басқа да тауарлар-материалдық құндылықтар кепілі.
• бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
• сол банктегі депозиттер кепілі;
• жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека).
2. Мүліктік құқықтар кепілі:
• жалгерлік құқық кепілі;
• авторлық құқық кепілі;
• жерге құқық кепілі.
Кепіл механизмінің негізгі элементіне кепіл затын бағалау жатады. Осыған
байланысты халықаралық тәжірибеде арнайы нұсқау жасалынған:
1. Кепіл заттары нарықтық құны бойынша бағаланады. Бұл ең жоғарғы
бағаны білдіреді және осы бағаға потенциалды сатып алушылар болуға
тиіс.
2. Мүлік үздіксіз қайта бағаланып отыруға тиіс.
3. Бағалауды арнайы біліктілігі бар мамандар жасауға тиіс.
4. Мүліктің бағаланатын құнына оған кеткен шығындар қосылуы тиіс.
5. Өнер шығармаларының антиквариаттың т.б. куәландырылуға тиіс.
6. Бағалау барысында оның жойылу құны мен сатуға кететін шығындарды
дұрыс анықтауға көңіл аудару қажет.
Несиелеу механизмінің құрамдас элементі – несиені беру процесінің
өзіндік кезеңдері болады. Жалпы, несиелік процесті келесі сызбамен
көрсетуге болады (1-сурет):
1-сурет БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕЛІК ПРОЦЕСС
Несиелік комитетке дайындау
Несиелік
қабілетін
талдау
ия
жоқ
Несиелік
комитет
Несиелік процесс
Несиені
қайтару
Төлемдер.
Мониторинг.
Мерзімі өткен
төлем.
1-ші өтініш
2-ші өтініш
Несие беру процесінің 1-кезеңінде банкке келіп түскен несиеге деген
өтінішті қарайды. Мұндай құжаттарда қарыз алушы мен сұралатын несие туралы
негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар
қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
2-кезеңінде қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау кезінде қарыз
алушының алған ссудасы бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару
қабілеті талданады.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1. ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, оның
атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы және
нұсқауымен танысуға тиіс;
2. қарыз алушының іскерлік беделі. Ол қарыз алушының қарызды қайтаруға
дайындығын ғана емес, сондай-ақ келісім-шартқа байланысты барлық
міндеттемелерін орындауын білдіреді;
3. табыс алу қабілеті. Оны анықтау барысында сату көлеміне, баға
шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: кәсіпорынның орналасқан жері,
тауарлары мен қызметтерінің сапасы, шикізат құны,
қызметкерлерінің біліктілігі жатады.
Несиелеу процесінің 3-кезеңінде несиелік келісім-шарт жасалады. Қазіргі
несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін
тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен
қатынасқа түседі. Барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы келісім-шарт
негізінде шешеді.Оның мазмұнын жақтардың өздері анықтайды. Бұл жерде
отандық банктер оның типтік формаларын пайдаланады. Несиелік келісім-шартта
несиелеу мақсаты, обьектісі, оның мөлшері, ссуданы беру мерзімі және
қайтару шарттары; қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы
мөлшерлемесі; қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу
мерзімдері және несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
4-кезеңде нақты несиені беру кезеңі жүзеге асырылады. Бұл кезең ссудалық
шот формасын, ссуданы беруді құжаттау тәртібін, ссуданы беру тәсілін
анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.
Соңғы 5-кезеңде несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау
жасалады. Ссудалар бойынша қарызды қайтару тәсілі ссудалық шоттар
формасына, банк қаражаттарын пайдалану ұзақтығына және олардың төлем
айналымын құраудағы роліне байланысты. Жай шоттар бойынша банкке қарызы
есеп-айырысу шотындағы меншікті қаражаттардан аударатын жарналар жолымен
қайтарылса, арнайы ссудалық шот бойынша банкке қарызы тікелей осы шотқа
келіп түсетін түсімдер есебінен жүзеге асырылады.
Ссуданың қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте ссудалар бойынша мерзімді
міндеттемелердің картотекасын жүргізеді.
Банктік тәжірибеде ссуда бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу
формулалары қолданылады. Жай сыйақыны есептеу формуласы келесідей түрде
беріледі:
J=(i*p*n)360*100%,
мұндағы: і – сыйақы мөлшері;
р – қарыз қалдығы;
n – сыйақы есептелетін кезеңдегі күндер саны.
Күрделі сыйақыны есептеу формуласы төмендегідей:
J=p * ((1+(i1200))^n – 1),
мұндағы: і – сыйақы мөлшері;
р – несиенің бастапқы сомасы;
j – несиенің барлық мерзіміне есептелетін сыйақы сомасы;
n – аймен берілген несиенің ұзақтығы.
Егер несиелеу мерзімі кезеңінде қарыз қалдығының бір бөлігі мерзімі өткен
ссудалар шотына жатқызылса, онда мерзімі өткен ссудалық қарызға сыйақыны
есептеу келесідей формулаға байланысты жүргізіледі:
Jg=Q*[(1+ig1200)^t1-(1+ig1200)^t2 ],
мұндағы: Jg – мерзімі өткен қарыз бойынша есептелген сыйақы сомасы;
Q – мерзімі өткен қарыз сомасы;
Ig – мерзімі өткен қарыз бойынша сыйақы мөлшерлемесі
(айыппұл);
t1 – несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарызға
байланысты
сыйақы есептелген күнге дейінгі уақыт мерзімі;
t2 – несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарыз пайда
болғанға
дейінгі уақыт мерзімі.
Пайызды есептеу барысында шартты түрде айдағы күндер саны – 30, ал
жылдағы – 360 күнмен алынады.
Несиелік келісім-шартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған қарыз
алушыларға қатысты банк қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы
ескерту жасауға, несиелік шартында қарастырылғандай, беруді тоқтатуға құқы
бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындамаған
жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге құқылы.
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені, банктің
несиелік портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу
барысындағы тәуекел көзі болып табылады.
Несиелеуді ұйымдастыру принциптері
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ несиелік
қатынастардаы ұйымдастыру обылысындағы объективті экономикалық заңдардың
талаптарн бейнелейді.
Несиеліу принциптері негізінде несиелік процесс, яғни банктік несиелердің
берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады. Несиелеу
принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты шарттары:
несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы шеңберінде
қатынасу нәтижелігі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа бөлінеді:
1 топқа – жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
несиенің мақсаттылығы;
несиенің дифференциалдығы.
2 топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің қайтарымдылығы;
- несиенің төлемділігі;
- несиенің қамтамасыз етілуі.
Қазіргі несиенің дифференциалдық принципінің мазмұны өзгерген десе болды.
Біріншіден, ол мерзімділік принципімен байланысады, яғни несие уақытында
қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да несиелеудің
дифференциялануы тек несиелік қабылетті сипаттайтын көрсеткіштер
негізінде ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принцип несиелік келісім
жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген сұраныс оқып -
үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік қабылетін және
сұралып отырған несиенің қамтамасыз етілу сипатын және олардың банк үшін
пайдалылығын, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын жетекшілікке ала
отырып, бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске қосылады. Үшіншіден,
несиелік қабылеттілігіне байланысты несиелеудің дифференциялануы, оның
өткен жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау болып табылады.
Мерзімділік- белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне негізлелген
несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз алушыға
берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қортындыланады. Осыыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық принципі туындайды.
Несиенің қайтарымдылығы оның экономикалық категория ретінде басқа да
тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды.сондықтан да,
қайтарымдылық несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің бұл
принципіне ерекше мән берілген. Біріншіден, оның сақталуына байланысты
ұдайы өндірісте ақшалай қаражаттармен бірқалыпты қамтамасыз етілуі
тәуелді. Екіншіден, бұл принципті сақтау коммерциялық банктердің
өтімділігін қамтамасыз ету қажет. Олардың жұмысын ұйымдастыру принциптері
тартылатын несиелік ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына жол
бермейді. Үшіншіден, әр жекелеген қарыз алушы үшін бұл принциптің
сақталуы банктен жаңа несие алуға мүмкіндік береді.
Несиенің төлемділігі- бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін қаражатты
қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын білдіреді. Іс
жүзінде ақылық несиені пайддаланғаны үшін төленетін сыйақы (пайыз)
түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те
атайды.Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы
мөпшерлемесі несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Несиелеуді ұйымдастыру негізі мынадай қағидаларға сүйенеді:
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің мерзімділігі немесе қайтарымдылығы;
• несиенің ақылылығы;
• несиенің қамтамасыз етілуі;
• несиенің сыйақылылығы;
Несиелеудің соңғы қағидасы шетелдік банктік тәжірибеде бірінші класты
қарыз алушылар үшін жиі қолданылады. Мұндай жағдайда несие сыйақы ретінде
ешқандай да қамтамасыз етілмеген түрде беріледі.
Несиенің мақсаттылығы несиелеудің басты қағидасы ретінде, несиенің қандай
мақсатқа сұралып отырғандығын сипаттайды.
Мерзімділік – бұл белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделетін несиенің ерекше бір белгісі. Бұл қағида несие берушінің қарыз
алушыға берген қаражатының белгілі бір уақыт өткен соң қайтарылуға
тиістігімен қорытындалады. Осыдан барып несиенің қайтарымдылық қағидасы
туындайды.
Несиенің қайтарымдылық қағидасы оны экономикалық категория ретінде,
басқадай тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратады. Себебі, қайтарылмайтын несие болмайды.
Несиенің мерзімділігі – несиенің тек қана қайтарылып қоймай, яғни оның
қатаң белгіленген мерзімде қайтарылуға тиістігін көздейді. Несиенің
мерзімділігі ссуданың берілу жағдайын сипаттайтын басты көрсеткіш. Ол
негізінен банк пен клиент арасында жасалатын несиелік келісім-шарт
құжатында көрсетіледі. Егер де келісілген уақыт өтіп кетіп, ссуда
қайтарылмаса, ол уақыты өткен ссудалардың қатарына жатқызылады. Уақыты өтіп
кеткен несиелер көрсеткіші қаншалықты төмен болса, соғұрлым банк қызметі
тұрақты және оның зиян шегу ықтималдығы біршама төмен болып келеді.
Несиенің ақылылығы – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға берілетін
қаражатын қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық – бұл несиені пайдаланғаны үшін төленетін
пайыз түрінде беріледі. Қарыз алушының ссуданы пайдаланғаны үшін төлейтін
пайызын несиенің бағасы деп атайды.
Қазіргі банктердің несие үшін пайыз мөлшерін белгілеудегі ескеретін басты
факторларына мыналарды жатқызуға болады:
• орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалар бойынша
белгіленетін пайыздың базалық мөлшері;
• банкаралық несие бойынша орташа пайыз мөлшері;
• өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа пайыз
мөлшері;
• банктің несиелік ресурстарының құрылымы;
• несиеге деген сұраныс;
• несиенің сұралатын мерзімі мен түрі;
• еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы.
Несиелеудің келесі бір қағидасы – берілетін несиелердің материалдық
жағынын қамтамасыз етілуі. Бұл қағиданың пайда болуы несиенің экономикалық
категория ретінде шығуымен бірге келеді.
1980-ші жылдардың аяғына дейін КСРО-да несиенің материалдық жағынан
қамтамасыз етілуі тек қана тауарлы-материалдық бағалылықтарымен жүзеге
асырылып келді. Ал, бүгінгі күнгі несиенің қамтамасыз етілу формасы
ретінде: кепіл, кепілдеме, сақтандыру міндеттемелері, тапсырма қолданылуда.
Кепілге берілетін ссуда – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие болып табылады. Бірақ, кепілге берілген активтер қарыз
алушының иелігінде қалып, оның пайдалануында болады 2. 54-57 бет.
Қазіргі кезде банк өзінің 1-ші класты қарыз алушыларына қамтамасыз
етілмеген, яғни сенім немесе бланктік несие де береді.
Жалпы алғанда, несиелеудің мәнін мынадай 3 элемент арқылы ашуға болады:
1. субъект;
2. объект;
3. қамтамасыздандыру.
Осы үш элемент несиелік операциялардың, оның тиімділігінің түсінігін
анықтайды. Банктің несиелеудегі қызметі осылардың бірін-бірі толықтыруының
негізінде алға жылжиды. Ал, оларды біріктірмей, керісінше, ажыратсақ, бұл
банк ссудасының қайтарылмауына, барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Несиелік процесс және несиелеу принциптері
Қаржы және несие мамандығы Банк ісі мамандануының 4-ші курс күндізгі
оқу бөлімінің студенті
Алматы, 2005 ж.
Мазмұны
Кіріспе
Тарау-1. Несиелік процессті ұйымдастыру және несиелеу принциптерінің
теориялық негіздері
1. Банктік несиенің түрлері, несиелеу объектілері мен субъектілері
2. Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі несиелік процесстің
экономикалық мәні
3. Несиелеуді ұйымдастыру принциптері
1.4 Шетел тәжірибесіндегі банктердің несиелеу тәжірибесінің ерекшеліктері
Тарау-2. Несиелік процесстің коммерциялық банктердегі тәжірибесі(Қазақстан
Халықтық банкі АҚ тәжірибесі негізінде)
2.1 Қазақстан Халықтық банкі АҚ-ның несиелеу процесіне баға беру
2.2 Қазақстан Халықтық банкі АҚ-ның несиелеу механизмі мен несиелік
процесіне талдау жасау
Тарау-3. Коммерциялық банктердің несиелік процесстерінің даму болашағы
3.1 Екінші деңгейлі банктердің несиелеу механизмін жетілдіру жолдары
Қортынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Индустриалдық-инновациялық стратегиямызды іске
асыру еліміздің экономикасына оң өзгерістер әкеліп отыр. Елімізде даму
институттары құрылып, олар қазірдің өзінде өңдеуші салаларды жаңғыртуға
нақтылы ықпал жасай бастады. Даму банкі жарты миллиард доллардан астам
сомаға 20 инвестициялық жобаға несие бөліп отыр. Жеңіл және тамақ
өнеркәсібінің көптеген кәсіпорындарын жаңғыртып, қайтадан жасақтау жүзеге
асырылып жатыр.
Осы орайда экономикалық өсуді қаржыландырудың маңызды факторларының бірі
– банктік несиелеудің дамуы екендігін атап өту керек. Әр түрлі экономикалық
секторлардағы барлық дерлік кәсіпорындар өз қызметін жандандыру үшін,
айналым қаражаттарын және негізгі қорларын толықтыру үшін банктік несиені
алады.
Қазіргі кезде елімізде әлемдік өлшемдер бойынша өндірісті несиелеуді
көбейтуге өте жақсы жағдайлар бар, бірақ олар шектеулі түрде қолданылады.
Бұл экономикадағы құрылымдық қайта құруды тежеп қана қоймай, банктік
секторлардың несиелік және валюталық тәуекелдерге ұшырау мүмкіндігін
күшейтетін банктік жүйе мен несиелеудің дамуына бірқатар теріс факторлардың
әсерімен байланысты. Соңғы жылдары Қазақстанда банктік несиелеудің күрт
өсуіне қарамастан, оның ЖІӨ-ге қатынасы әлі де төмен болып отыр.
Сондықтан, экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізіп, елдегі шаруашылық
субьектілердің қаржылық жағдайының жақсаруы шартында несиелеуге байланысты
тежеуші факторларды жойып, оны кеңейту мәселесі алдыңғы қатарға шығады.
Осыған байланысты банктік несиелеуді жетілдіру механизмін қарастыру –
қазіргі кездегі актуалды мәселелердің бірі болып табылады. Яғни, несиелеуді
кеңейтіп, оның дамуына жақсы жағдай жасай отырып, заңды және жеке
тұлғалардың қаржылық қажеттілігін қанағаттандырамыз. Ал, бұл экономикалық
өсуге, өз кезегінде, әсер етеді.
Жалпы алғанда, несиелеу кезінде шешімін күтіп тұрған бірқатар қиындықтар
бар. Атап айтсақ, біріншіден, талап етілетін құжаттарды қарастырудағы
кемшіліктер. Екіншіден, несие қабілеттілігін есептеулерді жүзеге асырудағы
жетіспеушіліктер. Үшіншіден, экономика салаларының тек таңдамалы түрлерін
несиелеп, кейбір аса қажетті салаларын олардың ұзақ мерзімді қажет
ететіндігінен несиелемеу т.с.с. Осындай кемшіліктерді түзеп, несиелеу
процесін жетілдіру керек.
Бітіру жұмысының мақсаты – екінші деңгейлі банктердің несиелік процесс
және несиелік принциптерінің экономикалық мәніне талдау жүргізіп, ондағы
жетілдірілуі тиіс жағдайларын анықтау. Сол арқылы ұсыныстар беру.
Жұмыстың міндеттері:
1. Несиелеу процессінің мәнін, несиелеу принциптерін;
2. Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердегі несиелеу
тәртібін;
3. Несиелеу процесін жетілдіру және даму жолдарын;
4. Шетел тәжірибесіндегі несиелеу процесінің ерекшеліктерін айқындау
болып табылады.
Зерттеу объектісіне – ЕДБ-дің несиелік процессі қызметі жатады.
Теориялық және әдістемелік негізі. Жұмысты жазу барысында 1999-жылғы 16-
тамыздағы Қ.Р. Ұлттық банк Басқармасының Қаулысымен бекітілген Екінші
деңгейлі банктердің несиелеу бойынша құжат жүргізу Ережесіне, С.Б.
Мақыштың Коммерциялық банктер операциялары кітабына, Г.С. Сейтқасымовтың
Банковское дело кітабына сүйендік. Сондай-ақ, талдау кезінде Ұлттық
банктің статистикалық бюллетеніндегі және Ұлттық банктің 2004-жылғы Жылдық
есебіндегі мәліметтерді, Халық Жинақ банкісінің материалдарын пайдаландық.
Бітіру жұмысы кіріспеден, 3 тараудан және қорытындыдан тұрады. Бірінші
тарауда несиелеу процесінің мәні, несиелеу механизмі және несиелеудің
шетелдік тәжірибесі келтірілген. Екінші тарауда Қазақстан Республикасының
екінші деңгейлі банктеріндегі несиелеу тәжірибелері және нақты кәсіпорындар
мысалындағы несиелеу процесі қарастырылған. Үшінші тарауда несиелеуді
жетілдіру жолдары анықталған.
Жұмыстың көлемі беттен тұрады. Ішінде кесте және сурет бар.
Тарау-1. Несиелік процессті ұйымдастыру және несиелеу принциптерінің
теориялық негіздері
1. Банктік несиенің түрлері, несиелеу объектілері мен субъектілері
Кез келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқарларының қозғалуы немесе
өзгеруіне ықпал ететін элементтер жиынтығынан тұрады.
Несиелік механизмнің басқа экономикалық механизмдер сияқты мынадай
құрылымдық элементтерден тұрады:
• несиенің түрлері;
• несиелеу объектілері;
• несиелеу субъектілері,
• несиелдеу әдістері;
• несиелеу процессі;
• несиелеу принциптері,
• несиелік тәекелді басқару;
Несиенің түрі- бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісі. Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы
байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің түрі сол күйінде сапқталады.
Коммерциялық банктер өз клиенттеріне әр түрлі несиелер береді. Олар
мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
І. Қарыз алушылар категориясына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
- мақсатты қорларға;
- банктерге;
- қаржы-несие мекемелеріне;
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
- өнеркәсіп салаларына;
- ауыл шаруашылығына;
- саудаға;
- дайындау ұйымдарына;
- кооперативтерге;
- жеке кәсіпкерлерге;
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
ІІ. Мерзіміне қарай.
- қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
- орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін)
- ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
ІІІ. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
- негізгі қорларға жұмсалатын;
- айналым қаражатына жұмсалатын.
ІҮ. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1. Қамтамасыз етілген:
- кепілхатпен;
- кепілдемемен;
- кепілдікпен;
2. Сақтандырылған.
3. Қамтамасыз етілмеген:
- сенім несиесі.
Ү. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие-қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында
ешбір күмән жоқ несителер;
2) Күмәнді несиелер- қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы
қабылданған активтердің жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді
несиелер ішінара бөлінеді:1-санатты күмәнді, 2-санатты күмәнді,
3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді, 5-санатты күмәнді.
3) Үмітсіз несиелер- қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
несиелер шотына жазылған несиелер.
ҮІ. Валютамен берілуіне қарай:
- ұлттық валютамен;
- шетел валютасымен.
ҮІІ. Берілу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесі- бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2. Ипотеалық несие- бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.)
3. Ломбардтық несие – құнды заттарды, бағалы қағаздарды кепілге ала
отырып берілетін несие.
4. Овердрафт – банктің қысқа мерзімді өтімділігін қамтамасыз етуге
арналған бір күндік несие.
5. Овернайт – бір түнге берілетін несие түрі.
6. Контокоррентік – несиелік желі арқылы активті-пассивті шот бойынша
берілетін несие.
7. Факторингтік – жабдықтаушының дебиторлық қарызын ала отырып берілетін
несие. Ол қысқа мерзімге, 180 күнге дейін беріледі.
8. Форфейтингтік – экспортерға импортердің төлеуге тисті төлем талабын
сатып алуын білдіреді. Бұл тек халықаралық қатынаста вексель және чекті
пайдаланып жүзеге асырылады.
9. Онкольдық – банктің 1-ші класты клиенттеріне талап етуге дейін
берілетін несие.
Несиелеу объектісіне келетін болсақ, бұл – несиенің пайдалану заты, яғни
несиенің іске асырылу аясы деп түсінуге болады.
Қазақстанның банктік тәжірибесінде қысқа мерзімді несиелеу объектісіне
Экономиканы қысқа мерзімді несиелеу Ережесіне сәйкес, банк несиесі
есебінен құралатын өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларының бір
бөлігі жатады. Несиелеу объектісі материалды құндылықтар, өндіріс және
айналыс шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие материалдық жағынан
қамтамасыз етілмеген жағдайда, банк алдындағы шаруашылық ұйымның
міндеттемесі ретінде де болады. Материалды қамтамасыз етілген несиелеу
обьектісіне өндірістік шикізат қорлары, негізгі және көмекші материалдары,
жанармай, ыдыстар, сатып алынатын жартылай өнімдер, азықтар және басқа да
материалды құндылықтардың маусымдық жинағы және өнеркәсіптегі дайын
өнімдердің және сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымдық қорлары жатады.
Мұндай қорларды жасау өндіріспен және өнімдерді сату процесімен тығыз
байланысты.
Несиелеу объектісі, сондай-ақ, экспортты және импортты тауарлар мен
қызметтермен жабдықтау, экономикалық қызметке байланысты шығындар,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлғалардың сатып алатын
шикізаттары, материалдары, құралдары және басқа да мүліктері, ломбардтық
операциялар, шаруашылық субъектілердің кірістері мен шығыстары арасындағы
алшақтық жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу объектілеріне жататындар мынадай түрлерге
бөлінеді:
• өндіріс объектілерінің құрылысы;
• өндіріс объектілерін қайта құру, техникалық жағынан қайта қаруландыру,
кеңейту;
• техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
• жаңа өнім шығаруды ұйымдастыру;
• өндірістік емес маңызы бар объектілерді салу 4. 164-165 бет.
Мына объектілер несиелеуге қабылданбайды:
- дайын өнімнің нормативтен асып кеткен қалдығы. Мұнда көліктік
қиындықтарға т.б. байланысты өнімді жабдықтауды кешіктіру негізінде
қалып қойған маусымдық себептер есепке алынбайды;
- сатылуы қамтамасыз етілмеген дайын өнім қалдығы;
- маусымдық қалдықтарды қоспағанда аяқталмаған өндірістің нормативтен
асып кеткен қалдығы;
- 1 жылдан астам қозғалыссыз сақталып жатқан, өндіріс қажеттілігінен
тыс тауарлы-материалды құндылықтар;
- артық қажет емес, қиын өткізілетін және қолданылмайтын тауарлы-
материалды құндылықтар;
- сақталу шарты олардың бүлінбейтіндігін қамтамасыз етпейтін тауарлы-
материалды құндылықтар;
- несиелік келісім-шартта қарастырылған мерзімнен астам уақытта жолда
болған материалды құндылықтар;
- белгіленген мерзімде өңделмеген, өткен жылдардың егінінен өндірілген
ауыл шаруашылық шикізаттарының қалдығы.
Ссудаларды қарыз алушыларға беру, әдетте, бұрын берілген ссудалар бойынша
мерзімі өтіп кеткен қарызының шартында жүзеге асырылады. Жеке жағдайларда,
егер қарыз алушылар ұзақ мерзім бойына қарызы болмаса және ол жақын уақытта
өтелетін болса, ссудалар банк басшыларының шешімімен берілуі мүмкін.
Несиелік қатынастарды ұйымдастыру сұрақтары төмен рентабельділігі бар,
тұрақсыз қаржылық жағдайдағы қарыз алушылармен ерекше егжей-тегжейлі
қарастырылуы керек. Мұндай қарыз алушыларға ссуда беру тек қана оның
қайтарылуына гарант алған жағдайда жоғары тұрған буындардың немесе билік
органдарының негізделген ұсынысы бойынша жүзеге асырылуы мүмкін. Ол белгілі-
бір аймақтың әлеуметтік және экономикалық қажеттіліктерін
қанағаттандыру қажеттілігінен туындауы мүмкін 5. 126-127 бет.
Несиелеуді экономикалық-ұйымдастырушылық қатынастарының белгілі-бір
қабаты, яғни несиелік қатынастардың жоғарғы буыны несиелік механизм болып
табылады. Мұндағы буын ретінде несиенің объективті сипатын және несиелік
қатынастарды ұйымдастыруға байланысты шаруашылық субъектілердің қызметінің
өзара іс-әрекеті түсіндіріледі.
Демек, несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзіндік ерекшеліктерін
сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері, тәсілдері және
формалары жатады. Соңғылары несиелік қатынастардың мәніне жатпағанымен де,
олар несиелік тәжірибені сипаттайтын процеске жақын немесе оның үстінде
қалыптасады.
Несиелік механизм банктік қызметке байланысты заңдармен, банктердің
дербес несиелік саясаттарымен және экономиканың тиімділігін арттыру
міндеттерімен анықталады 4. 162бет.
Жалпы алғанда, жоғарыда айтылып кеткен несиелеу элементтерін (субъект,
объект, қамтамасыздандыру) бір-бірінен ажыратуға болмайды. Егер субъект
ретіндегі фирманың жоғары беделі болып, қамтамасыздандырусыз несие сұраса
немесе бұрын банктен ссуда алмаған фирма жақсы кепіл бере отырып несие
сұраса банк екі жағдайда қандай шешімге келеді? Банк үшін бір элементтің
ғана бар болуы жеткілікті ме, сол элемент қана абсолютті мәнде болып,
қалғандары тек теориялық мәнде жүруі дұрыс па?
Осындай сұрақтардың шеңберінде несиелеу жүйесінің тағы бір элементі
туындайды – бұл сенім. Ол несие түсінігінің өзінен пайда болады: латын
тілінен аударғанда credo сенемін дегенді білдіреді. Несиелеуде екі жақ
– несие беруші мен қарыз алушы қатысатыны белгілі. Олардың арасында
ссудаланатын құн қозғалысы жүреді.
Қазіргі несиелеу жүйесінде шаруашылық ұйымдардың меншікті және зайымдық
қаражаттар арасындағы шекті қатынасты белгілеуде мемлекет тарапынан қандай-
да бір әмір жүргізу жоқ. Шаруашылық ұйымдардың қызметтерінің коммерциялық
негізі, экономикалық тұрғыда олардың меншікті қаражаттарын зайымдық
қаражаттар үшін толық материалдық жауапкершілікте болуын жүктейді. Мұнда
зайымдық қаражаттар ретінде тек қана банктік несие емес, сол сияқты ақшалай
және тауарлай формасындағы шаруашылықаралық несие қарастырылады.
Кәсіпорындарға кімнің қаражатын және қанша көлемде зайымға алу туралы
өздері анықтауға құқық берілген, ал оларды пайдалану шарты келісім-шартта
анықталады.
Шаруашылық айналысындағы меншікті қаражаттар мөлшері бүгінгі күні
берілуге жататын несие мөлшеріне, сондай-ақ несиелік қабілетін анықтау
барысындағы клиенттің кластық дәрежесін сипаттайтын көрсеткіштерге әсер
етеді.
Қазіргі несиелеу жүйесі банктің ресурсына негізделеді. Бүгінгі жағдайдың
бұрынғы әрекет еткен жүйеден айырмашылығы – ол уақытта несиелік мекемелер
өздеріне жоғарыдан берілген несиелік ресурстармен ғана жұмыс жасаған
болатын. Шынында да төменгі банктермен жинақталатын барлық ресурстар
КСРО Мемлекеттік банкі Басқармасында орталықтандырылған түрде
жинақталып, қайтадан сол орындарға несиелеу лимиті түрінде қайта беріліп
отырған. Сондай несиелеу шегінде сол немесе басқа аймақтың клиенттерін
несиелеген. Банк бөлімшелерінің ол уақыттарда қаражат жинақтауға деген
ешқандай да мүдделері болмаған және олардың активтері пассивтерінен
тәуелсіз болған. Қазіргі несиелеу жүйесі басқа негізде құрылған, яғни
берілетін несиелердің көлемі толығымен банктердің тартылған қаражаттарына
байланысты. Бұл берілетін несиелердің ауқымының, сонымен қатар несиелік
мекемеде қалыптасқан пайда мөлшерін көрсетеді.
Қазіргі несиелік механизм коммерциялық сипатқа ие. Осыған байланысты
сауда мотивтері, үнемдеу мотивтері ерекше маңызды болып келеді. Мұндай
жағдайда несиелеудің тек кәсіпорынның қосымша қаражатқа деген қажеттілігін
қанағаттандыру ғана маңызды емес, сонымен қатар несиелік мекеменің
рентабельділігін арттыру үшін де несиелеудің маңызы зор. Дәл осы тұста
коммерцияның арзанға сатып алып, қымбатқа сату принципі орын алады. Бұл,
әрине, клиенттердің несиелері мен депозиттеріне, сол сияқты банкаралық
несиеге де тиісті.
Қазіргі несиелеу жүйесінің басты ерекшелігі банктердің меншікті және
тартылған ресурстарына ғана байланысты емес, сол сияқты клиенттерді
несиелеуді жүзеге асыратын коммерциялық банктер үшін Орталық банк бекітетін
нормаларға және пруденциалдық нормативтерге байланысты келеді. Мысалға,
Қ.Р. Ұлттық банкі орталық резервтерге міндетті төлемдер аудару нормасын
белгілейді. Сол сияқты, басқа да нормативтер, оның ішінде коммерциялық
банкте құрылатын ең төменгі ақшалай резервтер түрінде, ең ірі несиелер
көлеміне шектеу, банк балансының өтімділігінің параметрлері сияқты банктің
міндеттемелерін өтімді қаражаттар резервімен салыстыра өлшеу арқылы
белгіленетін формалардағы нормативтері де бар.
Қазіргі несиелеу жүйесінің маңызды бір белгісі оның келісім-шартқа
негізделуі болып табылады. Өткен несиелеу жүйесінде клиент пен банк
арасында қарыз алу барысында жасалатын келісім-шарттың экономикалық маңызы
төмен болғандықтан да, оны формалдық сипатта болды деп айтуға болады.
Кейіннен коммерциялық ынталандыру туындағаннан кейін ғана банк пен қарыз
алушы арасында несиелік шартқа отырып, ол шарт несие берушінің де, қарыз
алушының да жауапкершілігін нығайта түсті.
Қалыптасып отырған қазіргі несиелеу жүйесінің келесі маңызды ерекшелігі –
бұл несиелеудің объектіден субъектіні несиелеуге өтуі. Бұрынғы несиелеу
жүйесі объектіні несиелеуге ғана негізделгені бізге белгілі. Тауарлы-
материалдық құндылықтар қоры және өндірістік шығындардың болуы несиені
алуға құқық берді де, ссуданың қайтарылу барысына терең талдау
жүргізілмеді, клиент үшін жоспардың орындалуы ссуданың қайтарылуына
автоматты түрде кепіл болады.
Жаңа несиелеу жүйесі дәтүрлі және өзіндік ерекше принциптерге
негізделеді, оның ішінде мерзімділік және қамтамасыз етілу қағидалары, сол
сияқты несиенің ақылылық сипаты да ескеріледі. Сонымен қатар олардың
бірқатарының мазмұны түбірімен өзгерген. Бұдан бірнеше жылдар
бұрын
жақсы және жаман жұмыс жасайтын кәсіпорындар категориялары өмір сүріп,
несиелеуде дифференциалданған режим қолданылған. Кәсіпорынды бағалау
негізіне олардың жоспарлы көрсеткіштерін орындау дәрежелері жатқызылды.
Бүгінгі таңдағы қалыптасқан жүйе несиенің уақытында қайтармау тәуекелін
төмендетіп, клиенттің несиелік қабілетін ескереді. Сондай-ақ, коммерциялық
банк қарыз алушыны төлем қабілетінсіз деп жариялай отырып, оны қайта
ұйымдастыру және тарату туралы сұрақты қоюға құқылы.
Несиенің қамтамасыз етілу принциптеріне де байланысты өзгерістер болды.
Тәжірибе көрсеткендей, ссудалардың тауарлы-материалдық құндылықтар
қалдығымен қамтамасыз етілуі олардың уақтылы қайтарылуына кепіл болмады.
Сондықтан да қамтамасыз етілмеген ссудаларды бұрынғы тәжірибеде
қалыптасуына байланысты түсіну банк тарапынан жіберілмеуге тиіс. Қайтару
тұрғысынан алғанда, толық кепілдігі жоқ ссудалар ғана біршама сенімді
несиелер болып табылады.
Қазіргі несиелеу жүйесінің келесі бір ерекшелігіне банк несиелерін жоғары
дәрежеде кепілдендіру формаларына өту жатады. Несиенің қайтарылуын
қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда әлемдік тәжірибедегідей біршама сенімді
формаларға сенім құқы, кепілдеме және кепіл-хат, жалпы алғанда сақтандыру
жүйелері жатады. Осындай формаларды қамтитын несиелік механизм банкке
өзінің тәуелсіздігін нығайту, сонымен қатар несиелік тәуекелді төмендету
мүмкіндігін береді.
2. Қазақстан Республикасының банк жүйесіндегі несиелік процесстің
экономикалық мәні
Несиелеу механизмін кеңес экономистері жалпы несиелік механизмнің
техникалық қабаты ретінде бөліп қарастырады.
Несиелеу механизмі – несиенің берілу және қайтарылу әдіс-тәсілдерін және
несиелеу процесін, сондай-ақ несиенің қозғалысына бақылауды қамтитын
несиелік механизмнің құрамдас бөлігі. Басқаша айтқанда несиелеу механизмі
несиені пайдалану механизмін білдіреді. Несиелеу механизмі – бұл несиені
ғылыми тұрғыда тану механизмін сипаттайды. Бұл механизм тәжірибеде нақты
әрекет ететін, өзінің субъективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизмі
өзінің мәні жағынан несиелік процесс технологиясын бейнелейді.
Қазіргі несиелеу механизмінің құрамы төмендегідей құрамдас бөліктерден
тұрады:
• несиелік әдістері және ссудалық шот түрлері;
• несиелік мәмілені құжаттау;
• несиенің мөлшерін белгілеу;
• несиені беру процедурасы;
• несиені қайтару тәртібі;
• несиелеу процесіне жасалатын бақылау;
• кепіл заттарын бағалау және іске асыру.
Несиелеу әдістері – ссуданың берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының
шеңберіне қатынасу тәсілдерін білдіреді.
Реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктік тәжірибеде несиелеудің екі
әдісі қолданылған 6. 223бет:
• қалдық бойынша;
• айналым бойынша.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалысы несиеленетін
құндылықтар қалдықтарымен тығыз байланысты болды. Ондай құндылықтарға: әр
түрлі тауарлы-материалды құндылықтар, аяқталмаған өндіріс, алдағы кезеңдегі
шығыстар, дайын өнімдер және жөнелтілген тауарлар жатады. Қорлардың
нормативтен жоғары өсуі несиеге деген сұраныс тудырып, ал олардың азаюы
несиенің сол мөлшерде қайтарылуын талап етті. Мұндай несиелеу әдісінде
несие компенсациялық сипатта болды, өйткені несие шаруашылық органдардың
құндылықтары мен шығындар қорларының нормативтен жоғары бөлігіне жұмсалған
меншікті қаражаттарының орнын жабуға бағытталды. Компенсациялық несиелер
жай ссудалық шоттар бойынша берілді.
Айналым бойынша несиелеу (тауар айналымы) әдісінің ерекшелігі ондағы
несие қозғалысы материалдық құндылықтар айналымымен анықталады. Мұнда несие
төлемдік сипатқа ие болды, себебі ссуданың берілуі тікелей төлемге қатысты
және, ең бастысы, зайымдық қаражаттарға деген қажеттілік туындаған кезде
жүзеге асырылды. Сөйтіп, айналым бойынша несиелеу әдісі төлемдік сипаттағы
несиелердің көмегімен жүргізіліп, арнайы ссудалық шоттар бойынша беріліп
отырған. Демек, бірінші әдіс бір-ақ рет пайдалануға жараса, екіншісі
банктік ссудаларды үнемі беріп отыру үшін қызмет етумен қатар, халық
шаруашылығының қорларының айналым шеңберін және төлем айналымын
ұйымдастыруда үлкен роль ойнайды.
Қалдық бойынша несиелеу әдісі нарықтық жағдайға өтумен байланысты өзінің
тәжірибелік маңызын жоғалтты, өйткені 80-ші жылдардағы банкті реформалаудың
бірінші кезеңінің барысында саны көп ауқымды объектілерді несиелеуден
біртұтас несиелеу механизмі бойынша ірі объектілерді тек айналым бойынша
несиелеуге өтудің объективті процесі аяқталды. Мұнда, айналым бойынша
несиелеуге жиынтық қорлар мен өндіріс шығындары бойынша несиелеу формасын
қабылдады, сондай-ақ мұндай формаға іс жүзінде шаруашылықтың барлық
салалары өткізілді. Қазіргі жағдайда мұндай тәртіпте өнеркәсіптік, көлік,
құрылыс, ауыл шаруашылық, сауда және жабдықтау-сату ұйымдары несиеленеді.
Сонымен, қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі
қарастырылады 3. 233 бет:
• айналым бойынша несиелеу әдістері;
• қалдық бойынша несиелеу әдістері;
• айналым-қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Ссудаға деген
объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты ссуда мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты ссуда қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын
процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие ссудаға деген қажеттілікті
туындататын тауарлы-материалды құндылықтар мен шығындар қалдықтарымен өзара
байланысқан. Несие бұл жағдайда тауарлы-материалды құндылықтардың
қалдықтарын есепке ала отырып, компенсациялау тәжірибесінде беріледі, ал
қажетті материалдарды сатып алу шығындары авансылау үшін берілмейді. Қалдық
бойынша несиелеуде несиелеу объектісінің кішкене бөлігі қамтылса, ал
айналым бойынша несиелеуде объектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының нәтижесінде
айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде несиеге деген
қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші кезеңде
берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие тауарлы-
материалды құндылықтарды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде несие клиенттің банк алдындағы
мерзімді міндеттемелері негізінде өтеледі.
Несиелеу әдістері несиені беру және қайтаруға арналған ссудалық шоттар
формаларын анықтауға негіз болады. Несиенің ұйымдастырылу қозғалысы
банктің клиентке ашқан ссудалық шотында көрсетіледі.
Ссудалық шот – клиенттің банктен олған несиесіне байланысты қарызы
көрсетілетін, яғни ссуданың берілуі мен қайтарылуы көрсетілетін шотты
білдіреді.
Ссудалық шоттың дебеті бойынша несиені беру көрсетілсе, қайтарылуы кредит
бойынша көрсетіледі. Ол келесі кестеде бейнеленген (1-кесте):
1-кесте
Ссудалық шот
ДЕБЕТ КРЕДИТ
НЕСИЕНІ БЕРУ НЕСИЕНІ ҚАЙТАРУ
ССУДАЛЫҚ ШОТ ҚАЛДЫҒЫ
(несие бойынша қарыз)
Көзі: 3. 125-бет
Несиенің берілуі мен өтелуі, қарыздың көрсетілуінің ортақ біртұтас
сызбасы барысында ссудалық шоттар өзара бөлінеді:
• ашылу мақсатына қарай;
• айналыммен өзара байланысы бойынша.
Ашылу мақсатына қарай ссудалық шоттар депозиттік-ссудалық болып келеді.
Мұндай жағдайда, клиент өзінің банктік депозитке салынған меншікті
қаражатын жұмсап қойған кезде ғана белгілі бір мөлшерде несие алуға хұқық
алады. Егер бұл шотта дебеттік қалдық шықса, онда ол депозиттік шоттан
ссудалық шотқа айналады.
Айналымы мен өзара байланысы бойынша ссудалық шоттардың үш типі болуы
мүмкін:
1. айналым-төлемдік;
2. қалдықты-компенсациялық;
3. айналым-қалдықтық.
Осы үш типі мәні жағынан несиелеудің үш әдісіне сәйкес келеді.
Айналым-төлемдік шотты ашу барысында клиент әр түрлі қажеттіліктерге
байланысты төлем құжаттарын: тауарлар мен қызметтер шотын, жалақыға
берілетін чектерді, берешек қарызды өтеуге, салықтар мен басқа да
төлемдерді аударуға байланысты төлем тапсырмаларын төлеуге мүмкіндік алады.
Клиент барлық төлемдерді төлеуде қалдықты-компенсациялық шотты пайдалана
алады. Клиенттің қанша несиелеу объектісі болса, сонша қалдықты-
компенсациялық шоты болуы мүмкін. Бұл ссудалық шот алдындағы екі ссудалық
шотқа қарағанда біршама қолайлы және көп техникалық рәсімделуді қажет
етеді, Сол сияқты несиенің белгілі бір мақсатқа берілуі қатаң қадағаланады.
Айналым-төлемдік ссудалық шоттың ерекше бір түрін контокорренттік шот
құрайды.
Контокоррент шоты – банктік тәжірибеде банктердің бірінші класты несиелік
және төмен қабылеті бар қарыз алушыларға несие беруде активті-пассивті
(есеп айырысу-ссудалық) шоттарды біріктіре отырып, пайдалануын білдіреді.
Бұл шот банк сенімінің ең жоғарғы формасын сипаттайды. Оның дебет жағы
бойынша клиенттік өндірістік қызметіне және пайданы бөлуіне байланысты
барлық төлемдер, ал кредитіне клиенттің есебіне түсетін түсімдер және басқа
да түсімдер есепке алынады. Бұл шоттың кредиттік қалдығы клиенттің сол
уақытта айналымда бар меншікті қаражатын, ал дебеттік қалдығы айналымға
банк несиесінің тартылғандығын, яғни ол бойынша пайыз төлеп отырғандығын
көрсетеді.
Қарыз алушыларды несиелеуге байланысты операцияларды жүзеге асыру үшін
екінші деңгейлі банктер оларға ссудалық шоттар ашады: жай және арнайы.
Арнайы ссудалық шоттар шаруашылық ұйымның төлем айналымының үлкен бөлігін
несиенің көмегімен жүзеге асыратын жағдайда және несиеге деген үнемі
қажеттілікте болатын қарыз алушыларға ашылады. Қазіргі кезде арнайы
ссудалық шоттар бойынша тауарлар қорлары айналымына байланысты бөлшек және
көтерме сауда ұйымдары, сонымен қатар сату-жабдықтау ұйымдары несиеленеді.
Кәсіпорынға тек бір ғана арнайы ссудалық шот ашылуы мүмкін. Бірақ та банк
кәсіпорындағы жекелеген қандай-да бір тауарлар, шаралары үстіне несиелеу
қажет деп санаса, онда оған жай ссудалық шоттар ашуға мүмкіндік береді. Жай
ссудалық шоттар бір рет ссудалар беру үшін ғана банктік тәжірибеде
қолданылады. Мұндай шоттар бойынша қарыздың өтелуі қарыз алушының
келісілген мерзімде мерзімді міндеттеме-тапсырмалар негізінде жүзеге
асырылады.
Егер қарыз алушы кәсіпорын бір уақытта бірнеше объектілер бойынша несиені
пайдаланса, онда оған бірнеше жай шоттар ашылуы мүмкін және ссудалар әр
түрлі шартпен, әр түрлі мерзімге және әр түрлі пайызбен беріледі. Мұндай
ерекше ссудаларды есепке алуда қарыз алушылардың алған ссудаларын уақтылы
өтеуіне банк тарапынан бақылау жүргізудің маңызы бар.
Несиелеу механизмінің екінші құрамдас бөлігі – несиелік мәмілені
құжаттау. Бастапқы кезде банк пен клиент арасында ауызша келісім жасалып,
оның соңы банкке несиелік ресурсқа сұралатын өтініштің жазбаша түрде
несиенің мақсатын көрсете отырып тапсырылуымен аяқталады. Банкте клиенттің
қаржылық жағдайын анықтауға және оның несиелік қабілетін бағалауға
мүмкіндік беретін материалдар болуы керек. Сондықтан да, банк клиенттен
оның қызметі жайлы соңғы екі-үш жылдағы жыл басына жасайтын кәсіпорынның
балансын, қажет болған жағдайларда таяу айдағы күнге жасалған балансын
талап етеді. Кәсіпорынның балансына қоса банкке пайда және зиян туралы,
ақшалай қаражаттар қозғалысы туралы есептерін береді. Клиенттің белгілі
мақсатқа несие алуға, оның қажетті мөлшерін, сыйақы мөлшерін және нақты
мерзімнен тұратын несиеге деген қажеттілікті негіздейтін техникалық-
экономикалық негіздемесі немесе бизнес жоспары болуы тиіс.
Банк пен қарыз алушы арасындағы жасалатын несиелік
мәміленің құқықтары мен міндеттерін белгілейтін маңызды құжат – несиелік
шарт жасалады. Онда екі жақтың экономикалық және заңи жауапкершіліктері
көрсетіледі. Елімізде қатаң белгіленген несиелік шарттың арнайы формасы
жоқ. Ал, ондай формалар Германия, Австрия сияқты елдердің тәжірибелерінде
кездеседі.
Несиелік шарттан басқа кепіл туралы келісім-шарт жасалады. Іс жүзінде,
егер кепіл несиелік мәмілеге қатысатын болса, онда міндетті түрде кепіл
туралы келісім-шарт жасалуға тиіс.Кейде ол нотариалды түрде куәландырылуы
да мүмкін.
Несиелеу процесі барысында клиент банкке басқа да құжаттарды (кепіл-хаты,
үшінші бір тұлғаның кепілдемесін, әр түрлі орындардан берілген анықтама
қағаздарды) тапсырады.
Несие банктің тиісті қызметкерінің жазбаша үкім шығару барысында
беріледі. Бұл қызметкер ретінде: банктің басшысы, оның орынбасары, несиелік
департамент бастығы, несиелік бөлім басшысы және банктің несиелік
офицерлерінің біреуі болуы мүмкін. Несиенің берілуі туралы үкім
клиенттердің шоттары бойынша есеп - айырысу және несиелік операцияларын
жүргізумен айналысатын бөлімге түседі. Онда клиенттің аты-жөні, несиенің
сомасы, несие беретін шоты көрсетіледі.
Үкім несиенің бағытын белгілейді. Бағыттарына байланысты несиенің берілуі
үш түрлі болуы мүмкін:
1. ссуда клиенттің есеп-айырысу шотына аударылады;
2. ссуда есеп-айырысу шотына түспей, тауарлы және тауарлы емес
операциялары бойынша әр түрлі төлем құжаттарын төлеуге беріледі;
3. ссуда бұрын берілген несиелерді қайтаруға беріледі.
Жалпы, клиентке берілетін несиенің мөлшері көптеген жағдайларға
байланысты. Несиенің мөлшері несиелік келісім негізінде беріледі. Бұл
келісімде жазылған сома клиент үшін алуға тиісті ең жоғарғы соманы
білдіреді. Бұл сома өзінің мәні жағынан несиелеу лимиті болып табылады.
Несие мөлшері мыналарға:
• қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтыққа;
• несиенің қамтамасыз етуіне түскен тауарлы-материалды бағалылықтардың
нақты жинағына және олардың өтімділік дәрежесіне;
• маржа деңгейіне;
• тәуекел дәрежесі мен банктің клиентке сенім дәрежесіне;
• банктегі бар ресурс көлеміне байланысты.
Әр жекелеген жағдайларда бұл мөлшер қамтамасыз ету құнымен және банктің
клиентке деген сенім дәрежесіне байланысты анықталады.
Несиелеу механизмінің бір құрамдас бөлігі – несиені қайтару тәсілдері.
Оның бірегей жасалған үлгісі жоқ. Оның төмендегідей көптеген нұсқалары
болады:
1) мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп-айырысу
шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден ссудалық қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылу мерзімін созу;
6) мерзімі өткен қарызды мерзімі өткен несиелер шотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен ссудаларды шегеру.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы немесе қағазсыз, яғни байланыс
каналдары арқылы да жүзеге асырады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін
құжаттарға: клиенттің жазбаша үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың
бұйрықтары жатады.
Кепілге алынған мүлікті бағалау әдістері де несиелеу механизмінің
құрамдас бөлігіне жатады. Кепілді пайдалану кепіл механизмінің қолданылуын
талап етеді.
Кепіл механизмі – кепіл туралы шартты дайындау, жасау және орындау
процесін білдіреді.
Кепіл механизмін іске асырудың негізгі кезеңдеріне жататындар: кепіл заты
мен түрін таңдау, кепіл затын бағалауды жүзеге асыру, кепіл туралы шарт
жасау және орындау, кепілді пайдалану.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, мүліктік құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары:
1. Клиенттің мүліктерінің кепілі:
• тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
а) шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
ә) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
б) валюталық құндылықтар, алтыннан жасалған бұйымдар кепілі;
в) басқа да тауарлар-материалдық құндылықтар кепілі.
• бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
• сол банктегі депозиттер кепілі;
• жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека).
2. Мүліктік құқықтар кепілі:
• жалгерлік құқық кепілі;
• авторлық құқық кепілі;
• жерге құқық кепілі.
Кепіл механизмінің негізгі элементіне кепіл затын бағалау жатады. Осыған
байланысты халықаралық тәжірибеде арнайы нұсқау жасалынған:
1. Кепіл заттары нарықтық құны бойынша бағаланады. Бұл ең жоғарғы
бағаны білдіреді және осы бағаға потенциалды сатып алушылар болуға
тиіс.
2. Мүлік үздіксіз қайта бағаланып отыруға тиіс.
3. Бағалауды арнайы біліктілігі бар мамандар жасауға тиіс.
4. Мүліктің бағаланатын құнына оған кеткен шығындар қосылуы тиіс.
5. Өнер шығармаларының антиквариаттың т.б. куәландырылуға тиіс.
6. Бағалау барысында оның жойылу құны мен сатуға кететін шығындарды
дұрыс анықтауға көңіл аудару қажет.
Несиелеу механизмінің құрамдас элементі – несиені беру процесінің
өзіндік кезеңдері болады. Жалпы, несиелік процесті келесі сызбамен
көрсетуге болады (1-сурет):
1-сурет БАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕЛІК ПРОЦЕСС
Несиелік комитетке дайындау
Несиелік
қабілетін
талдау
ия
жоқ
Несиелік
комитет
Несиелік процесс
Несиені
қайтару
Төлемдер.
Мониторинг.
Мерзімі өткен
төлем.
1-ші өтініш
2-ші өтініш
Несие беру процесінің 1-кезеңінде банкке келіп түскен несиеге деген
өтінішті қарайды. Мұндай құжаттарда қарыз алушы мен сұралатын несие туралы
негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар
қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
2-кезеңінде қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау кезінде қарыз
алушының алған ссудасы бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару
қабілеті талданады.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1. ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, оның
атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы және
нұсқауымен танысуға тиіс;
2. қарыз алушының іскерлік беделі. Ол қарыз алушының қарызды қайтаруға
дайындығын ғана емес, сондай-ақ келісім-шартқа байланысты барлық
міндеттемелерін орындауын білдіреді;
3. табыс алу қабілеті. Оны анықтау барысында сату көлеміне, баға
шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: кәсіпорынның орналасқан жері,
тауарлары мен қызметтерінің сапасы, шикізат құны,
қызметкерлерінің біліктілігі жатады.
Несиелеу процесінің 3-кезеңінде несиелік келісім-шарт жасалады. Қазіргі
несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін
тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен
қатынасқа түседі. Барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы келісім-шарт
негізінде шешеді.Оның мазмұнын жақтардың өздері анықтайды. Бұл жерде
отандық банктер оның типтік формаларын пайдаланады. Несиелік келісім-шартта
несиелеу мақсаты, обьектісі, оның мөлшері, ссуданы беру мерзімі және
қайтару шарттары; қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы
мөлшерлемесі; қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу
мерзімдері және несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
4-кезеңде нақты несиені беру кезеңі жүзеге асырылады. Бұл кезең ссудалық
шот формасын, ссуданы беруді құжаттау тәртібін, ссуданы беру тәсілін
анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.
Соңғы 5-кезеңде несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау
жасалады. Ссудалар бойынша қарызды қайтару тәсілі ссудалық шоттар
формасына, банк қаражаттарын пайдалану ұзақтығына және олардың төлем
айналымын құраудағы роліне байланысты. Жай шоттар бойынша банкке қарызы
есеп-айырысу шотындағы меншікті қаражаттардан аударатын жарналар жолымен
қайтарылса, арнайы ссудалық шот бойынша банкке қарызы тікелей осы шотқа
келіп түсетін түсімдер есебінен жүзеге асырылады.
Ссуданың қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте ссудалар бойынша мерзімді
міндеттемелердің картотекасын жүргізеді.
Банктік тәжірибеде ссуда бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу
формулалары қолданылады. Жай сыйақыны есептеу формуласы келесідей түрде
беріледі:
J=(i*p*n)360*100%,
мұндағы: і – сыйақы мөлшері;
р – қарыз қалдығы;
n – сыйақы есептелетін кезеңдегі күндер саны.
Күрделі сыйақыны есептеу формуласы төмендегідей:
J=p * ((1+(i1200))^n – 1),
мұндағы: і – сыйақы мөлшері;
р – несиенің бастапқы сомасы;
j – несиенің барлық мерзіміне есептелетін сыйақы сомасы;
n – аймен берілген несиенің ұзақтығы.
Егер несиелеу мерзімі кезеңінде қарыз қалдығының бір бөлігі мерзімі өткен
ссудалар шотына жатқызылса, онда мерзімі өткен ссудалық қарызға сыйақыны
есептеу келесідей формулаға байланысты жүргізіледі:
Jg=Q*[(1+ig1200)^t1-(1+ig1200)^t2 ],
мұндағы: Jg – мерзімі өткен қарыз бойынша есептелген сыйақы сомасы;
Q – мерзімі өткен қарыз сомасы;
Ig – мерзімі өткен қарыз бойынша сыйақы мөлшерлемесі
(айыппұл);
t1 – несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарызға
байланысты
сыйақы есептелген күнге дейінгі уақыт мерзімі;
t2 – несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарыз пайда
болғанға
дейінгі уақыт мерзімі.
Пайызды есептеу барысында шартты түрде айдағы күндер саны – 30, ал
жылдағы – 360 күнмен алынады.
Несиелік келісім-шартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған қарыз
алушыларға қатысты банк қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы
ескерту жасауға, несиелік шартында қарастырылғандай, беруді тоқтатуға құқы
бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындамаған
жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге құқылы.
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені, банктің
несиелік портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу
барысындағы тәуекел көзі болып табылады.
Несиелеуді ұйымдастыру принциптері
Несиелеу принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ несиелік
қатынастардаы ұйымдастыру обылысындағы объективті экономикалық заңдардың
талаптарн бейнелейді.
Несиеліу принциптері негізінде несиелік процесс, яғни банктік несиелердің
берілуі, пайдаланылуы және қайтарылуы жүзеге асырылады. Несиелеу
принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты шарттары:
несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы шеңберінде
қатынасу нәтижелігі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа бөлінеді:
1 топқа – жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер:
несиенің мақсаттылығы;
несиенің дифференциалдығы.
2 топқа – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:
- несиенің мерзімділігі;
- несиенің қайтарымдылығы;
- несиенің төлемділігі;
- несиенің қамтамасыз етілуі.
Қазіргі несиенің дифференциалдық принципінің мазмұны өзгерген десе болды.
Біріншіден, ол мерзімділік принципімен байланысады, яғни несие уақытында
қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да несиелеудің
дифференциялануы тек несиелік қабылетті сипаттайтын көрсеткіштер
негізінде ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принцип несиелік келісім
жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген сұраныс оқып -
үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік қабылетін және
сұралып отырған несиенің қамтамасыз етілу сипатын және олардың банк үшін
пайдалылығын, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын жетекшілікке ала
отырып, бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске қосылады. Үшіншіден,
несиелік қабылеттілігіне байланысты несиелеудің дифференциялануы, оның
өткен жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау болып табылады.
Мерзімділік- белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне негізлелген
несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз алушыға
берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қортындыланады. Осыыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық принципі туындайды.
Несиенің қайтарымдылығы оның экономикалық категория ретінде басқа да
тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды.сондықтан да,
қайтарымдылық несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің бұл
принципіне ерекше мән берілген. Біріншіден, оның сақталуына байланысты
ұдайы өндірісте ақшалай қаражаттармен бірқалыпты қамтамасыз етілуі
тәуелді. Екіншіден, бұл принципті сақтау коммерциялық банктердің
өтімділігін қамтамасыз ету қажет. Олардың жұмысын ұйымдастыру принциптері
тартылатын несиелік ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына жол
бермейді. Үшіншіден, әр жекелеген қарыз алушы үшін бұл принциптің
сақталуы банктен жаңа несие алуға мүмкіндік береді.
Несиенің төлемділігі- бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін қаражатты
қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын білдіреді. Іс
жүзінде ақылық несиені пайддаланғаны үшін төленетін сыйақы (пайыз)
түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те
атайды.Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы
мөпшерлемесі несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Несиелеуді ұйымдастыру негізі мынадай қағидаларға сүйенеді:
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің мерзімділігі немесе қайтарымдылығы;
• несиенің ақылылығы;
• несиенің қамтамасыз етілуі;
• несиенің сыйақылылығы;
Несиелеудің соңғы қағидасы шетелдік банктік тәжірибеде бірінші класты
қарыз алушылар үшін жиі қолданылады. Мұндай жағдайда несие сыйақы ретінде
ешқандай да қамтамасыз етілмеген түрде беріледі.
Несиенің мақсаттылығы несиелеудің басты қағидасы ретінде, несиенің қандай
мақсатқа сұралып отырғандығын сипаттайды.
Мерзімділік – бұл белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделетін несиенің ерекше бір белгісі. Бұл қағида несие берушінің қарыз
алушыға берген қаражатының белгілі бір уақыт өткен соң қайтарылуға
тиістігімен қорытындалады. Осыдан барып несиенің қайтарымдылық қағидасы
туындайды.
Несиенің қайтарымдылық қағидасы оны экономикалық категория ретінде,
басқадай тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратады. Себебі, қайтарылмайтын несие болмайды.
Несиенің мерзімділігі – несиенің тек қана қайтарылып қоймай, яғни оның
қатаң белгіленген мерзімде қайтарылуға тиістігін көздейді. Несиенің
мерзімділігі ссуданың берілу жағдайын сипаттайтын басты көрсеткіш. Ол
негізінен банк пен клиент арасында жасалатын несиелік келісім-шарт
құжатында көрсетіледі. Егер де келісілген уақыт өтіп кетіп, ссуда
қайтарылмаса, ол уақыты өткен ссудалардың қатарына жатқызылады. Уақыты өтіп
кеткен несиелер көрсеткіші қаншалықты төмен болса, соғұрлым банк қызметі
тұрақты және оның зиян шегу ықтималдығы біршама төмен болып келеді.
Несиенің ақылылығы – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға берілетін
қаражатын қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық – бұл несиені пайдаланғаны үшін төленетін
пайыз түрінде беріледі. Қарыз алушының ссуданы пайдаланғаны үшін төлейтін
пайызын несиенің бағасы деп атайды.
Қазіргі банктердің несие үшін пайыз мөлшерін белгілеудегі ескеретін басты
факторларына мыналарды жатқызуға болады:
• орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалар бойынша
белгіленетін пайыздың базалық мөлшері;
• банкаралық несие бойынша орташа пайыз мөлшері;
• өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа пайыз
мөлшері;
• банктің несиелік ресурстарының құрылымы;
• несиеге деген сұраныс;
• несиенің сұралатын мерзімі мен түрі;
• еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы.
Несиелеудің келесі бір қағидасы – берілетін несиелердің материалдық
жағынын қамтамасыз етілуі. Бұл қағиданың пайда болуы несиенің экономикалық
категория ретінде шығуымен бірге келеді.
1980-ші жылдардың аяғына дейін КСРО-да несиенің материалдық жағынан
қамтамасыз етілуі тек қана тауарлы-материалдық бағалылықтарымен жүзеге
асырылып келді. Ал, бүгінгі күнгі несиенің қамтамасыз етілу формасы
ретінде: кепіл, кепілдеме, сақтандыру міндеттемелері, тапсырма қолданылуда.
Кепілге берілетін ссуда – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие болып табылады. Бірақ, кепілге берілген активтер қарыз
алушының иелігінде қалып, оның пайдалануында болады 2. 54-57 бет.
Қазіргі кезде банк өзінің 1-ші класты қарыз алушыларына қамтамасыз
етілмеген, яғни сенім немесе бланктік несие де береді.
Жалпы алғанда, несиелеудің мәнін мынадай 3 элемент арқылы ашуға болады:
1. субъект;
2. объект;
3. қамтамасыздандыру.
Осы үш элемент несиелік операциялардың, оның тиімділігінің түсінігін
анықтайды. Банктің несиелеудегі қызметі осылардың бірін-бірі толықтыруының
негізінде алға жылжиды. Ал, оларды біріктірмей, керісінше, ажыратсақ, бұл
банк ссудасының қайтарылмауына, барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz