Стресс және жалпы адаптациялық синдром

Жоспар
Кіріспе

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... 3
Тарау 1. Әдебиетке шолу
1.1. Стресстің ғылыми концепцияларының даму тарихы ... .
1.2. Стресс және жалпы адаптациялық синдром туралы Г. Сельенің ілімі, стресстің даму сатылары ... .
1.3. Стресс организмнің күрделі нервтік гумаралдық серпілісі. Стрессті дамытатын және стрессті шектейтін жүйелер ...
1.4. Жедел дамитын және ұзақ мерзімді адаптациялар. Адаптацияға жауапты функциялық басым жүйенің қалыптасуы және жүйелік құрылымдық «іздің» бекуі ... .
1.5. Жүйелік құрылымдық «із» қалыптасуындағы нуклеин қышқылдары мен белок түзілуінің маңызы ... ..
Тарау 2. Стресстің адаптациялық маңызы. Оң және теріс қиылысқан адаптациялар ... ..
Тарау 3. Стресстің дерт дамуындағы маңызы ... .
Тарау 4. Стресске қарсы тұруға бола ма? ... .
Тарау 5. Стрессті жеңуге арналған тренингтер ... .
Қорытынды ... ... ...
Әдебиеттер тізімі ... .

Бүгінгі күні «стресс» деген сөзді ел арасында жиі естиміз. «Стресс» оның жанын қажыды ғой деп те жатады. Сонда «стресс» деген не? Және оның қандай маңызы бар?
«Стресс» атауын медицина ғылымына хх-ғасырдың 60-шы жылдарында Канаданың ғалымы Ганс Селье енгізді. «Стресс» ағылшын тілінде «ауыртпалық», «зорлану» деген ұғымдарды білдіреді. Адам мен жануарлардың организмдеріне қоршаған сыртқы ортадан көптеген қолайсыз ықпалдар әсер етеді.
Қазіргі зерттеулерде «стресс» термині негізгі аспектіні құрайды. 1. стресс- адам мінез құлқындағы өзгерістерді талап ететін ситуация немесе риск-фактор ретінде, 2. стресс- арнайы және спецификалы физиологиялық және психологиялық көрініс берулер палитрасын қамтитын күй ретінде, 3. стресс- адам денсаулығымен іс-әрекет ету қабілеттілігін істен шығаратын уайым-қайғылардың негативті ретінде
Берілген түсініктің көп қырлығы, оның астарында не жатырғанын түсінуге кедергі келтіреді. Егер адм стрессті өтеп жатырса, онда оған квалификациялы көмек талап етіледі. Ол үшін стресстің пайда болуы мен дамуының биологиялық механизмдерін түсіну қажет.

Пән: Медицина
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... 3
Тарау 1. Әдебиетке шолу
1. Стресстің ғылыми концепцияларының даму тарихы ... .
2. Стресс және жалпы адаптациялық синдром туралы Г. Сельенің ілімі,
стресстің даму сатылары ... .
3. Стресс организмнің күрделі нервтік гумаралдық серпілісі.
Стрессті дамытатын және стрессті шектейтін жүйелер ...
4. Жедел дамитын және ұзақ мерзімді адаптациялар. Адаптацияға
жауапты функциялық басым жүйенің қалыптасуы және жүйелік
құрылымдық іздің бекуі ... .
5. Жүйелік құрылымдық із қалыптасуындағы нуклеин қышқылдары мен
белок түзілуінің маңызы ... ..
Тарау 2. Стресстің адаптациялық маңызы. Оң және теріс қиылысқан
адаптациялар ... ..
Тарау 3. Стресстің дерт дамуындағы маңызы ... .
Тарау 4. Стресске қарсы тұруға бола ма? ... .
Тарау 5. Стрессті жеңуге арналған тренингтер ... .
Қорытынды ... ... ...
Әдебиеттер тізімі ... .

Кіріспе
Бүгінгі күні стресс деген сөзді ел арасында жиі естиміз. Стресс
оның жанын қажыды ғой деп те жатады. Сонда стресс деген не? Және оның
қандай маңызы бар?
Стресс атауын медицина ғылымына хх-ғасырдың 60-шы жылдарында
Канаданың ғалымы Ганс Селье енгізді. Стресс ағылшын тілінде ауыртпалық,
зорлану деген ұғымдарды білдіреді. Адам мен жануарлардың организмдеріне
қоршаған сыртқы ортадан көптеген қолайсыз ықпалдар әсер етеді.
Қазіргі зерттеулерде стресс термині негізгі аспектіні құрайды. 1.
стресс- адам мінез құлқындағы өзгерістерді талап ететін ситуация немесе
риск-фактор ретінде, 2. стресс- арнайы және спецификалы физиологиялық және
психологиялық көрініс берулер палитрасын қамтитын күй ретінде, 3. стресс-
адам денсаулығымен іс-әрекет ету қабілеттілігін істен шығаратын уайым-
қайғылардың негативті ретінде
Берілген түсініктің көп қырлығы, оның астарында не жатырғанын түсінуге
кедергі келтіреді. Егер адм стрессті өтеп жатырса, онда оған
квалификациялы көмек талап етіледі. Ол үшін стресстің пайда болуы мен
дамуының биологиялық механизмдерін түсіну қажет.

Тарау 1. Әдебиетке шолу
1. Стресстің ғылыми концепцияларының даму тарихы
Физиология мен медицина дамуының негізгі векторы ретінде 19-ғасырдың
соңы мен 20-ғасырдың басындағы сыртқы орта мен ағзаның біртұтас қызмет етуі
туралы көзқарастар болды. Бұл бағыттың дамуына атақты неміс дәрігері
патологоанатом Р.Вирхов болды. Оның өңдеген целлюларлы патология теориясына
сәйкес барлық дерттер-клетканың бұзылу деңгейіндегі жиынтық нәтижені
көрсетеді, ал ауру-өзгеріс барысындағы белгілі локализация мен себептілігі
бар біртұтас процесс Р.Вирхов алғаш рет кең тараған аурудың әлеуметтік
табиғатын көрсетті. Стресс концепциясының дамуына үлес қосқан, атақты
француз физиологы К.Бернар болды. Ол гомеостаз теориясының негізінде
жататын ағзаның сыртқы ортаның тұрақтылығын сақтау принціпін
эксперименталды диапозондағы өмірлік маңыздылығы бар режимнің жүру барысын
реттеп отыруы қажет: қалыпты жағдай үшін бізде дене температурасы, қан
қысымы және клетканың осмотикалық қысымы тағы басқалар нормада сақталуы
қажет. Ағзаның сыртқы орта өзгерістеріне бейімделіп, белсенді әрекеттенуі
үшін, табиғат бізді нейрогумаральды, барьерлі, күрделі регуляторлы
механизмдермен қамтамасыз еткен.
Гомеостаз теориясы атақты американдық психофизиолог У.Кеннонның
еңбектерінде дами түседі. Ол икемді мінез-құлықтық қалыптасуындағы нерв
жүйесі мен гармональді регуляцияның шешуші ролін көрсетті. Сонымен қатар,
ол энергетикалық мобилизацияның гумаральды механизмдері мен тірі жанның
күрделі ситуациядағы эмоционалды реакцияның арасында тығыз байланыс бар
екенін тапқан.
Стресс концепциясының шығуы бейімделу процестерінің табиғатын
анықтаудың кезекті дамуы болып табылады.
Стресс концепциясының негізін салушы хх ғасырдың атақты физиологтарының
бірі Г.Селье болды. Ол 1907 жылы Венада, Австро-Венгерлік империя
орталығында туылып, бастапқы медициналық білімді Прагада, кейін Париж және
Рим университеттерінде алды. Нацизмнен қорғану мақсатымен ол Америкаға
эмиграцияланды. Атақты АҚШ-тың медициналық орталығы Дж. Гопкинс
университетінде жұмыс жасады және Канададағы Макгил университетінде
зерттеулерін жалғастырды.
Эмигранттың қиын жолы ойлаудың жалпы ғылымдық философиясының қалыптасуында
көп нәрсе берді.Европалық жаратылыстануда дамыған құбылыстар анализінің
біртұтастылығы принципін ескеріп және АҚШ-ғы "қиын эксперимент"мектебінен
өте отырып ,ол тышқандарға әр түрлі зиян әрекеттер жасау арқылы өз
тәжірибелерінің нәтижесінде жалпы ерекшеліктерді көрді.Зерттеу нәтижелері
қысқаша стресс деп аталған ( ағылш.тілінен stress -қысым,күштеу) жалпы
белсенділік синдромның концепциясын қалыптастыруға негіз болды.Алғаш рет
концепцияның негізгі құрылымы 1936 жылы Nature журналында жарияланған
статьясында жазылды.Бұл специалисттердің қызығушылығын тудырды,өйткені ол
материалдар ағзаның әр түрлі экстраординалды факторлардың әсеріне
байланысты организмнің үйрену реакциясының табиғатын өзгертті.Селье қандай
бір травмалық агенттің әсерінен(токсиндер,т.б) жануар ағзасында
күтетінлокальді бұзылыстардан басқа әсер ететін факторға байланысты тікелей
қатынасы жоқ өзгерістер болатынын көрсетті.Бұл оған стресс ағзаның сыртқы
әсер етулерден қорғанысы ретінде пайда болатын анықтауға әсер етті. Сонымен
қатар, ол стресс синдромының пайда болу заңдылықтарын және уақытқа
байланысты даму жолдарын бейнеледі.
Стрестің үш белгісі
Алдымен кемірушілерге, кейін сүтқоректілерге жасаған
тәжірибелерінде, Селье сыртқы ортаның кез келген агрессивті әсер етуіне
физиологиялық процестердің(биохимикалық) үш типті өзгерісі жүретінін
анықтаған. Олар стресс белгілерінің классикалық атауын алды. Біріншіден,
бүйрек үсті бездері үлкейеді және қанға катехоламиндердің
(адреналин,нарадреналин) қарқынды бөлінуіне әкеледі.Бұл жүректің жылдам
соғуына, бұлшықет тонусының жоғарылауына,дем алыстың күшеюіне,қан құрамында
көмірқышқылгазы мен глюкозаның көбеюіне әкеледі. Осыған байланысты
автоматты түрде күрделі ситуацияларға деген экстреналды әрекеттерге
даярлығы: қашу, корғану, тығылу т.б артады.
Стрестің екінші белгісі: асқазан мен ішек-қарын қызметі өзгеріске
ұшырайды. Бұл түсініксіз феномен, ағза жұмысы қауіпті жағдай реакциясына
байланысты күшін жоғалтады, ал ресурстарды орнына келтіру тоқтап қалады деп
түсіндіріледі. Көптеген мүшелерде секреттерді индивидуалды және әрқашан
болжаулы бола бермейді. бөлу тоқтатылады: асқазан сөлі секрециясының
азаюы,табиғи жарақатқа әкеледі. Ағзаның өзіне деген мұндай "қатал" қатынасы
екіжақты болып табылалы. Бірінші жағынан,бұл критикалық ситуациядан
қорғаныс болса, екіншіден, жаңа қоректік заттарды меңгеруағза үшін
"қымбат"процесс. Өйткені жоғары белсенділік кезінде ағзаның құралы жоқ.
Үшінші белгісі-иммунитет сақтаумен байланысты мүшелер: лимфа
түйіндері мен айырша бездің көлемі кішірейеді. Бірақ стресс жағдайы
туындағанда иммунитет күрт төмендейді деуге болмайды. Керісінше,стрестің
бұл белгісі ағзаның қауіпке берілуінің бірінші кезеңінде иммундық
белсенділіктің күрт жоғарылауы туралы кепілдеме береді:қан формуласы
тромбоциттердің синтезінен,қан құрамында лимфоциттер саны көбеюімен тезірек
"жасарады".т.б. Бірақ уақыт өте келе бұл ресурс бітеді.
Г.Сельенің стресс белгілерін бейнелеуінен бері,ғылымда стрестің әр
кезеңдерінде мінездің гормональді регуляциясы мен нақты биохимиялық
процестер туралы көзқарастар өзгерді. Зерттеушілер метоболизм өзгерісінің
күрделілігін анықтап,стрестің жаңагормоны-нейромедиаторды ашты және оның
өзара әрекет қызметінің жаңа схемасын өңдеді.Мұның барлығын Г.Селье білген
емес.Бірақ жалпы бейімделу синдромының пайда болу құрылымы мен оның үш
белгісін Г.Селье ойлап тапты деп есептелінеді.
Р.Лацарус стресті физиологиялық,психологиялық және мінез-құлық
деңгейі позициясынан қарастыра отырып, физиологиялық стресс-бұл физика-
химиялық табиғатты бар түрлі ішкі және сыртқы стимулдарға" физиологиялық
бетбұрыстармен айқын көрінетін" әсер ету деген тұжырымға келді. Басқаша
айтқанда,физиологиялық стресс кезінде реакциялар жоғары стереотипті,ал
психологиялықта-реакциялар индивидуалды және әрқашан болжаулы бола
бермейді. Осылай,бір адам қауіп кезінде үреймен (гнев) екіншісі қорқынышпен
жауап береді.

2. Стресс және жалпы атаптациялық синдром туралы Г. Сельенің ілімі,
стресстің даму сатылары
Стресс (ағылш. Stress-зорлану, күштену, қиналу) деп қоршаған ортаның
кез-келген қолайсыз әсерлеріне организмнің арнайыланбаған бірбеткей
серпілістерімен жауап қайтаруымен көрінетін, оның қорғану-бейімделу
мүмкіншіліктерінің жаңа дейгейде қалыптасуын айтады. Бұл қолайсыз
ықпалдарға физикалық әсерлер (ыстық немесе суық температуралар, иондағыш
сәулелер, электр соққы, жарақат, ауыр қол жұмыстарын атқару т.с.с),
химиялық әсерлер (улы химиялық заттар, гипоксия ж.б), биологиялық әсерлер
(жұқпалар, вирустар, микробтардың уыттары, жәндіктердің улары ж.б),
психогендік ( жан-дүниелік жарақаттар, күйзелістер, ауыр қайғы-қасіреттер,
көңіл-күйдің толқулары), әлеуметтік жағдайлардың (қазіргі адамдарға шамадан
тыс артық ақпараттардың әсерлері, уақыттың тапшылығы, жеке тұлғалардың
арасындағы шиеленістер, қоғамның заңдары мен жеке адамдардың
еркіндіктерінің шектелуі, қимыл қозғалыстарының азаюы т.с.с). Адам үшін
жағымсыз сөздің стресс жағдайын дамытуда маңызы өте үлкен. Бұл организмге
қолайсыз әсерлерді стрессорлар деп атайды.
Стресс атауын медицинаға Канада ғалымы Г.Селье алғаш хх ғ. 60-шы
жылдары енгізді. Бұл ғалымның бойынша әсер еткен қолайсыз ықпалдардың (ол
жарақатпа, жұқпама, химиялық уланума немесе ауыр қайғы-қасіретпе) түріне
қарамай оларға организм әрқашан бірбеткей жауап қайтарады. Бұл кезде:
айырша без бен лимфалық түйіндердің кері дамуы, бүйрек үсті бездерінің
гипертрофиясы, асқазан мен ұлтабардың шырышты қабықтарында ойық жара дамуы,
қанда нитрофильдер көбейіп, эозинофильдер мен лимфоциттердің азюы, тіндерге
зат алмасуларының өзгерістері байқалады. Көрсетілген өзгерістер әсер еткен
қолайсыз ықпалдың түріне қарамай әрдайым бір түрде болатын болғандықтан,
оларды организмнің арнайыланбаған, серпілістеріне жатқызады. Стресс кезінде
бейспецификалық серпілістердің бір көрінісі болып кез-келген жағымсыз
ықпалдардың әсерлерінен жасуша қабықтарындағы май қышқылдарының асқын
тотығуы, фосфолипаза, липаза, протеаза ферменттерінің артық әсерленуі
есептелінеді.
Стресстің организм тіршілінде маңызы өте үлкен. Оның әсерінен
организмнің тіршілігіне қажетті барлық мүмкіншіліктерінің жұмылдырылуы
болады. Осыдан ұдайы өзгеріп тұратын қоршаған жағдайларына организмнің
икемделіп, бейімделу мүмкіншіліктері артады.
Г. Сельенің пікірі бойынша кез-келген стрессор алдыңғы гипотизгн
әсер етіп, онда кортикотропин түзіліп шығуын күшейтеді. Ол өз алдына бүйрек
үсті бездерінің сыртқы қабатына әсер етіп, глюкокортикоидтық гормондардың
өндірілуін арттырады. Осыдан қолайсыз ықпалдардың әсерлеріне организмнің
төзімділігі көтеріледі. Мәселен, жануарлардың алдыңғы гипофизін немесе
бүйрек үсті бездерін сылып тастағанда, кез-келген ықпалдарға олардың
төзімділігі қатты азайып, бұл жануарлар тез жан тапсырады. Ал, жануарларға
алдын-ала кортикотропин немесе глюкокортикоидтық гармон ( гидрокортизон,
кортизон, преднизолон т.с.с) енгізіп, содан кейін оларға химиялық улы зат
енгізсе немесе оларды жарақаттаса, онда бұл көрсетілген ықпалдарға деген
жануарлардың төзімділігі артады. Сол себептен кортикотропин мен
глюкокортикоидтық гормондарды адаптациялық гормондар деп атайды. Осыған
байланысты стрессті Г.Селье жалпы адаптациялық синдром деп жариялады. Бұл
синдром 3 сатыда өтеді: 1- сатысы – үрей сатысы, 2 – сатысы организмнің
төзімділігінің көтерілуі, 3 – сатысы –қалжырау сатысы.Үрей сатысында
жағымсыз ықпалдарға организмнің қорғаныстық икемделу мүмкіншіліктері тез
іске қосылады. Соққы және Соққыға қарсы фазаларынан тұрады. Соққы
фазасында бұлшық еттердің әлсіздігі, артериялық қысымның төмендеуі,
гипотермия, гипогликемия, эозинопения, қылтамырлардың өткізгіштігі
көтерілуі ж. б. Байқалады. Бұл кезде лимфоидтық түйіндердің кері дамуы,
теріс азоттық баланс, асқазанның ойық жарасы байқалады. Бұлар организмде
ыдырау үрдістерінің күшейгенін көрсетеді. Соққыға қарсы фазасында
көрсетілген бұзылыстар кері бағытта өзгереді. Артериялық қысым және
бұлшықеттердің күш – қуаты көтеріледі, қанда глюкоза көбейеді. Гипофиз бен
бүйрек үсті бездерінде кортикотропин мен глюкокортикоидтық гормондардың
қідірілуі тұрақты түрде жоғарылайды, осыдан төзімділік сатысы дамиды. Бұл
сатысында бүйрек үсті бездерінің гиперторофиясы байқалады,
кортикостироидтардың түзілуі артады, глюкогенез күшейеді. Бұл кезде
өзгерген сыртқы ортаның жағлайларына организмнің бейімделу мүмкіншілігі ең
жоғары деңгейге көтеріледі. Егер қолайсыз ықпал ұзақ мерзімде әсер етсе,
онда организмнің көрсетілген қабілеті бұзылады, жалпы адаптациялық
синдромның үшінші қалжырау саысы дамиды; оргаизмнің функциялық мүмкіншілігі
таусылады, бүйрек үсті бездерінің сыртқы қабаты семіп қалады, артериялық
қысым төмендейді, нәруыздардың ыдырауы артады, дене қызуы азаяды,
гипогликемия байқалады.
Жалпы адаптациялық синдром кезінде организмнің төзімділігі әсер етуші
ықпалға ғана емес, көптеген басқа жағымсыз әсерлерге де жоғарылайды.
Былайша айтқанда бір жағымсыз ықпалдан кейін екінші қолайсыз ықпалдың
зиянды әсері әлсірейді. Мәселен, тәжірибелік жануарлардың терісіне формалин
жіберсе қатты қабыну дамиды. Ал формалин жіберер алдында аз ғана мөлшерде
қан алса ( стресор) , онда формалин жібергеннен кейінгі қабынудың қарқыны
төмендейді. Сондай- ақ жануарлардың көк тамырына протеолиздік фермент
(трипсин) жібергенде миокард некрозы пайда болады. Ал фермент жіберер
алдында жануарлардың бұлшық еттерін электр ағымымен жарақаттаса, онда
фермент жібергеннен кейінгі моакрд некрозының мөлшері азаяды. Осыған
байланысты инемен емдеу, қан алу, терінің кейбір нүктелерін күйдіріп емдеу
т.с. с. медицинаның бейдәстүр емдеу әдістері көрсетілген заңдылықтармен
түсіндіріледі. Организмге әлсіз және шамалы қоздырғыштардың ( мысалы, суық
температураның,физикалық жүктемелердің) ұдайы әсерлері эндокриндік жүйенің
бейімделу мүмкіншіліктерін әрдайым қолайсыз ықпалдарға дайын жағдайда
ұстап, организмнің оларға төзімділігін арттырады.
Адаптацияның жеткіліксіздігі немесе оның бұзылуы дезадаптациялық
аурулардың дамуына әкелуі мүмкін. Мысалы, бүйрек үсті бездерінің
минералокортикоидтық гормондарын ( дезоксикортикостеронды) жануарларға
артық мөлшерде жіберсе, онда артериялық гипертензия, нефросклероз,
ағзалардың гиалинозы дамиды, қабыну қарқынды түрде өтеді. Глюкокортикоидтық
гормондарды жібергенде, қабыну қарқыны әлсіреумен бірге, организмнің
иммундық жауаптары тежеледі, асқазан мен ұлтабардың ойық жаралары,
миокардтың некрозы пайда болуы мүмкін. Бұл гармондар жеткіліксіз болған
жағдайда организмнің жағымсыз әсерлерге төзімділігі азаяды. Дезадаптациялық
ауруларға Г.Сельенің пікірі бойынша, құздама (ревматизм), бронхиалық
демікпе, кейбір бүйрек аурулары, жүрек пен қан тамырлары жүйесінің және
кейбір тері аурулары т.б жатады. Олардың пайда болуында қосымша
жағдайлардың маңызы үлкен. Бұл жағдайларға суық тию, артық қазыну, шаршау,
тектік ерекшеліктер, ас тұзын артық пайдалану т.б жатады. Кортикостероидтар
мен ас тұзын жануарларға бірге жібергенде әртүрлі қоздырғыштардың
әсерлерінен миокардтың некрозы дамуына қолайлы жағдай дамиды. Жалпы
адаптациялық синдромды Г.Селье гипофиз- бүйрек үсті бездерінің сыртқы
қабаты жүйесі арқылы түсіндірді.

1.3 Стресс организмнің күрделі нервтік гумаралдық серпілісі. Стрессті
дамытатын және стрессті шектейтін жүйелер
Қазіргі көзқарастар бойынша стресс нерв жүйесі мен эндокриндік
бездердің қатысуымен дамитын организмнің күрделі нервтік-гуморалдық
серпілісі. Бұл серпіліс дамуында орталық нерв жүйесі, мидың сыртқы қыртысы,
гиппокамп, лимбикалық жүйе, мидың торлы құрылымы, гипоталамус ж.б. мидың
құрылымдары, шеткі нервтер мен вегатативтік нерв жүйелері қатысады.
Көптеген қолайсыз ықпалдардың организмге әсері нервтік-рефлекстік жолдармен
болады. Сыртқы және ішкі қабылдағыштардан (рецепторлардан) нервтік
серпіндер орталық нерв жүйесіне түсіп, ми қызметтерінің өзгерістеріне
әкеледі.
Содан пайда болған нервтік медиаторлар, шағын пептидтер ( эндорфиндер
мен энкефалиндер), нервтік гормондар (либериндер мен статиндер) нервтік-
эндокриндік серпілістердің дамуына әкеліп соғады. Адамда сөйлеу жүйесінің
болуына байланысты жағымсыз дөрекі сөздер, жан-дүниелік күйзелістер,
психикалық жарақаттар мидың сыртқы қыртысының қатысуымен болатыны сөзсіз.
Мидың сыртқы қыртысы әрекеттерінің өзгерістері мидың қыртыс асты
құрылымдары мен гипоталамус арқылы эндокриндік жүйелердің жұмылдыруына
әкеледі. Стресс дамуында алдыңғы гипофиз-бүйрек үсті бездерінің сыртқы
қабатынан басқа қалқанша бездер, ұйқы безі, бүйрек үсті бездерінің милық
қабаты ж.б. бездер қатысады. Мәселен, кез-келген стресс кездерінде ұйқы
безі инсульинді артық өндіреді. Осыдан қандай инсулиннің бездері көбейеді.
Ал гипери нсулинима симпатикалық нерв жүйесі мен бүйрек үсті бездерінің
милық қабатының белсенділігін арттырып, катехоломиндердің әсерін күшейтеді.
Содан норадреналиннің әсерін қан итамырларының жиырылуы күшейеді. Қандай
катехоламиндердің көбеюі өз алдына тіндердегі инсулинді қабылдайтын
реценпторлардың сезімталдығын азайтып, инсульин безден тыс
жеткіліксіздігіне әкелуі мүмкін. Дегенмен, стресс дамуында “гипоталамус-
алдыңғы гипофиз — бүйрек үсті бездерінің сыртқы қабаты” бірігіп, бір
функциялық жүйеге қалыптасуының маңыз өте зор. Сонымен, стресс дамуы бір
жағынан организмнің сыртқы ортаның ықпалдарына бейімделу қабілетіп көтеріп,
адаптация дамуына әкелсе, екінші жағынан көптеген дерттердің пайда болуына
әкеледі.
Осыған байланысты, қай жағдайларда стресс организмнің адаптациялық
мүмкіншіліктерін көтеріп, оның төзімділігін жоғарлатады, қай жағдайларда
дерт дамуына әкеледі? - деген сұрақ пайда болады. Сонымен бірге, стресс
организмнің қолайсыз ықпалдарға төзімділігін қандай жолдармен көтереді?
-деген де сұрақ тұрады. Шын мәнінде көпшілік жағдайларда ұзаққа созылған
және жиі қайталанған қолайсыз стрестік әсерлерден кейін де организм
тіршілігін жоғалтпай, өмір сүре береді. Демек, организ стресстік
жағдайларға бейімделе алады деп тұжырымдауға болады. Бұл кезде жағымсыз
әсерлерге жауап ретінде организмде стресс дамытатын жүйенің белсенділігі
артуы мен қатар стресті шектейтін жүйенің қызметі көтеріледі.
Стресс дамытатын жүйеге симпатикалық-адренергиялық
жүйе, гипоталамус, алдыңғы гипофиз, бүйрек үсті
бездерінің сыртқы қабаты және басқа жатады. Қолайсыз әсерлерден осы жүйенің
белсенділігі көтеріледі. Осыған жауап ретінде организм мида гамма-аминомай
қышқылы (ГАМҚ), серотонин, эндорфиндер мен энкефалиндер түзілуін арттырады,
шеткі ағзалар мен антиоксиданттық ферменттер түзілуін көбейтеді. Бұл
көрсетілгендер стрессті-шектейтін жүйеге жатады және стресс дамуын
азайтады. Бұл кезде ГАМҚ мида тежелу үрдістерін күшейтеді, сиротонин
катехоламиндердің әсерін әлсіретеді, эндорфиндер организмде ауру сезімін
шектейді, эндорфиндер мен энкефалиндер шағын реттеуші пептидтерге жатады
және көптеген ішкі ағзалардың ішкі әрекеттерін қадағалайды. Шеткі тіндерде
өндірілетін простагландиндер тін жасушаларының сыртқы қабықтарындағы
аденилатциклаза ферментін әсерлеп, жасуша ішінде ЦАМФ түзілуін арттырады.
Антиоксиданттық ферменттер тін жасушаларының қабықтарында май қышқылдарының
асқын тотығып кетуінен сақтандырып тұрады.
Соңғы жылдары стресс кезінде нейторфилдерде бір зат өндірілетіні
белгілі болды. Бұл затты нейтрофилокин деп атайды. Ол пептид.
Нейтрофилокиндер қолайсыз әсерлерге организмнің сезімталдығын төмендетеді
және стрестен кейінгі дамитын өзгерістердің қарқынын азайтады. Мәселен
олардың әсерлерінен, егеуқұйрықтарда стресс кезінде дамитын асқазан мен
ұлтабардың ойық жарасы, лимфоидтық тіннің кері дамуы, қанда лимфоцидтердің
азаюы, нейтрофилдердің тым артық көбеюі болмайды. (Колесников О.Л. және
басқа 1996). Нетрофилокиндердің әсер ету жолдары әлі анықталмаған. Дегенмен
олардың да стрессті шектейтін жүйеге жататыны анық.
Сайып келгенде, стресс кезінде стрессті шектейтін жүйенің жұмылдыруы
нәтижесінде жағымсыз әсерлерге организмнің адаптациясы болады.

4. Жедел дамитын және ұзақ мерзімді адаптациялар
Адаптацияға жауапты функция басым жүйенің қалыптасуы және жүйелік
құрылымдық “іздің” бекуі
Адаптацияны бейімделу деп аудару оның терең ғылыми мәнін бермейді.
Бейімделу жалпы тірі жәндік-жануарларға, өсімдіктерег де тән және
қараппайым серпілістермен көрінуі мүмкін. Адаптация деп нерв және
эндокриндік жүйелердің қалыптасуы мен дамитын күрделі қорғану-бейімделу
мүмкіншіліктерінің жаңа сапалы деңгейде қалыптасуына әкелетін, күрделі
ұйымдастырылған жануарлармен адам организміне тән қасиетті айтады.
Организмнің адаптациясы екі сатыда дамиды: 1-сатысы жедел дамитын,
өткінші, жетілмеген; 2-сатысы біртіндеп дамитын, ұзақ уақытқа жететін,
жетілген болады. Жедел дамитын сатысы организмде бұрын қалыптасқан
физиологиялық құбылыстардың негізінде дамиды. Мәселен, ауыртатын немесе
қорқыныш тудыратын қоздырғыштардан жануарлар қашып шығады. Организмде суық
температура әсер етсе, оны жылу өндірілу күшейіп, жылуды сыртқа шығару
азайылады. Дем алатын ауада оттегі азайғанда организмнің дем алуы жиілеп
тіндерде қан айналымының жылдамдығы ұлғайады. Адапатацияның бұл сатысы
организмнің физиологиялық мүмкіншіліктердің ең жоғарғы шыңында өтеді және
қажеттің тұрақты адаптацияға әкелмейді. Мәселен, дағдыланбаған адам
жүгіргенде айналымдағы қан минуттық көлемі, өкпеде ауа алмасуы қатты
күшейеді, жүрек соғуы тым жиілеп қатты ентігу пайда болады. Бұл кезде
бауырдағы гликогненнің қоры қатты азайады, қанда сүш қышқылының деңгейі
көтеріліп кетеді. Осылардың нәтижесінде жүгіру ойдағыдай тез және ұзақ
болмайды.
Адаптацияның ұзақ мерзімді сатысы организмге сыртқы орта ықпалдарының
ұзақ немесе әлденеше рет қайталанғанг әсерлердің нәтижесінде біртіндеп
пайда болады. Организм шынықпаған жағдайынан жаңа сапалық жаттыққан
жағдайға ауысады. Сүйтіп организм бұрын әлі келмейтін ауыр жұмыстарды
атқарады, гипоксияға, суыққа, ыстыққа, жұқпалы ауруларға олардлың үлкен
дозаларына төзімді болады. Миды есте сақтау қабілетінің негізінде дамитын
организмнің белгілі жағдайларға үйреніп дағдылануы қоршаған ортаның
ықпалдарына бейімделудің күрделі түріне жатады және ол мида жаңа шартты
байланыстардың пайда болуымен сипатталады.
Организмнің тұрақты адаптация дамуы үшін адаптацияға жауапты басым
функциялық жүйе қалыптасуы қажет (Меерсон Ф.З.). Мәселен, физикалық
жүктемелерге организмнің адаптациясы кезінде адаптацияға жауапты функциялық
басым жүйе бұлшықеттерде, жүрек қан тамырдары, сыртқы тыныс жүйелерінде
қалыптасады. Гипоксиға организмнің адаптациясында бұл жүйе тыныс алу
жолдарында, қан және қан айналым жүйелерінде байқалады.
Организмнің тұрақты адаптациясы алыптасуы үшін организмге қолайсыз
ықпалдардың (физикалық жүктеме, гипоксия ж.б.) бірнеше рет қайталауынан
жаңа қатаң дағды (стереотип) пайда болуы керек. Адаптацияның жедел дамитын
сатысынан тұрақты ұзақ дамитын сатысына ауысу үшін адаптацияға жауапты
басым жүйеде “жүйелік құрылымдық із” қалыптасуы қажет (Меерсон Ф.З.).

5. Жүйелік құрылымдық “із” қалыптасуындағы нуклейн қышқылдары мен белок
түзілуінің маңызы
“Жүйелік құрылымдық із” деп адаптацияға жауапты жүйе түрлерінде белгілі
құрылымдық өзгерістердің дамуы айтады. Оның негізінде көрсетілген тіндерде
нуклейн қышқылдары мен нәруіздер түзілуінің артуы жатады. Ол мына жолмен
дамуы мүмкін: жаттығулардың нәтижесінде адаптацияға басым жүйе тіндері
жасушаларының атқаратын қызметі көтерілуінен олардың ядроларындағы гендік
құралдардың белсенділігі артады. Осыдан бұл жасушаларда ДНК молекуласының
екіге ажырауы РНК молекуласының гендік ақпараттың көшірілуіні, рибасомалар
мен полисомаларда нәруыздар түзілуі көбейеді. Сондықтан қызмет атқаратын
жасушалардың көлемі ұлғаяды, олардың қызмет атқаруға деген қызметі арта
түседі.
Сонымен қатар мида РНК мен нәруіздер түзілуінің артуы жаңа шартты
байланыстардың бекуіне, жаңадан қабылданған қасиеттердіңң тұрақты дағдыға
айналуына, кейбір нейрондардың гипертрофиясы дамуына қолайлы жағдай
жасайды. Бұл кезде ГАМҚ, сиротонин, шағын пептидтер, нервтік медиатрлар
өндірілуіне қажетті ферменттердің түзілуі артады.
Ішкі сөлденіс бездерінде нуклеин қышқылдары мен нәруіздер түзілуі
көбеюі бүйрек үсті бездерінің милық және сыртқы қабаттарының гипертрофиясы
мен гиперплазиясы дамуына әкеледі, оларды катехоламиндер мен
кортикостероидтық гармондардың өндірілуіне қажетті ферменттердің түзілуіне
қолайлы жағдай пайда болады.
Қан жүйесінде ДНК, РНК, нәруіз түзілуінің артуы сүйек кемігінің
гиперплазиясы дамуын, онда эритроцидтердің, гемаглабиннің, микро және
макрофагтардың өндірілуін күшейтеді, иммундық жүйе деңгейінде антиденелер
мен лимфоцидтердің өндірілуін арттырады.
Бауырда нулеин қышқылдары мен нәруіздер түзілуінің артуы қан плазмасы
нәруыздарының, микросомалық тотығу ферменттерінің түзілуінің күшейтеді,
бауырдың усыздандыру қабілетін көтереді.
Шеткі ағзалар мен тіндерде наурыздар түзілуінің артуы тотыға-
тотықсыздану ферменттер түзілуіне, макроергиялық фосфорлық қосындылардың
өндірілуіне және құрылымдық нәруіздердің әкеледі. Мәселен, физикалық
жүктемелердің нәтижесінде нәруіздар түзілуі артуынан бұлшықеттердің
гипертрофиясы дамиды, оларда митахондрийлар көбейеді. Бұл кезде қан айналым
және тыныс алу жүйелерінің қуаты артып, оттегін пайдалану мен АТФ түзілуі
көбейеді. Осылардын бұлшықеттерде аэробтық тотығу артып, олардың қызмет
атқару қарқыны мен ұзақтығы ұлғаяды. Сонымен бірге жүрек етінің шамалы
гипертрофиясы дамиды, миозиннің АТФ белсенділігі көтеріледі, коронарлық
қан тамырларының сиымдылығы көбейеді, жүйелік қан айналым жақсарады.
Осылай адаптацияға жауапты функциялық басым жүйеде “құрылымдық із”
қалыптасады. Ал, стресс кезінде адаптацияға жауапты функциялық басым жүйе
қалыптасуы нертік және эндокриндік жүйелердің қатысуымен болады. Бұл жүйеде
“құрылымдық із” қалыптасқан соң организмнің тұрақты адаптациясы толығынан
қалыптасып гомеостаздың бұзылыстары алыстайды, стресстык әсерлерге жауап
қайтару әдеттегі деңгейлерге келеді.

Тарау 2. Стресстің адаптациялық маңызы. Оң және теріс қиылысқан
адаптациялар

Стерсстің адаптациялық әсерлері мына жолдармен болуы мүмкін: 1.
Жағымсыз ықпалдың әсерлерінен организмде энергиялық және құрылымдық
заттардың жұмылдыруы болады. Очыдан қанда глюкозаның, амин қышқылдарының
қосылып, май қышқылдарының, нуклеотидтердің деңгейі көтеріледі. Бұл зат
алмау өнімдері “жүйелік құрылымдық із” қалыптасатын адаптацияға жауапты
функйиялық басым жүйеге бағытталады. Өйткені жұмыс атқарып тұрған
бұлшықеттерде, ішкі ағзаларда, мидың белсенді орталықтарында қан тамырлары
кеңіп, қызмет атқармай тұрған, басқа ағзаларда олар тарылады. Осыдан
жоғарыда көрсетілген функциялық басым жүйеде нуклеин қышқылдары мен
нәруыздар түзіліу артады, оған қажетті энергия түзілуі де көбейеді. Ал,
адаптацияға қатыспайтын басқа ағзалар мен тіндерде нәруыздардың ыдырауы
артып, олардың түзілуі азаяды.
1. Стресс кезінде катехоламиндердің әсерінен жасушалардың қабықтарында
фосфолипаза, липаза, май қышқылдарының асқын тотығуы артады. Осыдан
тіршілікке маңызды мембраналармен байланысқан нәруыздардың:
рецепторлардың, иондарды тасымалдайтын өзекшелердің, Na, K, Ca, АТФ-
азалардың, аденилатциклазаның ж.б ферменттердің әсерленуі болады.
Осыдан адаптацияның бастапқы сатыларында көрсетілген нәруіздардың
әсерленкі организмнің бейімделу мүмкіншіліктерінде маңызды рөл алады.
2. Стресс кезінде анаэробтық гликолиздың арттуы ағзалар мен тіндердің
гипоксияға төзімділігін көтереді.
3. Стресстен кейін нуклеин қышқылдары мен нәруіздар түзілуінің арттуы
барлық ағзалар мен тіндерге тарайды. Осының нәтижесінде әртүрлі жүйелік
“құрылымдық іздер” қалыптасады және мида жаңа шартты байланыстардың
бекуінен бастап, организмнің иммундық жауаптарына дейін көптеген
бейімделістік серпілістер дамиды.
Сонымен стресс дамуына әкелетін жағымсыз ықпалдар ұдайы өзгеріп тұратын
қоршаған ортаның жағдайларына организмнің бейімделу мүмкіншіліктерін
арттырады. Бұл кезде организмнің төзімділігі әсер еткен жағымсыз ықпалға
ғана емес, басқа көптеген ықпалдарға да жоғарылайды. Мәселен, организмнің
физикалық жүктемелерге жаттығуы нәтижесінде, бұлшықеттердің күш-қуаты артуы
мен қатар, жүрек етін бүліндіретін, артериялық қан қысымын көтеретін, ж.б.
ықпалдарға оның төзімділігі артады. Ф.З.Сеейрсонның дәлелдеуі бойынша:
организмнің қайталанған, жеңіл стресстік жағдайларға жаттығуы нәтижесінде
стрессті шектейтін жүйенің қуаты артуынан, оның ишемияға, радиацияға, улы
химялық заттарға төзімділігі көтеріледі. Суық суға шынығулардың нәтижесінде
организмде, термореттеу жолдарының қуаты көтерілу мен қатар, әртүрлі
жұқпаларға организмнің төзімділігі артады. Сондықтан суық тиюден дамитын
дерттер (баспа, тыныс жолдарының ауруы, пневмания т.с.с.) алдын ала
ескертіледі.
Сонымен, стресс дамуының бір жағынан организмнің қоршаған орта
ықпалдарына бейімделуі үшін адаптацияныңмаңызы болса, екінші жағынан
көптеген аурулардың дамуын туындатуы мүмкін.

Тарау 3. Стресстің дерт дамуындағы маңызы
Стресс адамда дерттердің пайда болуына мына екі жағдайда әкелуі мүмкін:
организмге әсер еткен ықпалдың қарқыны тым артық болып, стресс дамытатын
жүйенің белсенділігі қатты көтеріліп кетуінен: 2. Стрессті шектейтін
жүйенің туа біткен немесе жүре пайда болған тапшылықтарынан. Организмде
ГАМҚ, сиротониннің, шағын реттуші пептидтердің простагландиндердің,
антиоксиданттардың түзілуіне қажетті ферменттердің тұқым қуалайтын гендік
және жүре пайда болған ақаулары болуы мүмкін. Олардың тұқымқуалайтын гендік
ақаулары ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Сондықтан кейбір адамдарда
антиксиданттардың түзілуіне қажетті ферменттердің жеткіліксіздігі болады.
Ал жүре пайда болған бұл ферменттердің аз түзілуі немесе белсенділігінің
төмендеуі қоршаған ортаны ластайтын әртүрлі химиялық улы өнімдердің
әсерлерінен, ашығудан, ішетін тамаққа, нәруіздардың, витаминдердің
микроэлементтердің тапшылығынан дамиды.
Жоғарыдан көрсетілген екі жағдайда организмде әсер еткен қолайсыз
ықпалдарға жауап ретінде адаптацияға жауапты функциялық басым жүйе және
“жүйелік құрылымдық із” қалыптаспайды. Осыдан органзимнің сапалық
өзгерістеріне әкелетін дерт дамуы мүмкін. Бұл кезде дерттердің дамуы мына
жолдармен болуы ықтимал:
1. Организмде адаптацияға жауапты функцияның басым жүйе қалыптасуынан
жағымсыз ықпалдардың әсерінен жұмылдырылған құрылымдық және энергиялық
заттар дұрыс пайдаланылмайды. Сол себептен организмде ыдырау үрдістері
түзілу үрдістерінен тым басым болып кетеді.
2. Стресс кезінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.