Нарық тепе-теңдiк
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. НАРЫҚ ТЕПЕ.ТЕҢДIГI ЖӘНЕ ОНЫҢ ӨЗГЕРIСI ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
а) Нарық тепе.теңдiгi туралы түсiнiк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
ә) Нарық тепе.теңдiгiне әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2. НАРЫҚТЫҚ ТЕПЕ.ТЕҢДIККЕ МЕМЛЕКЕТТIҢ ӘСЕРI ... ... ... ... ... .11
а) Мемлекеттiң нарықтық тепе.теңдiкке баға белгiлеу арқылы
әсерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
ә) Нарықтық тепе.теңдiктi салық арқылы реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
3. ҚР ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТIҢ ОРНЫ МЕН РӨЛІ ... 21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
1. НАРЫҚ ТЕПЕ.ТЕҢДIГI ЖӘНЕ ОНЫҢ ӨЗГЕРIСI ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
а) Нарық тепе.теңдiгi туралы түсiнiк ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
ә) Нарық тепе.теңдiгiне әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2. НАРЫҚТЫҚ ТЕПЕ.ТЕҢДIККЕ МЕМЛЕКЕТТIҢ ӘСЕРI ... ... ... ... ... .11
а) Мемлекеттiң нарықтық тепе.теңдiкке баға белгiлеу арқылы
әсерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
ә) Нарықтық тепе.теңдiктi салық арқылы реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
3. ҚР ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТIҢ ОРНЫ МЕН РӨЛІ ... 21
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Дамыған елдердің қазіргі кездегі экономикасы рыноктық сипатта. Негізгі экономикалық проблемаларды шешуде рыноктық жүйе тиімді де серпімді болып табылады. Бұл жүйе бір күнде пайда болған жоқ, ол ғасырлар бойы қалыптасып, өркениетті түрге ие болды. Алдағы уақытта да әлем елдерінің экономикалық келбетін анықтайтыны хақ. Елiмiздiң рыноктық экономикаға өтуiне байланысты рыноктың қымет ету механизмiн және оның негiзгi элементтерiн талдап, оларды экономикамыздың тиiмдi дамуына қолдана бiлу бүгiнгi күн тәртiбiнiң өзектi мәселесi.
Елiмiздiң бүгiнгi таңдағы дамуы мен оның болашағының көрiнiсi осыдан 14 жыл бұрын егемендiгiн алып, экономикалық құрылымын жоспарлы экономикадан рыноктық қатынастарға өткiзiп және осы аралықтағы рыноктық қатынастардың қалыптасуы және оның дамуын одан әрi жандандыруға байланысты екекнi белгiлi.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде әрекет жасайды.
Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты нарықтық қатынастар күрделенiп, олардың қызметтерiнiң сан-салалы бағыттары пайда бола бастады. Әлемдiк тәжiрибе бойынша экономиканың өтпелi кезеңiнде нарықтық экономиканың меанизмi бұзылып отырады, ал оны реттеп, бiр жүйеге келтiрiп отыратын мемлекеттiң саясаттары мен реформалары болып табылады.
Негiзiнен нарықтық механизм ол өзiнiң элементтерiнiң тепе-теңдiк деңгейде болған кезде тиiмдi қызмет етедi. Онда сатушылар мен сатып алушыларда өз сұраныстарын максималды түрде қанағаттандыра алады.
Нарық механизмiнiң қызмет етуiнiң негiзi сұраныс пен ұсыныс болса, ал сол сұранысты тудыратын тұтынушылар iс-әрекетi. Нарықтық экономиканың ерекшелiгi де сол, онда сұраныс бiрiншi орында тұрады, ал ұсыныстың қызметi сұранысты қанағаттандыру болып табылады.
Осы нарықтық тепе-теңдiктi реттеп отыратын мемлекеттiң саясаттарына салық салу арқылы реттеу, бағаның деңгейiн белгiлеу, қаржы жүйесi арқылы реттеу және т.б. саясаттар жатады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi, осы нарықтық экономиканың қызмет ету механизмiн, тепе-теңдiк жағдайдың өзгерiсiн және осы нарық тепе-теңдiгiне мемлекеттiң саясаттары арқылы әсерiн қарастыру болып табылады.
Сондықтан мен микроэкономика пәнiнен курстық жұмысымның тақырыбын “Нарықтық тепе-теңдiкке мемлекеттiң әсерi” деп алдым.
Елiмiздiң бүгiнгi таңдағы дамуы мен оның болашағының көрiнiсi осыдан 14 жыл бұрын егемендiгiн алып, экономикалық құрылымын жоспарлы экономикадан рыноктық қатынастарға өткiзiп және осы аралықтағы рыноктық қатынастардың қалыптасуы және оның дамуын одан әрi жандандыруға байланысты екекнi белгiлi.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде әрекет жасайды.
Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты нарықтық қатынастар күрделенiп, олардың қызметтерiнiң сан-салалы бағыттары пайда бола бастады. Әлемдiк тәжiрибе бойынша экономиканың өтпелi кезеңiнде нарықтық экономиканың меанизмi бұзылып отырады, ал оны реттеп, бiр жүйеге келтiрiп отыратын мемлекеттiң саясаттары мен реформалары болып табылады.
Негiзiнен нарықтық механизм ол өзiнiң элементтерiнiң тепе-теңдiк деңгейде болған кезде тиiмдi қызмет етедi. Онда сатушылар мен сатып алушыларда өз сұраныстарын максималды түрде қанағаттандыра алады.
Нарық механизмiнiң қызмет етуiнiң негiзi сұраныс пен ұсыныс болса, ал сол сұранысты тудыратын тұтынушылар iс-әрекетi. Нарықтық экономиканың ерекшелiгi де сол, онда сұраныс бiрiншi орында тұрады, ал ұсыныстың қызметi сұранысты қанағаттандыру болып табылады.
Осы нарықтық тепе-теңдiктi реттеп отыратын мемлекеттiң саясаттарына салық салу арқылы реттеу, бағаның деңгейiн белгiлеу, қаржы жүйесi арқылы реттеу және т.б. саясаттар жатады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi, осы нарықтық экономиканың қызмет ету механизмiн, тепе-теңдiк жағдайдың өзгерiсiн және осы нарық тепе-теңдiгiне мемлекеттiң саясаттары арқылы әсерiн қарастыру болып табылады.
Сондықтан мен микроэкономика пәнiнен курстық жұмысымның тақырыбын “Нарықтық тепе-теңдiкке мемлекеттiң әсерi” деп алдым.
1. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 1999. – 784 с.
2. Есипова В.Е. Цены и ценообразование. Учебник для вузов. – СПб:. “Питер”, 1999. – 464с.
3. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика / Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2000 ж. – 420 бет.
4. Мұхамедиев Б.М. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2003. – 219 б.
5. Хайман Д.Н. Современная микроэкономика: анализ и применение. В 2-х т. Т. II. – М: Финансы и статистика, 1992. – 384 с.
6. Пиндайк Р., Рубинфельд Д. Микроэкономика. – М.: Экономика, Дело, 1992.
7. Есентугелов А. Долгосрочная стратегия развития экономики и размещение производительных сил в РК // Аль-Пари. №6, 2000 г.
8. Дәуренбекова Ә.Н. “Бәсеке қабiлеттi өнеркәсiптi дамыту – индустриялық-инновациялық стратегияның басты бағыты” // Аль-Пари, №2-3. 2004 ж.
9. Статистический ежегодник. Алматы. – 2004г. №5.
10. Кенжеғали Сағадиев “Бәсекеге қабiлеттiлiктi өзiмiз жасауымыз керек” // Егемен Қазақстан, 2004 ж.
11. Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10, - 2005 г. 56-61 стр.
12. Стратегия “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы. 2003 ж.
2. Есипова В.Е. Цены и ценообразование. Учебник для вузов. – СПб:. “Питер”, 1999. – 464с.
3. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика / Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2000 ж. – 420 бет.
4. Мұхамедиев Б.М. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2003. – 219 б.
5. Хайман Д.Н. Современная микроэкономика: анализ и применение. В 2-х т. Т. II. – М: Финансы и статистика, 1992. – 384 с.
6. Пиндайк Р., Рубинфельд Д. Микроэкономика. – М.: Экономика, Дело, 1992.
7. Есентугелов А. Долгосрочная стратегия развития экономики и размещение производительных сил в РК // Аль-Пари. №6, 2000 г.
8. Дәуренбекова Ә.Н. “Бәсеке қабiлеттi өнеркәсiптi дамыту – индустриялық-инновациялық стратегияның басты бағыты” // Аль-Пари, №2-3. 2004 ж.
9. Статистический ежегодник. Алматы. – 2004г. №5.
10. Кенжеғали Сағадиев “Бәсекеге қабiлеттiлiктi өзiмiз жасауымыз керек” // Егемен Қазақстан, 2004 ж.
11. Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10, - 2005 г. 56-61 стр.
12. Стратегия “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы. 2003 ж.
ЖОСПАР
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. НАРЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДIГI ЖӘНЕ ОНЫҢ ӨЗГЕРIСI
... ... ... ... ... ... ... ... ..4
а) Нарық тепе-теңдiгi туралы түсiнiк
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
ә) Нарық тепе-теңдiгiне әсер ететін факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2. НАРЫҚТЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДIККЕ МЕМЛЕКЕТТIҢ ӘСЕРI ... ... ... ... ... .11
а) Мемлекеттiң нарықтық тепе-теңдiкке баға белгiлеу арқылы
әсерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
ә) Нарықтық тепе-теңдiктi салық арқылы реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
3. ҚР ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТIҢ ОРНЫ МЕН РӨЛІ ... 21
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
КIРIСПЕ
Дамыған елдердің қазіргі кездегі экономикасы рыноктық сипатта. Негізгі
экономикалық проблемаларды шешуде рыноктық жүйе тиімді де серпімді болып
табылады. Бұл жүйе бір күнде пайда болған жоқ, ол ғасырлар бойы
қалыптасып, өркениетті түрге ие болды. Алдағы уақытта да әлем елдерінің
экономикалық келбетін анықтайтыны хақ. Елiмiздiң рыноктық экономикаға
өтуiне байланысты рыноктың қымет ету механизмiн және оның негiзгi
элементтерiн талдап, оларды экономикамыздың тиiмдi дамуына қолдана бiлу
бүгiнгi күн тәртiбiнiң өзектi мәселесi.
Елiмiздiң бүгiнгi таңдағы дамуы мен оның болашағының көрiнiсi осыдан
14 жыл бұрын егемендiгiн алып, экономикалық құрылымын жоспарлы экономикадан
рыноктық қатынастарға өткiзiп және осы аралықтағы рыноктық қатынастардың
қалыптасуы және оның дамуын одан әрi жандандыруға байланысты екекнi
белгiлi.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек
қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр
рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде
әрекет жасайды.
Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты нарықтық қатынастар
күрделенiп, олардың қызметтерiнiң сан-салалы бағыттары пайда бола бастады.
Әлемдiк тәжiрибе бойынша экономиканың өтпелi кезеңiнде нарықтық
экономиканың меанизмi бұзылып отырады, ал оны реттеп, бiр жүйеге келтiрiп
отыратын мемлекеттiң саясаттары мен реформалары болып табылады.
Негiзiнен нарықтық механизм ол өзiнiң элементтерiнiң тепе-теңдiк
деңгейде болған кезде тиiмдi қызмет етедi. Онда сатушылар мен сатып
алушыларда өз сұраныстарын максималды түрде қанағаттандыра алады.
Нарық механизмiнiң қызмет етуiнiң негiзi сұраныс пен ұсыныс болса, ал
сол сұранысты тудыратын тұтынушылар iс-әрекетi. Нарықтық экономиканың
ерекшелiгi де сол, онда сұраныс бiрiншi орында тұрады, ал ұсыныстың қызметi
сұранысты қанағаттандыру болып табылады.
Осы нарықтық тепе-теңдiктi реттеп отыратын мемлекеттiң саясаттарына
салық салу арқылы реттеу, бағаның деңгейiн белгiлеу, қаржы жүйесi арқылы
реттеу және т.б. саясаттар жатады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi, осы нарықтық экономиканың қызмет ету
механизмiн, тепе-теңдiк жағдайдың өзгерiсiн және осы нарық тепе-теңдiгiне
мемлекеттiң саясаттары арқылы әсерiн қарастыру болып табылады.
Сондықтан мен микроэкономика пәнiнен курстық жұмысымның тақырыбын
“Нарықтық тепе-теңдiкке мемлекеттiң әсерi” деп алдым.
Жұмыс барысында нарықтың негiзгi эленттерi сұраныс пе ұсыныс туралы,
нарықтың қызмет ету ерекшелiктерi және ондағы тепе-теңдiк жағдайдың орнауын
қарастырмақшымын. Сондай-ақ 3-шi бөлiмде осы нарықтың тепе-теңдiгiнiң
елiмiз экономикасы үшiн маңыздылығын және бүгінгі таңдағы нарықтық
экономикада мемлекеттің жүргізіп отырған саясаттатрына тоқталдым.
1 НАРЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДIГI ЖӘНЕ ОНЫҢ ӨЗГЕРIСI
а) Нарық тепе-теңдiгi туралы түсiнiк
Рынок экономикасының қызмет етуі, рыноктың белгілі элементтерінің
болуын және олардың өзара үйлесімділік тепе-теңдігін талап етеді. Осылардың
жиынтығы рынок жүйесін құрайды.
Рынок экономикасының бірінші және өте маңызды элементі – өндірушілер
мен тұтынушылар. Бұлар қоғамдық еңбек бөлінісі процесінде қалыптасады –
біреулері тауарды өндіреді, екіншілері оны тұтынады. Тұтыну жеке тұтыну
және өндірістік тұтыну болып бөлінеді. Жеке тұтынуда тауарлар өндіріс
сферасынан шығып, адамдардың жеке қажеттіліктеріне пайдаланылады.
Өндірістік тұтыну өндіріс процесін әрі қарай жалғастырып жүргізу болып
табылады. Бұнда тауарды басқа өндірушілер әрі қарай өңдеуге пайдаланады.
Бұл жағдайда өндірушілер мен тұтынушылардың бір-бірімен байланысы,
әрқайсысының әрекеттерінің нәтижелерін айырбастау арқылы жүріп отырады.
Рынок шаруашылығында бұл байланыстар тұрақты болады, мамандануға
негізделеді және көтерме (толайым) рыноктық келісімдер формасында жүреді.
Рынок экономикасының екінші элементін өндіріс орындарының
корпоративтік басқаруына негізделген, меншіктің жеке немесе аралас
формаларымен болжанған экономикалық оңашалану құрайды.
Рынок экономикасының үшінші маңызды элементі – баға. Бағаны жеке
талдап танысайық. Бұл жерде тек екі мәселені ескертеміз. Бірінші, баға
сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасады. Бұлардың сәйкестігі
конъюнктураға байланысты өзгеріп (тербеліп) отырады. Екінші – осы
географиялық ауданда өндірілген тауарға рыноктық қатынастар әсерінің
сферасын баға анықтайды. Осы сфераның шегін трансакциондық шығындар
болжайды, яғни айырбаспен байланысты айналым шығындары болжайды.
Рынок экономикасының төртінші, орталық буыны – екі құрылымнан,
сұраныстан және ұсыныстан тұрады. Рынокта сұраныс тауарларға қажеттілік
болып көрінеді. Осы тауарларды тұтынушылар қалыптасқан бағамен ақшалай
табыстарына сатып алады. Сұраныс өндірудің ең тиімді әдісін қолданудың және
ресурстарды тиімді пайдаланудың стимулы болып табылады. Сұраныс пен ұсыныс
материалдық игіліктерді өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы тұрақты
байланыстарды қамтамасыз ететін, рынок механизмінің өте маңызды
элементтері.
Рынок механизмінің бесінші элементі – бәсеке. Бұл пайданың жоғары
болуын және осының негізінде өндіріс масштабын кеңейтуді қамтамасыз етеді.
Бәсеке рынок субъектілерінің өзара әсерінің және пропорцияларды реттеу
механизмінің формасы болып табылады. А. Смит бәсекені рыноктың көрінбейтін
қолы деген. Көрінбейтін қол идеясының мәні: адамдар өз мүдделеріне
сәйкес, өздерінің қара басының қамын ойластырып әрекет етеді. Осы
әрекеттердің жиынтығы қоғам пайдасына шешіледі, қоғам экономикасын
жандандырады. Бәсекенің басты қызметі экономиканың реттеушілерінің –
бағаның, пайда нормасының, проценттің, т.б. мөлшерін анықтау болып
табылады.
Рыноктың маңызды элементтеріне рыноктық инфрақұрылым жатады. Рынок
тауар биржаларының көтерме және бөлшек сауда құрылымдарының құрылып, қызмет
етуін талап етеді.
Роноктық экономика қызмет етуiнiң механизмi үш басты принципке
негiзделедi:
• маржиналдық (шектi) талдау;
• балама талдау шығындары;
• экономикалық рационалдылық;
Маржиналдық талдау принципi негiзiнде рыноктық субъектiлер мiнез-
құлқы құрылады, оған орташа емес, шектi шамалар шешушi әсер етедi. Рыноктың
тауарларға толуы, рыноктық бағалардың өзгеруi нәтижесiнде рыноктық
экономиканың бiр қалыптан екiншiсiне өтуi бiр деңгейде жүредi. Бұл жаңа,
шектi субъектiнiң сұраныс немесе ұсыныс түрiнде рыноктық экономикаға әсер
етпеуiнен болады. Жетiлген рынок жағдайында үлкен немесе сұраныс пен
шаруашылықты жүргiзушi субъектiлердiң шексiз саны болған кезде, осылардың
әрқайсысы шексiз шағын үлес салмағына ие болады. Маржиналды жол рыноктық
кеңiстiктiң үздiксiз қызмет етуiн қамтамасыз еткендей болып, сұраныс пен
ұсыныстың кенеттен ауытқуы пайда болуы мүмкiндiгiн болдырмайды, тауар
өндiрушiлер мен тұтынушылар арасындағы рынок ылғи да ұстап отырады.
Балама талдау шығындардың принципi. Балама талдау шығындары
ресурстарды пайдаланбаудың басқа тәсiлдерiнен немесе кәсiпкерлер қызметiне
байланысты туындаған тiкелей шығындар мен алынбаған пайдалардың сомасы
түрiнде болады. Рыноктық экономиканы құру жiберiп алынған мүмкiндiктер
iшiнен аз, бiрақ кепiлдi табыс беретiн ең нашар нұсқа таңдап алуына
негiзделедi. Балама талдау шығындары принципi өндiрушiлердi қолда бар
ресурстарды тиiмдiрек пайдаланудың жолын iздеуге итермелейдi.
Экономикалық рационалдылық принципi пайда мен шығындарды салыстыруға
негiзделедi. Рационалды таңдау кепiлдi табысты пайданың ең төменгi бөлiгi
көлемiнде қамтамасыз ететiнi шектi болып табылатын өзгермелi нұсқалардың
бiрiнде iске асырылады. Рационалдылық критерий табысқа деген құқықпен
анықталады. Капиталды шектеулi пайдалану кезiнде фирмалар пайданы
жоғарылатуға тырысады, ал тұтынушылар өз игiлiгiн барынша жақсартуға, яғни
бюджеттiк шектеулiгiне байланысты қажеттiлiктерiн максималды деңгейде
қанағаттандыруға ұмтылады.
Көрсетiлген принциптер негiзiнде рыноктық экономиканы құру бiр жағынан
сұраныс пен ұсыныс сияқты қарама-қарсы күштердi, екiншi жағынан, нарықтық
бағаларды пайдалануға негiзделетiн рыноктық механизмнiң орталық проблемасы
болып табылатын тепе-теңдiк жағдайға қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi.
Нарық механизмiнiң қызмет етуiнiң негiзi сұраныс пен ұсыныс болса, ал
сол сұранысты тудыратын тұтынушылар iс-әрекетi. Нарықтық экономиканың
ерекшелiгi де сол, онда сұраныс бiрiншi орында тұрады, ал ұсыныстың қызметi
сұранысты қанағаттандыру болып табылады.
Сұранысты екi нәрсе сипаттайды:
1) сұраныс көлемi;
2) сұраныс бағасы.
Сұраныс көлемi мен сұраныс бағасы сұранысты бейнелеп өзара қарама қарсы
ықпалдылықта болады. Сұраныс заңы бойынша баға ұлғайған сайын сұраныс
көлемi азаяды. Бiрақ, Роберт Гиффен бұл сұраныс заңына қайшы келетiн
жағдайды айқындаған. Оның айтуынша сұраныс өссе бағада өседi немесе
керiсiнше. Бұл теория Гиффен парадоксы деп аталады. Осы парадоксты Гиффен
XIX ғасырдың ортасында Ирландияда ашаршылық болған кезде картоптың бағасы
өсiп, оның оның сұранысы да өскенiң байқаған. Сонымен қатар сол кезде басқа
тауарлардың да бағасы өскен.
Кей кезде әсiпкерлер осы тәрiздi парадокстарды көбейтуге тырысады, демек
бағамен бiрге сұраныс та өсуi керек. Мұндай құбылыстың себебi Веблен ашқан
әсерге байланысты немесе баға сапа деңгейңн бейнелегенiне байланысты. Ол
бойынша осы айтылған сұраныс заңының бұзылуы тек қана белгiлi уақыт
аралығында орын алады. Уақыт өтiсi мен сұраныс заңы қайтадан күшiне енедi.
Нарықта ұсыныстың да екi сипаты бар. Олар:
1) ұсыныс көлемi;
2) Ұсыныс бағасы.
Ұсыныс заңы бойынша баға өскен сайын ұсыныс көлемi де артады.
Әрбiр экономиалық тепе-теңдiк сол модельдi түсiндiре алатын
айнымалылар белгiлi бiр теңдестiк жағдайына келген уақытта болады. Егер,
бiз осы нарық механизмiнiң басты элементi сұраныс қисығы мен ұсыныс қисығын
бiр графикке салатын болсақ, онда ол екеуiнiң қиылысу нүктесi нарықтық
тепе-теңдiк деп аталады. Оны келесi 1-шi суреттен көре аламыз.
Баға Ұсыныс
P0 Тепе-теңдiк
Сұраныс
0 Q0 Көлем
Сурет-1 – Нарықтың тепе-теңдiгi
Суреттен көрiп отырғанымыздай, қисықтарының қиылысу нүктесiндегi баға
Р0 – нарықтық теңдестiк бағаны, ал Q0 – қиылысу көлемi – сұраныс пен ұсыныс
бiр-бiрiне тең болатын теңдестiк көлемiн көрсетедi 1, 102 бет .
Бұл тепе-теңдiк жағдайда тұтынушы қанша қаласа соны тұтына алады, ал
өндiрушi де қанша өндiрсе соны сата алады. Осы өндiрушi мен тұтынушының
көлемдерi дәлме-дәл келуi тепе-теңдiк нарықтық бағаны көрсетедi. Кейде бұл
бағаны таза нарық бағасы деп те атайды, өйткенi ол нарыққа қатысушылардың
барлығын қанағаттандырады.
Бiрақ, шын өмiрде ылғи мұндай тепе-теңдiк бола бермейдi, кей кезде
бұл нүктеге жақындауы да мүмкiн. Ендi нарықтық бағалардың тепе-теңдiк
бағадан ауытқуын қарастырайық.
Мысалы, баға деңгейi нарықтық бағадан жоғары деп алайық. Онда келесi
суретегiдей жағдай орын алады 1, 102 бет .
Баға Ұсыныс
Артықшылық
Р2
P0
Сұраныс
0 Сұраныс Q0 Ұсыныс Көлем
көлемi
көлемi
Сурет-2 – Нарықта артықшылық жағдай
2-шi суреттен көрiп отырғанымыздай, тепе-теңдiк бағадан ағымдағы
бағаның жоғары белгiленуi, ұсыныс заңы бойынша өндiрiс көлемiн ұлғайтады,
ал бағаның жоғарылауы сұраныс заңына сәйкес тұтынушыларды азайтады. Яғни,
нарықта артық тауарлар қалып қалады. Сондықтан, артық тауарлар өз
шығындарын жабу үшiн тепе-теңдiк баға деңгейiне қайтадан оралады.
Ал ендi керiсiнше нарықтық тепе-теңдiк бағадан ағымдағы баға деңгейi
төмен түстi деп есептесек, онда Р0 тепе-теңдiк баға Р1 бағаға төменеп,
ұсыныс көлемi азаяды, ал бағаның төмендеуiне байланысты тұтынушылар
бұрынғысынан өздерiнiң сұранысын көбейтедi.
Мұндай жағдайда нарықтық тепе-теңдiкте жетiспеушiлiк немесе дефицит
пайда болады. Осылайша, өндiрушiлер сұраныстың өсуiне және жетiспеушiлiкке
байланысты тепе-теңдiк баға деңгейiне оралады 4, 31 бет .
Баға Ұсыныс
P0
Р1 Жетiспеушiлiк
Сұраныс
0 Ұсыныс Q0 Сұраныс Көлем
көлемi
көлемi
Сурет-3 – Нарықтағы тепе-теңдiктiң жетiспеушiлiгi
Жалпы осы жоғарыдағы сызылған графиктер бойынша нарықтың тепе-
теңдiгiнiң, бағаның жоғары және төмен деңгейiнiң белгiленуiнен болатын
байланыстарды келесi 1-шi кестеден көруге болады 3, 47 бет .
Кесте 1
Нарық тепе-теңдiгi және оған бағаның өзгеруiнiң әсерi
Нарықтық жағдай Сұраныс көлемi мен Нарықтық тепе-теңдiк
ұсыныс көлемi арасындағыбаға
байланыс
Тепе-теңдiк QD = QS Тепе-теңдiк
Тапшылық QD QS Төмендейдi
Артықшылық QD QS Жоғарылайды
ә) Нарық тепе-теңдiгiне әсер ететін факторлар
Сұраныс және ұсыныс көлемiне рыноктық экономикада бағалы және бағалы
емес факторлар әсер етедi. Мұндағы бағалы факторлардың әсер етуi сұраныс
пен ұсыныстың көлемiн 2-шi суреттегiдей сұраныс қисығы бойымен жылжытады,
яғни сұраныс заңына сәйкес. Ал бағалы емес факторлар (салықтар, несиелер,
бiрiн-бiрi ауыстырушы және толықтырушы тауарларға бағаның немесе сұраныстың
өзгеруi, тұтынушылардың табысының өзгерiсi және т.б.) сұраныс көлемiнiң
немесе сұраныс қисығының дерлiк оңға немесе солға жылжуымен көрiнiс табады.
Баға
Ұсыныс (S)
Р2
Р1 Сұраныс (D)
Q2 Q1 Q3 Өнiм көлемi
Сурет-2 – Нарықта сұраныс пен ұсынысқа баға өзгерісі факторының әсер етуі
Суреттен көрiп отырғанымыздай, сұраныс функциясының керi тәуелдiлiгi,
егер баға Р1 ден Р2-ге дейiн өссе, сұраныс шамасы Q1-ден Q2-ге дейiн
төмендейтiн түрiн бiлдiредi. Ал ұсыныс баға өскен сайын өсіп отырады. Яғни,
Q1-ден Q3 -ге дейiн.
Бұған келесi түрде түсiнiктеме беруге болады. Бiрiншiден адамдар
қымбаттаған тауарды басқа тауарға ауыстыра бастайды, екiншiден бағаның
көтерiлуiне байланысты өздерiн кедей сезiнiп олар осы тауарды тұтынуын
қысқарта бастайды.
Тауардың пайдалылығы барма немесе жоқпа, белгiлi бiр адам үшiн егер
пайдалылығы болған жағдайда ол пайдалылықтың деңгейi қандай, демек ол
игiлiк қандай деңгейде қажетiн тұтынушының қажетiн орындайды. Осыны әрбiр
тұтынушы өзiнше субъективтi анықтайды. Осыған сәйкес рынокта рыноктық баға
деңгейiн белгiлейдi.
Өндiрушi мен тұтынушы арасындағы бәсеке және мәмiлелер бағаға әсер
етiп, рыноктық бағаны қалыптастырады. Ал бағаға сүйене отырып, тұтынушылар
көптеген экономикалық шешiмдер қабылдайды. Мiне бұл жағдай тұтнушылар мiнез-
құлығын және нарықта сұранысты қалыптастырады.
Пайдалылық пен бағының ара қатынасы келесiдей анықталады:
1) Егер игiлiк құнды болмаса, оның бағасы жоқ немесе төмен болып
табылады;
2) Неғұрлым игiлiктiң құны жоғары болса, соғырлым оның бағасы жоғары
болады және ол тұтынушы үшiн максималды қанағаттандыруға тең.
Алайда пайда деңгейiне тек қана пайдалылық емес, одан басқа өндiрiс
шығындары да әсер етедi. Өндiрiс шығыны анығында бағаның ең төменгi
деңгейiн белгiлейдi. Сондықтан әйгiлi экономистер Маршалл мен Маркс осы
екеуiнiң арасындағы байланысты айтып кеткен. Сонымен, игiлiктiң пайдалылығы
бағаны анықтайды, ал баға тұтынушының мiнез-құлығын анықтайды. Былайша
айтсақ пайдалылық сұранысты қалыптастырады.
Әрбiр экономиалық тепе-теңдiк сол модельдi түсiндiре алатын
айнымалылар белгiлi бiр теңдестiк жағдайына келген уақытта болады. Егер,
бiз осы нарық механизмiнiң басты элементi сұраныс қисығы мен ұсыныс қисығын
бiр графикке салатын болсақ, онда ол екеуiнiң қиылысу нүктесi нарықтық
тепе-теңдiк деп аталады. Оны келесi 16-шы суреттен көре аламыз.
Баға Ұсыныс
P0 Тепе-теңдiк
Сұраныс
0 Q0 Көлем
Сурет-16 – Рыноктың сұраныс пен ұсыныс және баға негiзiндегi тепе-
теңдiгi
Суреттен көрiп отырғанымыздай, қисықтарының қиылысу нүктесiндегi баға
Р0 – нарықтық теңдестiк бағаны, ал Q0 – қиылысу көлемi – сұраныс пен ұсыныс
бiр-бiрiне тең болатын теңдестiк көлемiн көрсетедi.
Бұл тепе-теңдiк жағдайда тұтынушы қанша қаласа соны тұтына алады, ал
өндiрушi де қанша өндiрсе соны сата алады. Осы өндiрушi мен тұтынушының
көлемдерi дәлме-дәл келуi тепе-теңдiк нарықтық бағаны көрсетедi. Кейде бұл
бағаны таза нарық бағасы деп те атайды, өйткенi ол нарыққа қатысушылардың
барлығын қанағаттандырады.
Рынок тепе-теңдiгiне сұраныс пен ұсыныстың өзгеруiнен болатын жалпы
нарық тепе-теңдiгiнiң өзгеруiн қарастырайық.
Мысалы, балмұздақ өндiретiн фирманы алайық. Биылғы жылы жаз айлары өте
ыстық болды деп алып, оның балмұздақ рыногына қалай әсер ететiнiн көрсек.
Әрине, жаздың ыстық болуы әрбiр тұтынушының жылдағы көлемiнен артық
тұтынуына алып келедi. Яғни, ол 4-шi суреттегiдей сұраныс қисығы D1-ден D2-
ге өседi. Сонымен қоса тепе-теңдiкбаға 50 теңгеден 75 теңгеге өседi, ал
тепе-теңдiк көлем 7 балмұздақтан 10 балмұздаққа артады. Оны келесi 17-шi
суреттен көре аламыз.
Балмұздақ
бағасы
Ұсыныс
75 В
50 А
Сұраныс “D2”
Сұраныс “D1”
0 7 10 Балмұздақ саны
Сурет-17 – Сұраныс өсуiнiң нарықтың тепе-теңдiкке әсерi
Суреттен көрiп отырғанымыздай, сұраныс өскен кезде жалпы тепе-теңдiк
бұрынғы А нүктесiнен жаңа тепе-теңдiк жағдайға В нүктесiне келедi.
Бұл жағдайда фирманың сұраныс қисығы өзгермейдi, бiрақ олардың өнiм
көлемi өзгередi. Жалпы ұсыныс қисығының жылжуы ұсыныстың өзгеруi деп
аталады. Ұсыныс қисығының жылжуы ұсыныс көлемiнiң өзгеруi деп аталады.
Жоғарғы тақырыптарда бiз нарықта тепе-теңдiктi жағдайды, нарықтық
қызмет етуi оның элементтерiне, атап айтқанда сұраныс пен ұсынысқа,
бәсекеге және олардың негiзiнде қалыптасқан бағаға байланысты болады.
Ендi осы нарықтық экономиканың тепе-теңдiгiне мемлекеттiң әр түрлi
саясаттар арқылы әсерiн, оның экономикалық жүргiзген реформаларының
тиiмдiлiгi мен терiс жақтарын көрсек.
Бiрақ мемлекет баға деңгейiн белгiлегенде оның алдында екi сұрақ
тұрады. Бiрiншiсi мемлекеттiң өндiрушiлер қалауы бойынша бағаның жоғары
деңгейiн белгiлеу, екiнщiден бағаны сұраныс жағдайына байланысты төмен баға
деңгейiн белгiлеу.
Ендi ұсыныстың өзгеруiн қарастырайық.
Балмұздақ
бағасы S2
75 В S1
А
50
D
0 4 7 Балмұздақ саны
Сурет-20 – Ұсыныстың кемуiнiң нарықтың тепе-теңдiкке әсерi
Алдынғы тақырыпта бiз нарық тепе-теңдiгiне бағаның тепе-теңдiктен
ауытқуының әсерлерiн қарастырдық. Ендi нарық тепе-теңдiгiне сұраныс пен
ұсыныстың өзгеруiнен болатын жалпы нарық тепе-теңдiгiнiң өзгеруiн
қарастырайық.
Мысалы, балмұздақ өндiретiн фирманы алайық. Биылғы жылы жаз айлары өте
ыстық болды деп алып, оның балмұздақ рыногына қалай әсер ететiнiн көрсек.
Әрине, жаздың ыстық болуы әрбiр тұтынушының жылдағы көлемiнен артық
тұтынуына алып келедi. Яғни, ол 4-шi суреттегiдей сұраныс қисығы D1-ден D2-
ге өседi. Сонымен қоса тепе-теңдiкбаға 50 теңгеден 75 теңгеге өседi, ал
тепе-теңдiк көлем 7 балмұздақтан 10 балмұздаққа артады. Оны келесi 4-шi
суреттен көре аламыз.
Суреттен көрiп отырғанымыздай, сұраныс өскен кезде жалпы тепе-теңдiк
бұрынғы А нүктесiнен жаңа тепе-теңдiк жағдайға В нүктесiне келедi.
Бұл жағдайда фирманың сұраныс қисығы өзгермейдi, бiрақ олардың өнiм
көлемi өзгередi. Жалпы ұсыныс қисығының жылжуы ұсыныстың өзгеруi деп
аталады. Ұсыныс қисығының жылжуы ұсыныс көлемiнiң өзгеруi деп аталады.
Балмұздақ
бағасы
Ұсыныс
75 В
50 А
D2
D1
0 7 10 Балмұздақ саны
Сурет-4 – Сұраныс өсуiнiң нарықтың тепе-теңдiкке әсерi
Ендi ұсыныстың өзгеруiн қарастырайық. Мысалымызға келсек егерде келесi
жылы жазда сол қалада жер сiлкiнiсi болып, бiрнеше балмұздақ шығаратын
фирма өндiрiсiн тоқтатты дейiк. Онда нарықта өндiрушiлер саны азаяды, ал
сұраныс өзгерген жоқ. Онда 5-шi суреттегiдей ұсыныс қисығы S1-ден S2 –ге
кемидi. Нарықта сұраныс сол қалпында, ал ұсыныс кемуiнен баға тағы да 50
теңгеден 75 теңгеге өседi, ал тепе-теңдiк көлем 7 балмұздақтан 4
балмұздаққа кемидi.
Балмұздақ бағасы
75 В S1
А
50
D
0 4 7 Балмұздақ саны
Сурет-5 – Ұсыныстың кемуiнiң нарықтың тепе-теңдiкке әсерi
Ендi сұраныс пен ұсыныс қисығының бiр мезгiлде өзгеруi, олардың
әрбiреуiнiң өзгеру өлшемiне байланысты 6-шы (а) суретте сұраныс көбiрек
өсуiнiң және ұсыныс азырақ кемидi, ал (ә) суретте ұсыныс көп мөлшерде
өзгерiп, ал сұраныс мардымсыз өзгерсе , онда тепе-теңдiк көлемiсол мөлшерге
кемидi.
Балмұздақ
бағасы
S2
В S1
P2
P1 А
D2
D1
0 Q1 Q2 Балмұздақ саны
Балмұздақ
бағасы S2
B
P1 S1
А
P2
D2
D1
0 Q2 Q1 Балмұздақ саны
Сурет-6 – Сұраныс пен ұсыныстың жылжу мөлшерiнiң нарықтық тепе-
теңдiкке әсерi
2 НАРЫҚТЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДIККЕ МЕМЛЕКЕТТIҢ ӘСЕРI
а) Мемлекеттiң нарықтық тепе-теңдiкке баға белгiлеу арқылы әсерi
Жоғарғы тақырыптарда бiз нарықта тепе-теңдiктi жағдайды, нарықтық
қызмет етуi оның элементтерiне, атап айтқанда сұраныс пен ұсынысқа,
бәсекеге және олардың негiзiндеқалыптасқан бағаға байланысты болады.
Ендi осы нарықтық экономиканың тепе-теңдiгiне мемлекеттiң әр түрлi
саясаттар арқылы әсерiн, оның экономикалық жүргiзген реформаларының
тиiмдiлiгi мен терiс жақтарын көрсек.
Бiрiншiден мемлекет экономикалық саясатты баға арқылы арқылы жүргiздi
деп есептейiк. Мысалы, мемлекеттiң ең төменгi жалақы деңгейiн белгiлеуi.
Негiзiнен мемлекет нарықтың нарықтың тепе-теңдiгi бұзылып, нарықтағы баға
сатушылар және сатып алушылар әдiлетсiз жүргiзiлгенде қолданады.
Бiрақ мемлекет баға деңгейiн белгiлегенде оның алдында екi сұрақ
тұрады. Бiрiншiсi мемлекеттiң өндiрушiлер қалауы бойынша бағаның жоғары
деңгейiн белгiлеу, екiнщiден бағаны сұраныс жағдайына байланысты төмен баға
деңгейiн белгiлеу.
Бiрiншi жағдайда мысалы, мемлекет жоғары баға деңгейiн белгiледi деп
қарасақ, онда нарықта келесi 7-шi суреттегiдей жағдай орын алады. Бұл
жағдайда 7-шi (а) суретте шектi белгiленген баға жоғары деңгейге
байланыссыз деп аталады.
P P
(а) S (ә)
S
Бағаның
жоғары деңгейi
D Жетiспеушiлiк D
0 Q* Q 0 Q2 Q1 Q
Сурет-7 – Нарықта мемлеттiң жоғары баға деңгейiн белгiлеуi
Яғни, (а) суретте нарықтық күш табиғи түрде экономикалық тепе-теңдiкке
жылжиды. Бұл дегенiмiз жоғары бағаны белгiлеу ерекше жағдайларға алып
келмейдi. Ал 7-шi (ә) суреттегiдей мемлекет тепе-теңдiк бағадан төмен баға
деңгейiн белгiлесе, онда нарықта өндiрушiлердiң азаюына алып келедi. Бұл өз
кезегiнде төмен баға тұтынушыларды көбейтiп, өндiрушiлердiң аз болуына,
яғни нарықта жетiспеушiлiктiң орын алуына әкеледi.
Бұл кезде тұтынушылар кезекке тұрады, егер бұрынғы бағамен тұтынып
жүргендер туарды арзан бағамен алғанмен, олар кезекке тұратын уақытының
болмауы себебiнен бұрынғы деңгейiндегi сұранысын да қанағаттандыра алмауы
мүмкiн. Суреттен көрiп отырғанымыздай жоғары бағаның белгiленуi нарықта
жетiспеушiлкке алып келедi.
Ендi келесi жағдай мемлекеттiң нарық тепе-теңдiгiне баға белгiлеуде
төмен баға деңгейiн белгiлеу саясатын iске асырды деп есептейiк. Мысалы,
мемлекет еңбек ақының минималды деңгейiн белгiлейдi.
Бiздiң елiмiзде бүгiнде еңбекақының миималды деңгейi 5500 теңге
төңiрегiнде болып отыр. Ол үшiн еңбек нарығы тепе-теңдiгiне келуiмiз керек.
Еңбек нарығында жұмысшылар еңбек ұсынысын анықтайды, ал фирмалар еңбекке
деген сұранысты анықтайды.
Келесi 8-шi (ә) суретте еңбек нарығының минималды еңбекақы мөлшерi
белгiленген кездегi жағдайын көрсете алады. Мұнда еңбек ұсынысы еңбек
сұранысынан асып кетедi. Ол дегенiмiз еңбекақының минималды деңгейiн
белгiлеу экономикада активтi халықтың санын көбейтедi, бiрақ жұмыс таба
алмағандардың кiрiсiн төмендетедi.
Жалақы Жалақы
(а) S (ә)
S
Артықшылық
W0 W0
W1
D D
0 Q* Еңбек көлемi Q1
Q2
Сурет-7 – Нарықта мемлеттiң минималды деңгейiн белгiлеуi
Суреттен көрiп отырғанымыздай, еңбекақының минималды деңгейiн
белгiлеуi ңбек нарығының тепе-теңдiк жағдайында жұмысшылар санын көбейтедi,
ал мұның салдарынан еңбек нарығында жұмыс күшi артықшылығы пайда болады.
Сондй-ақ мұндағы Q1 еңбек сұранысының көлемiн көрсетсе, ал Q2 еңбек
ұсынысының көлемiн көрсетiп отыр.
Экономикада сарапшылардың зерттеуi бойынша минималды баға деңгейiнiң
10%-ға өсуi, халықтың активтiлiгiн 1-3%-ға өсiредi. Бұл мемлекеттiң саясаты
әлеуметтiк саладағы халықтың кедей тобының деңгейiн көтеретiн бiрден-бiр
саясат болып табылады.
ә) Нарықтық тепе-теңдiктi салық арқылы реттеу
Қоғамдық шаруашылықта мемлекеттiң өмiр сүруiнiң негiзi бұл салық болып
табылады. Сондай-ақ мемлекеттiң нарықтық тепе-теңдiкке әсерiнiң бiрi ол
салықтық реттеу болып табылады. Мемлекеттiң салық саясаты бұл нарықта
ресурстарды көбейту, қоғамдық мақсаттарға бағытталған қызметтерге
жұмсалады.
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмiнде де қаржы және оның негiзiндегi салық жүйесi мен салық
салу механизмi зор рол атқарады.
Қаржылық реттеудің басты мазмұны фискалдық саясаты – бюджет
(мемлекеттің шығыстары) мен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде
затталады. Тікелей қаржылық реттеудің процесін жүргізе отырып, ұлттық
табыстарға кәсіпорындардың, аймақтардың үлесін көбейту немесе азайту арқылы
мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады.
Дискрециялық емес фискалдық саясат акценттті нарықтық өзін-өзі
реттеуге қоя отырып, мемлекеттің қаржы процестеріне аз араласуын қажет
етеді.
Дискрециялық емес фискалдық саясат автоматты, яғни кіріктірме
тұрақтандырғыштардың механизмі негізінде іс-әрекет етеді. Бұл жағдайда
экономикалық циклдің түрлі фазаларында салық алынымдарының сомасы ұлттық
өнімнің мөлшеріне тепе-тең түрінде түрленеді: өрлеу кезінде сұранымды
шектей отырып, салық түсімдері өседі және автоматты түрде экономикалық
өсуді тежейді. Құлдырау кезінде, керісінше, ұлттық өндірістің азаюын
жеңілдете отырып, салық түсімдері төмендейді. Келесі 2-ші суреттен
мемлекеттің шығыстары мөлшерінің (G сызығы) тұрақтылық жағдайы кезінде бұл
өзгерістер салықтардың өзгерісі ( Т сызығы) көрсетілген:
Автоматты тұрақтандырғыштардың іс-әрекетінің маңызды ерекшелігі бюджет
тапшылықтары мен артығын реттеу болып табылады: бюджет тапшылығы өрлеу
фазасында қысқарады, онан кейін жоғалады және бюджет артығы пайда болады,
бұл инфляцияны тежеуге жәрдемдеседі, өйткені ұлттық өнімнің жоғары деңгейі
инфляциямен жалғасады; құлдырау фазасында құлдырауды жоюға ынталандыратын
бюджет тапшылығы біртіндеп өсе бастайды.
Тәжірибеде тепе-теңдік үлгілерінде қаралған тәуелділіктер қосымша
факторлардың әсерін бастан кешіреді:
1. Фискалдық саясаттың қабылданатын шараларының уақыттылығы;
2. Ығыстыру әрекетінің іс әрекеттілігі, бұл ақша нарығында пайыздық
мөлшерлемелердің өсуімен байланысты үкімет шығыстарының көбеюі кезінде
жекеше инвестициялар элементтерінің қысқаруында көрінеді.
3. Сұранымды ынталандыру жиынтық ұсынымға әсер етеді, бұл бағалардың
инфляциялық көбеюіне әсерін тигізеді және жиынтық шығыстардың көбею
әсерін төмендетеді;
Т
G+Т Тапшылық Артықшылық
G
0 Q1 Q2 Q3
Cурет-2 – Экономикаға салық өзгерісінің жалпы әсері
Сондықтан ынталандырушы фискалдық саясаттың шаралары жоғарыда айтылған
факторлардың іс-әрекетінен әлсіреуі мүмкін. Сөйтіп, кейнсшілдік тауарлар
мен қызметтер көрсетуге болатын сұранымды экономиканы реттеудің негіз
қалаушы факторы ретінде болып көрінеді: мемлекет жиынтық сұранымды
ынталандыруға мүмкіндік түғызады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. НАРЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДIГI ЖӘНЕ ОНЫҢ ӨЗГЕРIСI
... ... ... ... ... ... ... ... ..4
а) Нарық тепе-теңдiгi туралы түсiнiк
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
ә) Нарық тепе-теңдiгiне әсер ететін факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2. НАРЫҚТЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДIККЕ МЕМЛЕКЕТТIҢ ӘСЕРI ... ... ... ... ... .11
а) Мемлекеттiң нарықтық тепе-теңдiкке баға белгiлеу арқылы
әсерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
ә) Нарықтық тепе-теңдiктi салық арқылы реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
3. ҚР ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТIҢ ОРНЫ МЕН РӨЛІ ... 21
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
КIРIСПЕ
Дамыған елдердің қазіргі кездегі экономикасы рыноктық сипатта. Негізгі
экономикалық проблемаларды шешуде рыноктық жүйе тиімді де серпімді болып
табылады. Бұл жүйе бір күнде пайда болған жоқ, ол ғасырлар бойы
қалыптасып, өркениетті түрге ие болды. Алдағы уақытта да әлем елдерінің
экономикалық келбетін анықтайтыны хақ. Елiмiздiң рыноктық экономикаға
өтуiне байланысты рыноктың қымет ету механизмiн және оның негiзгi
элементтерiн талдап, оларды экономикамыздың тиiмдi дамуына қолдана бiлу
бүгiнгi күн тәртiбiнiң өзектi мәселесi.
Елiмiздiң бүгiнгi таңдағы дамуы мен оның болашағының көрiнiсi осыдан
14 жыл бұрын егемендiгiн алып, экономикалық құрылымын жоспарлы экономикадан
рыноктық қатынастарға өткiзiп және осы аралықтағы рыноктық қатынастардың
қалыптасуы және оның дамуын одан әрi жандандыруға байланысты екекнi
белгiлi.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек
қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр
рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде
әрекет жасайды.
Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты нарықтық қатынастар
күрделенiп, олардың қызметтерiнiң сан-салалы бағыттары пайда бола бастады.
Әлемдiк тәжiрибе бойынша экономиканың өтпелi кезеңiнде нарықтық
экономиканың меанизмi бұзылып отырады, ал оны реттеп, бiр жүйеге келтiрiп
отыратын мемлекеттiң саясаттары мен реформалары болып табылады.
Негiзiнен нарықтық механизм ол өзiнiң элементтерiнiң тепе-теңдiк
деңгейде болған кезде тиiмдi қызмет етедi. Онда сатушылар мен сатып
алушыларда өз сұраныстарын максималды түрде қанағаттандыра алады.
Нарық механизмiнiң қызмет етуiнiң негiзi сұраныс пен ұсыныс болса, ал
сол сұранысты тудыратын тұтынушылар iс-әрекетi. Нарықтық экономиканың
ерекшелiгi де сол, онда сұраныс бiрiншi орында тұрады, ал ұсыныстың қызметi
сұранысты қанағаттандыру болып табылады.
Осы нарықтық тепе-теңдiктi реттеп отыратын мемлекеттiң саясаттарына
салық салу арқылы реттеу, бағаның деңгейiн белгiлеу, қаржы жүйесi арқылы
реттеу және т.б. саясаттар жатады.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi, осы нарықтық экономиканың қызмет ету
механизмiн, тепе-теңдiк жағдайдың өзгерiсiн және осы нарық тепе-теңдiгiне
мемлекеттiң саясаттары арқылы әсерiн қарастыру болып табылады.
Сондықтан мен микроэкономика пәнiнен курстық жұмысымның тақырыбын
“Нарықтық тепе-теңдiкке мемлекеттiң әсерi” деп алдым.
Жұмыс барысында нарықтың негiзгi эленттерi сұраныс пе ұсыныс туралы,
нарықтың қызмет ету ерекшелiктерi және ондағы тепе-теңдiк жағдайдың орнауын
қарастырмақшымын. Сондай-ақ 3-шi бөлiмде осы нарықтың тепе-теңдiгiнiң
елiмiз экономикасы үшiн маңыздылығын және бүгінгі таңдағы нарықтық
экономикада мемлекеттің жүргізіп отырған саясаттатрына тоқталдым.
1 НАРЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДIГI ЖӘНЕ ОНЫҢ ӨЗГЕРIСI
а) Нарық тепе-теңдiгi туралы түсiнiк
Рынок экономикасының қызмет етуі, рыноктың белгілі элементтерінің
болуын және олардың өзара үйлесімділік тепе-теңдігін талап етеді. Осылардың
жиынтығы рынок жүйесін құрайды.
Рынок экономикасының бірінші және өте маңызды элементі – өндірушілер
мен тұтынушылар. Бұлар қоғамдық еңбек бөлінісі процесінде қалыптасады –
біреулері тауарды өндіреді, екіншілері оны тұтынады. Тұтыну жеке тұтыну
және өндірістік тұтыну болып бөлінеді. Жеке тұтынуда тауарлар өндіріс
сферасынан шығып, адамдардың жеке қажеттіліктеріне пайдаланылады.
Өндірістік тұтыну өндіріс процесін әрі қарай жалғастырып жүргізу болып
табылады. Бұнда тауарды басқа өндірушілер әрі қарай өңдеуге пайдаланады.
Бұл жағдайда өндірушілер мен тұтынушылардың бір-бірімен байланысы,
әрқайсысының әрекеттерінің нәтижелерін айырбастау арқылы жүріп отырады.
Рынок шаруашылығында бұл байланыстар тұрақты болады, мамандануға
негізделеді және көтерме (толайым) рыноктық келісімдер формасында жүреді.
Рынок экономикасының екінші элементін өндіріс орындарының
корпоративтік басқаруына негізделген, меншіктің жеке немесе аралас
формаларымен болжанған экономикалық оңашалану құрайды.
Рынок экономикасының үшінші маңызды элементі – баға. Бағаны жеке
талдап танысайық. Бұл жерде тек екі мәселені ескертеміз. Бірінші, баға
сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасады. Бұлардың сәйкестігі
конъюнктураға байланысты өзгеріп (тербеліп) отырады. Екінші – осы
географиялық ауданда өндірілген тауарға рыноктық қатынастар әсерінің
сферасын баға анықтайды. Осы сфераның шегін трансакциондық шығындар
болжайды, яғни айырбаспен байланысты айналым шығындары болжайды.
Рынок экономикасының төртінші, орталық буыны – екі құрылымнан,
сұраныстан және ұсыныстан тұрады. Рынокта сұраныс тауарларға қажеттілік
болып көрінеді. Осы тауарларды тұтынушылар қалыптасқан бағамен ақшалай
табыстарына сатып алады. Сұраныс өндірудің ең тиімді әдісін қолданудың және
ресурстарды тиімді пайдаланудың стимулы болып табылады. Сұраныс пен ұсыныс
материалдық игіліктерді өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы тұрақты
байланыстарды қамтамасыз ететін, рынок механизмінің өте маңызды
элементтері.
Рынок механизмінің бесінші элементі – бәсеке. Бұл пайданың жоғары
болуын және осының негізінде өндіріс масштабын кеңейтуді қамтамасыз етеді.
Бәсеке рынок субъектілерінің өзара әсерінің және пропорцияларды реттеу
механизмінің формасы болып табылады. А. Смит бәсекені рыноктың көрінбейтін
қолы деген. Көрінбейтін қол идеясының мәні: адамдар өз мүдделеріне
сәйкес, өздерінің қара басының қамын ойластырып әрекет етеді. Осы
әрекеттердің жиынтығы қоғам пайдасына шешіледі, қоғам экономикасын
жандандырады. Бәсекенің басты қызметі экономиканың реттеушілерінің –
бағаның, пайда нормасының, проценттің, т.б. мөлшерін анықтау болып
табылады.
Рыноктың маңызды элементтеріне рыноктық инфрақұрылым жатады. Рынок
тауар биржаларының көтерме және бөлшек сауда құрылымдарының құрылып, қызмет
етуін талап етеді.
Роноктық экономика қызмет етуiнiң механизмi үш басты принципке
негiзделедi:
• маржиналдық (шектi) талдау;
• балама талдау шығындары;
• экономикалық рационалдылық;
Маржиналдық талдау принципi негiзiнде рыноктық субъектiлер мiнез-
құлқы құрылады, оған орташа емес, шектi шамалар шешушi әсер етедi. Рыноктың
тауарларға толуы, рыноктық бағалардың өзгеруi нәтижесiнде рыноктық
экономиканың бiр қалыптан екiншiсiне өтуi бiр деңгейде жүредi. Бұл жаңа,
шектi субъектiнiң сұраныс немесе ұсыныс түрiнде рыноктық экономикаға әсер
етпеуiнен болады. Жетiлген рынок жағдайында үлкен немесе сұраныс пен
шаруашылықты жүргiзушi субъектiлердiң шексiз саны болған кезде, осылардың
әрқайсысы шексiз шағын үлес салмағына ие болады. Маржиналды жол рыноктық
кеңiстiктiң үздiксiз қызмет етуiн қамтамасыз еткендей болып, сұраныс пен
ұсыныстың кенеттен ауытқуы пайда болуы мүмкiндiгiн болдырмайды, тауар
өндiрушiлер мен тұтынушылар арасындағы рынок ылғи да ұстап отырады.
Балама талдау шығындардың принципi. Балама талдау шығындары
ресурстарды пайдаланбаудың басқа тәсiлдерiнен немесе кәсiпкерлер қызметiне
байланысты туындаған тiкелей шығындар мен алынбаған пайдалардың сомасы
түрiнде болады. Рыноктық экономиканы құру жiберiп алынған мүмкiндiктер
iшiнен аз, бiрақ кепiлдi табыс беретiн ең нашар нұсқа таңдап алуына
негiзделедi. Балама талдау шығындары принципi өндiрушiлердi қолда бар
ресурстарды тиiмдiрек пайдаланудың жолын iздеуге итермелейдi.
Экономикалық рационалдылық принципi пайда мен шығындарды салыстыруға
негiзделедi. Рационалды таңдау кепiлдi табысты пайданың ең төменгi бөлiгi
көлемiнде қамтамасыз ететiнi шектi болып табылатын өзгермелi нұсқалардың
бiрiнде iске асырылады. Рационалдылық критерий табысқа деген құқықпен
анықталады. Капиталды шектеулi пайдалану кезiнде фирмалар пайданы
жоғарылатуға тырысады, ал тұтынушылар өз игiлiгiн барынша жақсартуға, яғни
бюджеттiк шектеулiгiне байланысты қажеттiлiктерiн максималды деңгейде
қанағаттандыруға ұмтылады.
Көрсетiлген принциптер негiзiнде рыноктық экономиканы құру бiр жағынан
сұраныс пен ұсыныс сияқты қарама-қарсы күштердi, екiншi жағынан, нарықтық
бағаларды пайдалануға негiзделетiн рыноктық механизмнiң орталық проблемасы
болып табылатын тепе-теңдiк жағдайға қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi.
Нарық механизмiнiң қызмет етуiнiң негiзi сұраныс пен ұсыныс болса, ал
сол сұранысты тудыратын тұтынушылар iс-әрекетi. Нарықтық экономиканың
ерекшелiгi де сол, онда сұраныс бiрiншi орында тұрады, ал ұсыныстың қызметi
сұранысты қанағаттандыру болып табылады.
Сұранысты екi нәрсе сипаттайды:
1) сұраныс көлемi;
2) сұраныс бағасы.
Сұраныс көлемi мен сұраныс бағасы сұранысты бейнелеп өзара қарама қарсы
ықпалдылықта болады. Сұраныс заңы бойынша баға ұлғайған сайын сұраныс
көлемi азаяды. Бiрақ, Роберт Гиффен бұл сұраныс заңына қайшы келетiн
жағдайды айқындаған. Оның айтуынша сұраныс өссе бағада өседi немесе
керiсiнше. Бұл теория Гиффен парадоксы деп аталады. Осы парадоксты Гиффен
XIX ғасырдың ортасында Ирландияда ашаршылық болған кезде картоптың бағасы
өсiп, оның оның сұранысы да өскенiң байқаған. Сонымен қатар сол кезде басқа
тауарлардың да бағасы өскен.
Кей кезде әсiпкерлер осы тәрiздi парадокстарды көбейтуге тырысады, демек
бағамен бiрге сұраныс та өсуi керек. Мұндай құбылыстың себебi Веблен ашқан
әсерге байланысты немесе баға сапа деңгейңн бейнелегенiне байланысты. Ол
бойынша осы айтылған сұраныс заңының бұзылуы тек қана белгiлi уақыт
аралығында орын алады. Уақыт өтiсi мен сұраныс заңы қайтадан күшiне енедi.
Нарықта ұсыныстың да екi сипаты бар. Олар:
1) ұсыныс көлемi;
2) Ұсыныс бағасы.
Ұсыныс заңы бойынша баға өскен сайын ұсыныс көлемi де артады.
Әрбiр экономиалық тепе-теңдiк сол модельдi түсiндiре алатын
айнымалылар белгiлi бiр теңдестiк жағдайына келген уақытта болады. Егер,
бiз осы нарық механизмiнiң басты элементi сұраныс қисығы мен ұсыныс қисығын
бiр графикке салатын болсақ, онда ол екеуiнiң қиылысу нүктесi нарықтық
тепе-теңдiк деп аталады. Оны келесi 1-шi суреттен көре аламыз.
Баға Ұсыныс
P0 Тепе-теңдiк
Сұраныс
0 Q0 Көлем
Сурет-1 – Нарықтың тепе-теңдiгi
Суреттен көрiп отырғанымыздай, қисықтарының қиылысу нүктесiндегi баға
Р0 – нарықтық теңдестiк бағаны, ал Q0 – қиылысу көлемi – сұраныс пен ұсыныс
бiр-бiрiне тең болатын теңдестiк көлемiн көрсетедi 1, 102 бет .
Бұл тепе-теңдiк жағдайда тұтынушы қанша қаласа соны тұтына алады, ал
өндiрушi де қанша өндiрсе соны сата алады. Осы өндiрушi мен тұтынушының
көлемдерi дәлме-дәл келуi тепе-теңдiк нарықтық бағаны көрсетедi. Кейде бұл
бағаны таза нарық бағасы деп те атайды, өйткенi ол нарыққа қатысушылардың
барлығын қанағаттандырады.
Бiрақ, шын өмiрде ылғи мұндай тепе-теңдiк бола бермейдi, кей кезде
бұл нүктеге жақындауы да мүмкiн. Ендi нарықтық бағалардың тепе-теңдiк
бағадан ауытқуын қарастырайық.
Мысалы, баға деңгейi нарықтық бағадан жоғары деп алайық. Онда келесi
суретегiдей жағдай орын алады 1, 102 бет .
Баға Ұсыныс
Артықшылық
Р2
P0
Сұраныс
0 Сұраныс Q0 Ұсыныс Көлем
көлемi
көлемi
Сурет-2 – Нарықта артықшылық жағдай
2-шi суреттен көрiп отырғанымыздай, тепе-теңдiк бағадан ағымдағы
бағаның жоғары белгiленуi, ұсыныс заңы бойынша өндiрiс көлемiн ұлғайтады,
ал бағаның жоғарылауы сұраныс заңына сәйкес тұтынушыларды азайтады. Яғни,
нарықта артық тауарлар қалып қалады. Сондықтан, артық тауарлар өз
шығындарын жабу үшiн тепе-теңдiк баға деңгейiне қайтадан оралады.
Ал ендi керiсiнше нарықтық тепе-теңдiк бағадан ағымдағы баға деңгейi
төмен түстi деп есептесек, онда Р0 тепе-теңдiк баға Р1 бағаға төменеп,
ұсыныс көлемi азаяды, ал бағаның төмендеуiне байланысты тұтынушылар
бұрынғысынан өздерiнiң сұранысын көбейтедi.
Мұндай жағдайда нарықтық тепе-теңдiкте жетiспеушiлiк немесе дефицит
пайда болады. Осылайша, өндiрушiлер сұраныстың өсуiне және жетiспеушiлiкке
байланысты тепе-теңдiк баға деңгейiне оралады 4, 31 бет .
Баға Ұсыныс
P0
Р1 Жетiспеушiлiк
Сұраныс
0 Ұсыныс Q0 Сұраныс Көлем
көлемi
көлемi
Сурет-3 – Нарықтағы тепе-теңдiктiң жетiспеушiлiгi
Жалпы осы жоғарыдағы сызылған графиктер бойынша нарықтың тепе-
теңдiгiнiң, бағаның жоғары және төмен деңгейiнiң белгiленуiнен болатын
байланыстарды келесi 1-шi кестеден көруге болады 3, 47 бет .
Кесте 1
Нарық тепе-теңдiгi және оған бағаның өзгеруiнiң әсерi
Нарықтық жағдай Сұраныс көлемi мен Нарықтық тепе-теңдiк
ұсыныс көлемi арасындағыбаға
байланыс
Тепе-теңдiк QD = QS Тепе-теңдiк
Тапшылық QD QS Төмендейдi
Артықшылық QD QS Жоғарылайды
ә) Нарық тепе-теңдiгiне әсер ететін факторлар
Сұраныс және ұсыныс көлемiне рыноктық экономикада бағалы және бағалы
емес факторлар әсер етедi. Мұндағы бағалы факторлардың әсер етуi сұраныс
пен ұсыныстың көлемiн 2-шi суреттегiдей сұраныс қисығы бойымен жылжытады,
яғни сұраныс заңына сәйкес. Ал бағалы емес факторлар (салықтар, несиелер,
бiрiн-бiрi ауыстырушы және толықтырушы тауарларға бағаның немесе сұраныстың
өзгеруi, тұтынушылардың табысының өзгерiсi және т.б.) сұраныс көлемiнiң
немесе сұраныс қисығының дерлiк оңға немесе солға жылжуымен көрiнiс табады.
Баға
Ұсыныс (S)
Р2
Р1 Сұраныс (D)
Q2 Q1 Q3 Өнiм көлемi
Сурет-2 – Нарықта сұраныс пен ұсынысқа баға өзгерісі факторының әсер етуі
Суреттен көрiп отырғанымыздай, сұраныс функциясының керi тәуелдiлiгi,
егер баға Р1 ден Р2-ге дейiн өссе, сұраныс шамасы Q1-ден Q2-ге дейiн
төмендейтiн түрiн бiлдiредi. Ал ұсыныс баға өскен сайын өсіп отырады. Яғни,
Q1-ден Q3 -ге дейiн.
Бұған келесi түрде түсiнiктеме беруге болады. Бiрiншiден адамдар
қымбаттаған тауарды басқа тауарға ауыстыра бастайды, екiншiден бағаның
көтерiлуiне байланысты өздерiн кедей сезiнiп олар осы тауарды тұтынуын
қысқарта бастайды.
Тауардың пайдалылығы барма немесе жоқпа, белгiлi бiр адам үшiн егер
пайдалылығы болған жағдайда ол пайдалылықтың деңгейi қандай, демек ол
игiлiк қандай деңгейде қажетiн тұтынушының қажетiн орындайды. Осыны әрбiр
тұтынушы өзiнше субъективтi анықтайды. Осыған сәйкес рынокта рыноктық баға
деңгейiн белгiлейдi.
Өндiрушi мен тұтынушы арасындағы бәсеке және мәмiлелер бағаға әсер
етiп, рыноктық бағаны қалыптастырады. Ал бағаға сүйене отырып, тұтынушылар
көптеген экономикалық шешiмдер қабылдайды. Мiне бұл жағдай тұтнушылар мiнез-
құлығын және нарықта сұранысты қалыптастырады.
Пайдалылық пен бағының ара қатынасы келесiдей анықталады:
1) Егер игiлiк құнды болмаса, оның бағасы жоқ немесе төмен болып
табылады;
2) Неғұрлым игiлiктiң құны жоғары болса, соғырлым оның бағасы жоғары
болады және ол тұтынушы үшiн максималды қанағаттандыруға тең.
Алайда пайда деңгейiне тек қана пайдалылық емес, одан басқа өндiрiс
шығындары да әсер етедi. Өндiрiс шығыны анығында бағаның ең төменгi
деңгейiн белгiлейдi. Сондықтан әйгiлi экономистер Маршалл мен Маркс осы
екеуiнiң арасындағы байланысты айтып кеткен. Сонымен, игiлiктiң пайдалылығы
бағаны анықтайды, ал баға тұтынушының мiнез-құлығын анықтайды. Былайша
айтсақ пайдалылық сұранысты қалыптастырады.
Әрбiр экономиалық тепе-теңдiк сол модельдi түсiндiре алатын
айнымалылар белгiлi бiр теңдестiк жағдайына келген уақытта болады. Егер,
бiз осы нарық механизмiнiң басты элементi сұраныс қисығы мен ұсыныс қисығын
бiр графикке салатын болсақ, онда ол екеуiнiң қиылысу нүктесi нарықтық
тепе-теңдiк деп аталады. Оны келесi 16-шы суреттен көре аламыз.
Баға Ұсыныс
P0 Тепе-теңдiк
Сұраныс
0 Q0 Көлем
Сурет-16 – Рыноктың сұраныс пен ұсыныс және баға негiзiндегi тепе-
теңдiгi
Суреттен көрiп отырғанымыздай, қисықтарының қиылысу нүктесiндегi баға
Р0 – нарықтық теңдестiк бағаны, ал Q0 – қиылысу көлемi – сұраныс пен ұсыныс
бiр-бiрiне тең болатын теңдестiк көлемiн көрсетедi.
Бұл тепе-теңдiк жағдайда тұтынушы қанша қаласа соны тұтына алады, ал
өндiрушi де қанша өндiрсе соны сата алады. Осы өндiрушi мен тұтынушының
көлемдерi дәлме-дәл келуi тепе-теңдiк нарықтық бағаны көрсетедi. Кейде бұл
бағаны таза нарық бағасы деп те атайды, өйткенi ол нарыққа қатысушылардың
барлығын қанағаттандырады.
Рынок тепе-теңдiгiне сұраныс пен ұсыныстың өзгеруiнен болатын жалпы
нарық тепе-теңдiгiнiң өзгеруiн қарастырайық.
Мысалы, балмұздақ өндiретiн фирманы алайық. Биылғы жылы жаз айлары өте
ыстық болды деп алып, оның балмұздақ рыногына қалай әсер ететiнiн көрсек.
Әрине, жаздың ыстық болуы әрбiр тұтынушының жылдағы көлемiнен артық
тұтынуына алып келедi. Яғни, ол 4-шi суреттегiдей сұраныс қисығы D1-ден D2-
ге өседi. Сонымен қоса тепе-теңдiкбаға 50 теңгеден 75 теңгеге өседi, ал
тепе-теңдiк көлем 7 балмұздақтан 10 балмұздаққа артады. Оны келесi 17-шi
суреттен көре аламыз.
Балмұздақ
бағасы
Ұсыныс
75 В
50 А
Сұраныс “D2”
Сұраныс “D1”
0 7 10 Балмұздақ саны
Сурет-17 – Сұраныс өсуiнiң нарықтың тепе-теңдiкке әсерi
Суреттен көрiп отырғанымыздай, сұраныс өскен кезде жалпы тепе-теңдiк
бұрынғы А нүктесiнен жаңа тепе-теңдiк жағдайға В нүктесiне келедi.
Бұл жағдайда фирманың сұраныс қисығы өзгермейдi, бiрақ олардың өнiм
көлемi өзгередi. Жалпы ұсыныс қисығының жылжуы ұсыныстың өзгеруi деп
аталады. Ұсыныс қисығының жылжуы ұсыныс көлемiнiң өзгеруi деп аталады.
Жоғарғы тақырыптарда бiз нарықта тепе-теңдiктi жағдайды, нарықтық
қызмет етуi оның элементтерiне, атап айтқанда сұраныс пен ұсынысқа,
бәсекеге және олардың негiзiнде қалыптасқан бағаға байланысты болады.
Ендi осы нарықтық экономиканың тепе-теңдiгiне мемлекеттiң әр түрлi
саясаттар арқылы әсерiн, оның экономикалық жүргiзген реформаларының
тиiмдiлiгi мен терiс жақтарын көрсек.
Бiрақ мемлекет баға деңгейiн белгiлегенде оның алдында екi сұрақ
тұрады. Бiрiншiсi мемлекеттiң өндiрушiлер қалауы бойынша бағаның жоғары
деңгейiн белгiлеу, екiнщiден бағаны сұраныс жағдайына байланысты төмен баға
деңгейiн белгiлеу.
Ендi ұсыныстың өзгеруiн қарастырайық.
Балмұздақ
бағасы S2
75 В S1
А
50
D
0 4 7 Балмұздақ саны
Сурет-20 – Ұсыныстың кемуiнiң нарықтың тепе-теңдiкке әсерi
Алдынғы тақырыпта бiз нарық тепе-теңдiгiне бағаның тепе-теңдiктен
ауытқуының әсерлерiн қарастырдық. Ендi нарық тепе-теңдiгiне сұраныс пен
ұсыныстың өзгеруiнен болатын жалпы нарық тепе-теңдiгiнiң өзгеруiн
қарастырайық.
Мысалы, балмұздақ өндiретiн фирманы алайық. Биылғы жылы жаз айлары өте
ыстық болды деп алып, оның балмұздақ рыногына қалай әсер ететiнiн көрсек.
Әрине, жаздың ыстық болуы әрбiр тұтынушының жылдағы көлемiнен артық
тұтынуына алып келедi. Яғни, ол 4-шi суреттегiдей сұраныс қисығы D1-ден D2-
ге өседi. Сонымен қоса тепе-теңдiкбаға 50 теңгеден 75 теңгеге өседi, ал
тепе-теңдiк көлем 7 балмұздақтан 10 балмұздаққа артады. Оны келесi 4-шi
суреттен көре аламыз.
Суреттен көрiп отырғанымыздай, сұраныс өскен кезде жалпы тепе-теңдiк
бұрынғы А нүктесiнен жаңа тепе-теңдiк жағдайға В нүктесiне келедi.
Бұл жағдайда фирманың сұраныс қисығы өзгермейдi, бiрақ олардың өнiм
көлемi өзгередi. Жалпы ұсыныс қисығының жылжуы ұсыныстың өзгеруi деп
аталады. Ұсыныс қисығының жылжуы ұсыныс көлемiнiң өзгеруi деп аталады.
Балмұздақ
бағасы
Ұсыныс
75 В
50 А
D2
D1
0 7 10 Балмұздақ саны
Сурет-4 – Сұраныс өсуiнiң нарықтың тепе-теңдiкке әсерi
Ендi ұсыныстың өзгеруiн қарастырайық. Мысалымызға келсек егерде келесi
жылы жазда сол қалада жер сiлкiнiсi болып, бiрнеше балмұздақ шығаратын
фирма өндiрiсiн тоқтатты дейiк. Онда нарықта өндiрушiлер саны азаяды, ал
сұраныс өзгерген жоқ. Онда 5-шi суреттегiдей ұсыныс қисығы S1-ден S2 –ге
кемидi. Нарықта сұраныс сол қалпында, ал ұсыныс кемуiнен баға тағы да 50
теңгеден 75 теңгеге өседi, ал тепе-теңдiк көлем 7 балмұздақтан 4
балмұздаққа кемидi.
Балмұздақ бағасы
75 В S1
А
50
D
0 4 7 Балмұздақ саны
Сурет-5 – Ұсыныстың кемуiнiң нарықтың тепе-теңдiкке әсерi
Ендi сұраныс пен ұсыныс қисығының бiр мезгiлде өзгеруi, олардың
әрбiреуiнiң өзгеру өлшемiне байланысты 6-шы (а) суретте сұраныс көбiрек
өсуiнiң және ұсыныс азырақ кемидi, ал (ә) суретте ұсыныс көп мөлшерде
өзгерiп, ал сұраныс мардымсыз өзгерсе , онда тепе-теңдiк көлемiсол мөлшерге
кемидi.
Балмұздақ
бағасы
S2
В S1
P2
P1 А
D2
D1
0 Q1 Q2 Балмұздақ саны
Балмұздақ
бағасы S2
B
P1 S1
А
P2
D2
D1
0 Q2 Q1 Балмұздақ саны
Сурет-6 – Сұраныс пен ұсыныстың жылжу мөлшерiнiң нарықтық тепе-
теңдiкке әсерi
2 НАРЫҚТЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДIККЕ МЕМЛЕКЕТТIҢ ӘСЕРI
а) Мемлекеттiң нарықтық тепе-теңдiкке баға белгiлеу арқылы әсерi
Жоғарғы тақырыптарда бiз нарықта тепе-теңдiктi жағдайды, нарықтық
қызмет етуi оның элементтерiне, атап айтқанда сұраныс пен ұсынысқа,
бәсекеге және олардың негiзiндеқалыптасқан бағаға байланысты болады.
Ендi осы нарықтық экономиканың тепе-теңдiгiне мемлекеттiң әр түрлi
саясаттар арқылы әсерiн, оның экономикалық жүргiзген реформаларының
тиiмдiлiгi мен терiс жақтарын көрсек.
Бiрiншiден мемлекет экономикалық саясатты баға арқылы арқылы жүргiздi
деп есептейiк. Мысалы, мемлекеттiң ең төменгi жалақы деңгейiн белгiлеуi.
Негiзiнен мемлекет нарықтың нарықтың тепе-теңдiгi бұзылып, нарықтағы баға
сатушылар және сатып алушылар әдiлетсiз жүргiзiлгенде қолданады.
Бiрақ мемлекет баға деңгейiн белгiлегенде оның алдында екi сұрақ
тұрады. Бiрiншiсi мемлекеттiң өндiрушiлер қалауы бойынша бағаның жоғары
деңгейiн белгiлеу, екiнщiден бағаны сұраныс жағдайына байланысты төмен баға
деңгейiн белгiлеу.
Бiрiншi жағдайда мысалы, мемлекет жоғары баға деңгейiн белгiледi деп
қарасақ, онда нарықта келесi 7-шi суреттегiдей жағдай орын алады. Бұл
жағдайда 7-шi (а) суретте шектi белгiленген баға жоғары деңгейге
байланыссыз деп аталады.
P P
(а) S (ә)
S
Бағаның
жоғары деңгейi
D Жетiспеушiлiк D
0 Q* Q 0 Q2 Q1 Q
Сурет-7 – Нарықта мемлеттiң жоғары баға деңгейiн белгiлеуi
Яғни, (а) суретте нарықтық күш табиғи түрде экономикалық тепе-теңдiкке
жылжиды. Бұл дегенiмiз жоғары бағаны белгiлеу ерекше жағдайларға алып
келмейдi. Ал 7-шi (ә) суреттегiдей мемлекет тепе-теңдiк бағадан төмен баға
деңгейiн белгiлесе, онда нарықта өндiрушiлердiң азаюына алып келедi. Бұл өз
кезегiнде төмен баға тұтынушыларды көбейтiп, өндiрушiлердiң аз болуына,
яғни нарықта жетiспеушiлiктiң орын алуына әкеледi.
Бұл кезде тұтынушылар кезекке тұрады, егер бұрынғы бағамен тұтынып
жүргендер туарды арзан бағамен алғанмен, олар кезекке тұратын уақытының
болмауы себебiнен бұрынғы деңгейiндегi сұранысын да қанағаттандыра алмауы
мүмкiн. Суреттен көрiп отырғанымыздай жоғары бағаның белгiленуi нарықта
жетiспеушiлкке алып келедi.
Ендi келесi жағдай мемлекеттiң нарық тепе-теңдiгiне баға белгiлеуде
төмен баға деңгейiн белгiлеу саясатын iске асырды деп есептейiк. Мысалы,
мемлекет еңбек ақының минималды деңгейiн белгiлейдi.
Бiздiң елiмiзде бүгiнде еңбекақының миималды деңгейi 5500 теңге
төңiрегiнде болып отыр. Ол үшiн еңбек нарығы тепе-теңдiгiне келуiмiз керек.
Еңбек нарығында жұмысшылар еңбек ұсынысын анықтайды, ал фирмалар еңбекке
деген сұранысты анықтайды.
Келесi 8-шi (ә) суретте еңбек нарығының минималды еңбекақы мөлшерi
белгiленген кездегi жағдайын көрсете алады. Мұнда еңбек ұсынысы еңбек
сұранысынан асып кетедi. Ол дегенiмiз еңбекақының минималды деңгейiн
белгiлеу экономикада активтi халықтың санын көбейтедi, бiрақ жұмыс таба
алмағандардың кiрiсiн төмендетедi.
Жалақы Жалақы
(а) S (ә)
S
Артықшылық
W0 W0
W1
D D
0 Q* Еңбек көлемi Q1
Q2
Сурет-7 – Нарықта мемлеттiң минималды деңгейiн белгiлеуi
Суреттен көрiп отырғанымыздай, еңбекақының минималды деңгейiн
белгiлеуi ңбек нарығының тепе-теңдiк жағдайында жұмысшылар санын көбейтедi,
ал мұның салдарынан еңбек нарығында жұмыс күшi артықшылығы пайда болады.
Сондй-ақ мұндағы Q1 еңбек сұранысының көлемiн көрсетсе, ал Q2 еңбек
ұсынысының көлемiн көрсетiп отыр.
Экономикада сарапшылардың зерттеуi бойынша минималды баға деңгейiнiң
10%-ға өсуi, халықтың активтiлiгiн 1-3%-ға өсiредi. Бұл мемлекеттiң саясаты
әлеуметтiк саладағы халықтың кедей тобының деңгейiн көтеретiн бiрден-бiр
саясат болып табылады.
ә) Нарықтық тепе-теңдiктi салық арқылы реттеу
Қоғамдық шаруашылықта мемлекеттiң өмiр сүруiнiң негiзi бұл салық болып
табылады. Сондай-ақ мемлекеттiң нарықтық тепе-теңдiкке әсерiнiң бiрi ол
салықтық реттеу болып табылады. Мемлекеттiң салық саясаты бұл нарықта
ресурстарды көбейту, қоғамдық мақсаттарға бағытталған қызметтерге
жұмсалады.
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмiнде де қаржы және оның негiзiндегi салық жүйесi мен салық
салу механизмi зор рол атқарады.
Қаржылық реттеудің басты мазмұны фискалдық саясаты – бюджет
(мемлекеттің шығыстары) мен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде
затталады. Тікелей қаржылық реттеудің процесін жүргізе отырып, ұлттық
табыстарға кәсіпорындардың, аймақтардың үлесін көбейту немесе азайту арқылы
мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады.
Дискрециялық емес фискалдық саясат акценттті нарықтық өзін-өзі
реттеуге қоя отырып, мемлекеттің қаржы процестеріне аз араласуын қажет
етеді.
Дискрециялық емес фискалдық саясат автоматты, яғни кіріктірме
тұрақтандырғыштардың механизмі негізінде іс-әрекет етеді. Бұл жағдайда
экономикалық циклдің түрлі фазаларында салық алынымдарының сомасы ұлттық
өнімнің мөлшеріне тепе-тең түрінде түрленеді: өрлеу кезінде сұранымды
шектей отырып, салық түсімдері өседі және автоматты түрде экономикалық
өсуді тежейді. Құлдырау кезінде, керісінше, ұлттық өндірістің азаюын
жеңілдете отырып, салық түсімдері төмендейді. Келесі 2-ші суреттен
мемлекеттің шығыстары мөлшерінің (G сызығы) тұрақтылық жағдайы кезінде бұл
өзгерістер салықтардың өзгерісі ( Т сызығы) көрсетілген:
Автоматты тұрақтандырғыштардың іс-әрекетінің маңызды ерекшелігі бюджет
тапшылықтары мен артығын реттеу болып табылады: бюджет тапшылығы өрлеу
фазасында қысқарады, онан кейін жоғалады және бюджет артығы пайда болады,
бұл инфляцияны тежеуге жәрдемдеседі, өйткені ұлттық өнімнің жоғары деңгейі
инфляциямен жалғасады; құлдырау фазасында құлдырауды жоюға ынталандыратын
бюджет тапшылығы біртіндеп өсе бастайды.
Тәжірибеде тепе-теңдік үлгілерінде қаралған тәуелділіктер қосымша
факторлардың әсерін бастан кешіреді:
1. Фискалдық саясаттың қабылданатын шараларының уақыттылығы;
2. Ығыстыру әрекетінің іс әрекеттілігі, бұл ақша нарығында пайыздық
мөлшерлемелердің өсуімен байланысты үкімет шығыстарының көбеюі кезінде
жекеше инвестициялар элементтерінің қысқаруында көрінеді.
3. Сұранымды ынталандыру жиынтық ұсынымға әсер етеді, бұл бағалардың
инфляциялық көбеюіне әсерін тигізеді және жиынтық шығыстардың көбею
әсерін төмендетеді;
Т
G+Т Тапшылық Артықшылық
G
0 Q1 Q2 Q3
Cурет-2 – Экономикаға салық өзгерісінің жалпы әсері
Сондықтан ынталандырушы фискалдық саясаттың шаралары жоғарыда айтылған
факторлардың іс-әрекетінен әлсіреуі мүмкін. Сөйтіп, кейнсшілдік тауарлар
мен қызметтер көрсетуге болатын сұранымды экономиканы реттеудің негіз
қалаушы факторы ретінде болып көрінеді: мемлекет жиынтық сұранымды
ынталандыруға мүмкіндік түғызады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz