Өтімділік есебі
КІРІСПЕ 3
1 ӨТІМДІЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 4
1.1 Өтімділіктің экономикалық мәні мен түсінігі 4
1.2 Өтімділіктің жіктелінуі мен өтімділік есебінің
нормативтік.құқықтық реттелуі 8
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ӨТІМДІЛІК ЕСЕБІ
МЕН АУДИТІ 17
2.1 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділік есебі 17
2.2 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділіктің құрамы мен
құрылымын талдау 19
2.3 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділік есебінің аудиті 26
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ӨТІМДІЛІК ЕСЕБІ
МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 33
3.1 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділік есебін жетілдіру 33
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 36
1 ӨТІМДІЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 4
1.1 Өтімділіктің экономикалық мәні мен түсінігі 4
1.2 Өтімділіктің жіктелінуі мен өтімділік есебінің
нормативтік.құқықтық реттелуі 8
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ӨТІМДІЛІК ЕСЕБІ
МЕН АУДИТІ 17
2.1 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділік есебі 17
2.2 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділіктің құрамы мен
құрылымын талдау 19
2.3 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділік есебінің аудиті 26
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ӨТІМДІЛІК ЕСЕБІ
МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 33
3.1 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділік есебін жетілдіру 33
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 36
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады. Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден –бір жүйе. Бүгінгі күні өндірістік саланы алатын болсақ ең алдыңғы қатардағы мәселелерге өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен өтімділіктің ауқымынын неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс әрі дәл анықтау міндетті шарт.
Осы мәселеге орай кәсіпорын өндірістік өтімділікды есептеу жолдарын дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың заңдылықтары халық шаруашылығында өркендеуіне жол береді.
Нарықтық экономиканық нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Елбасының Жолдауы елдің экономикада тактикалық міндеттерді шешуден стратегиялық міндеттерді шешуге көшкенін көрсетті. Ең алғаш экономиканы диверсификациялауға және елдің шикізаттық факторға тәуелділігін жоюға бағытталған индустриалдық – инновациялық даму стратегиясы ұсынылды.
Президент өңделмейтін өндіріс салалаларын дамыту, өндірісті және экономиканы тұтас инновациялық және технологиялық жаңарту міндеттерін алға қойды. Осы басымдылықты жүзеге асырудың бір механизмі ретінде кәсіпкерлік бәсекелестік ортаны және нақты инновациялық жобаларды жүзеге асыратын даму институттарының инфрақұрылымын қалыптастыру атап көрсетілді.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін дамыту елдің экономикалық жағдайындағы өзгерістермен тығыз өзара байланыста және шаруашылық тетіктің даму сипаты мен деңгейіне жауап беруі тиіс.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін одан әрі дамытуды ХҚЕС-ке сәйкес бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікте қалыптастырылатын ақпараттың сапасын, ашықтығын және салыстырмалылығын арттыру мақсатында мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асыру қажет:
- бухгалтерлік есепке алуды, қаржылық есептіліктің аудитін ұйымдастырумен және жүргізумен айналысатын мамандарды даярлау және қайта даярлау;
- шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді жүргізу тәртібін оңайлату;
- халықаралық тәжірибенің негізінде бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді реттеу жүйесін өзгерту;
- бухгалтерлік есепке алу мен аудитті дамытудың халықаралық процесіне қатысу.
Осы мәселеге орай кәсіпорын өндірістік өтімділікды есептеу жолдарын дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың заңдылықтары халық шаруашылығында өркендеуіне жол береді.
Нарықтық экономиканық нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Елбасының Жолдауы елдің экономикада тактикалық міндеттерді шешуден стратегиялық міндеттерді шешуге көшкенін көрсетті. Ең алғаш экономиканы диверсификациялауға және елдің шикізаттық факторға тәуелділігін жоюға бағытталған индустриалдық – инновациялық даму стратегиясы ұсынылды.
Президент өңделмейтін өндіріс салалаларын дамыту, өндірісті және экономиканы тұтас инновациялық және технологиялық жаңарту міндеттерін алға қойды. Осы басымдылықты жүзеге асырудың бір механизмі ретінде кәсіпкерлік бәсекелестік ортаны және нақты инновациялық жобаларды жүзеге асыратын даму институттарының инфрақұрылымын қалыптастыру атап көрсетілді.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін дамыту елдің экономикалық жағдайындағы өзгерістермен тығыз өзара байланыста және шаруашылық тетіктің даму сипаты мен деңгейіне жауап беруі тиіс.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін одан әрі дамытуды ХҚЕС-ке сәйкес бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікте қалыптастырылатын ақпараттың сапасын, ашықтығын және салыстырмалылығын арттыру мақсатында мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асыру қажет:
- бухгалтерлік есепке алуды, қаржылық есептіліктің аудитін ұйымдастырумен және жүргізумен айналысатын мамандарды даярлау және қайта даярлау;
- шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді жүргізу тәртібін оңайлату;
- халықаралық тәжірибенің негізінде бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беруді реттеу жүйесін өзгерту;
- бухгалтерлік есепке алу мен аудитті дамытудың халықаралық процесіне қатысу.
1. Сатмурзаев А.А. Укашев Б.Е. Аудиттің теориясы. – Алматы: Ұлағат, 2006. – 235б.
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері. – Алматы: Экономика, 2005. - 352б.
3. Рахимбекова Қаржылық есеп. – Алматы: Экономика, 2005. – 185б.
4. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп. - Алматы: Қазақ Университеті, 2005. – 212б.
5. Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп негіздері. – Алматы: Экономика, 2006. – 177б.
6. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит. – Алматы: Экономика, 2006. – 258б.
7. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 181б.
8. Баймұханова С.Б., Балапанова Ж. Бухгалтерлiк есеп. – Алматы: Экономика, 2001. - 236б.
9. Баймуханова С.Б. Бухгалтерлік есеп. – Алматы: Экономика, - 2005. – 366б.
10. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М. Аудит. Оқу құралы.- Алматы: Қазақ Университеті, 2004. – 134б.
11. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности. - Алматы: «Каржыкаражат», 1998. – 512б.
12. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж. Г. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау. – Алматы: Экономика, 2001. – 110б.
13. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами.- Алматы: Экономика, 2000. – 159б.
14. Кеулiмжаев Қ.Қ., Әжiбаев З.М. т.б. Қаржылық есеп. Алматы: Экономика, 2001. – 323б.
15. Кеулімжаев К.К., Кудайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алматы, 2006 – Учебник, 121б.
16. Родостовец В.К, Габдуллин Т.Ғ. Родостовец В.В. Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Қазақстан-орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы. Алматы . – 2003. – 478б.
17. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. - Алматы: Экономика, 2005. – 155б.
18. Палий В.Ф. Международные стандарты финансовой отчетности. Москва: Юнит, 2005. – 179б.
19. Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: 2002.- 366б.
20. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Алматы 2000. – 210б.
21. Қазақстан Республикасының Атазаңы. Алматы, - 2004
22. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Алматы, - 2007
23. Қазақстан Республикасы. 2007 жылдың 28 ақпанында қабылданған Заң, №234 III - ҚРЗ. Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептілік туралы. – Алматы
24. Қазақстан Республикасы. 2006 жылдың 28 ақпанында қабылданған Заң. Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептілік туралы. – Алматы
25. Бухгалтерлiк есептiң Типтiк шоттар жоспары. Алматы, 2007ж.
26. Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. Алматы, 2007 ж.
27. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары.
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері. – Алматы: Экономика, 2005. - 352б.
3. Рахимбекова Қаржылық есеп. – Алматы: Экономика, 2005. – 185б.
4. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп. - Алматы: Қазақ Университеті, 2005. – 212б.
5. Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп негіздері. – Алматы: Экономика, 2006. – 177б.
6. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит. – Алматы: Экономика, 2006. – 258б.
7. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 181б.
8. Баймұханова С.Б., Балапанова Ж. Бухгалтерлiк есеп. – Алматы: Экономика, 2001. - 236б.
9. Баймуханова С.Б. Бухгалтерлік есеп. – Алматы: Экономика, - 2005. – 366б.
10. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М. Аудит. Оқу құралы.- Алматы: Қазақ Университеті, 2004. – 134б.
11. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности. - Алматы: «Каржыкаражат», 1998. – 512б.
12. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж. Г. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау. – Алматы: Экономика, 2001. – 110б.
13. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами.- Алматы: Экономика, 2000. – 159б.
14. Кеулiмжаев Қ.Қ., Әжiбаев З.М. т.б. Қаржылық есеп. Алматы: Экономика, 2001. – 323б.
15. Кеулімжаев К.К., Кудайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алматы, 2006 – Учебник, 121б.
16. Родостовец В.К, Габдуллин Т.Ғ. Родостовец В.В. Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Қазақстан-орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы. Алматы . – 2003. – 478б.
17. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. - Алматы: Экономика, 2005. – 155б.
18. Палий В.Ф. Международные стандарты финансовой отчетности. Москва: Юнит, 2005. – 179б.
19. Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: 2002.- 366б.
20. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Алматы 2000. – 210б.
21. Қазақстан Республикасының Атазаңы. Алматы, - 2004
22. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. Алматы, - 2007
23. Қазақстан Республикасы. 2007 жылдың 28 ақпанында қабылданған Заң, №234 III - ҚРЗ. Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептілік туралы. – Алматы
24. Қазақстан Республикасы. 2006 жылдың 28 ақпанында қабылданған Заң. Бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептілік туралы. – Алматы
25. Бухгалтерлiк есептiң Типтiк шоттар жоспары. Алматы, 2007ж.
26. Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары. Алматы, 2007 ж.
27. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ӨТІМДІЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 4
1.1 Өтімділіктің экономикалық мәні мен түсінігі 4
1.2 Өтімділіктің жіктелінуі мен өтімділік есебінің
нормативтік-құқықтық реттелуі 8
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ӨТІМДІЛІК ЕСЕБІ
МЕН АУДИТІ 17
2.1 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділік есебі 17
2.2 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділіктің құрамы мен
құрылымын талдау 19
2.3 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділік есебінің аудиті 26
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ӨТІМДІЛІК ЕСЕБІ
МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 33
3.1 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділік есебін жетілдіру 33
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 36
КІРІСПЕ
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті
жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап
негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден –бір жүйе. Бүгінгі күні
өндірістік саланы алатын болсақ ең алдыңғы қатардағы мәселелерге өндіретін
өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен өтімділіктің ауқымынын
неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс әрі дәл анықтау міндетті шарт.
Осы мәселеге орай кәсіпорын өндірістік өтімділікды есептеу жолдарын
дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың
заңдылықтары халық шаруашылығында өркендеуіне жол береді.
Нарықтық экономиканық нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі
экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген
есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Елбасының Жолдауы елдің экономикада тактикалық міндеттерді шешуден
стратегиялық міндеттерді шешуге көшкенін көрсетті. Ең алғаш экономиканы
диверсификациялауға және елдің шикізаттық факторға тәуелділігін жоюға
бағытталған индустриалдық – инновациялық даму стратегиясы ұсынылды.
Президент өңделмейтін өндіріс салалаларын дамыту, өндірісті және
экономиканы тұтас инновациялық және технологиялық жаңарту міндеттерін алға
қойды. Осы басымдылықты жүзеге асырудың бір механизмі ретінде кәсіпкерлік
бәсекелестік ортаны және нақты инновациялық жобаларды жүзеге асыратын даму
институттарының инфрақұрылымын қалыптастыру атап көрсетілді.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін дамыту елдің
экономикалық жағдайындағы өзгерістермен тығыз өзара байланыста және
шаруашылық тетіктің даму сипаты мен деңгейіне жауап беруі тиіс.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін одан әрі
дамытуды ХҚЕС-ке сәйкес бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікте
қалыптастырылатын ақпараттың сапасын, ашықтығын және салыстырмалылығын
арттыру мақсатында мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асыру қажет:
- бухгалтерлік есепке алуды, қаржылық есептіліктің аудитін
ұйымдастырумен және жүргізумен айналысатын мамандарды даярлау
және қайта даярлау;
- шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін бухгалтерлік
есепке алу мен қаржылық есеп беруді жүргізу тәртібін оңайлату;
- халықаралық тәжірибенің негізінде бухгалтерлік есепке алу мен
қаржылық есеп беруді реттеу жүйесін өзгерту;
- бухгалтерлік есепке алу мен аудитті дамытудың халықаралық
процесіне қатысу.
1 ӨТІМДІЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Өтімділік экономикалық мәні мен түсінігі
Өтімділік. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары жағдайында бұл
терминнің үш түрлі түсінігі бар: ақша жұмсау өтімділікы, құндылықтар жұмсау
өтімділікы, жұмсалған өтімділік.
Нақтылы ақша жұмсау арқылы жұмсау мен пайдалану мақсатына қарай сатылып
алынған ресурстарға жұмсалған ақшаларды ақша жұмсалған өтімділік деп
атайды. Ұйымдар тауарлар сатып алуға, көрсетілген қызметтер мен орындалған
жұмыстар үшін ақша төлеген жағдайда, онда мұндай ақша қаржылық өтімділік
болып табылады. Яғни ұйымдар активінің көбеюі жұмсалған өтімділік сомасының
көбеюіне байланысты. Сондықтан қаржылық өтімділік сатып алу мақсатында
қолданылады. Өтімділік термині әсіресе халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттарына сай, жалпы өтімділіктің экономикалық маңызын ажырату
мақсатында жұмсалып кетті деген ұғымды білдіреді.
Экономикалық ресурстарды сатып алу сәті мен осы ресурстарды жұмсау
сәтінің арасындағы кезеңде есепте тұрған активтерді қаражаттар деп атаймыз.
Яғни сатылып алынған ресурстар өндірістік үрдіске жұмсалғанға дейін
қаражаттар құрамында болады. Ал өндірістік үрдіске жұмсалып кеткен
ресурстарды жұмсалған өтімділік категориясына жатқызамыз.
Орыс тілінде: издержки, затраты, расходы терминдері синонимдер
түрінде танылған. Еліміздегі бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық
бухгалтерлік есеп тұжырымдарын, принциптері мен стандарттарын негізге алына
бастауына сай орыс тіліндегі аталмыш терминдердің экономикалық танымының
ерекшеліктері бар. Біздер осы ерекшеліктерге өз пайымдауымызша түсінік
бердік.
Ақшалай өтімділік. Қажет болған жағдайда жұмсалған жалпы өтімділік
құрамына есептен шығарылатын сатылып алынған тауарлар, немесе қызметтер
құнының ақшалай өлшеммен жұмсау. Ақшалай өтімділік ұйымдардың ресурстарының
азайғандығын, немесе міндеттемелер сомасының көбейгендігін көрсетеді.
Ақшалай өтімділік қаржылық өтімділіктің пайда болуымен тікелей байланысты.
Ақшалай өтімділік жұмсау кезеңі осы кезеңдегі сатылып алынған, немесе
өндірілген тауарлар және қызметтер құнымен бірдей сомада болады. Яғни
ағымдағы жылдың ақшалай өтімділікы осы жылдағы ақшалай өтімділік сомасымен
тең болады. Ағымдағы жылға дейін жұмсалған ақшалай өтімділік осы жылдағы
жұмсалған өтімділік болып табылады. Шаруашылық операцияларының маңызына
қарай ағымдағы жылдағы жұмсалған ақшалай өтімділік алдағы жылдардың
жұмсалған өтімділікына жатқызылады. Яғни ағымдағы жылдағы жұмсалған мұндай
ақшалай өтімділік осы жылдың аяғында жасалған бухгалтерлік баланста
активтер түрінде көрсетіледі.
Жұмсаған өтімділік. Есепті жыл ішінде түгелдей жұмсалған ресурстардың
құны.
Есепті жыл ішінде табыс келтіру мақсатында жұмсалған ресурстарды
өтімділік деп атаймыз. Егер ақшалай өтімділік жұмсаудағы пайда болған
қаржылық өтімділік болған жағдайда, мұндай өтімділік есебі активтер
құрамында жүргізіледі. Қаржылық өтімділік болашақта табыс келтіру
мақсатында танылса, онда бұлар активтер сомасының көбеюін көрсетеді. Егер
қаржылық өтімділік табыс келтірмейтін болса, онда мұндай өтімділікды
ағымдағы жұмсалған өтімділік, немесе бөлінбеген пайда есебінен жабылады.
Егер жұмсаған өтімділік құны келесі жылға жатқызылса, онда осы есепті
жылдың аяғына жасалған бухгалтерлік баланста мұндай өтімділікды
міндеттемелер түрінде көрсетуге болады.
Өтімділік деп әдетте жұмсалынған ресуртсар мен тауарлар мен қызметтер
үшін төленуге тиісті ақша сомасы түсініледі. Ұйым қызметін басқару
мақстаныда менеджерлер үшін үшін тек шығын ғана емес, нақты объектіге
қатысты шығын мөлшері жөніндегі ақпарат қажет. Өтімділік есебінің
объектілері бойынша белгілі-бір қызмет түрі анықталып, өтімділік
топтастырыады және бағаланады. Калькуляциялау тұрақты түрде жүргізілуі
мүмкін, бірақ ол ұйым үшін қымбат бағалануы мүмкін, сол себепті мәліметтер
нақты бір жүйеде жинақталып, табыстар мөлшерімен салыстырылып отыруы қажет.
Өтімділік есебі жүйесін қалыптастырудың тиімді жолы шешімдерді топтарға
жинақтау және оларға сәйкес келетін объектілерді анықтау болып табылады.
Бүгінгі күнгі өтімділікды жіктеп сыныптау арқылы олардың негізгі екі түрін
ажыратамыз: өзгермелі және тұрақты. Олар өндірістің көлемі өзгерген
жағдайда қандай өзгеріске ұшырауы арқылы сипатталады. Өзгермелі өтімділік
өндіріс көлемінің өзгерісіне тура пропорционалды өзгерсе, ал тұрақты
өтімділік өзгеріссіз қалады. Айталық ұйым әрбір автоқалам өндіріс үшін 15
теңге жұмсайтын болса, онда жалпы өндірілген автоқаламдар санын осы 15
теңгеге көбейту арқылы жалпы өтімділік сомасын анықтаймыз. Өнім бірлігін
өндіруге жұмсалған 15 теңге ішіне материалға кеткен, құрастырушы
бөлшектерге жұмсалған шығын, сауда агенттеріне төленген төлем және
басқалары кіреді. Тұрақты өтімділіктің өндіріс көлемінің өзгерісіне
тәуелділігін анықтау мақсатында, айталық ұйымның есепті жылы сақтандыру
төлемі, рента, мүлік салығы сияқты төлемдерінің жалпы мөлшері 100 000 теңге
болсын, онда өндіріс көлемінің өзгерісіне тұрақты өтімділіктің жалпы сомасы
тәуелсіз болады, ал өнім бірлігіне келетін тұрақты шығын өндіріс көлеміне
кері пропорционалды түрде өзгереді. Енді осы екі шығын түрлерінің өндіріс
көлеміне тәуелділігін келесі суреттер арқылы көреміз.
Мұндай шаруашылық фактілерінің мысалы ретінде несие алудағы есептелген
пайыздық төлемдерді(төленетін пайыздық өтімділік) айтуға болады. Мағынасы
жағынан маңызды мысал ретінде, негізгі құралдар сатып алып, бұларды
пайдалануға байланысты қосымша жұмсалған өтімділікды айтуға болады.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдардың барлық құны бірден өтімділік
құрамына жазылмайды. Негізгі құралдарды пайдалану мерзіміне қарай, бұларға
амортизациялық өтімділік есептелінеді. Яғни негізгі құралдар өз үлесін
пайда келтіру мақсатында біртіндеп жұмсап, өндірілген өнімнің өзіндік
құнына кезеңдік өтімділік түрінде қосып отыратындығын білген жөн.
Кезең өтімділікына келесі шығын түрлерін жатқызуға болады:
1) жалпы және әкімшілік шығыстар;
2) пайыздық төлемдер;
3) тауарлық-материалдық қорларды жүзеге асыруға шығыстар.
Өнімді өндіруге кеткен өтімділікға қарағанда бұл өтімділік өндірістің
көлеміне байланысты емес және де жүзеге асырылған жұмыс немесе өнімнің
белгілі бір түріне байланыссыз болып келетін тұрақты өтімділік ретінде
анықталған, сондықтан оларды өнімнің көлемі негізінде емес, уақыт кезеңіне
байланысты аудару қажет.
Белгілі бір кезеңде шаруашылық жүргізуші субъект ешнәрсе сатылмаған
жағдайда да кезең өтімділікын көтереді. Олардың есеп және есептілікте
көрсетілу жағынан алғандағы кезең өтімділікының өндірістік өзіндік құнан
айырмашылығы кезең өтімділікы тауарлы материалдық қор қалдығына
жатқызылмайтындығында. Нарықтық экономика жағдайында есеп және есептілікте
бұлай көретілуі байқаушылық, сәйкес келу қағидаларымен жүргізіледі.
Кезең өтімділікы – бұл қаржылық шаруашылық қызметінің қортындысы туралы
есеп көрсеткіштері, егер бастапқыда өндірістік өтімділікының көрсеткіштері
ретінде тауарлы-материалдық қорлар қалдығының құрамына енгізіліп, баланста
шаруашылық жүргізуші субъектінің активінің бір бөлімінде көрсетілсе, осыдан
кейін ғана барып қаржылық-шаруашылық қызметінің қортындысы туралы есептің
көрсеткіші болады.
Кезең өтімділікы сол өндірілген кезеңде ғана есептен шығарылады және
аяқталмаған өндіріс немесе жүзеге асырылмаған өнім қалдығына келеі кезеңге
ауыстырылмайды. Бұл сұрақтар негізінде шаруашылық жүргізуші субъект бағалық
саясатында тұрақты шешімдер қабылдау үшін маңызды. Жалпы және әкімшілік
өтімділік-бұл өндірісті ұйымдастыру, басқарумен байланысты өтімділік. Жалпы
басшылықпен байланысты әкімшілік және жалпы шаруашылық өтімділікға, типтік
өтімділікға келесілерді жатқызуға болады:
Өтімділік – қойылған мақсатқа жету үшін экономикалық ресурстарды
өндірістік процесске тартудың өткен немесе болашақтағы мүмкіндік
көрсеткіші. Өтімділікды жоспарлау - бұл жалпы мекеме және оның жеке
бөлімшелеріне өндірістік міндеттердің қойылуы мен оларды іске асыруға
қажетті қаражаттар түріндегі алға қойған мақсаттарын анықтау процессі.
Экономика ғылымындағы әртүрлі мектептің өкілдері (К.Маркс, А.Маршалл.
Д.Миль, Д.Робинсон) өтімділікды зерттеуге қомақты үлес қосты.
Өтімділікды зерттеумен саяси экономия классиктері де
айналысқан. А.Смит абсолюттік өтімділік деген түсінік енгізген, ал
Д.Рикардо салыстырмалы өтімділік теориясының авторы. “Өтімділік”
деген терминді олар, бірлікке жұмсалған орташа қоғамдық өтімділік
деп түсінген, немесе, саладағы кәсіпорындардың барлығына бірдей
орташа өтімділік көлемі қандай шамада болады. Классиктер өтімділікды
ренталық төлемдермен есептескендегі өндіріс бағасы деп те
дәлелдеді.
К.Маркс бағаның құннан ауытқу мәселесін қарастырды. Оның
тұжырымдамасы екі маңызды нәрседен тұрады: өндіріс шығыны және айналым
шығыны. Марксистік концепция бойынша өндіріс өтімділікы капиталиске
тауардың не тұратынын көрсетеді: өндіріс құралдары мен жұмысшы күшіне
(тұрақты және айнымалы капитал) жұмсалған өтімділіктің сомасы
болады. К.Маркс ерекше капиталистік өтімділікдан, тауардың құнын
құрайтын еңбек өтімділікын-ақиқат өндіріс өтімділікын-ажыратып
зерттейді. Өндіріс өтімділікын осылай бөлу-еңбек өтімділікына және
капитал өтімділікына-бұл капиталистік ұдайы өндіріс процесіне
марксистік талдау жүргізудің бастапқы принциптерінің біреуі болып
табылады.
ХІХ ғ. соңында бірнеше жаңа концепциялар пайда болды. Маржинистер
(Менгер, Визер) бойынша, өтімділік шекті пайдалылыққа негізделген
психологиялық құбылыс болып табылады. Олардың шекті пайдалылығымен (сатушы
көзқарасы бойынша) белгіленетін, өндіріс факторлары үшін фирмалар төлейтін
соманың шамасы белгіленеді. Маржинистік экономикалық теорияда өтімділік
түсінігі тек жеке кәсіпорынға тән жағдай деп есептеледі. Осы кәсіпорнының
табысы мен өтімділікы өндіріс масштабының функциясы деп түсініледі.
Австриялық теоретик Ф.Визер балама мүмкіндіктер өтімділікының
субъективтік теориясының авторы. Осы тауардың нақты өндіріс өтімділікы,
өндіріс ресурстарын басқаша пайдаланғанда өндірілген өнімдерден қоғамға
түсетін барынша жоғары пайдалылыққа тең болады. Австриялық мектептің
өкілдерінің маржиналисттік көзқарастарын математикалық негізге көшірумен
байланысты, өтімділікды барынша төмендету (минимизация) теориялары пайда
болады.
Өтімділіктің институционалисттік теориясының көрнекті өкілдері
Дж.К.Кларк және Джон А.Гобсон болып табылады. Кларк қосымша өтімділік
мәселелерімен айналысқан және өтімділіктің әр типтерін индивидуалдық,
қоғамдық, абсолюттік, үстеме, қаржылық, өндірістік, ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді жан-жақты зерттеген. Гобсон адамға жасалатын өтімділік
деген ұғым енгізді. Бұған еңбек амалының сапасы мен сипаты, оның
қабілеттілігі және қоғамдағы еңбек бөлісінің тиімділігі жатады.
Өндіріс өтімділікының неокласикалық концепциясы, оны өндіріс
факторларына жұмсалатын өтімділік (тұрақты және айнымалы ) сомасы дейді.
Батыс елдері ғалым экономистерінің жасаған өндіріс өтімділікының қазіргі
тұжырымдамалары аталған марксистік тұжырымдаманы жоққа шығарып, басқаша
түсіндіреді. Олар экономикалық ресурстардың барлық түрлерінің шектеулігімен
және оларды баламалы қолдану мүмкіндігін ескереді.
“Мәселе мынада: барлық керекті тұтыныстарды қанағаттандыру үшін
ресурстар ешқашан жеткілікті болған емес. Осы жағдайға қатысты өндіріс
туралы мәселені қайсы бір шешу кейбір заттардан бас тартуды қажет етеді.
Сондықтан барлық өтімділік балама өтімділікды құрайды. Балама өндіріс
өтімділікды басты кедергі болып табылады және олармен фирма өткеру
процесінде өзінің пайдасын көбейту мүмкіндігінде ұшырайды”,-деп өздерінің
“Нарық: Макроэкономикалық модель” деген еңбегінде Долан Э.Дж. және Линдсей
Д. тұжырымдаған болатын.
1.2 Өтімділіктің жіктелінуі мен өтімділік есебінің нормативтік –құқықтық
базасы
Есеп саясатының негізгі мақсаты компания қызметін мүмкіндігінше тиімді
көрсету, ол жөнінде толық, объективті, шынайы ақпаратты көрсету болып
табылады. AEM SERVICES жауапкершілігі шектелген серіктестіктің есеп
саясатында ақша қаражаттарының қысқа мерзімді активтер ретіндегі есебін
ұйымдастырып қана қоймай, ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есептілік
түсініктеме жазбалар құрастырылады. Бұл есептілік қаржылық жағдайының
өзгеруін бағалауға мүмкіндік береді, пайдаланушыларға серіктестіктің
операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтері нәтижесінде ақша
кірістері мен шығыстары жөнінде ақпарат береді делінген.
Басқа өтімділік құрамына қаржы -өткізу бөлімін ұстау өтімділікы кіреді-
жұмысшылардың жалақысы, іссапар, пошта, телефон өтімділікы және тағы басқа;
сауда өкілдерін ұстау-қызметкерлердің жалақысы, ғимараттарды жалға алу,
телефакстық және басқа өтімділік; өнімдерді сертификаттау өтімділікы;
материалдық емес активтердің тозуы-сауда белгілерінің, марка және тағы
басқа өтімділік.
Бұл өтімділік жіктемесі өндіріс өтімділікының белгілерімен анықталған.
Сондай-ақ қаржы-өткізу қызметінің өзгешелігі негізгі белгі ретінде шешім
қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеуді алға шығарады. Бұл жағдайда
өтімділікды релеванттық (еепке алынатын) және иррелеванттық болып бөлінеді.
Өтімділікды осылайша бөлу өткізу бағасы, нарық сегменттерін бөлу, сату
көлеміне арттыру жөнінде шешім қабылдау үшін қажет.
Релеванттық қаржылық өтімділік ақшалай қаражаттың болашақ өсімін
көрсетеді, оның мөлшері қарастырылған шешімге байланысты. Есепке тек
ақшалай қозғалыстың өсімі ғана алынады.
Әртүрлі жағдайда сол бір өтімділік релеванттық та, иррелеванттық та
болуы мүмкін екенін тәжірибе көрсетіп отыр. Мысалы, артық материалдар сатып
алынды. Бұл материалдар жұмсалуға немесе сатылуға тиісті емес, сондықтан
қабылданатын шешімге байланыссыз олардың құны бірдей болады, яғни олар
иррелеванттық болып табылады. Басқа жағдайда, материалдарды қандай да бір
өнімді өндіру үшін сатып алғанда, олардың құны, номенклатурасы, т.б.
талданады-материалдарға жұмсалған өтімділік бұл жерде релеванттық болады.
Материалдық өтімділік бұл жағдайда қабылданатын шешімге байланысты болады.
Сонымен, релеванттық өтімділік тізімін келтіруге болмайды, әр нақты
жағдай үшін ол әртүрлі болады. Бірақ әр нақты жағдайда келесі принципті
басшылыққа алу керек: релеванттық өтімділік-бұл қабылданатын шешім
нұсқасына байланысты өзгеретін болашақ өтімділік.
Басқару бөлімдері мен қызметтерін, өндірістік бөлім құрылымдарын
басқару аппаратын ұстау белгілі бір өтімділіктің жұмсалуын қажет етеді.
өндіріс өтімділікы сияқты олар да міндетті. Басқару өтімділікын үстеме
өтімділікға жатқызады және жалпы олардың құрамында қарастырады. Бірақ
басқару функцияларының өзгешелілігі үстеме өтімділікы құрамынан ұйымдық
қызметпен байланысты өтімділік мен олардың жіктелімін бөліп алуды қажет
етеді.
Пайда болу орнына байланысты өтімділік жалпы өндірістік және жалпы
шаруашылық болып бөлінеді. өндірістік сипаты бар ұйымдық қызметпен
байланысты өтімділік құрамына мыналар жатқызылады: өндірісті басқару
өтімділікы; өндірісті дайындау мен ұйымдастыру; өндірістік бөлімшелерді
басқару аппратын ұстау өтімділікы; ғимараттарды, құрылыстарды, өндірістік
құралдардың амортизациясы, қалыпты жұмыс жағдайын қамтамасыз ету
өтімділікы, мамандыққа бейімдеу кадрларды даярлау өтімділікы, арзан бағалы
тез тозғыш құрылғылардың тозуы және басқалар.
Жалпы шаруашылық мақсатындағы ұйымдық қызмет өтімділікы мыналардан
тұрады: әкімшілік-басқару; техникалық басқару, жабдықтау-дайындау, қаржы-
өткізу қызметін басқару; басқа ұйымдар қызметтеріне ақы төлеу;
ғимараттарды, құрылыстарды, жалпы шаруашылық құрал-саймандарды ұстау мен
жөндеу құндары, амортизацияны қоса есептегенде, жұмыс күшіне жұмсалған
өтімділік-басшыларды іріктеу, оқыту, қайта даярлау, біліктілігін жетілдіру,
заңдылықта белгіленге сәйкес міндетті төлемдер, салықтар, аударымдар-
пайыздар.
Мұндай топтастыру өтімділікды мөлшерлеу, жіктелім баптарының
бөлімшелері бойынша сметалар жасау, сметалардың орындалуын, өтімділікды
есеп пен калькуляция объектілері бойынша бөлу. Бірақ мұндай топтастыру
өтімділік мазмұнын толық ашуды, яғни олардың қалыптасуы мен экономикалық
қажеттілігіне ағымдағы бақылауды қамтамасыз етпейді.
Ұйымдық қызмет бойынша өтімділік, әр бөлімшенің, кәсіпорынның
іркіліссіз жұмыс жағдайларын жасауға әсері жәйлі мәлімет қалыптастыру
басқарушылық есептің құрама бөлігі болып табылады. Басқару жүйесінің
тиімділігі басқару деңгейлері бойынша есепті көрсеткіштер жүйесімен
өлшенеді және сондықтан ұйымдық қызмет бойынша өтімділік құрамында келесі
топтарды бөлеміз:
- мақсатты функцияларды орындауға байланысты ұйымдық қызмет
өтімділікы;
- кәсіпорын бөлімдері мен қызметтерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету
өтімділікы;
- жалпы ұйымдастыру және жалпы басқару қызметінің өтімділікы.
Өтімділіктің бұл топтастырылуы кәсіпорын қызметін басқарумен
байланысты өтімділікды қалыптастыру процесін бақылауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, кәсіпорын қызметтері мен бөлімдері бойынша өтімділікды
жинақтау әр әкмішілік бөлімшесінің жалпы кәсіпорынды басқару жүйесінің
тиімділігіне әсер ету дәрежесін анықтайды. Бұл кезде басқарушылық еңбек
тиімділігі басқару қызметі өтімділікының төмендетілуімен емес, бұл
өтімділік қаншалықты басқару үшін толық мәлімет жүйесін жасауда жетекшілер
қажеттіліктерін қанағаттандырумен сипатталады.
Басқарудың барлық қызметтері және әрқайсысы жеке -жеке өз жұмысын
кәсіпорын алдында тұратын міндеттерді шешуге бағыттайды: өндіріс пен өнім
өткізу көлемін көбейту, оның сапасын жақсарту, пайданы көбейту және өндіріс
табыстылығын арттыру, кәсіпорын жұмысшыларының әлеуметтік жағдайын
жақсартуды қамтамасыз ету. Осыған байланысты ұйымдық қызмет өтімділікының
жіктемелік бағыттары бойынша іштей баптар бойынша бөлген дұрыс.
Қарастыралатын жіктелімнің негізгі белгісі ретінде басқару қызметінің
барлық түрлері немесе функциялары болу керек: әкімшілік басқару, техникалық
басқару, өндірісті басқару, өнім өткізу, міндетті салықтар, жиналымдар мен
аударымдар, банк қарыздарын пайдалану пайыздары, өндірісті басқару, өнім
өткізу, міндетті салықтар, жиналымдар мен аударымдар, басқа өтімділік.
Кезең өтімділікы, яғни өндірістен тыс өтімділік ұйымның салық салғанға
дейінгі табыс сомасын анықтауда үлкен роль атқарады. Ұйымның қаржылық –
шаруашылық қызметінің нәтижесінде алынған түсім сомасынан сол табысты
алумен байланысты өтімділік сомасын шегеру арқылы жиынтық табыс сомасын
анықтаймыз. Содан кейін жиынтық табыс сомасынан кезең өтімділікын шегеру
арқылы салық салғанға дейінгі табыс сомасын аламыз. Яғни, кезең
өтімділікының есебін дұрыс анықтау, ол үшін бухгалтерлік есепті дұрыс
ұйымдастырудың маңызы үлкен. Себебі, ол ұйым үшін төленетін салық сомасын
анықтауда ғана емес, сонымен қатар мемлекет мүддесінің де қорғалуын
көрсетеді. кезең өтімділікының есебін дұрыс анықтау, ол үшін бухгалтерлік
есепті дұрыс ұйымдастырудың маңызы үлкен. Мемлекеттік бюджеттің
табыстарының бір көзі – төленетін салық сомасына қатысты. Кезең
өтімділікының коммерциялық өтімділікдан айырмашылығы олар өнімнің
өткізілуіне ғана байланысты тәуелді емес, сонымен қатар тұрақты өтімділік
ретінде анықталады. Шаруашылық субъектісінде есепті кезеңде қандай жағдайда
болмасын белгілі-бір кезең өтімділікы орын алады [13].
Бухгалтерлік есепте кезең өтімділікының негізгі үш түрі ажыратылып
көрсетіледі.
4 кесте
Кезең өтімділікының түрлері*
Кезең өтімділікының түрлері
Коммерция лық өтімділік Жалпы және әкімшілік Пайыздық өтімділік
өтімділік
*Дерек көзі: Хорнгрен Ч.Т., Бухгалтерский учет:управленческий
аспект
Бұл өтімділіктің өндірістік өзіндік құннан айырмашылығы – олардың құны
тауарлық-материалдық қорлар қалдығына қосылмайды. Бұл жағдай сәйкестік
қағидасы бойынша жүзеге асырылады.
Кезең өтімділікы ұйымның табыстары мен шығыстары жөніндегі
есептіліктің негізгі көрсеткіші болып табылады. Кезең өтімділікының құны
есепке алынаған кезеңде есептен шығарылады, яғни қорлар құнына да,
аяқталмаған өндіріс құнына да апарылмайды.
Кезең өтімділікының басты түрі – жалпы және әкімшілік өтімділікы. Олар
өндірісті ұйымдастыру және басқарумен байланысты өтімділік. Жалпы және
әкімшілік өтімділікы келесі өтімділік жатқызылады:
- әкімшілік қызметкерлеріне қатысты еңбек ақы өтімділікыҒ
- қызмет көрсетуші өндірістер мен шаруашылықтардың еңбеккерлеріне
қатысты еңбек ақы өтімділікы;
- әкімшілік қызметкерлеріне және қызмет көрсетуші өндірістер мен
шаруашылықтардың еңбеккерлеріне есептелген еңбек ақы сомасынан
заңнамалық негізде белгіленген норма бойынша зейнет ақы қорына,
әлеументтік сақтандыру қорларына тиісті аударым сомалары түріндегі
өтімділік;
- әкімшілік басқару аппаратын күту өтімділікы, ұйымдық құрылымдық
бөлімшелеріне қызмет көрсететін жұмысшыларға қатысты өтімділік,
материалдық-техникалық және көліктік қызмет көрсету өтімділікы,
қызметтік жеңіл автокөліктерді күту және ұстау өтімділікы, жеке
меншік көліктерін пайдаланумен байланысты өтімділік өтеуі;
- әкімшілік басқару жүйелері мен құралдарын қалыптастыру және
жетілдіру өтімділікы;
- әкімшілік қызметкерлерінің іс-сапар өтімділікы;
- өкілеттік өтімділік;
- қызметкерлерді жұмысқа алу, кадрларды оқытып, даярлау, комиссиялық
өтімділік;
- жылжымайтын мүліктерге қатысты салықтар, жиындар мен аударымдар;
- коммуналдық қызмет өтімділікы, күзет, өтке қарсы жабдықтау,
сауықтыру шараларының өтімділікы;
- кеңес берушілердің және соттық іс-шараларға қатысты өтімділік;
- тағы басқа жалпы шаруашылық және әкімшілік өтімділікы жатады.
Жалпы және әкімшілік өтімділік есебі 7210 Әкімшілік өтімділікы
активті шотында есепке алынады. Шот өтімділік есебін жүргізуге
арналғандықтан уақытша шот болып табылады, яғни есепті кезең басында
ашылады, кезең соңында жинақталған өтімділік сомасы есептен шығарылып, шот
жабылады. Шоттың мәліметтері тек басқарушылық бухгалтерияға қатысты,
қаржылық бухгалтерияда тек ұйым қызметінің нәтижесі ретінде есептіліктің №2
нысаны Пайда және зиян жөніндегі есептілікте көрсетіледі. Есепті кезеңде
бұл шоттың дебеттік айналымында сол кезеңге қатысты жалпы және әкімшілік
өтімділікы жинақталып, есепті кезең соңында ұйымның шаруашылық қызметінің
нәтижесіне апарылады. Осы шотқа қатысты мүмкін болатын бухгалтерлік есеп
шоттарының корреспонденцияларын келесі кестеден көреміз.
5 кесте
Әкімшілік өтімділікының есепте көрсетілуі*
Операциялар мазмұны Шоттар коррепонденциясы
Дт Кт
1. Негізгі құралдар мен материалды емес 7210 2320,
активтер бойынша амортизацияның есептелуі 2420,2740
2. Әкімшілік мақсатта босатылған материалдар 7210 1310, 1330
құнына
3. Сақтандыру келісім шарты бойынша сақтандыру 7210 1620
төлемдері сомасына
4. Әкімшілік қызметкерлеріне еңбек ақы 7210 3350
есептелуі
5. Әлеументтік салықтың есептелуі 7210 3150
6. Әлеументтік сақтандыру бойынша 7210 3210
міндеттемелердің есептелуі
7. Көрсетілген қызметі үшін жабдықтаушы 7210 3310, 3340,
мердігерлерге есептелген өтімділік сомасына 3390
8. Әкімшілік қызметкерлерінің кезекті еңбек 7210 5460
демалысына ақы төлеу өтімділікы
9. Әкімшілік қызметкерлерінің іс-сапар 7210 3390
өтімділікы сомасына
10. Әкімшілік мақсатта пайдаланылған негізгі 7210 8110, 8310
және көмекші өндіріс қызметтеріне
11. Банк қызметі есептен шығарылды 7210 1030, 3310
12. Есепті кезең соңында шоттың жабылуы 5610 7210
*Дерек көзі: типтік шоттар жоспарын басшылыққа алып құрастырылды
Жоғарыдағы кесте 7210 шотына қатысты негізгі шоттар
корреспонденциялары келтірілді. Ендігі кезекте кезең өтімділікының тағы бір
құрамдас бөлігі саналатын коммерциялық өтімділік, яғни, тауарлық-
материалдық қорларды сатумен байланысты өтімділік есебінің жіктелуі мен
бухгалтерлік есеп шоттарында көрініс табуын қарастырамыз.
Коммерциялық өтімділікға келесідей өтімділік жатқызылады:
- сату операцияларына қатысатын жұмысшылардың еңбек ақысына қатысты
өтімділік;
- дайын өнімдерді қоймада қораптау, буып-түю өтімділікы, ыдыстық
өтімділік;
- әр түрлі көлік құралдарының жөнелу станциясына дейін бұйымдарды
тасымалдап жеткізу өтімділікы;
- өткізушілер, делдал ұйымдарға төленетін комиссиялық жиындар;
- жарнама өтімділікы;
- өнімді сату орындарында сақтау өтімділікы;
- басқа да өтімділік.
Егер тапсырыс беруші мен жабдықтаушы арасындағы келісім шартта өнімді
жөнелту станциясына дейін жеткізудің көліктік өтімділікы тапсырыс беруші
есебінен өтелетін болса, онда бұл сома есептесу-төлеу құжаттарында тауар
құнынан бөлек көрсетіледі және 7110 Өнімдерді сату және қызмет көрсету
бойынша өтімділік шотында есепке алынады.
Өнімдерді сату және қызмет көрсетумен байланысты өтімділікды жинақтау
мақсатында осы активті 7110 Өнімдерді сату және қызмет көрсету бойынша
өтімділік шоты қолданылады, оның дебетінде барлық есепті кезеңге қатысты
өтімділік, ал кредитінде олардың есептен шығарылуы көрсетіледі, ал
кредитінде олардың есептен шығарылуы көрсетіледі. Шоттың дебеттік айналымы
есептің журналды-ордерлі нысаны қолданылған жағдайда әртүрлі журнал-
ордерлерде жинақталып, олардан №15 ведомостке көшіріледі, онда сәйкес
баптар бойынша есеп жүргізіледі. Кредиттік айналымы № 11 журнал – ордерде
көрсетіледі. Барлық есепті кезеңдегі коммерциялық өтімділік сатылып, тиеп-
жөнелтілген, бірақ төленбеген өнімдер арасында бөлініп-таратылады. Келесі
кестеде 7110 Өнімдерді сату және қызмет көрсету бойынша өтімділік шотына
қатысты жиі көрсетілетін шоттар корреспонденциялары келтірілген.
Егер тапсырыс беруші мен жабдықтаушы арасындағы келісім шартта өнімді
жөнелту станциясына дейін жеткізудің көліктік өтімділікы тапсырыс беруші
есебінен өтелетін болса, онда бұл сома есептесу-төлеу құжаттарында тауар
құнынан бөлек көрсетіледі және 7110 Өнімдерді сату және қызмет көрсету
бойынша өтімділік шотында есепке алынады. Барлық есепті кезеңдегі
коммерциялық өтімділік сатылып, тиеп-жөнелтілген, бірақ төленбеген өнімдер
арасында бөлініп-таратылады.
Жалпы және әкімшілік өтімділік есебі 7210 Әкімшілік өтімділікы
активті шотында есепке алынады. Шот өтімділік есебін жүргізуге
арналғандықтан уақытша шот болып табылады.
6 кесте
Өткізу-сату өтімділікының шоттарда көрсетілуі*
Операциялар мазмұны Шоттар коррепонденциясы
Дт Кт
1. Негізгі құралдар мен материалды емес 7110 2320,
активтер бойынша амортизацияның есептелуі 2420,2740
2. Сату мақсатында босатылған материалдар 7110 1310, 1330
құнына
3. Сақтандыру келісім шарты бойынша сақтандыру 7110 1620
төлемдері сомасына
4. Сату бөлімі қызметкерлеріне еңбек ақы 7110 3350
есептелуі
5. Әлеументтік салықтың есептелуі 7110 3150
6. Әлеументтік сақтандыру бойынша 7110 3210
міндеттемелердің есептелуі
7. Көрсетілген қызметі үшін жабдықтаушы 7210 3310, 3340,
мердігерлерге есептелген өтімділік сомасына 3390
8. Сату бөлімі қызметкерлерінің кезекті еңбек 7110 5460
демалысына ақы төлеу өтімділікы
9. Сату бөлімі қызметкерлерінің іс-сапар 7110 3390
өтімділікы сомасына
10. Сату мақсатында пайдаланылған негізгі және 7110 8110, 8310
көмекші өндіріс қызметтеріне
11. Материалдарды сатумен байланысты өтімділік 7110 1310, 1330
сомасына
5 кестенің жалғасы
12. Тауарлық-материалдық қорларды тегін берумен7110 1310, 1330
байланысты өтімділік сомасына
13. Өтімділікды резерв есебінен есептен шығару 5460 1030, 3310
14. Есепті кезең соңында шоттың жабылуы 5610 7210
*Дерек көзі: типтік шоттар жоспарын басшылыққа алып құрастырылды
Кезең өтімділікының үшінші құрастырушысы – пайыздық өтімділік.
Пайыздық өтімділікға келесідей өтімділік жатқызылады:
- банк несиелері бойынша пайыздық өтімділік;
- жабдықтаушылар қарызы бойынша пайызды өтімділік;
- мүліктерді жалдаумен байланысты пайыздық өтімділік.
Пайыздық өтімділік Типтік шоттар жоспарына сәйкес 7300 қаржыландырумен
байланысты өтімділік бөлімшесінің шоттарында есепке алынады. Ббөлімшеде
келесідей шоттар қаралған:
7310 Пайыз (марапат) өтімділікы шоты алынған қарыздар бойынша
есептелетін пайыздық өтімділік есебін жүргізуге арналған.
7320 Қаржылық жал бойынша пайыз төлеу өтімділікы шотында қаржылық
жалға алынған активтер бойынша өтімділік есепке алынады.
7330 Қаржылық құралдардың шынайы құнының өзгеруімен байланысты
өтімділік шотында шынайы құнымен бағаланатын қаржылық актив немесе
қаржылық міндеттеменің шынайы құнының өзгеру себеінен пайда болатын
өтімділік есебі жүргізіледі.
7340 Қаржыландырумен байланысты басқа да өтімділік шотында басқа
жоғарыдағы шоттарда қаралмаған, бірақ қаржыландыру операцияларының
нәтижесінде орын алатын өтімділік есепке алынады.
Аталған шоттардың барлығы активті болуына байланысты олардың дебеттік
айналымы есепті кезең өтімділікын жинақтауға, ал кредиттік айналымы сол
өтімділіктің есептен шығарылуына арналғанын көреміз. Осы аталған шоттарға
қатысты операциялардың бухгалтерлік есеп шоттарында есепке алынуын келесі
кесте түрінде көрсетеміз.
7 кесте
Пайыздық өтімділік операциялары*
Операциялар мазмұны Шоттар коррепонденциясы
Дт Кт
1. Алынған қарыздар, шығарылған бағалы қағаздар7310 3310, 3340,
мен вексельдер бойынша есептелген пайыздық 3390
өтімділікға
2. Қаржылық жал келісім шарты бойынша және 7310 3310, 3340,
сенімді басқару құқығын берумен байланысты 3390
есептелген пайыздық өтімділік
3. Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялардың 7310 1120, 1140,
ағымдағы құнының өзгеруімен байланысты 1150
өтімділік
4. Облигациялардың сатып алу құнының нарықтық 7310 1130
құнынан артуына байланысты өтімділіктің танылуы
5. Есепті кезең соңында өтімділіктің есептен 5610 7310, 7320
*Дерек көзі: типтік шоттар жоспарын басшылыққа алып құрастырылды
Кезең өтімділікының негізгі үш түрінің есебін қарастырдық. Бұлардан
басқа шаруашылық субъектілерінде үстеме өтімділік деген түсінік және
өтімділік түрлері бар. Міне осы үстеме өтімділіктің өзі өндірістік және
өндірістік емес деп бөлінеді.
Операцияның үшінші түрі ақша қаражаттарының төленбеуіне қарамастан, есепті
мерзімде өтімділікды есептеумен байланысты. Ұйым мысалында қарастыратын
болсақ, егер компания негізгі құралдардың жөндеу жұмыстарын жүргізетін
болса, жөндеу бойынша өтімділік есепті мерзімнің өтімділік құрамына алдын
ала ай сайынғы резерв есептеу арқылы тең етіп және біртіндеп қосылуы тиіс
[7].
Өтімділік есебі бойынша операцияның бұл түрінің есепті мерзімнің
қаржылық нәтижесіне әсер етуін схема түрінде келесідей көрсетуге болады.
Өтімділіктің есепті мерзім бойынша тең етіп қосылуы алдаңы уақытта болатын
өтімділік мен төлемдердің резервіне ай сайынғы төлем арқылы қамтамасыз
етіледі
Екінші операциялар, яғни жалдық қатынастарға қатысты ақша қаражаттары
төленгеніне қарамастан алдыңғы жылы төленген жалдық төлем есепті жылдың
өтімділік құрамына ақша қаражаттарының аударылу мерзімі бойынша кірмейді.
Бұл жағдайда төленген жалдық төлемнің сомасы өткен жылдың өтімділік
құрамына ақша қаражатының аударылу мерзіміне қосылмайды, өйткені төленген
ақша қаражаттары есепті кезеңнің шығыны болып табылмайды. Бұл болашақ
мерзім өтімділікы болып табылады. операцияның бұл түрі активтер құрамының
өзгеруіне (кему жағына) алып келеді және ақшалай төлемдер туралы ақпарат
берілген есепті мерзімде көрсетілуі тиіс. Бірақ, бұл операция есепті
мерзімнің өтімділік құрамында өзгеріс әкелмейді және ақша қаражаттарының
төленгені жөнінде ақпарат өткен жылдың қаржылық нәтижесінің қалыптасуы
кезінде көрсетілмейді.
Бұл операцияның есепті мерзімнің қаржылық нәтижесіне әсер етуін
төмендегі суреттен көруге болады. Ақшалай төлемдер жүзеге асырылған, бірақ
есепті мерзімнің нақты өтімділікы шықпаған.
Шығыстарды айқындау залалды, сондай-ақ субъектінің қарапайым қызметі
барысында туындайтын шығыстарды қамтиды.
Субъектінің қарапайым қызметі барысында туындайтын шығыстар, мысалы,
сатылған өнім мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құнын, жалақыны және
негізгі құралдардың амортизациясын қамтиды. Олар, әдетте, активтердің,
мысалы ақша қаражатының және олардың баламаларының, қорлардың, негізгі
құралдардың жылыстауы немесе азаюы нысанын қабылдайды.
Залалдар – бұл шығыстар анықтамасына келетін және субъектінің
қарапайым қызметі барысында туындауы немесе туындамауы мүмкін басқа да
баптар. Өзге де залалдарды пайда мен залал туралы есепте таныған кезде олар
әдетте жеке беріледі, себебі олар туралы ақпарат экономикалық шешімдер
қабылдаған кезде пайдалы.
Шағын және орта бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешеді:
-қоғамның және халықтың қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға
мүмкіндік береті, өркениетті бәсекелестік нарықтық қатынастардың
қалыптасуы;
-ассортименттің кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы.
Тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылу арқылы, шағын бизнес
қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;
-тауарлар мен қызметтердің нақты бір тұтынушыларға жақындауы;
-экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер ету. Шағын кәсіпкерлік
экономикаға өтімділік, икемділік береді;
-өндірісті дамытуға халықтың өз ақшаларын тартуы. Шағын кәсіпорын
иегерлері өз істеріне өз ақшаларын үлкен қызығушылықпен салады;
-қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық деңгейінің қысқаруы;
-адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға,
дарындарының ашылуына, әр түрлі қолөнердің дамуына ықпал етеді;
-еңбек қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі – бір шектеу қоятын халықтың
жекелеген топтарын (үй жұмысымен айналысушылар, зейнеткерлер, мүгедектер,
оқып жатқан адамдар) тарту;
-меншік иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың әлеуметтік қатарларының
қалыптасуы;
-ғылыми-техникалық дамуды жандандыру;
-жергілікті шикізат қайнары ірі кәсіпорындар қалдықтары қолдану және
игеру;
- ірі кәсіпорындарға комплетелетін бұйымдарды дайындау және жеткізу
жолымен, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;
- арендаға алу немесе сатып алу арқылы төмен рентабельді және
тоқыраудағы кәсіпорындардан мемлекетті босату;
- осы барлық аталған және басқа да шағын және орта бизнестің
экономикалық, әлеуметтік функцилары, оның дамуы ең маңыздылар қатарына
жатқызып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады. Бірақ шағын
және орта бизнестің ролін таңдай отырып, оның дамуына кедергі болатын
себептерді айтпауға болмайды [11].
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ӨТІМДІЛІК ЕСЕБІ МЕН АУДИТІ
2.1 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділік есебі
Өнім өндіруге кеткен шығыстардан кезеңдік шығыстар болады және олар
өндіріс көлеміне тәуелді есес, тұрақты сипатқа ие, сатылған өнімнің,
көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес. Шаруашылық
жүргізуші субъект, еш нәрсе өндірмесе де, белгілі бір кезеңдердің барысында
кезең өтімділікын жасайды.
Кезең өтімділікына мыналар жатады;
1. жалпы және әкімшілік шығыстар;
2. пайыз бойынша шығыстар;
3. тауарлы – материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Бұл шығыстар тауарлы – материалдық қорлардың қалдығына жатқызылмайды,
олар өзі орын алған есептік кезеңнің жиынтық табысын азайтып есепте
шығарылады. Олар сатылмаған өнімнің және аяқталмаған өндірістің
қалдықтарына жатқызылмайды.
Жалпы және әкімшілік шығыстар. Шығыстың бұл түріне бүкіл және
өндірістік-шаруашылық қызметін басқаруға байланысты кезеңдік шығыстар
жатқызылады. Бұл шығыстардың есебі 7210 Жалпы және әкімшілік шығыстары
деп аталатын активтік шотта жүргізіледі.
Жалпы және әкімшілік өтімділікының талдамалы есебі келесі шығыс
баптарының типтік номенклатурасы бойынша жүргізіледі.
1. Әкімшілік қызметкерлерге жататын, жумысшылардың еңбек ақысы.
2. Шаруашылық және қызмет көрсетумен айналысатын қызметкерлердің еңбек
ақысы.
3. Басару әкімшілік аппаратын, субъектінің қызмет көрсететін
құрылымдық бөлімшелерін, материалдық-техникалық және транспорттық
қызмет көрсететіндерін ұстау. Оның ішінде қызмет бабына
пайдаланатын жеңіл транспортын ұстаудың шығысы және қызмет бабы
үшін жеке жеңіл транспортын пайдалану шығысын компенсациялау.
4. Байланыс торабы, дабыл қағу құралдары, есептеу орталықтары және
басқа да өндіріске жатпайтын техникалық құралдары (жалпы
шаруашылыққа арналған негізгі құралдардың тозуы; ғимараттарды
ағымдық жөндеуге және ұстауа кеткен шығыстары және жалпы
шаруашылыққа арналған инвентары).
5. Қазба саласындағы дайындық жұмыстары бойынша өтімділікы, егер олар
күрделі өтімділікға жатпайтын болса(яғни негізгі қор ретінде
капиталданбайтын болса).
6. Субъектінің салынып жатқан объектісін басқаруға кеткен шығыны,
егерде олар болмаса, онда оның орынын техникалық қадағалаушылар
атқарады, сондай-ақ жаңадан салынған объектіні пайдалануға кеткен
өтімділікы.
7. Жобаларда және ҚМЖ (СМР) бітпегендерді қалпына келтіру бойынша
шығыстары, сондай-ақ бақылау жүргізу мен байланысты шығыстары және
басқа да өтімділікы.
8. Әкімшілік басқару жүйесін және құралын жетілдірумен байланысты
шығыстары.
9. Банк көрсеткен қызметін төлеу.
10. Басқа ұйымдардың жалпы шаруашылықты басқаруды жүзеге асыруға
көрсеткен қызметі үшін төлем жасау, егерде кәсіпорында ондай
функционалдық қызметі болмаса.
11. Әкімшілік басқару қызметкерлеріне жұмсалған іс-сапар шығыстары.
12. Кенселік, баспалық, почта-телеграфтық және телефондық шығыстары.
13. Өкілеттік шығыстары.
14. Қызмет көрсететін өндіріс пен шаруашылықтарды ұстау бойынша
шығыстары.
15. Жұмыс күшін қабылдауды ұйымдастыруға, мамандарды оқытуға,
компенсацияға, комиссиондық шығыстарға кеткен өтімділікы.
16. Жалпы шаруашылық арналымындағы негізгі құралдарды жалға беру
бойынша шығыстары.
17. Салықтар және алымдар.
18. Коммуналдық қызмет, қызметкерлердің еңбегін қорғау, субъектіні
қорғау, өртке қарсы қорғау шығыстары, директорлар кеңесіне кеткен
шығыстар және басқа да жалпы шаруашылық сипаттағы шығыстары.
19. Тауарлы-материалдық қорлардың қоймада кем шығуын қалпына келтіру
өтімділікы, нормадан тыс жоғалтулар және басқа өндірістік емес
шығыстары.
20. Орташа жалақы деңгейінде, уақытша еңбекке жарамсыздығына жәрдем ақы
төлеу.
21. Басқару аппаратының еңбек стажын төлеу, яғни бір жолғы марапаттау
төлемдерін жасау.
22. Ақпараттық және аудиторлық(кеңестік) қызметті төлеу.
23. Денсаулық сақтау объектілерін, мектеп жасына дейінгі балаларды
оқыту ұйымдары, мәдениет, спорт, тұрғын үй қорларын ұстау
шығыстары.
24. Кәсіпорынды қайта құрудан босаған еңбеккерлерге, қысқарған
қызметкерлерге, әскер қатарына шақырылған азаматтарға төлем жасау.
25. Сот өтімділікы.
26. Табысты жасырғанда төленетін айыппұлдар мен өсімақылар.
27. Ұрланған, жоғалған мүліктердің материалды жауапты тұлғалары
табылмаған немесе дәлелденбеген жағдайда, оларды қалпына келтіруге
кеткен өтімділікы және т.б
Қажет болған жағдайда кәсіпорын осы келтірілген типтік номенклатураны
толтыра алады немесе кәсіпорын оларды әрбір экономика саласының
ерекшеліктеріне қарап қысқартуға да, біріктіруге де құқығы бар. Жалпы және
әкімшілік шығыстар 7110 шотта көрініс табады.
2.2 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділіктің құрамы мен құрылымын талдау
Бұл әдісті қолданатын ұйымдар таза табысты түзету
барысында қорлардың өзгерісін, дебиторлық және кредиторлық борыштардың
өзгерісін жеке ашып көрсетуі қажет. Төленген пайыздар, пайда салығы басқа
есептілік нысандарында немесе түсініктеме жазбаларда көрсетіледі. Осы әдіс
бойынша есептілікті құрастыру үшін баланс пен табыстар мен шығыстар
жөніндегі есептіліктің өзара байланысы қарастырылады. Келесі кестеден
жанама әдіс бойынша ақша қозғалысы жөніндегі есептілікті құрастыру
барысындағы түзетулер көрсетілген. Халық шаруашылығын талдау қаржылық және
басқарушылық талдау болып 2-ге бөлінеді. Бұлар өз кезеңінде ішкі және
сыртқы талдау түрлеріне бөлінеді.
Қаржылық талдау – қаржылық есептілік ақпаратын ішкі және сыртқы
пайдалануға қатысты ішкі және сыртқы болып табылады.
Басқаруды талдау – тек қана ішкі талдау деп саналады. Мұндай бөлінуге
есеп ақпаратын пайдаланудың 2-ге бөлінуі, сонымен қатар есептің 2 үрінің
пайда болуы. (қаржылық және басқару шаруашылық).
Сәйкесінше есептің 2 түрлі құрастырылуыа байланысты пайда болып отыр.
Басқаруды талдау ұйым басшылығының нұсқауына сәйкес қажет болған
жағдайда жедел түрде жүзеге асырылады. Басшылықты талдау жасау арқылы ұйым
қызметіне нақты баға беруге өндірістік және сот. өнім өз құнының құрылымын
талдау коммерциялық және шығынын талдауға жауапты қызметкерлердің
жауапкершілік деңгейі бағаланады.
Қаржылық талдау сыртқы талдау деп болатын егер талдау меншік иелері
мемлекеттік ұйым. Себебі, ол ақпарат ұйым қызметін тиімді ұйымдастыру және
болжау мақсатында әкімшілік қызметкерлерін қолдайды.
Қаржылық және басқарушының талдаудың салыстырмалы сипаттамасы:
1) Ақпаратты пайдалану: Қаржылық талдау – ішкі және сыртқы
пайдалану. Ал басқармалық талдау – тек ішкі пайдалану
2) Талдау объектісі: Қаржылық талдауда ұйым біртұтас бірлік
ретінде қаралады. Ал, басқармалық талдау ұйымның құрылымдық
бөлімшлері де жеке талдау объектісі болып танылады.
3) Ақпарат көзі: Қаржылық талдауға қаржылық есептілік, ал
басқарушылық талдауға барлық барлық экономикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ӨТІМДІЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ 4
1.1 Өтімділіктің экономикалық мәні мен түсінігі 4
1.2 Өтімділіктің жіктелінуі мен өтімділік есебінің
нормативтік-құқықтық реттелуі 8
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ӨТІМДІЛІК ЕСЕБІ
МЕН АУДИТІ 17
2.1 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділік есебі 17
2.2 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділіктің құрамы мен
құрылымын талдау 19
2.3 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділік есебінің аудиті 26
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ӨТІМДІЛІК ЕСЕБІ
МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 33
3.1 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділік есебін жетілдіру 33
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 36
КІРІСПЕ
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті
жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Бухгалтерлік есеп өндірістің хал ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап
негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден –бір жүйе. Бүгінгі күні
өндірістік саланы алатын болсақ ең алдыңғы қатардағы мәселелерге өндіретін
өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен өтімділіктің ауқымынын
неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс әрі дәл анықтау міндетті шарт.
Осы мәселеге орай кәсіпорын өндірістік өтімділікды есептеу жолдарын
дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың
заңдылықтары халық шаруашылығында өркендеуіне жол береді.
Нарықтық экономиканық нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі
экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген
есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Елбасының Жолдауы елдің экономикада тактикалық міндеттерді шешуден
стратегиялық міндеттерді шешуге көшкенін көрсетті. Ең алғаш экономиканы
диверсификациялауға және елдің шикізаттық факторға тәуелділігін жоюға
бағытталған индустриалдық – инновациялық даму стратегиясы ұсынылды.
Президент өңделмейтін өндіріс салалаларын дамыту, өндірісті және
экономиканы тұтас инновациялық және технологиялық жаңарту міндеттерін алға
қойды. Осы басымдылықты жүзеге асырудың бір механизмі ретінде кәсіпкерлік
бәсекелестік ортаны және нақты инновациялық жобаларды жүзеге асыратын даму
институттарының инфрақұрылымын қалыптастыру атап көрсетілді.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін дамыту елдің
экономикалық жағдайындағы өзгерістермен тығыз өзара байланыста және
шаруашылық тетіктің даму сипаты мен деңгейіне жауап беруі тиіс.
Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін одан әрі
дамытуды ХҚЕС-ке сәйкес бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікте
қалыптастырылатын ақпараттың сапасын, ашықтығын және салыстырмалылығын
арттыру мақсатында мынадай негізгі бағыттар бойынша жүзеге асыру қажет:
- бухгалтерлік есепке алуды, қаржылық есептіліктің аудитін
ұйымдастырумен және жүргізумен айналысатын мамандарды даярлау
және қайта даярлау;
- шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері үшін бухгалтерлік
есепке алу мен қаржылық есеп беруді жүргізу тәртібін оңайлату;
- халықаралық тәжірибенің негізінде бухгалтерлік есепке алу мен
қаржылық есеп беруді реттеу жүйесін өзгерту;
- бухгалтерлік есепке алу мен аудитті дамытудың халықаралық
процесіне қатысу.
1 ӨТІМДІЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Өтімділік экономикалық мәні мен түсінігі
Өтімділік. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары жағдайында бұл
терминнің үш түрлі түсінігі бар: ақша жұмсау өтімділікы, құндылықтар жұмсау
өтімділікы, жұмсалған өтімділік.
Нақтылы ақша жұмсау арқылы жұмсау мен пайдалану мақсатына қарай сатылып
алынған ресурстарға жұмсалған ақшаларды ақша жұмсалған өтімділік деп
атайды. Ұйымдар тауарлар сатып алуға, көрсетілген қызметтер мен орындалған
жұмыстар үшін ақша төлеген жағдайда, онда мұндай ақша қаржылық өтімділік
болып табылады. Яғни ұйымдар активінің көбеюі жұмсалған өтімділік сомасының
көбеюіне байланысты. Сондықтан қаржылық өтімділік сатып алу мақсатында
қолданылады. Өтімділік термині әсіресе халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттарына сай, жалпы өтімділіктің экономикалық маңызын ажырату
мақсатында жұмсалып кетті деген ұғымды білдіреді.
Экономикалық ресурстарды сатып алу сәті мен осы ресурстарды жұмсау
сәтінің арасындағы кезеңде есепте тұрған активтерді қаражаттар деп атаймыз.
Яғни сатылып алынған ресурстар өндірістік үрдіске жұмсалғанға дейін
қаражаттар құрамында болады. Ал өндірістік үрдіске жұмсалып кеткен
ресурстарды жұмсалған өтімділік категориясына жатқызамыз.
Орыс тілінде: издержки, затраты, расходы терминдері синонимдер
түрінде танылған. Еліміздегі бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық
бухгалтерлік есеп тұжырымдарын, принциптері мен стандарттарын негізге алына
бастауына сай орыс тіліндегі аталмыш терминдердің экономикалық танымының
ерекшеліктері бар. Біздер осы ерекшеліктерге өз пайымдауымызша түсінік
бердік.
Ақшалай өтімділік. Қажет болған жағдайда жұмсалған жалпы өтімділік
құрамына есептен шығарылатын сатылып алынған тауарлар, немесе қызметтер
құнының ақшалай өлшеммен жұмсау. Ақшалай өтімділік ұйымдардың ресурстарының
азайғандығын, немесе міндеттемелер сомасының көбейгендігін көрсетеді.
Ақшалай өтімділік қаржылық өтімділіктің пайда болуымен тікелей байланысты.
Ақшалай өтімділік жұмсау кезеңі осы кезеңдегі сатылып алынған, немесе
өндірілген тауарлар және қызметтер құнымен бірдей сомада болады. Яғни
ағымдағы жылдың ақшалай өтімділікы осы жылдағы ақшалай өтімділік сомасымен
тең болады. Ағымдағы жылға дейін жұмсалған ақшалай өтімділік осы жылдағы
жұмсалған өтімділік болып табылады. Шаруашылық операцияларының маңызына
қарай ағымдағы жылдағы жұмсалған ақшалай өтімділік алдағы жылдардың
жұмсалған өтімділікына жатқызылады. Яғни ағымдағы жылдағы жұмсалған мұндай
ақшалай өтімділік осы жылдың аяғында жасалған бухгалтерлік баланста
активтер түрінде көрсетіледі.
Жұмсаған өтімділік. Есепті жыл ішінде түгелдей жұмсалған ресурстардың
құны.
Есепті жыл ішінде табыс келтіру мақсатында жұмсалған ресурстарды
өтімділік деп атаймыз. Егер ақшалай өтімділік жұмсаудағы пайда болған
қаржылық өтімділік болған жағдайда, мұндай өтімділік есебі активтер
құрамында жүргізіледі. Қаржылық өтімділік болашақта табыс келтіру
мақсатында танылса, онда бұлар активтер сомасының көбеюін көрсетеді. Егер
қаржылық өтімділік табыс келтірмейтін болса, онда мұндай өтімділікды
ағымдағы жұмсалған өтімділік, немесе бөлінбеген пайда есебінен жабылады.
Егер жұмсаған өтімділік құны келесі жылға жатқызылса, онда осы есепті
жылдың аяғына жасалған бухгалтерлік баланста мұндай өтімділікды
міндеттемелер түрінде көрсетуге болады.
Өтімділік деп әдетте жұмсалынған ресуртсар мен тауарлар мен қызметтер
үшін төленуге тиісті ақша сомасы түсініледі. Ұйым қызметін басқару
мақстаныда менеджерлер үшін үшін тек шығын ғана емес, нақты объектіге
қатысты шығын мөлшері жөніндегі ақпарат қажет. Өтімділік есебінің
объектілері бойынша белгілі-бір қызмет түрі анықталып, өтімділік
топтастырыады және бағаланады. Калькуляциялау тұрақты түрде жүргізілуі
мүмкін, бірақ ол ұйым үшін қымбат бағалануы мүмкін, сол себепті мәліметтер
нақты бір жүйеде жинақталып, табыстар мөлшерімен салыстырылып отыруы қажет.
Өтімділік есебі жүйесін қалыптастырудың тиімді жолы шешімдерді топтарға
жинақтау және оларға сәйкес келетін объектілерді анықтау болып табылады.
Бүгінгі күнгі өтімділікды жіктеп сыныптау арқылы олардың негізгі екі түрін
ажыратамыз: өзгермелі және тұрақты. Олар өндірістің көлемі өзгерген
жағдайда қандай өзгеріске ұшырауы арқылы сипатталады. Өзгермелі өтімділік
өндіріс көлемінің өзгерісіне тура пропорционалды өзгерсе, ал тұрақты
өтімділік өзгеріссіз қалады. Айталық ұйым әрбір автоқалам өндіріс үшін 15
теңге жұмсайтын болса, онда жалпы өндірілген автоқаламдар санын осы 15
теңгеге көбейту арқылы жалпы өтімділік сомасын анықтаймыз. Өнім бірлігін
өндіруге жұмсалған 15 теңге ішіне материалға кеткен, құрастырушы
бөлшектерге жұмсалған шығын, сауда агенттеріне төленген төлем және
басқалары кіреді. Тұрақты өтімділіктің өндіріс көлемінің өзгерісіне
тәуелділігін анықтау мақсатында, айталық ұйымның есепті жылы сақтандыру
төлемі, рента, мүлік салығы сияқты төлемдерінің жалпы мөлшері 100 000 теңге
болсын, онда өндіріс көлемінің өзгерісіне тұрақты өтімділіктің жалпы сомасы
тәуелсіз болады, ал өнім бірлігіне келетін тұрақты шығын өндіріс көлеміне
кері пропорционалды түрде өзгереді. Енді осы екі шығын түрлерінің өндіріс
көлеміне тәуелділігін келесі суреттер арқылы көреміз.
Мұндай шаруашылық фактілерінің мысалы ретінде несие алудағы есептелген
пайыздық төлемдерді(төленетін пайыздық өтімділік) айтуға болады. Мағынасы
жағынан маңызды мысал ретінде, негізгі құралдар сатып алып, бұларды
пайдалануға байланысты қосымша жұмсалған өтімділікды айтуға болады.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдардың барлық құны бірден өтімділік
құрамына жазылмайды. Негізгі құралдарды пайдалану мерзіміне қарай, бұларға
амортизациялық өтімділік есептелінеді. Яғни негізгі құралдар өз үлесін
пайда келтіру мақсатында біртіндеп жұмсап, өндірілген өнімнің өзіндік
құнына кезеңдік өтімділік түрінде қосып отыратындығын білген жөн.
Кезең өтімділікына келесі шығын түрлерін жатқызуға болады:
1) жалпы және әкімшілік шығыстар;
2) пайыздық төлемдер;
3) тауарлық-материалдық қорларды жүзеге асыруға шығыстар.
Өнімді өндіруге кеткен өтімділікға қарағанда бұл өтімділік өндірістің
көлеміне байланысты емес және де жүзеге асырылған жұмыс немесе өнімнің
белгілі бір түріне байланыссыз болып келетін тұрақты өтімділік ретінде
анықталған, сондықтан оларды өнімнің көлемі негізінде емес, уақыт кезеңіне
байланысты аудару қажет.
Белгілі бір кезеңде шаруашылық жүргізуші субъект ешнәрсе сатылмаған
жағдайда да кезең өтімділікын көтереді. Олардың есеп және есептілікте
көрсетілу жағынан алғандағы кезең өтімділікының өндірістік өзіндік құнан
айырмашылығы кезең өтімділікы тауарлы материалдық қор қалдығына
жатқызылмайтындығында. Нарықтық экономика жағдайында есеп және есептілікте
бұлай көретілуі байқаушылық, сәйкес келу қағидаларымен жүргізіледі.
Кезең өтімділікы – бұл қаржылық шаруашылық қызметінің қортындысы туралы
есеп көрсеткіштері, егер бастапқыда өндірістік өтімділікының көрсеткіштері
ретінде тауарлы-материалдық қорлар қалдығының құрамына енгізіліп, баланста
шаруашылық жүргізуші субъектінің активінің бір бөлімінде көрсетілсе, осыдан
кейін ғана барып қаржылық-шаруашылық қызметінің қортындысы туралы есептің
көрсеткіші болады.
Кезең өтімділікы сол өндірілген кезеңде ғана есептен шығарылады және
аяқталмаған өндіріс немесе жүзеге асырылмаған өнім қалдығына келеі кезеңге
ауыстырылмайды. Бұл сұрақтар негізінде шаруашылық жүргізуші субъект бағалық
саясатында тұрақты шешімдер қабылдау үшін маңызды. Жалпы және әкімшілік
өтімділік-бұл өндірісті ұйымдастыру, басқарумен байланысты өтімділік. Жалпы
басшылықпен байланысты әкімшілік және жалпы шаруашылық өтімділікға, типтік
өтімділікға келесілерді жатқызуға болады:
Өтімділік – қойылған мақсатқа жету үшін экономикалық ресурстарды
өндірістік процесске тартудың өткен немесе болашақтағы мүмкіндік
көрсеткіші. Өтімділікды жоспарлау - бұл жалпы мекеме және оның жеке
бөлімшелеріне өндірістік міндеттердің қойылуы мен оларды іске асыруға
қажетті қаражаттар түріндегі алға қойған мақсаттарын анықтау процессі.
Экономика ғылымындағы әртүрлі мектептің өкілдері (К.Маркс, А.Маршалл.
Д.Миль, Д.Робинсон) өтімділікды зерттеуге қомақты үлес қосты.
Өтімділікды зерттеумен саяси экономия классиктері де
айналысқан. А.Смит абсолюттік өтімділік деген түсінік енгізген, ал
Д.Рикардо салыстырмалы өтімділік теориясының авторы. “Өтімділік”
деген терминді олар, бірлікке жұмсалған орташа қоғамдық өтімділік
деп түсінген, немесе, саладағы кәсіпорындардың барлығына бірдей
орташа өтімділік көлемі қандай шамада болады. Классиктер өтімділікды
ренталық төлемдермен есептескендегі өндіріс бағасы деп те
дәлелдеді.
К.Маркс бағаның құннан ауытқу мәселесін қарастырды. Оның
тұжырымдамасы екі маңызды нәрседен тұрады: өндіріс шығыны және айналым
шығыны. Марксистік концепция бойынша өндіріс өтімділікы капиталиске
тауардың не тұратынын көрсетеді: өндіріс құралдары мен жұмысшы күшіне
(тұрақты және айнымалы капитал) жұмсалған өтімділіктің сомасы
болады. К.Маркс ерекше капиталистік өтімділікдан, тауардың құнын
құрайтын еңбек өтімділікын-ақиқат өндіріс өтімділікын-ажыратып
зерттейді. Өндіріс өтімділікын осылай бөлу-еңбек өтімділікына және
капитал өтімділікына-бұл капиталистік ұдайы өндіріс процесіне
марксистік талдау жүргізудің бастапқы принциптерінің біреуі болып
табылады.
ХІХ ғ. соңында бірнеше жаңа концепциялар пайда болды. Маржинистер
(Менгер, Визер) бойынша, өтімділік шекті пайдалылыққа негізделген
психологиялық құбылыс болып табылады. Олардың шекті пайдалылығымен (сатушы
көзқарасы бойынша) белгіленетін, өндіріс факторлары үшін фирмалар төлейтін
соманың шамасы белгіленеді. Маржинистік экономикалық теорияда өтімділік
түсінігі тек жеке кәсіпорынға тән жағдай деп есептеледі. Осы кәсіпорнының
табысы мен өтімділікы өндіріс масштабының функциясы деп түсініледі.
Австриялық теоретик Ф.Визер балама мүмкіндіктер өтімділікының
субъективтік теориясының авторы. Осы тауардың нақты өндіріс өтімділікы,
өндіріс ресурстарын басқаша пайдаланғанда өндірілген өнімдерден қоғамға
түсетін барынша жоғары пайдалылыққа тең болады. Австриялық мектептің
өкілдерінің маржиналисттік көзқарастарын математикалық негізге көшірумен
байланысты, өтімділікды барынша төмендету (минимизация) теориялары пайда
болады.
Өтімділіктің институционалисттік теориясының көрнекті өкілдері
Дж.К.Кларк және Джон А.Гобсон болып табылады. Кларк қосымша өтімділік
мәселелерімен айналысқан және өтімділіктің әр типтерін индивидуалдық,
қоғамдық, абсолюттік, үстеме, қаржылық, өндірістік, ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді жан-жақты зерттеген. Гобсон адамға жасалатын өтімділік
деген ұғым енгізді. Бұған еңбек амалының сапасы мен сипаты, оның
қабілеттілігі және қоғамдағы еңбек бөлісінің тиімділігі жатады.
Өндіріс өтімділікының неокласикалық концепциясы, оны өндіріс
факторларына жұмсалатын өтімділік (тұрақты және айнымалы ) сомасы дейді.
Батыс елдері ғалым экономистерінің жасаған өндіріс өтімділікының қазіргі
тұжырымдамалары аталған марксистік тұжырымдаманы жоққа шығарып, басқаша
түсіндіреді. Олар экономикалық ресурстардың барлық түрлерінің шектеулігімен
және оларды баламалы қолдану мүмкіндігін ескереді.
“Мәселе мынада: барлық керекті тұтыныстарды қанағаттандыру үшін
ресурстар ешқашан жеткілікті болған емес. Осы жағдайға қатысты өндіріс
туралы мәселені қайсы бір шешу кейбір заттардан бас тартуды қажет етеді.
Сондықтан барлық өтімділік балама өтімділікды құрайды. Балама өндіріс
өтімділікды басты кедергі болып табылады және олармен фирма өткеру
процесінде өзінің пайдасын көбейту мүмкіндігінде ұшырайды”,-деп өздерінің
“Нарық: Макроэкономикалық модель” деген еңбегінде Долан Э.Дж. және Линдсей
Д. тұжырымдаған болатын.
1.2 Өтімділіктің жіктелінуі мен өтімділік есебінің нормативтік –құқықтық
базасы
Есеп саясатының негізгі мақсаты компания қызметін мүмкіндігінше тиімді
көрсету, ол жөнінде толық, объективті, шынайы ақпаратты көрсету болып
табылады. AEM SERVICES жауапкершілігі шектелген серіктестіктің есеп
саясатында ақша қаражаттарының қысқа мерзімді активтер ретіндегі есебін
ұйымдастырып қана қоймай, ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есептілік
түсініктеме жазбалар құрастырылады. Бұл есептілік қаржылық жағдайының
өзгеруін бағалауға мүмкіндік береді, пайдаланушыларға серіктестіктің
операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтері нәтижесінде ақша
кірістері мен шығыстары жөнінде ақпарат береді делінген.
Басқа өтімділік құрамына қаржы -өткізу бөлімін ұстау өтімділікы кіреді-
жұмысшылардың жалақысы, іссапар, пошта, телефон өтімділікы және тағы басқа;
сауда өкілдерін ұстау-қызметкерлердің жалақысы, ғимараттарды жалға алу,
телефакстық және басқа өтімділік; өнімдерді сертификаттау өтімділікы;
материалдық емес активтердің тозуы-сауда белгілерінің, марка және тағы
басқа өтімділік.
Бұл өтімділік жіктемесі өндіріс өтімділікының белгілерімен анықталған.
Сондай-ақ қаржы-өткізу қызметінің өзгешелігі негізгі белгі ретінде шешім
қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеуді алға шығарады. Бұл жағдайда
өтімділікды релеванттық (еепке алынатын) және иррелеванттық болып бөлінеді.
Өтімділікды осылайша бөлу өткізу бағасы, нарық сегменттерін бөлу, сату
көлеміне арттыру жөнінде шешім қабылдау үшін қажет.
Релеванттық қаржылық өтімділік ақшалай қаражаттың болашақ өсімін
көрсетеді, оның мөлшері қарастырылған шешімге байланысты. Есепке тек
ақшалай қозғалыстың өсімі ғана алынады.
Әртүрлі жағдайда сол бір өтімділік релеванттық та, иррелеванттық та
болуы мүмкін екенін тәжірибе көрсетіп отыр. Мысалы, артық материалдар сатып
алынды. Бұл материалдар жұмсалуға немесе сатылуға тиісті емес, сондықтан
қабылданатын шешімге байланыссыз олардың құны бірдей болады, яғни олар
иррелеванттық болып табылады. Басқа жағдайда, материалдарды қандай да бір
өнімді өндіру үшін сатып алғанда, олардың құны, номенклатурасы, т.б.
талданады-материалдарға жұмсалған өтімділік бұл жерде релеванттық болады.
Материалдық өтімділік бұл жағдайда қабылданатын шешімге байланысты болады.
Сонымен, релеванттық өтімділік тізімін келтіруге болмайды, әр нақты
жағдай үшін ол әртүрлі болады. Бірақ әр нақты жағдайда келесі принципті
басшылыққа алу керек: релеванттық өтімділік-бұл қабылданатын шешім
нұсқасына байланысты өзгеретін болашақ өтімділік.
Басқару бөлімдері мен қызметтерін, өндірістік бөлім құрылымдарын
басқару аппаратын ұстау белгілі бір өтімділіктің жұмсалуын қажет етеді.
өндіріс өтімділікы сияқты олар да міндетті. Басқару өтімділікын үстеме
өтімділікға жатқызады және жалпы олардың құрамында қарастырады. Бірақ
басқару функцияларының өзгешелілігі үстеме өтімділікы құрамынан ұйымдық
қызметпен байланысты өтімділік мен олардың жіктелімін бөліп алуды қажет
етеді.
Пайда болу орнына байланысты өтімділік жалпы өндірістік және жалпы
шаруашылық болып бөлінеді. өндірістік сипаты бар ұйымдық қызметпен
байланысты өтімділік құрамына мыналар жатқызылады: өндірісті басқару
өтімділікы; өндірісті дайындау мен ұйымдастыру; өндірістік бөлімшелерді
басқару аппратын ұстау өтімділікы; ғимараттарды, құрылыстарды, өндірістік
құралдардың амортизациясы, қалыпты жұмыс жағдайын қамтамасыз ету
өтімділікы, мамандыққа бейімдеу кадрларды даярлау өтімділікы, арзан бағалы
тез тозғыш құрылғылардың тозуы және басқалар.
Жалпы шаруашылық мақсатындағы ұйымдық қызмет өтімділікы мыналардан
тұрады: әкімшілік-басқару; техникалық басқару, жабдықтау-дайындау, қаржы-
өткізу қызметін басқару; басқа ұйымдар қызметтеріне ақы төлеу;
ғимараттарды, құрылыстарды, жалпы шаруашылық құрал-саймандарды ұстау мен
жөндеу құндары, амортизацияны қоса есептегенде, жұмыс күшіне жұмсалған
өтімділік-басшыларды іріктеу, оқыту, қайта даярлау, біліктілігін жетілдіру,
заңдылықта белгіленге сәйкес міндетті төлемдер, салықтар, аударымдар-
пайыздар.
Мұндай топтастыру өтімділікды мөлшерлеу, жіктелім баптарының
бөлімшелері бойынша сметалар жасау, сметалардың орындалуын, өтімділікды
есеп пен калькуляция объектілері бойынша бөлу. Бірақ мұндай топтастыру
өтімділік мазмұнын толық ашуды, яғни олардың қалыптасуы мен экономикалық
қажеттілігіне ағымдағы бақылауды қамтамасыз етпейді.
Ұйымдық қызмет бойынша өтімділік, әр бөлімшенің, кәсіпорынның
іркіліссіз жұмыс жағдайларын жасауға әсері жәйлі мәлімет қалыптастыру
басқарушылық есептің құрама бөлігі болып табылады. Басқару жүйесінің
тиімділігі басқару деңгейлері бойынша есепті көрсеткіштер жүйесімен
өлшенеді және сондықтан ұйымдық қызмет бойынша өтімділік құрамында келесі
топтарды бөлеміз:
- мақсатты функцияларды орындауға байланысты ұйымдық қызмет
өтімділікы;
- кәсіпорын бөлімдері мен қызметтерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету
өтімділікы;
- жалпы ұйымдастыру және жалпы басқару қызметінің өтімділікы.
Өтімділіктің бұл топтастырылуы кәсіпорын қызметін басқарумен
байланысты өтімділікды қалыптастыру процесін бақылауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, кәсіпорын қызметтері мен бөлімдері бойынша өтімділікды
жинақтау әр әкмішілік бөлімшесінің жалпы кәсіпорынды басқару жүйесінің
тиімділігіне әсер ету дәрежесін анықтайды. Бұл кезде басқарушылық еңбек
тиімділігі басқару қызметі өтімділікының төмендетілуімен емес, бұл
өтімділік қаншалықты басқару үшін толық мәлімет жүйесін жасауда жетекшілер
қажеттіліктерін қанағаттандырумен сипатталады.
Басқарудың барлық қызметтері және әрқайсысы жеке -жеке өз жұмысын
кәсіпорын алдында тұратын міндеттерді шешуге бағыттайды: өндіріс пен өнім
өткізу көлемін көбейту, оның сапасын жақсарту, пайданы көбейту және өндіріс
табыстылығын арттыру, кәсіпорын жұмысшыларының әлеуметтік жағдайын
жақсартуды қамтамасыз ету. Осыған байланысты ұйымдық қызмет өтімділікының
жіктемелік бағыттары бойынша іштей баптар бойынша бөлген дұрыс.
Қарастыралатын жіктелімнің негізгі белгісі ретінде басқару қызметінің
барлық түрлері немесе функциялары болу керек: әкімшілік басқару, техникалық
басқару, өндірісті басқару, өнім өткізу, міндетті салықтар, жиналымдар мен
аударымдар, банк қарыздарын пайдалану пайыздары, өндірісті басқару, өнім
өткізу, міндетті салықтар, жиналымдар мен аударымдар, басқа өтімділік.
Кезең өтімділікы, яғни өндірістен тыс өтімділік ұйымның салық салғанға
дейінгі табыс сомасын анықтауда үлкен роль атқарады. Ұйымның қаржылық –
шаруашылық қызметінің нәтижесінде алынған түсім сомасынан сол табысты
алумен байланысты өтімділік сомасын шегеру арқылы жиынтық табыс сомасын
анықтаймыз. Содан кейін жиынтық табыс сомасынан кезең өтімділікын шегеру
арқылы салық салғанға дейінгі табыс сомасын аламыз. Яғни, кезең
өтімділікының есебін дұрыс анықтау, ол үшін бухгалтерлік есепті дұрыс
ұйымдастырудың маңызы үлкен. Себебі, ол ұйым үшін төленетін салық сомасын
анықтауда ғана емес, сонымен қатар мемлекет мүддесінің де қорғалуын
көрсетеді. кезең өтімділікының есебін дұрыс анықтау, ол үшін бухгалтерлік
есепті дұрыс ұйымдастырудың маңызы үлкен. Мемлекеттік бюджеттің
табыстарының бір көзі – төленетін салық сомасына қатысты. Кезең
өтімділікының коммерциялық өтімділікдан айырмашылығы олар өнімнің
өткізілуіне ғана байланысты тәуелді емес, сонымен қатар тұрақты өтімділік
ретінде анықталады. Шаруашылық субъектісінде есепті кезеңде қандай жағдайда
болмасын белгілі-бір кезең өтімділікы орын алады [13].
Бухгалтерлік есепте кезең өтімділікының негізгі үш түрі ажыратылып
көрсетіледі.
4 кесте
Кезең өтімділікының түрлері*
Кезең өтімділікының түрлері
Коммерция лық өтімділік Жалпы және әкімшілік Пайыздық өтімділік
өтімділік
*Дерек көзі: Хорнгрен Ч.Т., Бухгалтерский учет:управленческий
аспект
Бұл өтімділіктің өндірістік өзіндік құннан айырмашылығы – олардың құны
тауарлық-материалдық қорлар қалдығына қосылмайды. Бұл жағдай сәйкестік
қағидасы бойынша жүзеге асырылады.
Кезең өтімділікы ұйымның табыстары мен шығыстары жөніндегі
есептіліктің негізгі көрсеткіші болып табылады. Кезең өтімділікының құны
есепке алынаған кезеңде есептен шығарылады, яғни қорлар құнына да,
аяқталмаған өндіріс құнына да апарылмайды.
Кезең өтімділікының басты түрі – жалпы және әкімшілік өтімділікы. Олар
өндірісті ұйымдастыру және басқарумен байланысты өтімділік. Жалпы және
әкімшілік өтімділікы келесі өтімділік жатқызылады:
- әкімшілік қызметкерлеріне қатысты еңбек ақы өтімділікыҒ
- қызмет көрсетуші өндірістер мен шаруашылықтардың еңбеккерлеріне
қатысты еңбек ақы өтімділікы;
- әкімшілік қызметкерлеріне және қызмет көрсетуші өндірістер мен
шаруашылықтардың еңбеккерлеріне есептелген еңбек ақы сомасынан
заңнамалық негізде белгіленген норма бойынша зейнет ақы қорына,
әлеументтік сақтандыру қорларына тиісті аударым сомалары түріндегі
өтімділік;
- әкімшілік басқару аппаратын күту өтімділікы, ұйымдық құрылымдық
бөлімшелеріне қызмет көрсететін жұмысшыларға қатысты өтімділік,
материалдық-техникалық және көліктік қызмет көрсету өтімділікы,
қызметтік жеңіл автокөліктерді күту және ұстау өтімділікы, жеке
меншік көліктерін пайдаланумен байланысты өтімділік өтеуі;
- әкімшілік басқару жүйелері мен құралдарын қалыптастыру және
жетілдіру өтімділікы;
- әкімшілік қызметкерлерінің іс-сапар өтімділікы;
- өкілеттік өтімділік;
- қызметкерлерді жұмысқа алу, кадрларды оқытып, даярлау, комиссиялық
өтімділік;
- жылжымайтын мүліктерге қатысты салықтар, жиындар мен аударымдар;
- коммуналдық қызмет өтімділікы, күзет, өтке қарсы жабдықтау,
сауықтыру шараларының өтімділікы;
- кеңес берушілердің және соттық іс-шараларға қатысты өтімділік;
- тағы басқа жалпы шаруашылық және әкімшілік өтімділікы жатады.
Жалпы және әкімшілік өтімділік есебі 7210 Әкімшілік өтімділікы
активті шотында есепке алынады. Шот өтімділік есебін жүргізуге
арналғандықтан уақытша шот болып табылады, яғни есепті кезең басында
ашылады, кезең соңында жинақталған өтімділік сомасы есептен шығарылып, шот
жабылады. Шоттың мәліметтері тек басқарушылық бухгалтерияға қатысты,
қаржылық бухгалтерияда тек ұйым қызметінің нәтижесі ретінде есептіліктің №2
нысаны Пайда және зиян жөніндегі есептілікте көрсетіледі. Есепті кезеңде
бұл шоттың дебеттік айналымында сол кезеңге қатысты жалпы және әкімшілік
өтімділікы жинақталып, есепті кезең соңында ұйымның шаруашылық қызметінің
нәтижесіне апарылады. Осы шотқа қатысты мүмкін болатын бухгалтерлік есеп
шоттарының корреспонденцияларын келесі кестеден көреміз.
5 кесте
Әкімшілік өтімділікының есепте көрсетілуі*
Операциялар мазмұны Шоттар коррепонденциясы
Дт Кт
1. Негізгі құралдар мен материалды емес 7210 2320,
активтер бойынша амортизацияның есептелуі 2420,2740
2. Әкімшілік мақсатта босатылған материалдар 7210 1310, 1330
құнына
3. Сақтандыру келісім шарты бойынша сақтандыру 7210 1620
төлемдері сомасына
4. Әкімшілік қызметкерлеріне еңбек ақы 7210 3350
есептелуі
5. Әлеументтік салықтың есептелуі 7210 3150
6. Әлеументтік сақтандыру бойынша 7210 3210
міндеттемелердің есептелуі
7. Көрсетілген қызметі үшін жабдықтаушы 7210 3310, 3340,
мердігерлерге есептелген өтімділік сомасына 3390
8. Әкімшілік қызметкерлерінің кезекті еңбек 7210 5460
демалысына ақы төлеу өтімділікы
9. Әкімшілік қызметкерлерінің іс-сапар 7210 3390
өтімділікы сомасына
10. Әкімшілік мақсатта пайдаланылған негізгі 7210 8110, 8310
және көмекші өндіріс қызметтеріне
11. Банк қызметі есептен шығарылды 7210 1030, 3310
12. Есепті кезең соңында шоттың жабылуы 5610 7210
*Дерек көзі: типтік шоттар жоспарын басшылыққа алып құрастырылды
Жоғарыдағы кесте 7210 шотына қатысты негізгі шоттар
корреспонденциялары келтірілді. Ендігі кезекте кезең өтімділікының тағы бір
құрамдас бөлігі саналатын коммерциялық өтімділік, яғни, тауарлық-
материалдық қорларды сатумен байланысты өтімділік есебінің жіктелуі мен
бухгалтерлік есеп шоттарында көрініс табуын қарастырамыз.
Коммерциялық өтімділікға келесідей өтімділік жатқызылады:
- сату операцияларына қатысатын жұмысшылардың еңбек ақысына қатысты
өтімділік;
- дайын өнімдерді қоймада қораптау, буып-түю өтімділікы, ыдыстық
өтімділік;
- әр түрлі көлік құралдарының жөнелу станциясына дейін бұйымдарды
тасымалдап жеткізу өтімділікы;
- өткізушілер, делдал ұйымдарға төленетін комиссиялық жиындар;
- жарнама өтімділікы;
- өнімді сату орындарында сақтау өтімділікы;
- басқа да өтімділік.
Егер тапсырыс беруші мен жабдықтаушы арасындағы келісім шартта өнімді
жөнелту станциясына дейін жеткізудің көліктік өтімділікы тапсырыс беруші
есебінен өтелетін болса, онда бұл сома есептесу-төлеу құжаттарында тауар
құнынан бөлек көрсетіледі және 7110 Өнімдерді сату және қызмет көрсету
бойынша өтімділік шотында есепке алынады.
Өнімдерді сату және қызмет көрсетумен байланысты өтімділікды жинақтау
мақсатында осы активті 7110 Өнімдерді сату және қызмет көрсету бойынша
өтімділік шоты қолданылады, оның дебетінде барлық есепті кезеңге қатысты
өтімділік, ал кредитінде олардың есептен шығарылуы көрсетіледі, ал
кредитінде олардың есептен шығарылуы көрсетіледі. Шоттың дебеттік айналымы
есептің журналды-ордерлі нысаны қолданылған жағдайда әртүрлі журнал-
ордерлерде жинақталып, олардан №15 ведомостке көшіріледі, онда сәйкес
баптар бойынша есеп жүргізіледі. Кредиттік айналымы № 11 журнал – ордерде
көрсетіледі. Барлық есепті кезеңдегі коммерциялық өтімділік сатылып, тиеп-
жөнелтілген, бірақ төленбеген өнімдер арасында бөлініп-таратылады. Келесі
кестеде 7110 Өнімдерді сату және қызмет көрсету бойынша өтімділік шотына
қатысты жиі көрсетілетін шоттар корреспонденциялары келтірілген.
Егер тапсырыс беруші мен жабдықтаушы арасындағы келісім шартта өнімді
жөнелту станциясына дейін жеткізудің көліктік өтімділікы тапсырыс беруші
есебінен өтелетін болса, онда бұл сома есептесу-төлеу құжаттарында тауар
құнынан бөлек көрсетіледі және 7110 Өнімдерді сату және қызмет көрсету
бойынша өтімділік шотында есепке алынады. Барлық есепті кезеңдегі
коммерциялық өтімділік сатылып, тиеп-жөнелтілген, бірақ төленбеген өнімдер
арасында бөлініп-таратылады.
Жалпы және әкімшілік өтімділік есебі 7210 Әкімшілік өтімділікы
активті шотында есепке алынады. Шот өтімділік есебін жүргізуге
арналғандықтан уақытша шот болып табылады.
6 кесте
Өткізу-сату өтімділікының шоттарда көрсетілуі*
Операциялар мазмұны Шоттар коррепонденциясы
Дт Кт
1. Негізгі құралдар мен материалды емес 7110 2320,
активтер бойынша амортизацияның есептелуі 2420,2740
2. Сату мақсатында босатылған материалдар 7110 1310, 1330
құнына
3. Сақтандыру келісім шарты бойынша сақтандыру 7110 1620
төлемдері сомасына
4. Сату бөлімі қызметкерлеріне еңбек ақы 7110 3350
есептелуі
5. Әлеументтік салықтың есептелуі 7110 3150
6. Әлеументтік сақтандыру бойынша 7110 3210
міндеттемелердің есептелуі
7. Көрсетілген қызметі үшін жабдықтаушы 7210 3310, 3340,
мердігерлерге есептелген өтімділік сомасына 3390
8. Сату бөлімі қызметкерлерінің кезекті еңбек 7110 5460
демалысына ақы төлеу өтімділікы
9. Сату бөлімі қызметкерлерінің іс-сапар 7110 3390
өтімділікы сомасына
10. Сату мақсатында пайдаланылған негізгі және 7110 8110, 8310
көмекші өндіріс қызметтеріне
11. Материалдарды сатумен байланысты өтімділік 7110 1310, 1330
сомасына
5 кестенің жалғасы
12. Тауарлық-материалдық қорларды тегін берумен7110 1310, 1330
байланысты өтімділік сомасына
13. Өтімділікды резерв есебінен есептен шығару 5460 1030, 3310
14. Есепті кезең соңында шоттың жабылуы 5610 7210
*Дерек көзі: типтік шоттар жоспарын басшылыққа алып құрастырылды
Кезең өтімділікының үшінші құрастырушысы – пайыздық өтімділік.
Пайыздық өтімділікға келесідей өтімділік жатқызылады:
- банк несиелері бойынша пайыздық өтімділік;
- жабдықтаушылар қарызы бойынша пайызды өтімділік;
- мүліктерді жалдаумен байланысты пайыздық өтімділік.
Пайыздық өтімділік Типтік шоттар жоспарына сәйкес 7300 қаржыландырумен
байланысты өтімділік бөлімшесінің шоттарында есепке алынады. Ббөлімшеде
келесідей шоттар қаралған:
7310 Пайыз (марапат) өтімділікы шоты алынған қарыздар бойынша
есептелетін пайыздық өтімділік есебін жүргізуге арналған.
7320 Қаржылық жал бойынша пайыз төлеу өтімділікы шотында қаржылық
жалға алынған активтер бойынша өтімділік есепке алынады.
7330 Қаржылық құралдардың шынайы құнының өзгеруімен байланысты
өтімділік шотында шынайы құнымен бағаланатын қаржылық актив немесе
қаржылық міндеттеменің шынайы құнының өзгеру себеінен пайда болатын
өтімділік есебі жүргізіледі.
7340 Қаржыландырумен байланысты басқа да өтімділік шотында басқа
жоғарыдағы шоттарда қаралмаған, бірақ қаржыландыру операцияларының
нәтижесінде орын алатын өтімділік есепке алынады.
Аталған шоттардың барлығы активті болуына байланысты олардың дебеттік
айналымы есепті кезең өтімділікын жинақтауға, ал кредиттік айналымы сол
өтімділіктің есептен шығарылуына арналғанын көреміз. Осы аталған шоттарға
қатысты операциялардың бухгалтерлік есеп шоттарында есепке алынуын келесі
кесте түрінде көрсетеміз.
7 кесте
Пайыздық өтімділік операциялары*
Операциялар мазмұны Шоттар коррепонденциясы
Дт Кт
1. Алынған қарыздар, шығарылған бағалы қағаздар7310 3310, 3340,
мен вексельдер бойынша есептелген пайыздық 3390
өтімділікға
2. Қаржылық жал келісім шарты бойынша және 7310 3310, 3340,
сенімді басқару құқығын берумен байланысты 3390
есептелген пайыздық өтімділік
3. Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялардың 7310 1120, 1140,
ағымдағы құнының өзгеруімен байланысты 1150
өтімділік
4. Облигациялардың сатып алу құнының нарықтық 7310 1130
құнынан артуына байланысты өтімділіктің танылуы
5. Есепті кезең соңында өтімділіктің есептен 5610 7310, 7320
*Дерек көзі: типтік шоттар жоспарын басшылыққа алып құрастырылды
Кезең өтімділікының негізгі үш түрінің есебін қарастырдық. Бұлардан
басқа шаруашылық субъектілерінде үстеме өтімділік деген түсінік және
өтімділік түрлері бар. Міне осы үстеме өтімділіктің өзі өндірістік және
өндірістік емес деп бөлінеді.
Операцияның үшінші түрі ақша қаражаттарының төленбеуіне қарамастан, есепті
мерзімде өтімділікды есептеумен байланысты. Ұйым мысалында қарастыратын
болсақ, егер компания негізгі құралдардың жөндеу жұмыстарын жүргізетін
болса, жөндеу бойынша өтімділік есепті мерзімнің өтімділік құрамына алдын
ала ай сайынғы резерв есептеу арқылы тең етіп және біртіндеп қосылуы тиіс
[7].
Өтімділік есебі бойынша операцияның бұл түрінің есепті мерзімнің
қаржылық нәтижесіне әсер етуін схема түрінде келесідей көрсетуге болады.
Өтімділіктің есепті мерзім бойынша тең етіп қосылуы алдаңы уақытта болатын
өтімділік мен төлемдердің резервіне ай сайынғы төлем арқылы қамтамасыз
етіледі
Екінші операциялар, яғни жалдық қатынастарға қатысты ақша қаражаттары
төленгеніне қарамастан алдыңғы жылы төленген жалдық төлем есепті жылдың
өтімділік құрамына ақша қаражаттарының аударылу мерзімі бойынша кірмейді.
Бұл жағдайда төленген жалдық төлемнің сомасы өткен жылдың өтімділік
құрамына ақша қаражатының аударылу мерзіміне қосылмайды, өйткені төленген
ақша қаражаттары есепті кезеңнің шығыны болып табылмайды. Бұл болашақ
мерзім өтімділікы болып табылады. операцияның бұл түрі активтер құрамының
өзгеруіне (кему жағына) алып келеді және ақшалай төлемдер туралы ақпарат
берілген есепті мерзімде көрсетілуі тиіс. Бірақ, бұл операция есепті
мерзімнің өтімділік құрамында өзгеріс әкелмейді және ақша қаражаттарының
төленгені жөнінде ақпарат өткен жылдың қаржылық нәтижесінің қалыптасуы
кезінде көрсетілмейді.
Бұл операцияның есепті мерзімнің қаржылық нәтижесіне әсер етуін
төмендегі суреттен көруге болады. Ақшалай төлемдер жүзеге асырылған, бірақ
есепті мерзімнің нақты өтімділікы шықпаған.
Шығыстарды айқындау залалды, сондай-ақ субъектінің қарапайым қызметі
барысында туындайтын шығыстарды қамтиды.
Субъектінің қарапайым қызметі барысында туындайтын шығыстар, мысалы,
сатылған өнім мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құнын, жалақыны және
негізгі құралдардың амортизациясын қамтиды. Олар, әдетте, активтердің,
мысалы ақша қаражатының және олардың баламаларының, қорлардың, негізгі
құралдардың жылыстауы немесе азаюы нысанын қабылдайды.
Залалдар – бұл шығыстар анықтамасына келетін және субъектінің
қарапайым қызметі барысында туындауы немесе туындамауы мүмкін басқа да
баптар. Өзге де залалдарды пайда мен залал туралы есепте таныған кезде олар
әдетте жеке беріледі, себебі олар туралы ақпарат экономикалық шешімдер
қабылдаған кезде пайдалы.
Шағын және орта бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешеді:
-қоғамның және халықтың қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға
мүмкіндік береті, өркениетті бәсекелестік нарықтық қатынастардың
қалыптасуы;
-ассортименттің кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы.
Тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылу арқылы, шағын бизнес
қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;
-тауарлар мен қызметтердің нақты бір тұтынушыларға жақындауы;
-экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер ету. Шағын кәсіпкерлік
экономикаға өтімділік, икемділік береді;
-өндірісті дамытуға халықтың өз ақшаларын тартуы. Шағын кәсіпорын
иегерлері өз істеріне өз ақшаларын үлкен қызығушылықпен салады;
-қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық деңгейінің қысқаруы;
-адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға,
дарындарының ашылуына, әр түрлі қолөнердің дамуына ықпал етеді;
-еңбек қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі – бір шектеу қоятын халықтың
жекелеген топтарын (үй жұмысымен айналысушылар, зейнеткерлер, мүгедектер,
оқып жатқан адамдар) тарту;
-меншік иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың әлеуметтік қатарларының
қалыптасуы;
-ғылыми-техникалық дамуды жандандыру;
-жергілікті шикізат қайнары ірі кәсіпорындар қалдықтары қолдану және
игеру;
- ірі кәсіпорындарға комплетелетін бұйымдарды дайындау және жеткізу
жолымен, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;
- арендаға алу немесе сатып алу арқылы төмен рентабельді және
тоқыраудағы кәсіпорындардан мемлекетті босату;
- осы барлық аталған және басқа да шағын және орта бизнестің
экономикалық, әлеуметтік функцилары, оның дамуы ең маңыздылар қатарына
жатқызып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады. Бірақ шағын
және орта бизнестің ролін таңдай отырып, оның дамуына кедергі болатын
себептерді айтпауға болмайды [11].
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҰЙЫМДАРДАҒЫ ӨТІМДІЛІК ЕСЕБІ МЕН АУДИТІ
2.1 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділік есебі
Өнім өндіруге кеткен шығыстардан кезеңдік шығыстар болады және олар
өндіріс көлеміне тәуелді есес, тұрақты сипатқа ие, сатылған өнімнің,
көрсетілген қызметтің нақты бір түрімен байланысты емес. Шаруашылық
жүргізуші субъект, еш нәрсе өндірмесе де, белгілі бір кезеңдердің барысында
кезең өтімділікын жасайды.
Кезең өтімділікына мыналар жатады;
1. жалпы және әкімшілік шығыстар;
2. пайыз бойынша шығыстар;
3. тауарлы – материалдық қорларды сату бойынша шығыстар.
Бұл шығыстар тауарлы – материалдық қорлардың қалдығына жатқызылмайды,
олар өзі орын алған есептік кезеңнің жиынтық табысын азайтып есепте
шығарылады. Олар сатылмаған өнімнің және аяқталмаған өндірістің
қалдықтарына жатқызылмайды.
Жалпы және әкімшілік шығыстар. Шығыстың бұл түріне бүкіл және
өндірістік-шаруашылық қызметін басқаруға байланысты кезеңдік шығыстар
жатқызылады. Бұл шығыстардың есебі 7210 Жалпы және әкімшілік шығыстары
деп аталатын активтік шотта жүргізіледі.
Жалпы және әкімшілік өтімділікының талдамалы есебі келесі шығыс
баптарының типтік номенклатурасы бойынша жүргізіледі.
1. Әкімшілік қызметкерлерге жататын, жумысшылардың еңбек ақысы.
2. Шаруашылық және қызмет көрсетумен айналысатын қызметкерлердің еңбек
ақысы.
3. Басару әкімшілік аппаратын, субъектінің қызмет көрсететін
құрылымдық бөлімшелерін, материалдық-техникалық және транспорттық
қызмет көрсететіндерін ұстау. Оның ішінде қызмет бабына
пайдаланатын жеңіл транспортын ұстаудың шығысы және қызмет бабы
үшін жеке жеңіл транспортын пайдалану шығысын компенсациялау.
4. Байланыс торабы, дабыл қағу құралдары, есептеу орталықтары және
басқа да өндіріске жатпайтын техникалық құралдары (жалпы
шаруашылыққа арналған негізгі құралдардың тозуы; ғимараттарды
ағымдық жөндеуге және ұстауа кеткен шығыстары және жалпы
шаруашылыққа арналған инвентары).
5. Қазба саласындағы дайындық жұмыстары бойынша өтімділікы, егер олар
күрделі өтімділікға жатпайтын болса(яғни негізгі қор ретінде
капиталданбайтын болса).
6. Субъектінің салынып жатқан объектісін басқаруға кеткен шығыны,
егерде олар болмаса, онда оның орынын техникалық қадағалаушылар
атқарады, сондай-ақ жаңадан салынған объектіні пайдалануға кеткен
өтімділікы.
7. Жобаларда және ҚМЖ (СМР) бітпегендерді қалпына келтіру бойынша
шығыстары, сондай-ақ бақылау жүргізу мен байланысты шығыстары және
басқа да өтімділікы.
8. Әкімшілік басқару жүйесін және құралын жетілдірумен байланысты
шығыстары.
9. Банк көрсеткен қызметін төлеу.
10. Басқа ұйымдардың жалпы шаруашылықты басқаруды жүзеге асыруға
көрсеткен қызметі үшін төлем жасау, егерде кәсіпорында ондай
функционалдық қызметі болмаса.
11. Әкімшілік басқару қызметкерлеріне жұмсалған іс-сапар шығыстары.
12. Кенселік, баспалық, почта-телеграфтық және телефондық шығыстары.
13. Өкілеттік шығыстары.
14. Қызмет көрсететін өндіріс пен шаруашылықтарды ұстау бойынша
шығыстары.
15. Жұмыс күшін қабылдауды ұйымдастыруға, мамандарды оқытуға,
компенсацияға, комиссиондық шығыстарға кеткен өтімділікы.
16. Жалпы шаруашылық арналымындағы негізгі құралдарды жалға беру
бойынша шығыстары.
17. Салықтар және алымдар.
18. Коммуналдық қызмет, қызметкерлердің еңбегін қорғау, субъектіні
қорғау, өртке қарсы қорғау шығыстары, директорлар кеңесіне кеткен
шығыстар және басқа да жалпы шаруашылық сипаттағы шығыстары.
19. Тауарлы-материалдық қорлардың қоймада кем шығуын қалпына келтіру
өтімділікы, нормадан тыс жоғалтулар және басқа өндірістік емес
шығыстары.
20. Орташа жалақы деңгейінде, уақытша еңбекке жарамсыздығына жәрдем ақы
төлеу.
21. Басқару аппаратының еңбек стажын төлеу, яғни бір жолғы марапаттау
төлемдерін жасау.
22. Ақпараттық және аудиторлық(кеңестік) қызметті төлеу.
23. Денсаулық сақтау объектілерін, мектеп жасына дейінгі балаларды
оқыту ұйымдары, мәдениет, спорт, тұрғын үй қорларын ұстау
шығыстары.
24. Кәсіпорынды қайта құрудан босаған еңбеккерлерге, қысқарған
қызметкерлерге, әскер қатарына шақырылған азаматтарға төлем жасау.
25. Сот өтімділікы.
26. Табысты жасырғанда төленетін айыппұлдар мен өсімақылар.
27. Ұрланған, жоғалған мүліктердің материалды жауапты тұлғалары
табылмаған немесе дәлелденбеген жағдайда, оларды қалпына келтіруге
кеткен өтімділікы және т.б
Қажет болған жағдайда кәсіпорын осы келтірілген типтік номенклатураны
толтыра алады немесе кәсіпорын оларды әрбір экономика саласының
ерекшеліктеріне қарап қысқартуға да, біріктіруге де құқығы бар. Жалпы және
әкімшілік шығыстар 7110 шотта көрініс табады.
2.2 Коммерциялық ұйымдардағы өтімділіктің құрамы мен құрылымын талдау
Бұл әдісті қолданатын ұйымдар таза табысты түзету
барысында қорлардың өзгерісін, дебиторлық және кредиторлық борыштардың
өзгерісін жеке ашып көрсетуі қажет. Төленген пайыздар, пайда салығы басқа
есептілік нысандарында немесе түсініктеме жазбаларда көрсетіледі. Осы әдіс
бойынша есептілікті құрастыру үшін баланс пен табыстар мен шығыстар
жөніндегі есептіліктің өзара байланысы қарастырылады. Келесі кестеден
жанама әдіс бойынша ақша қозғалысы жөніндегі есептілікті құрастыру
барысындағы түзетулер көрсетілген. Халық шаруашылығын талдау қаржылық және
басқарушылық талдау болып 2-ге бөлінеді. Бұлар өз кезеңінде ішкі және
сыртқы талдау түрлеріне бөлінеді.
Қаржылық талдау – қаржылық есептілік ақпаратын ішкі және сыртқы
пайдалануға қатысты ішкі және сыртқы болып табылады.
Басқаруды талдау – тек қана ішкі талдау деп саналады. Мұндай бөлінуге
есеп ақпаратын пайдаланудың 2-ге бөлінуі, сонымен қатар есептің 2 үрінің
пайда болуы. (қаржылық және басқару шаруашылық).
Сәйкесінше есептің 2 түрлі құрастырылуыа байланысты пайда болып отыр.
Басқаруды талдау ұйым басшылығының нұсқауына сәйкес қажет болған
жағдайда жедел түрде жүзеге асырылады. Басшылықты талдау жасау арқылы ұйым
қызметіне нақты баға беруге өндірістік және сот. өнім өз құнының құрылымын
талдау коммерциялық және шығынын талдауға жауапты қызметкерлердің
жауапкершілік деңгейі бағаланады.
Қаржылық талдау сыртқы талдау деп болатын егер талдау меншік иелері
мемлекеттік ұйым. Себебі, ол ақпарат ұйым қызметін тиімді ұйымдастыру және
болжау мақсатында әкімшілік қызметкерлерін қолдайды.
Қаржылық және басқарушының талдаудың салыстырмалы сипаттамасы:
1) Ақпаратты пайдалану: Қаржылық талдау – ішкі және сыртқы
пайдалану. Ал басқармалық талдау – тек ішкі пайдалану
2) Талдау объектісі: Қаржылық талдауда ұйым біртұтас бірлік
ретінде қаралады. Ал, басқармалық талдау ұйымның құрылымдық
бөлімшлері де жеке талдау объектісі болып танылады.
3) Ақпарат көзі: Қаржылық талдауға қаржылық есептілік, ал
басқарушылық талдауға барлық барлық экономикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz