Судьяның кәсіби мамандығының кейбір мәселелері
Кіріспе
І тарау. Судьяның кәсіптік қызметі мен құқықтық санасы
ІІ тарау. Судьяның кәсіптік жарамдылығы
ІІІ тарау. Судьяның біліктілігі, шеберлігі.
ІY тарау. Сот қызметіне жарамды адамдарға қойылатын жеке.психологиялық алғышарттар.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І тарау. Судьяның кәсіптік қызметі мен құқықтық санасы
ІІ тарау. Судьяның кәсіптік жарамдылығы
ІІІ тарау. Судьяның біліктілігі, шеберлігі.
ІY тарау. Сот қызметіне жарамды адамдарға қойылатын жеке.психологиялық алғышарттар.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасындағы судьяның кәсіптік қызметі мен жарамдылығын және жұмысының сапасын зерттеп зерделеуге арналған.
Сот жүйесi мен қызметiн түпкiлiктi қайта құру, сот iсiндегi кәсiпқойлықты, тәуелсiздiктi баянды ете отырып, сот iсiн жүргiзу тиiмдiлiгін жоғары дәрежеге жеткiзу, бүгiнгi күннiң бірден-бір көкейкестi мәселесi болып табылады.
Қара қылды қақ жарып төрелiк айту кәсiби бiлiмi терең, адамгершiлiгi мол, тәжiрибелi, өресi биiк, қиянатқа жаны қас, адамдарға ғана лайық. Өмiрде болатын әртүрлi жанжалдарға тоқтам салып, жүгiнуге келген тараптардың талабын қанағаттандыру үшiн заңға негiзделген қаншама ақыл, тәсiл, дарын керек.
Сот пен судьяның адам мен қоғам алдындағы жауапкершiлiгi өте жоғары. Адам тағдырына байланысты билiк айту, үкiм (шешiм, қаулы) шығару оңай емес. Күрмеуi қиын сұрақтардың жауабын тауып, шынайы шындықтың түбiне жету үшiн арнайы бiлiм, кәсiби даярлық, зеректiк, қабiлет, мол тәжiрибемен қатар, заңдарды жетiк бiлу және оны дұрыс талдап, қолдана бiлу керек.
Қазiр қалың көпшiлiк бұрынғыдай атқарушы билiкке көп шағымданбайды. Арыз-шағымын айтып, соттарға жүгiнуге бейiм. Бұл сот билiгiне халық сенiмiнiң артқандығының белгiсi.
Қазақстан Республикасының атынан әдiлдiктi жүзеге асыратын орган - сот болса, судья – сот билiгiн жүзеге асыратын, ерекше өкiлеттi тұлға, мемлекеттiк билiктiң өкiлi.
Сот жүйесi мен қызметiн түпкiлiктi қайта құру, сот iсiндегi кәсiпқойлықты, тәуелсiздiктi баянды ете отырып, сот iсiн жүргiзу тиiмдiлiгін жоғары дәрежеге жеткiзу, бүгiнгi күннiң бірден-бір көкейкестi мәселесi болып табылады.
Қара қылды қақ жарып төрелiк айту кәсiби бiлiмi терең, адамгершiлiгi мол, тәжiрибелi, өресi биiк, қиянатқа жаны қас, адамдарға ғана лайық. Өмiрде болатын әртүрлi жанжалдарға тоқтам салып, жүгiнуге келген тараптардың талабын қанағаттандыру үшiн заңға негiзделген қаншама ақыл, тәсiл, дарын керек.
Сот пен судьяның адам мен қоғам алдындағы жауапкершiлiгi өте жоғары. Адам тағдырына байланысты билiк айту, үкiм (шешiм, қаулы) шығару оңай емес. Күрмеуi қиын сұрақтардың жауабын тауып, шынайы шындықтың түбiне жету үшiн арнайы бiлiм, кәсiби даярлық, зеректiк, қабiлет, мол тәжiрибемен қатар, заңдарды жетiк бiлу және оны дұрыс талдап, қолдана бiлу керек.
Қазiр қалың көпшiлiк бұрынғыдай атқарушы билiкке көп шағымданбайды. Арыз-шағымын айтып, соттарға жүгiнуге бейiм. Бұл сот билiгiне халық сенiмiнiң артқандығының белгiсi.
Қазақстан Республикасының атынан әдiлдiктi жүзеге асыратын орган - сот болса, судья – сот билiгiн жүзеге асыратын, ерекше өкiлеттi тұлға, мемлекеттiк билiктiң өкiлi.
1 Халиков К.Х. Судебная власть на переходном этапе развития государства // Тураби. – 2001. – № 3. – С. 108-128.
2 Мәми Қ. Ә. Қазақстандағы сот реформасының даму кезеңдері. - Астана, 2003. – 259 б.
3 Назарбаев Н.А. Правосудие – это справедливость. Выступление Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева на III съезде судей РК // Юридическая газета. – 2001. – 11 июня.
4 Құқық қорғау органдары: Заң актілерінің жиынтығы // Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы. 2000 жыл 25 желтоқсан. – Алматы: Юрист, 2003. – 3-19 бб.
5 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жылғы 30 тамыз. - Алматы, 2006. – 31 б.
6 Назарбаев Н. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы, 2005. – 48 б.
7 Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы (негізгі бағыттар): Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы 12 ақпандағы № 1569 қаулысымен бекітілген. – Алматы, 1994. - 21 б.
8 Халиқов К. Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары. – Алматы, 1995. – 173 б.
9 Халиков К.Х., Серімов Е.Е. Сот шешендігі. Оқу құралы. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2006. – 218 б.
10 Мами К. Становление и развитие судебной власти в Республике Казахстан. – Астана: Елорда, 2001. – 352 с.
11 Мами К.А., Омарханов К.А. Комментарий к Конституционному закону Республики Казахстан «О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан». – Астана, 2003. – 468 с.
12 Мами К.А. Конституционная законность и судебная власть в Республике Казахстан: Основные тенденции и приоритеты. – М.: Наука, 2004. – 310с.
13 Настольная книга судьи. Аторский коллектив. – М.: Юридическая литература, 1972. – 741 с.
14 Судоустройство и правоохранительные органы в российской Федерации: Учебник / отв. ред. В.И. Шевцов. – М.: Проспект, 1996. – 352 с.
15 Мурадьян Э.М. Истина как проблема судебного права. – М.: Былина, 2002. – 287 с.
16 Лебедев В.М. Судебная защита свободы и личной неприкосновенности граждан на предварительном следствии: Учебное пособие. – М., 2001. – 159 с.
17 Лебедев В.М. Становление и развитие судебной власти в Российской Федерации. – М., 2000. – 368с.
18 Этика судьи: Пособие для судей / науч. ред. Н.В. Радутная. – М., 2002. – 211 с.
19 Становление судебной власти в обновляющейся России / отв. ред. Б.Н. Топронин. – М., 1997. – 56 с.
20 Воскобитова Л.А. Сущностные характеристики судебной власти. – Ставрополь, 2003. – 160 с.
21 Правоохранительны органы Российской Федерации / под ред. В.П. Божьева. – М.: Спарк, 2002. – 400 с.
22 Халдеев Л.С. Судья в уголовном процессе: Практическое пособие. – М.: Юрайт, 2000. – 210 с.
23 Научно-практический ккомментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Российской Федерации / под ред. В.М. Лебедева. – М.: Спарк, 2002. – 1007 с.
24 Комментарий к уголовно-процессуальному кодексу Российской Федерации / отв. ред. И.Л. Петрухин. – М.: Проспект, 2004. – 1032 с.
25 Уголовный процесс / под ред. В.П. Божьева. – М.: Спарк, 2002. – 704 с.
26 Смирнов А.В., Калиновский К.Б. Уголовный процесс. – М.: Питер, 2005. – 699 с.
27 Сәбікенов С.Н. Салыстырмалы мемлекеттік құқық: Оқулық. – Алматы: Өркениет, 2000. – 408 б.
28 Куликов В.В. Советские суды-детище Октября, воплощение ленинских идей о правосудии // Советское государство и право. – 1967. – № 11. – С. 211.
29 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. – М., 1968. – Т 1. – 470 с.
30 Строгович М.С. Демократические основы советского социалистического правосудия. – М., 1965. – 256 с.
31 Добровольская Т.Н. Народный суд-основное звено судебной системы СССР. – М., 1956. – 129 с.
32 Рахунов Р.Д. Роль В.И. Ленина в создании и организации советского суда // В сб.: В.И. Ленин о законности и правосудии. – М., 1970. – С. 5-29.
33 Дьяченко М.С. Первые декреты о суде. – М., 1957. – С. 241.
34 Кожевников М.В. История советского суда. – М., 1957. – С. 431.
35 Строгович М.С. Демократические основы правосудия // Еженедельник советской юстиции. - 1927. - № 346.
36 Сапаргалиев М.С. Организация советского суда в Казахстане (октябрь 1917-июль 1918). – Алма-Ата, 1954. – 113 с.
37 Сапаргалиев М.С. История народных судов Казахстана (1917-1965). - Алма-Ата, 1966. – 448 с.
38 Сапаргалиев М.С. Возникновение и развитие судебной системы советского Казахстана (1917-1967). – Алма-Ата, 1971. – 416 с.
39 История государства и права Советского Казахстана (1917-1925) / под ред. академика С.З. Зиманова, профессора М.А. Биндера. - Алма-Ата, 1961. – Т 1. – 395 с.
40 История государства и права Советского Казахстана (1926-1937) / под ред. академика С.З. Зиманова, профессора М.А. Биндера. - Алма-Ата, 1963. – Т 2. – 398 с.
41 История государства и права Советского Казахстана (1938-1958) / под ред. академика С.З. Зиманова, профессора М.А. Биндера. - Алма-Ата, 1965. – Т 3. – 318 с.
42 Шаламов М. Судебное устройство Казахстана. - М., 1941. – 120 с.
43 Сборник нормативных актов и инструктивных материалов к изучению курса: Организация суда и прокуратуры в СССР. – М., 1965. – 139 с.
44 Назарбаев Н. Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. - 2003. – 4 көкек.
45 Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. – Алматы, 2003. – 208 б.
46 Алексеев А.А. Социальная ценность права в социалистическом обществе. – М.: Юридическая литература, 1971. – 223 с.
47 Шарипов Ш. Судьяның тәуелсізідігі: Оқу құралы. – Алматы: Данекер, 2003. – 207 б.
48 Ларин А.М. Коренным образом изменить подготовку следователей // Социалистическая законность. – 1965. – № 2. – С. 59-78.
49 Морщакова Т.Г., Петрухин И.Л. Социологические аспекты изучения эффективности правосудия // Право и социология. – М., 1973. – С. 253-269.
50 Петрухин И.Л. Батуров Г.П., Морщакова Т.Г. Теоретические основы эффективности правосудия // Право и социология. – М., 1979. – С. 375-394.
51 Радутная Н.В. Народный судья: профессиональное мастерство и подготовка. – М., 1977. – 143 с.
52 Кудрявцев В.Н. Правовое поведение: норма и патология. – М., 1982. – 150 с.
53 Банин В.А. Структура предмета доказывания в советском уголовном процессе. – Уфа, 1976. – 261 с.
54 Банин В.А. Предмет доказывания в советском уголовном процессе. –Воронеж, 1978 – 382 с.
55 Банин В.А. Предмет доказывания в советском уголовном процессе. –Саратов, 1981. - 327 с.
56 Горский Г.Д., Кокорев Л.Д., Элькинд П.С. Проблема доказательств в советском уголовном процессе. – Воронеж, 1978. – 197 с.
57 Ларин А.М. Проблемы расследования в советском уголовном процессе: автореф. дис…д-ра юрид. наук. – М., 1970. – 38 с.
58 Гиндеев П. Философия и социальное познание. – М., 1977. – 389 с.
59 Добровольская Т.Н. Советское правосудие развитого социалистического общества. - М., 1965. – 351 с.
60 Мельников А.А. Понятие и содержание правосудия. Осуществление правосудие только судом // Конституционные основы правосудия в СССР. - М., 1981. – С.150.
61 Бойков А.Д. Сущность социалистического правосудия и его виды // Вопросы борьбы с преступностью. – М., 1982. – Вып. 34. – С. 144.
62 Халиков К.Х. Проблемы судебной власти в Республике Казахстан (теоретические и уголовно-процессуальные исследование): дис…д-ра юрид. наук. – Алматы, 1998. – 323 с.
63 Керимов Д.А. Право, правосознание, мировоззрения // Советское государство и право. – 1975. – № 7. – С.166.
64 Керимов Д.А. Соотношение теоретической и практической деятельности в процессе познание права // Советское государство и право. – 1980. – № 3. – С. 167.
65 Парыгин Б.Д. Основы социально-психологической теории. – М., 1974. –395 с.
66 Назаренко Е.В. Социалистическое правосознание и советское правотворчество. – Киев, 1968. – 301 с.
67 Лукашева Е.А. Социалистическое правосознание и законность. - М., 1973. – 239 с.
68 Чефранов В.А. Правовое сознание как разновидность социального отражения. - Киев, 1976. – 256 с.
69 Остроумов Г.С. Правовое осознание действительности. - М., 1973. – 346 с.
70 Потопейко Д.А. Правосознание как особое общественное явление. - Киев, 1970. – 229 с.
71 Козюбра Н.И. Социалистическое правосознание. Диалектика формирования и развития. – Ярославль, 1979. – 115 с.
72 Сапун В.А. Социалистическое правосознание и реализация советского права. – Владивосток, 1984. – 136 с.
73 Алексеев С.С. Общая теория права. – М., 1981. – Т 1. – 321 с.
74 Ратинов А.Р. Структура и функции правового сознания // Проблемы социологии права. – Вильнюс, 1970. – Вып. 1. – С. 95.
75 Сабо И. Основы теории права. – М., 1974. – 231 с.
76 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификация преступлений. - М., 1972. – 352 с.
77 Платонов К.К. Проблемы способностей. – М., 1972. – 218 с.
78 Теория доказательств в советском уголовном процессе. – М., 1973. – 735 с.
79 Дубинский А.Я. Исполнение процессуальных решений следователя. Правовые и организационные проблемы. – Киев, 1984. – 131 с.
80 Строгович М.С. Проверка законности и обоснованнсти судебных приговоров. – М., 1956. – 189 с.
81 Яковлев А.М. Принципы социальной справедливости и основания уголовной ответственности // Сов. государство и право. – 1982. – №3. – С. 167.
82 Давыдов П.М. Обвинение в советском уголовном процессе. - Свердловск, 1984. – 158 с.
83 Советский уголовный процесс / под ред. В.П. Нажимова, В.П. Резепова. – М., 1980. – 568 с.
84 Ткачевский Ю.М. Давность в советском уголовном праве. – М., 1978. –213 с.
85 Гальперин И.М. Взаимодействие государственных органов и общественности по борьбе с преступностью. – М., 1973. – 238 с.
86 Перлов И.Д. Исполнение приговора в советском уголовном процессе. –М., 1963. – 202 с.
87 Стецовский Ю.И. Уголовно-процессуальная деятельность адвоката. – М., 1982. – 303 с.
88 Мотовиловкер Я.О. О сущности, гарантийном значении и пределах действия презумпции невиновнсти в советском уголовном процессе // Проблемы советского законодательства об охране прав граждан в сфере борьбы с преступностью. – Ярославль, 1984. – С. 121.
89 Строгович М.С. Судебная этика. – М., 1983. – 408 с.
90 Мотовиловкер Я.О. Мотивировка судом правильности применения законов // Правоведение. – М., 1984. – № 3. – С.140-158.
91 Резник Г.М. Внутреннее убеждение при оценке доказательств. – М., 1977. – 143 с.
92 Строгович М.С. Материальная истина и судебные доказательства в советском уголовном процессе. – М., 1955. – 276 с.
93 Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому уголовному праву. –Киев, 1980. – 238 с.
94 Ной И.С. Сущность и функции уголовного наказания в Советском государстве (политико-юридическое исследование). – Саратов, 1973. – 219 с.
95 Кругликов Л.Л. Смягчающие обстоятельства в советском уголовном праве. – Ярославль, 1977. – 175 с.
96 Якуб М.Л. Демократические основы советского уголовно-процессуального права // Правоведение. – М., 1960. – С. 142-151.
97 Томин В.Т. Понятие цели советского уголовного процесса // Правоведение. – М., 1969. – № 4. – С. 141-162.
98 Оганесян Р.М. Оправдательный приговор в советском уголовном процессе. – Ереван, 1972. – 211 с.
99 Пастухов М.И. Оправдание подсудимого. – Минск, 1985. – 197 с.
100 Строгович М.С. Об оправдании ввиду необходимости участия подсудимого в совершении преступления // Правоведение. – М., 1983. – № 5. – С. 145-162.
101 Фаткуллин Ф.Н. Обвинение и судебный приговор. – Казань, 1964. – 389 с.
102 Давыдов П.М. Обвинительный приговор-основная форма реализации уголовной ответственности. – Свердловск, 1972. – 216 с.
103 Скворцов Н.Ф. Оправдание за неустановлением события преступления // Советская юстиция. – М., 1970. – № 10. – С. 96-123.
104 Мотовиловкер Я.О. Основной вопрос уголовного дела (вопросы факта и права). – Воронеж, 1984. – 117 с.
105 Стойко Н.Г. Недоказанность обстоятельств уголовного дела. –Красноярск, 1974. – 137 с.
106 Строгович М.С. Право обвиняемого на защиту и презумпция невиновности. – М., 1984. – 143 с.
107 Либус И.А. Презумпция невиновности в советском уголовном процессе. – Ташкент, 1981. – 273 с.
2 Мәми Қ. Ә. Қазақстандағы сот реформасының даму кезеңдері. - Астана, 2003. – 259 б.
3 Назарбаев Н.А. Правосудие – это справедливость. Выступление Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева на III съезде судей РК // Юридическая газета. – 2001. – 11 июня.
4 Құқық қорғау органдары: Заң актілерінің жиынтығы // Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы. 2000 жыл 25 желтоқсан. – Алматы: Юрист, 2003. – 3-19 бб.
5 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жылғы 30 тамыз. - Алматы, 2006. – 31 б.
6 Назарбаев Н. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы, 2005. – 48 б.
7 Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы (негізгі бағыттар): Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы 12 ақпандағы № 1569 қаулысымен бекітілген. – Алматы, 1994. - 21 б.
8 Халиқов К. Қазақстан Республикасындағы құқық қорғау органдары. – Алматы, 1995. – 173 б.
9 Халиков К.Х., Серімов Е.Е. Сот шешендігі. Оқу құралы. – Қарағанды: Болашақ-Баспа, 2006. – 218 б.
10 Мами К. Становление и развитие судебной власти в Республике Казахстан. – Астана: Елорда, 2001. – 352 с.
11 Мами К.А., Омарханов К.А. Комментарий к Конституционному закону Республики Казахстан «О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан». – Астана, 2003. – 468 с.
12 Мами К.А. Конституционная законность и судебная власть в Республике Казахстан: Основные тенденции и приоритеты. – М.: Наука, 2004. – 310с.
13 Настольная книга судьи. Аторский коллектив. – М.: Юридическая литература, 1972. – 741 с.
14 Судоустройство и правоохранительные органы в российской Федерации: Учебник / отв. ред. В.И. Шевцов. – М.: Проспект, 1996. – 352 с.
15 Мурадьян Э.М. Истина как проблема судебного права. – М.: Былина, 2002. – 287 с.
16 Лебедев В.М. Судебная защита свободы и личной неприкосновенности граждан на предварительном следствии: Учебное пособие. – М., 2001. – 159 с.
17 Лебедев В.М. Становление и развитие судебной власти в Российской Федерации. – М., 2000. – 368с.
18 Этика судьи: Пособие для судей / науч. ред. Н.В. Радутная. – М., 2002. – 211 с.
19 Становление судебной власти в обновляющейся России / отв. ред. Б.Н. Топронин. – М., 1997. – 56 с.
20 Воскобитова Л.А. Сущностные характеристики судебной власти. – Ставрополь, 2003. – 160 с.
21 Правоохранительны органы Российской Федерации / под ред. В.П. Божьева. – М.: Спарк, 2002. – 400 с.
22 Халдеев Л.С. Судья в уголовном процессе: Практическое пособие. – М.: Юрайт, 2000. – 210 с.
23 Научно-практический ккомментарий к Уголовно-процессуальному кодексу Российской Федерации / под ред. В.М. Лебедева. – М.: Спарк, 2002. – 1007 с.
24 Комментарий к уголовно-процессуальному кодексу Российской Федерации / отв. ред. И.Л. Петрухин. – М.: Проспект, 2004. – 1032 с.
25 Уголовный процесс / под ред. В.П. Божьева. – М.: Спарк, 2002. – 704 с.
26 Смирнов А.В., Калиновский К.Б. Уголовный процесс. – М.: Питер, 2005. – 699 с.
27 Сәбікенов С.Н. Салыстырмалы мемлекеттік құқық: Оқулық. – Алматы: Өркениет, 2000. – 408 б.
28 Куликов В.В. Советские суды-детище Октября, воплощение ленинских идей о правосудии // Советское государство и право. – 1967. – № 11. – С. 211.
29 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. – М., 1968. – Т 1. – 470 с.
30 Строгович М.С. Демократические основы советского социалистического правосудия. – М., 1965. – 256 с.
31 Добровольская Т.Н. Народный суд-основное звено судебной системы СССР. – М., 1956. – 129 с.
32 Рахунов Р.Д. Роль В.И. Ленина в создании и организации советского суда // В сб.: В.И. Ленин о законности и правосудии. – М., 1970. – С. 5-29.
33 Дьяченко М.С. Первые декреты о суде. – М., 1957. – С. 241.
34 Кожевников М.В. История советского суда. – М., 1957. – С. 431.
35 Строгович М.С. Демократические основы правосудия // Еженедельник советской юстиции. - 1927. - № 346.
36 Сапаргалиев М.С. Организация советского суда в Казахстане (октябрь 1917-июль 1918). – Алма-Ата, 1954. – 113 с.
37 Сапаргалиев М.С. История народных судов Казахстана (1917-1965). - Алма-Ата, 1966. – 448 с.
38 Сапаргалиев М.С. Возникновение и развитие судебной системы советского Казахстана (1917-1967). – Алма-Ата, 1971. – 416 с.
39 История государства и права Советского Казахстана (1917-1925) / под ред. академика С.З. Зиманова, профессора М.А. Биндера. - Алма-Ата, 1961. – Т 1. – 395 с.
40 История государства и права Советского Казахстана (1926-1937) / под ред. академика С.З. Зиманова, профессора М.А. Биндера. - Алма-Ата, 1963. – Т 2. – 398 с.
41 История государства и права Советского Казахстана (1938-1958) / под ред. академика С.З. Зиманова, профессора М.А. Биндера. - Алма-Ата, 1965. – Т 3. – 318 с.
42 Шаламов М. Судебное устройство Казахстана. - М., 1941. – 120 с.
43 Сборник нормативных актов и инструктивных материалов к изучению курса: Организация суда и прокуратуры в СССР. – М., 1965. – 139 с.
44 Назарбаев Н. Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. - 2003. – 4 көкек.
45 Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. – Алматы, 2003. – 208 б.
46 Алексеев А.А. Социальная ценность права в социалистическом обществе. – М.: Юридическая литература, 1971. – 223 с.
47 Шарипов Ш. Судьяның тәуелсізідігі: Оқу құралы. – Алматы: Данекер, 2003. – 207 б.
48 Ларин А.М. Коренным образом изменить подготовку следователей // Социалистическая законность. – 1965. – № 2. – С. 59-78.
49 Морщакова Т.Г., Петрухин И.Л. Социологические аспекты изучения эффективности правосудия // Право и социология. – М., 1973. – С. 253-269.
50 Петрухин И.Л. Батуров Г.П., Морщакова Т.Г. Теоретические основы эффективности правосудия // Право и социология. – М., 1979. – С. 375-394.
51 Радутная Н.В. Народный судья: профессиональное мастерство и подготовка. – М., 1977. – 143 с.
52 Кудрявцев В.Н. Правовое поведение: норма и патология. – М., 1982. – 150 с.
53 Банин В.А. Структура предмета доказывания в советском уголовном процессе. – Уфа, 1976. – 261 с.
54 Банин В.А. Предмет доказывания в советском уголовном процессе. –Воронеж, 1978 – 382 с.
55 Банин В.А. Предмет доказывания в советском уголовном процессе. –Саратов, 1981. - 327 с.
56 Горский Г.Д., Кокорев Л.Д., Элькинд П.С. Проблема доказательств в советском уголовном процессе. – Воронеж, 1978. – 197 с.
57 Ларин А.М. Проблемы расследования в советском уголовном процессе: автореф. дис…д-ра юрид. наук. – М., 1970. – 38 с.
58 Гиндеев П. Философия и социальное познание. – М., 1977. – 389 с.
59 Добровольская Т.Н. Советское правосудие развитого социалистического общества. - М., 1965. – 351 с.
60 Мельников А.А. Понятие и содержание правосудия. Осуществление правосудие только судом // Конституционные основы правосудия в СССР. - М., 1981. – С.150.
61 Бойков А.Д. Сущность социалистического правосудия и его виды // Вопросы борьбы с преступностью. – М., 1982. – Вып. 34. – С. 144.
62 Халиков К.Х. Проблемы судебной власти в Республике Казахстан (теоретические и уголовно-процессуальные исследование): дис…д-ра юрид. наук. – Алматы, 1998. – 323 с.
63 Керимов Д.А. Право, правосознание, мировоззрения // Советское государство и право. – 1975. – № 7. – С.166.
64 Керимов Д.А. Соотношение теоретической и практической деятельности в процессе познание права // Советское государство и право. – 1980. – № 3. – С. 167.
65 Парыгин Б.Д. Основы социально-психологической теории. – М., 1974. –395 с.
66 Назаренко Е.В. Социалистическое правосознание и советское правотворчество. – Киев, 1968. – 301 с.
67 Лукашева Е.А. Социалистическое правосознание и законность. - М., 1973. – 239 с.
68 Чефранов В.А. Правовое сознание как разновидность социального отражения. - Киев, 1976. – 256 с.
69 Остроумов Г.С. Правовое осознание действительности. - М., 1973. – 346 с.
70 Потопейко Д.А. Правосознание как особое общественное явление. - Киев, 1970. – 229 с.
71 Козюбра Н.И. Социалистическое правосознание. Диалектика формирования и развития. – Ярославль, 1979. – 115 с.
72 Сапун В.А. Социалистическое правосознание и реализация советского права. – Владивосток, 1984. – 136 с.
73 Алексеев С.С. Общая теория права. – М., 1981. – Т 1. – 321 с.
74 Ратинов А.Р. Структура и функции правового сознания // Проблемы социологии права. – Вильнюс, 1970. – Вып. 1. – С. 95.
75 Сабо И. Основы теории права. – М., 1974. – 231 с.
76 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификация преступлений. - М., 1972. – 352 с.
77 Платонов К.К. Проблемы способностей. – М., 1972. – 218 с.
78 Теория доказательств в советском уголовном процессе. – М., 1973. – 735 с.
79 Дубинский А.Я. Исполнение процессуальных решений следователя. Правовые и организационные проблемы. – Киев, 1984. – 131 с.
80 Строгович М.С. Проверка законности и обоснованнсти судебных приговоров. – М., 1956. – 189 с.
81 Яковлев А.М. Принципы социальной справедливости и основания уголовной ответственности // Сов. государство и право. – 1982. – №3. – С. 167.
82 Давыдов П.М. Обвинение в советском уголовном процессе. - Свердловск, 1984. – 158 с.
83 Советский уголовный процесс / под ред. В.П. Нажимова, В.П. Резепова. – М., 1980. – 568 с.
84 Ткачевский Ю.М. Давность в советском уголовном праве. – М., 1978. –213 с.
85 Гальперин И.М. Взаимодействие государственных органов и общественности по борьбе с преступностью. – М., 1973. – 238 с.
86 Перлов И.Д. Исполнение приговора в советском уголовном процессе. –М., 1963. – 202 с.
87 Стецовский Ю.И. Уголовно-процессуальная деятельность адвоката. – М., 1982. – 303 с.
88 Мотовиловкер Я.О. О сущности, гарантийном значении и пределах действия презумпции невиновнсти в советском уголовном процессе // Проблемы советского законодательства об охране прав граждан в сфере борьбы с преступностью. – Ярославль, 1984. – С. 121.
89 Строгович М.С. Судебная этика. – М., 1983. – 408 с.
90 Мотовиловкер Я.О. Мотивировка судом правильности применения законов // Правоведение. – М., 1984. – № 3. – С.140-158.
91 Резник Г.М. Внутреннее убеждение при оценке доказательств. – М., 1977. – 143 с.
92 Строгович М.С. Материальная истина и судебные доказательства в советском уголовном процессе. – М., 1955. – 276 с.
93 Бажанов М.И. Назначение наказания по советскому уголовному праву. –Киев, 1980. – 238 с.
94 Ной И.С. Сущность и функции уголовного наказания в Советском государстве (политико-юридическое исследование). – Саратов, 1973. – 219 с.
95 Кругликов Л.Л. Смягчающие обстоятельства в советском уголовном праве. – Ярославль, 1977. – 175 с.
96 Якуб М.Л. Демократические основы советского уголовно-процессуального права // Правоведение. – М., 1960. – С. 142-151.
97 Томин В.Т. Понятие цели советского уголовного процесса // Правоведение. – М., 1969. – № 4. – С. 141-162.
98 Оганесян Р.М. Оправдательный приговор в советском уголовном процессе. – Ереван, 1972. – 211 с.
99 Пастухов М.И. Оправдание подсудимого. – Минск, 1985. – 197 с.
100 Строгович М.С. Об оправдании ввиду необходимости участия подсудимого в совершении преступления // Правоведение. – М., 1983. – № 5. – С. 145-162.
101 Фаткуллин Ф.Н. Обвинение и судебный приговор. – Казань, 1964. – 389 с.
102 Давыдов П.М. Обвинительный приговор-основная форма реализации уголовной ответственности. – Свердловск, 1972. – 216 с.
103 Скворцов Н.Ф. Оправдание за неустановлением события преступления // Советская юстиция. – М., 1970. – № 10. – С. 96-123.
104 Мотовиловкер Я.О. Основной вопрос уголовного дела (вопросы факта и права). – Воронеж, 1984. – 117 с.
105 Стойко Н.Г. Недоказанность обстоятельств уголовного дела. –Красноярск, 1974. – 137 с.
106 Строгович М.С. Право обвиняемого на защиту и презумпция невиновности. – М., 1984. – 143 с.
107 Либус И.А. Презумпция невиновности в советском уголовном процессе. – Ташкент, 1981. – 273 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 95 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 95 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қазақ гуманитарлық заң университеті
Қылмыстық құқықтық пәндер циклы
Садыкбаев Жалгас Муратбекұлы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Судьяның кәсіби мамандығының кейбір мәселелері
050301-Құқықтану
Астана, 2008 ж.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қазақ гуманитарлық заң университеті
Қылмыстық құқықтық пәндер циклы
Қорғауға жіберілді:
Цикл менгерушісі
______________________________
“______”__________2008ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Судьяның кәсіби мамандығының кейбір мәселелері
5 курс студенті____________ Садыкбаев Ж.М.
Ғылыми жетекші___________аға оқытушы Муйденова Ә.Қ.
Норма қадағалаушысы
____________________
Астана - 2008 ж.
Кіріспе
Дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасындағы судьяның кәсіптік қызметі
мен жарамдылығын және жұмысының сапасын зерттеп зерделеуге арналған.
Сот жүйесi мен қызметiн түпкiлiктi қайта құру, сот iсiндегi
кәсiпқойлықты, тәуелсiздiктi баянды ете отырып, сот iсiн жүргiзу
тиiмдiлiгін жоғары дәрежеге жеткiзу, бүгiнгi күннiң бірден-бір көкейкестi
мәселесi болып табылады.
Қара қылды қақ жарып төрелiк айту кәсiби бiлiмi терең, адамгершiлiгi
мол, тәжiрибелi, өресi биiк, қиянатқа жаны қас, адамдарға ғана лайық.
Өмiрде болатын әртүрлi жанжалдарға тоқтам салып, жүгiнуге келген
тараптардың талабын қанағаттандыру үшiн заңға негiзделген қаншама ақыл,
тәсiл, дарын керек.
Сот пен судьяның адам мен қоғам алдындағы жауапкершiлiгi өте жоғары.
Адам тағдырына байланысты билiк айту, үкiм (шешiм, қаулы) шығару оңай
емес. Күрмеуi қиын сұрақтардың жауабын тауып, шынайы шындықтың түбiне жету
үшiн арнайы бiлiм, кәсiби даярлық, зеректiк, қабiлет, мол тәжiрибемен
қатар, заңдарды жетiк бiлу және оны дұрыс талдап, қолдана бiлу керек.
Қазiр қалың көпшiлiк бұрынғыдай атқарушы билiкке көп шағымданбайды. Арыз-
шағымын айтып, соттарға жүгiнуге бейiм. Бұл сот билiгiне халық сенiмiнiң
артқандығының белгiсi.
Қазақстан Республикасының атынан әдiлдiктi жүзеге асыратын орган - сот
болса, судья – сот билiгiн жүзеге асыратын, ерекше өкiлеттi тұлға,
мемлекеттiк билiктiң өкiлi.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар.
Судьялар институтының әлеуметтік табиғаты демократиялық және құқықтық
мемлекеттің өзіндік ерекшелігіне байланысты болады. Ал демократиялық
ерекшелік - сот төрелігін атқаруға сауатты, жоғары білікті маманды тартумен
өлшенеді.
Демократиялық құрылымды жүзеге асыру адамдарды заңды құрметтеу рухында
тәрбиелеуге, өмірлік талаптарды жетілдіруге мүмкіндік береді. Мұндай
міндеттерді жүзеге асыруға, әсіресе, азаматтарды құқықтық тұрғыда
тәрбиелеуде судьялардың қызметінің үлкен үлесі бар.
Ескеретін жайт, судьялар институтының шынайы табиғи құрылымын өзгертпей
тұрып та, сот қызметіне әлеумет жағынан бақылау, қадағалау жасауды
кеңейтуге әбден болады.
Өз зерттеуімізде мәселені нақ осылай қою негізінде қорғауға мынандай
тұжырымдарды шығарамыз:
Шешімдерді айқындау мен қабылдау әр кезде судья білімінің, оның құқықтық
санасының тиісті деңгейін танытады. Кез келген жүйенің жұмыс істеу
тиімділігі оның шешімдерінің сапасы, білімнің дұрыстығы мен оның негізінде
жатқан сенімділігінің келісімділігімен анықталады. Бұл мағынада судьяның
құқықтық санасының немесе оның шешімдерінде көрініс табатын білімінің
мәнділігі мәселесін зерттеу ерекше өзектілік маңызына ие болады. Егер
осындай жағдай орнатылса, әрбір қылмыстық іс бойынша судьяның білімі заң
талаптарына сәйкестендіріліп, сот қателіктерін жою проблемасы біраз
шешіліп, әрбір қылмыстық іс бойынша сот толық мақсатына іс жүзінде жетеді.
Судьяның білімі деген түсініктің мәнін анықтау құқықтық сана
механизміндегі іс жүргізуді шешудің орнын және оның бұл механизмдегі
функцияларын белгілеуге мүмкіндік береді. Судья білімі жүйесі, олардың
құқықтық санасы сот әділдігінің жалпы жүйесінде қызмет етеді.
Судьяның қылмыстық іс бойынша шешім қабылдауы білімнің үш блогынан
тұрады: құқықтық және этикалық білімдердің жүйесі; судьяның қоғамдық кәсіби
және күнделікті тұрмыстағы тәжірибесі нәтижесінде алынған білімдер;
қылмыстық іс бойынша дәлелденетін деректі жағдайлар жөніндегі білімдер.
Аталған блоктар нақтылы іс жүргізу шешімінде біріктірілген. Дегенмен,
осыдан ерекше белгілеуге тура келетін маңызды жағдай туындайды. Сот
актілерінде объективтенген судья білімінің жүйесі: істің қарастырылуына
дейінгі судьяның құқықтық білімі; нақтылы іс бойынша дәлеледеу затына
кіретін деректерді зерттеу нәтижесінде алынған білімдер жүйесінен тұрады.
Бұл жүйелер соттың таным үрдісінде және шешім қабылдаудағы берілген басқа
жүйелермен өзара қауымдасып, байланысады, сонымен қатар нақтылы іс
қараудағы судья алған дәлелдемелік ақпараттарды реттейді.
Зерттеудің әдістемелік негізін қоғамдық, әлеуметтік, құқықтық
құбылыстарды зерттеудегі қалыптасқан ғылыми ұстанымдар мен таным
категориялары құрайды. Зерттеу барысында танудың құқықтық ғылым үшін
қажетті әдістері мен амалдары кеңінен қолданылды. Олар: тарихи қисындық,
салыстырмалы, талдау, сауал-сұрақ, статистикалық және тағы басқа әдіс
-тәсілдер.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың теориялық базасын С.З.
Зиманов, С.Н. Сәбікенов, Б.Ж. Абдраимов, Е.Б. Абдрасулов, Н.А. Абдиканов,
Т.К. Айтмұхамбетов, А.Н. Ағыбаев, З.О. Ашитов, Л.Ш. Берсугурова, М.Б.
Валиев, Н.О. Дулатбеков, Н.А. Ережепов, А.А. Исаев, А.Н. Жаилғанова, Б.Ж.
Жүнісов, Қ.Ә. Мәми, А.С. Нұралиева, И.И. Рогов, С. Тыныбеков, Б.Т.
Тұрғараев, Ш.М. Шарипов, К.Х. Халиқов және тағы басқа заңгер ғалымдардың
ғылыми зерттеу еңбектері құрайды.
Сондай-ақ зерттеу жұмысының нормативтік-құқықтық базасын Қазақстан
Республикасының қолданыстағы Конституциясы, Қазақстан Республикасының Сот
жүйесі мен судьялар мәртебесі туралы Конституциялық Заңы, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі, Президенттің Жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының жалпы отырысы мәжілісінің қаулылары
құрайды.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы мен теориялық маңыздылығы.
Зерттеу барысында жасалған қорытынды тұжырымдар Қазақстан
Республикасының Сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы Конституциялық
заңын, Қылмыстық іс жүргізу заңы мен құқық қорғау органдары туралы заңдарды
жетілдіруге, жалпы сот билігі қатынастарын құқықтық қамтамасыз етуге
бағытталған нормативтік құқықтық актілерді жетілдіруге, жаңа актілер
қабылдауға теориялық негіз бола алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы
ғылыми зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу
жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, бес тараушадан, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Көлемі қойылған талапқа сай.
І тарау. Судьяның кәсіптік қызметі мен құқықтық санасы
Қазақстан Республикасы Президентінің 12.02.1994 жылғы бекіткен
қаулысымен Қазақстан Республикасында Құқықтық реформалардың мемлекеттік
бағдарламасында мемлекеттік және қоғамдық тіршіліктің құқықтық негізін одан
әрі нығайтудың, заңдылық пен құқық тәртібін сақтаудың, әділ сот,
прокуратура, заң және ішкі істер органдарының жұмысын жақсартудың
қажеттілігін атап көрсетті. Қоғамның заң аясын реформалаудың қажеттілігі
қоғамның экономикалық және саяси жүйесін қайта құруды жүзеге асыруды оған
барабар құқықтық инфрақұрылымды жасауды талап етуден болып отыр. Бұл ретте
құқық реформасы республикадағы саяси және экономикалық өзгерістермен қатар
және оларды ретке салынған шеңберде ұстап тұру үшін тіпті озып кетумен де
жүргізілуі мүмкін.
Мемлекеттік және қоғамдық тіршіліктің құқықтық негізін нығайту жөніндегі
судья қызметінің тиімділігін арттыру бірқатар объективтік және субъективтік
қозғаушы күштермен келісілген, мұның қатарында судьялардың қылмыстық
істерді қарау кезінде заңдылық режимін нығайту, заңдылық деңгейі мен сот
шешімдерінің негізділігін, судьяның кәсіптік құқықтық санасымен қылмыстық
сот өндірісіне қатысатын азаматтардың құқығы мен заңды мүддесін қорғау, сот
кепілдігін арттыру айрықша аталу керек.
Заңдылық пен құқық тәртібін орнықтыру сот органдары мен азаматтық,
қылмыстық және басқа істерді қарау мен шешудегі олардың қызмет жүйесін
дамытудың заңдылықтарының бірі.
Сот шешімдерінің қаулысына, олардың заңдылығына және қылмыстық іс
бойынша негізділігінің механизмі, оның азаматтарды құқықтық тәрбиелеудегі
роліне байланысты кешенді мәселелерді зерттеуге бағытталған аса мән-маңызы
болады.
Судьяның әрбір шешімі – құқық қолданудың дербес актісін – мемлекеттік
биліктің ерекше органы – сот шығарады. Сот шешімі өзінің жаратылысында
әрқашанда құқықтық және өнегелік мазмұндағы белгілі жәйттарды, яғни,
судьяның саяси, құқықтық, этикалық біліміне сәйкес бағасы мен таным-білім
нәтижесі болып табылады. Кез келген шешімнің негізінде оны қабылдаған
адамның (субъектінің) білімі жатыр. Қылмыстық іс жүргізу шешімдері
негізінде алдын ала анықтау органдары, тергеуші, прокурор, судья немесе сот
өздерінің толық құқықтық шеңберінде заңмен белгіленген тәртіппен іс бойынша
туындаған сұрақтарға жауап береді, мұның бәрін заңмен белгіленген іс
жүргізу пішініне енген құқық актілері деп тану жөн. Мұндай шешімдер
белгіленген жағдайлардан және қылмыстық сот өндірісі міндеттерінің
жетістіктеріне бағытталған іс әрекеті туралы биліктің ерік-жігерінен
құралған.
Шешімдерді жасау мен қабылдау әр кезде судья білімінің, оның құқықтық
санасының тиісті деңгейін танытады. Кез келген жүйенің жұмыс істеу
тиімділігі оның алдына қойылған мақсат жетістігі едәуір дәрежеде
шешімдердің сапасын, өз кезегінде білімнің дұрыстығы мен оның негізінде
жатқан сенімділігінің келісімділігімен анықталады. Өзінің табиғатында
ақпараттық құжат (акт) болған судьяның әрқилы және күрделі бағасының,
ақпараттың әрқилы түрлерінің сенімділігі, құқықтық, этникалық білім мен
зерттелетін қылмыс оқиғасының бүге-шігесі туралы олардың шешімдерінде
бекітілуі тиіс білім нәтижесінде шешім қабылданады. Бұл мағынада судьяның
құқықтық санасының немесе оның шешімдерінде көрініс табатын білімінің
мәнділігі мәселесін зерттеу ерекше өзектілік маңызына ие болады. Егер біз
осындай жағдайды орната алсақ, әрбір қылмыстық іс бойынша судьяның білімі
заң талаптарына сәйкестендірілер еді, онда сот қателіктерін жою проблемасы
шешіліп, әрбір қылмыстық іс бойынша соттың барлық мақсатына іс жүзінде
жетер едік. Тәжірибелік тұрғыдан фактілер туралы ақпаратты және қайсыбір
сот актісінде шешілуге тиіс мәселелерді қандай жолмен алынғандығын зерттеу
– дұрысында сот шешімінің заңдылығы мен негізділігін қамтамасыз етудің
субъективті қозғаушы күші ролін зерттеу.
Сот шешімдерінің стандарты нормативті реттелген, қылмыстық іс жүргізу
құқықтық нормаларымен бекітілген, ал олардың мазмұны құқықтық және сондай
әлеуметтік нормаларымен белгіленген. Осыдан – көрсетілген механизмді оқып-
зерттеу қажеттілігі туындайды. Әділ сот мақсат-міндеттерінің теңдігін
қамтамасыз ететін шарттар судьяның құқықтық санасы, оның саяси, кәсіптік,
тұрмыстық тәжірибесі және процессуалдық шешімдердегі шоғырлануы мен
қаралатын қылмыстық істің бүге-шігесін сеніммен оқып-зерттеу нәтижесінде
алынған білім болып табылады. И.Л. Петрухин, Г.П. Батуров, Т.Г. Морщакова
жүргізген зерттеулер құқық санасы заңдылықпен, негізділікпен және ол
қабылдаған процессуалдық шешімдердің әділдігінің тығыз байланысын көрсетеді
[49-50].
Соңғы жылдары заңнаманы жетілдіру жөнінде үлкен жұмыстар жүргізілді.
Сонымен бірге, бірсыпыра тиімді және өзекті нормативтік актілердің пәрмені
тұрғындардың жекелеген бөлігі мен мемлекеттік аппарат қызметкерлерінің
құқықтық санасы деңгейінің әлі де ойдағыдай деңгейде еместігінен болып
отыр. Бұл кемшіліктерден арылу – ұзақ уақытты, табандылықты және мұндай
құбылысты жою үшін жан-жақты бағалауды талап ететін күрделі үрдіс.
Судья қызметін зерттей келе Н.В. Радутная судья қызметтің мына түрлерін
жүзеге асырады деген қорытындыға келді: жобалаулық – сот талқылауын
жобалау; танымдық – сот ісін қарастыру; коммуникативтік – сот ұжымымен, сот
құрамымен келісімділік қарым-қатынаста болу [51, с. 45].
Келтірілген жіктелімде кәсібі бойынша судьяға сот талқылауына жетекші
ету міндеті жүктелген, әрі бұл әділ сот қызметін атқаруда судья үшін
қызметтік міндеті болып табылады. Судьялар кәсібі бойынша шешімдер қатарын
өз бетінше немесе тұрақты судьялардан тұратын алқада (аппеляциялық және
қадағалау инстанциясы) қабылдайды. Судьяның кәсібі бойынша білімдердің
қалыптасу үрдісін оқып білмей, мысалы, бірінші инстанцияның сотында шешім
қабылдау механизмін табысты зерттеу мүмкін емес. Н.В. Радутная ұсынған
судья қызметінің түрлерін жіктелімдеуді талдап, Н.В. Кудрявцев судьямен
қабылданған шешімдер мен ол іске асырған әрекеттер тек кейбір жағдайларда
ғана судьяның өз еркін көрсетеді деген ойға ерекше назарын аудартады.
Қызметтің басқа да түрлерінде судья сот алқасының ұжымдық тәжірибесін
жинастырады немесе үйлестіреді, ұжымдық шешім қабылдауға қатысып, өз
позициясын басқалардың позициясымен сәйкестендіреді, байланыстырады. Судья
қызметін жүзеге асыруда материалдық және іс жүргізу заңында бекітілген
жалпыхалықтық еріктің маңызы зор [52, с. 150]. Сонымен бірге, қызметтің бұл
барлық түрлерінде судьяның кәсіби құқықтық санасы көрініс табады.
В.Н. Кудрявцевтің лауазымды тұлғалардың құқықтық мінез-құлықтарының шығу
тегі мен шарттарын жасаудағы едәуір салмақты үлесі және лауазымды
тұлғалардың құқықтық мінез-құлқының негізгі мазмұнын құрайтын құқық қолдану
қызметі құқықтық нормаларды жүзеге асырудағы дұрыс құрастырылған механизм -
құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің жоғары дәрежесін талап етеді.
И.Л. Петрухиннің, Г.П. Батуровтың, Т.Г. Морщакованың, Н.В. Радутнаяның
жұмыстарында кең ауқымды әлеуметтік зерттеу материалдары негізінде
судьялардың жеке қасиеттері, олардың зиялылық, сипаттамалық,
коммуникативтік қасиеттері, сонымен қатар, өзін-өзі бағалаудың
ерекшеліктері талданған [49-50].
Судьялардың кәсіби құқықтық санасының талдауын қарастырмақ бұрын, судья
білімдерінің сипаттамасына, өз көрінісін іс жүргізу шешімінде табатын, оның
заңдылығын, дәлелдігін және әділдігін айқындайтын білім түрлеріне тоқталу
қажет.
Қылмыстық оқиғаның сотталушыға айып артылған деректі жағдайлары туралы
судьяның білімі күнделікті құқықтық, этикалық терминдерде құрастырылған
және ол жеке қылмыстық оқиға (қылмыстың оқиғасы) мен одан пайда болатын
құқықтық зардаптарының дәлелденуінің (дәлелденбеуі) баяндалуы болып
көрінеді. Бұған қоса судьяның білімі – нақтылы нәтижеге жетуге ұмтылатын
(немесе ұмтылу керек) қызметтік жүйе. Басқаша айтқанда, соттық білім –
танымдық қызмет пен судья (немесе судья құрамының) ойлауының өнімі. Оның
қалыптасуы үрдісінде іс бойынша пайда болған сұрақтарды шешу үшін оның
объективтік мағынасына сәйкес ақпараттарды сапалы іріктеп алу жүргізіледі.
Судьяның білімі іс бойынша оның шешімдерінде қалыптасатын объективтік
ақиқаттың деректерінің сот талқылауында зерттелетін әлеуметтік және
құқықтық мәнін айқындайды. Қылмыстық сот ісін жүргізу аясында соттық
шешімнің сипаты импровизациялық емес, ол шешімнің шығарылуының алдын ала
белгілінген шығару рәсіміне бағынады. Соттық актінің мазмұны (мәні)
судьялар өз шешімінде жауап берген құқықтық сұрақтарды әділ шешу үшін
соттық білімнің заңдылығы мен дәлелдігі сияқты алдын ала анықталған
белгілер негізінде бағалануы тиіс. Әр соттық шешім сананың белгілі
нәтижелеріне негізделген, тағы ол судьяларда қалыптасқан эмпирикалық
құқықтық пен этикалық түсініктердің нақтылы жүйесінде объективтік шындықтың
бейнесін белгілейді. Фактілерді таңдау өз бетінше жүргізілмейді, ол соттық
таным үрдісінің нақтылығын реттейтін қылмыстық және қылмыстық-іс жүргізу
нормасында берілген. Соттық танымның өзгешелігі мынада: танымдық үрдіс
объектіден (қылмыстық іс бойынша дәлелденетін жағдайлар) субъектіге
(судьяларға) үздіксіз ауысу қозғалысында ашылады, соның нәтижесінде судьяда
сот талқылауында зерттелетін объективті шындық құбылыстарының көрінісі
қалыптасады.
Қылмыстық іс жүргізу қызметі барысында бірқатар факторлар заң
талаптарына сайма-сай соттың фактілерді анықтаудың мәнді мазмұнын енгізеді.
Бұл факторлардың іс бойынша ұсынылған болжауларды, судьяның құқықтық санасы
мен құлықтылық санасының дәрежесін, оның кәсіби тәжірибесін, оның
тұлғасының кәсіби және өмірлік бағыттылығын, сонымен қатар, істің деректі
жағдайларының зерттелу толықтығын жатқызуға болады. Дәл осы факторлар сотта
қалыптасатын сотталушының қылмыстық мінез-құлқының сезімтал және
рационалдық бейнесінің өзгешелігін шарттайды. Оның үстіне материалдық және
іс жүргізу заңы қылмыстық іс бойынша анықталған деректі мәліметтерімен
қылмыстық іс бойынша туындайтын деректі және құқықтық мәселелерді сайма-сай
шешу үшін айқындалған болып табылатын құқықтық белгілердің мәнді мазмұнын
ұйымдастырады. Осылайша қылмыстық іс бойынша дәлелдеу заты – бұл нағыз
ақиқаттың қажет үзінділері туралы заң шығарушының объективті білімі, оның
анықталуынсыз нақтылы қылмыстық іс бойынша әділ соттың әлеуметтік
мақсаттары мен міндеттерімен, әр іс бойынша объективтік ақиқатты анықтау
міндетімен шартталған.
Іс жүргізу әдебиеттерінде қарастырылатын түсініктің мазмұнына қатысты
бірнеше пікірлер бар [53-56].
Берілген түсініктердің едәуір көңілге қонымды анықталуын А.М. Ларин
келтіреді. Дәлелдеу заты – бұл істі шешу кезіндегі қылмыстық, азаматтық,
қылмыстық іс жүргізу құқықтарының нормаларын қолдану үшін, сонымен бірге,
қылмыс жасауға мүмкіндік туғызатын себептер мен жағдайларды жою үшін негіз
болып табылады [57, с. 16].
ҚР ҚІЖК-де мына жәйттарды дәлелдеу ескертілген: қылмыстың оқиғасын
(орны, уақыты, тәсілдері мен басқа да жағдайлары); қылмысты жасаудағы
айыпкердің кінәлілігі мен қылмыстың себептерін; айыпкердің
жауапкершілігінің сипатына әсер ететін мән-жайлар, сонымен қатар,
айыпкердің тұлғасын сипаттайтын басқа да мән-жайларды қылмыспен келтірілген
зардаптардың сипаты мен көлемі, кәмелетке толмағандарды істері бойынша
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудағы айқындауға болатын
жағдайлардың өзгешелігіне қатысты дәлелдеу затының алуан түрлілігі ҚР ҚІЖК
баптарында көрсетілген.
Судьялардың аталған жағдайларын түсіну өзгешелігінің мәні мына
жағдайларда: алғашында өзінің кәсіби құқықтық санасының негізінде судья,
оның жеткіліктілігі мен заңдық дұрыстығы тұрғысынан алдын-ала тергеу
органдары білімдерін меңгеріп алады, содан кейін сот талқылауының барысында
судья жаңа деректерді ұғынады және меңгереді, сонымен қатар, олардың алдын
ала тергеу органдарымен анықталуының дұрыстығын тексереді.
Сот сатыларында судья бір жағынан, қылмыстық іс бойынша дәлелденетін мән-
жайларды танып-біледі, басқа жағынан, ол тергеуші, прокурор мен іс
жүргізушінің актілерінде жинақталған білімдердің сенімділігін тексереді,
басқаша айтқанда, болып өткен іс жүргізу сатысында алынған және соттық
танымда орын басушы білімдер ретінде шығатын білімдердің дәлелдемелік және
құқықтық дұрыстығын реттейді. Сондықтан, қылмыстық іс жүргізудің
сатыларында қылмыстық іс бойынша дәлелдеу заты қоғамға қауіпті әрекеттер
(әрекетсіздік), тұлғаның айыптылығы, қылмыс жасаған адам, ҚІЖК-де
көрсетілген басқа да жағдайлармен қатар өткен қылмыстық сот сатыларына,
сәйкес іс жүргізу актілерінде объективтіленген танымның нәтижелерінің
дұрыстығынан тұрады.
Қылмыстық іс бойынша танымды қорытындылайтын іс жүргізу актілерінде
тергеуші немесе судьялармен танылған нағыз шындық деректерінің идеалды
бейнесі объектіленеді, сонымен қатар, автор берілген жағдайда бұл актіде
бейнеленген және әлеуметтік деректің гносеологиялық мәртебесі бар
білімдердің сәйкестілігі жайлы ой қозғалып жатыр деген жәйтті елемейді.
Мұнда мәселені дұрыс түсінуді қиындататын әртүрлі түсініктер шатастырылады.
Философия мен логикада идеалды объектілердің астарында біздің әлемде жоқ,
бірақ өзінің бейнесі бар объектілер аңғарылады. Қылмыс пен оның салдары
өткен іс жүргізу қызметі мен оның нәтижелерінің заңдылығы сияқты, демек,
оларды біздің әлемде жоқ объектілер тобына жатқызуға болмайды деген
дәлелдемеге сүйенудің қажеті жоқ. Өзінің гносеологиялық маңызында қылмыстық
үрдістің өткен сатысындағы таным нәтижелерінің дұрыстығын бақылау мәні
нақтылы іс жүргізу актісінде объектіленген білімдердің заң талаптарына
(оның сенімділігі, заңгерлік дұрыстығы) сәйкестігін тексеруінде. Сондықтан,
берілген акт оны танитын субъектіге (судьяға) қатысты идеалды объект
ретінде қарастырмайды. Ол қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге жататын жағдайлар
туралы тергеушінің, прокурордың, судьяның алған білімдерін бекітудің ерекше
формасы сияқты деректің гносеологиялық мәртебесіне ие болады.
Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу заты судья сот ісін жүргізудің нақтылы
сатысында қылмыстық істі қарастыру бойынша сот қызметін қорытындылайтын
заңды және дәлелдемелік шешім қабылдау үшін соттық танымның нәтижесінде
алынатын орнықты білімді жүйелейді.
Осылайша, жасалынған қылмыстың мән-жайларын танып-білу барысында судья
қылмыстық іс бойынша дәлелдеу затына жататын деректердің бар немесе жоқтығы
жөнінде жеткілікті және сенімді білім алуы тиіс.
Әлеуметтік таным сияқты соттық таным мағынасына деген көзқарасты болгар
философы П. Гиндеев талдаған. Оның пікірінше, жеке қылмыс негізінде жүзеге
асырылатын таным ғылыми және ғылымнан тыс білімдердің өзгеше ара-
қатынастығымен, сонымен қатар таным үрдісінің заты мен қару-жарақ жағын
реттейтін қылмыстық-іс жүргізу формасының бар болуымен сипатталатын салалық
әлеуметтік таным болып табылады [58, с. 215].
Әлеуметтік танымның осындай алуан түрлілігінің нәтижесінде алынған білім
(оны шартты іс жүргізу немесе соттық таным деп атайық) судьялардың
теориялық білімдерінің элементтерін қосып алатын аралас білім болып
табылады. Сот актілерінде қылмыстық-құқықтық тыйым салу мазмұны ашылады,
сонымен қатар, құқықпен реттелетін нақтылы қоғамдық қатынастар туралы
ғылыми құқықтық білімдерді нормативтік түрде бекіту болып көрінетін
құқықтық түсініктер мен категорияларға сәйкес объект танымы судьямен
меңгеріліп, сонымен қатар объективтелінеді. Осындай білім ғылыми
элементтерден де тұрады, өйткені судьямен ғылыми мәліметтер (дәлелдемелер)
негізінде жеке құбылыстардың әлеуметтік және құқықтық мәні танылады.
Аталған элементтер үкімде және басқа да соттық актілерінде өзінің
практикалық айқындалуында біріктірілген. Судьяның білімі – бұл статикалық
процесс емес, оның практикалық қызметі мен тығыз байланыста қалыптасатын
процесс болып табылады. Соттық практика бұл жерде түрлі инстанциялар
судьялары білімінің объективтік негізі және берілген іс жүргізу жағдайында
объектінің дәл қандай жағдайларын зерттеу керек екенін анықтауға мүмкіндік
беретін жолы ретінде алға шығады.
Судьяның қылмыстық іс бойынша шешім қабылдауы ойша өзгертілген білімнің
үш блогынан тұрады: құқықтық және этикалық білімдердің жүйесі; судьяның
қоғамдық кәсіби және күнделікті тұрмыстағы тәжірибесі нәтижесінде алынған
білімдер; сол білімдер бойынша шешім қабылданады (қылмыстық іс бойынша
дәлелденетін деректі жағдайлар жөніндегі білімдер). Аталған блоктар нақтылы
іс жүргізу шешімінде біріктірілген. Дегенмен, осыдан ерекше белгілеуге тура
келетін маңызды жағдай туындайды. Соттық актіде объективтенген сот
білімінің жүйесі екі шағын жүйеден тұрады: істің қарастырылуына дейінгі
судьяның құқықтық, этикалық және т.б. білімдері; нақтылы іс бойынша
дәлеледеу затына кіретін деректерді зерттеу нәтижесінде алынған білімдер.
Берілген шағын жүйелер соттық таным үрдісінде және шешім қабылдаудағы
берілген басқа жүйелермен өзара қауымдасады, байланысады, сонымен қатар
нақтылы іс қараудағы судья алған дәлелдемелік ақпараттарды реттейді және
соттық білім жүйесі сияқты талқыланатын тұтас білім ретінде соттық шешімде
объективтендіріленеді.
Судьяның білімі деген түсініктің мәнін анықтаудың мұндай ыңғайын табу
соттық құқықтық сана механизміндегі іс жүргізуді шешудің орнын және оның
бұл механизмдегі функцияларын белгілеуге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, судья білімі жүйесі, олардың құқықтық санасы сот
әділдігінің жалпы жүйесінде қызмет етеді.
Мәселенің бұл жағына Т.Н. Добровольская назарын әділ аударды. Ол заңның
негізіндегі рұқсат алудан және қарастырудан қорыта келгендегі соттың
ерекше іс жүргізу түріне және құқықтық қызметке сәйкестендірілген арнайы
органның әділ сот сияқты білдірілуін, және судьяның құқықтық санамен сәйкес
мәселелердің құқықтық нормаларының нақтылы деректеріне, құқықтық
пікірталастарға және құқықтық қатынастарға қолдануын анықтайды [59, с. 10].
Қазақстан Республикасының Конституциясында сот әділдігін жүзеге асыратын
сот органдары көрсетілген. Сот әділдігін жүзеге асырудағы өкілеттік
ешқандай басқа мемелекеттік органдарға тиесілі емес, және олардың
қызметтері сот әділдігі ретінде қарастырылмайды.
Сот әділдігі түсінігін қалыптастыру мен бір жүйеге келтіру әрекеттері
әдебиеттерде әлденеше рет қарастырылады.
Дегенмен, бүгінгі күнге дейін сот әділдігінің мәнін біркелкі түсінудің
белгілерінің (қасиеттерінің) өзгеше нақты тізімдері жоқ. Бұған осы мәселе
жөніндегі көптеген басылымдар дәлел болады [60-61]. Сонымен, К.Х. Халиқов
сот әділдігін судья қызметі арқылы дәстүрлі түрде анықтау дұрыс емес [62,
с. 18], өйткені сот әділдігі және сот өзара анықталады, деп әділ айтқан.
Көпшілік мақұлдаған сот әділдігі түсінігін (социалистік сот әділдігі ол
сотпен жүзеге асырылатын мемлекеттік қызмет болып табылады – М.С.
Строгович) К.Х. Халиқов қарама-қайшылық ретінде қарастырады. Дәлірек
айтқанда, сот әділдігі судьяның бар болуымен ғана қажет, осыған сәйкес
керісінше – сот тек қана сот әділдігін жүзеге асыру үшін керек, және
мемлекеттік мәжбүрлеудің мәнді шараларын қолдану рұқсат ету негізінде ғана
соттық юрисдикцияны қоғамдық тартысқа жатқызу туралы шешімдерді, және тек
қана жалпы “сот әділдігі” түсінігін анықтау қажеттілігін ғана емес, сонымен
қатар, мемлекеттік мәжбүрлеудің мәнді шараларын қажетті жағдайларда
қолданумен нақты қоғамдық тартыстарға құқықты қолдану – қоғамдық
қатынастарды қорғаудың мемлекеттік қызметтің ерекше түрі сияқты сот
әділдігі өзінің мағынасы туралы түсінікті қарастырады [62, с. 21].
К.Х. Халиқовтың зор қызметі, оның қылмыстық істер туралы сот әділдігі
концепцияларының белгілерін ұсынуы болып табылады. Әдебиеттерде сот
әділдігінің келесідей белгілері: сот әділдігінің арнайы билік органымен –
сотпен жүзеге асырылуы; заңмен орнатылған іс жүргізу түрінде азаматтық және
қылмыстық істерді соттық отырыстарда қарастыру мен рұқсат алу көпшілік
мақұлдаған болып табылады.
Біздің пікірімізше, сот әділдігі мемлекеттік қызмет болып табылады, ол
арнайы іс жүргізу түрінде қоғамға қауіпті істерді сот отырысында қарастыру
жолымен, мемлекеттік мәжбүрлеуде қатаң шараларды қолданған немесе
қолданудан бас тарту, сонымен қатар, құқықтық тәртіпті нығайту және
қылмыспен, басқалай құқық бұзушылықпен күрес мақсатындағы заңмен қорғалған
мүддені немесе құқықты қорғау [62, с. 22].
Судьяның құқықтық санасымен сәйкестендірілген азаматтық және қылмыстық
істерді заң негізінде қарастыру мен шешу сияқты сот әділдігінің белгілері
мен оның айқындылығы маңызды элементпен толықтырылуы керек екендігін
назарға алған жөн. Ұсынылып отырған судья қызметіндегі сот әділдігі
белгісінің маңызды мәні бар, себебі ол судьялар тәуелсіздігінің нағыз
кепілдігі және олардың тек қана заңға бағынуы және соттық қызметтің
шығармашылық мінезіне көңіл аударатын болып табылады.
Егерде заңгер қоғамдық өмірге қатысушының қылықтарын, әрекеттерін және
деректерін заңның, заңдылықтың, құқықтық тәртіптің негізінде бағаламаса,
онда заңгер үшін деректің ақиқаты өз мағынасынан айырылар еді.
Осыған орай, судьяның құқықтық санасы, оның құрылымы мен түсінігінің,
мәселелерді шешудегі әділ соттың қамтамасыз етілуіндегі оның қызметтерін
анықтаумен байланысқан өңдеулердің өзектілігі анық.
Құқықтық сананың кәсіби түрі біршама дербес бар болуына құқығы бар ма
және судьяның кәсіби құқықтық санасы жайлы айту құқыққа сәйкес пе, деген
сұрақ туады.
Құқықтық сананың мәселелерін зерттейтін ғалымдар (Е.В. Назаренко, Г.С.
Остроумов, Е.А. Лукашева, В.А. Чефранов, Д.А. Потопейко, Н.И. Козюбра, В.А.
Щегорцев, К.Т. Бельский, В.А. Сапун) құқықтық сананың екі дәрежесі жайлы
сөз етеді: қоғамдық сананың формасы сияқты құқықтық сана туралы; топтық
және дара құқықтық сана туралы. Біріншісі (жоғарғы дәреже) заңнамалардың
таптық мәні мен оның бағытталушылығын анықтайды, екіншісі – құқықтың іске
асырылуын лауазымды тұлғалармен және азаматтармен ескертеді. Біздің
ойымызша, бұл байланыста Д.А. Керимовтың ғылыми және әдеттегі дәрежелерімен
қатар құқықтық сананың құрылымында практикалық деген тағы бір дәрежені
белгілеу қажет деген ойы қолдауды талап етеді [63, с. 41-42; 64, с. 14].
Авторлар келесі жайтты анықтайды: әрекеттегі немесе үміт еткен құқыққа
деген қатынасы бейнеленетін ойлар, пікірлер, көріністер мен сезімдердің
жинағы сияқты құқықтық сана жеке индивидтер мен әлеуметтік топтарға тән
құқықтық идеология және құқықтық қоғамдық психологиядан құралады. Осыған
сәйкес әлеуметтік-құқықтық ойлау ерекше айқындалады, ол өзімен бірге
құқықтық сананың белсенді формасы болып көрінетін - әлеуметтік ақиқатты
танудағы үрдісті, қоғамдық қатынастарды қорғау және реттеу мақсаттарында
пайда болатын құқықты қолдану, іс жүзінде қолданатын және теоретикалық
мәселелерді шешу амалдары оның мазмұнын құрайды.
Құқық әлеуметтік бақылаудың жүйесі сияқты азаматтардың санасына әсер
етіп, өз қызметтерін жүзеге асырады. Егер жеке құқықтық сана қоғамдық
практикаға құқықтық талаптарды тікелей еңгізудің бір түрі болып табылса,
юрисдикциялық органдардың қызметінің тиімділігі, кең мағынада бұл қызметті
жүзеге асыратын лауазымды тұлғалардың қасиеттері мен ерекшеліктерінің
жиынтығымен детерминацияланады (анықталады) деп ұйғару – әділ болар еді.
Субъектілердің пәндік қызметі осы немесе басқа құқықтық реттеу өрісінде
заңды істерді шешкенде, жеке-билеушілік белгілеуді шығаруда құқықтық
сананың кәсіби деңгейін талап етеді. Осыған орай, юрисдикциялық қызмет
процесіндегі олардың практикалық қолдану мақсаттарында құқықтық құбылыстары
танылады және бағаланады.
Әлеуметтік топтардың нақтылы жиынтыққа жатқызылуын сезген адамның
дерегін құқықтық сананың кәсібі ретінде қарастырған, сол топтың өкілі
болған Б.Д. Парыгинмен келісуге болмайды [65, с. 129]. Бұл белгінің маңызды
екендігі, бірақ ол юрисдикциялық қызметпен арнайы айналысатын құқықтық сана
тұлғаларының мәнін ашпайтындығы сөзсіз. Кәсіби құқықтық сананың бірінші
үйлесінде қылмыстық іс жүргізу қызметіндегі субъекттерге тән арнайы
құқықтық бейімдер, сендірулер, ептіліктер, сезімдер туралы айтуға болады.
Авторлардың кейбіреулері құқықтық сананың бұл түрін мемлекеттік аппараттың
қызметтерінің құқықтық санасы деп атайды (Е.В. Назаренко, Е.А. Лукашева,
В.М. Чхиквадзе) [66-72]. Көпшілік және теориялық құқықтық санаға қарағанда,
құқықтық сананың мұндай түрін мамандандырылған құқықтық сана деуге болады.
Кәсіби топтардың бірін заң қызметімен күнделікті айналысатын заңгерлер
құрайды. Олардың құқықтық санасының мазмұны еңбек қызметінің нақтылы іске
қатысты керекті құралдармен айқындалатын топтасқан, кәсіби құқықты сана
болып табылады.
С.С. Алексеев құқықтық сананың формасы ретінде оның мінезіне мән
бермейтін кәсіби құқықтық сананы бөліп көрсетеді [73, с. 210].
Заңгерлердің құқықтық саналарының өзінің кәсіби негізі ретінде тек қана
берілген органның формаларына тән өзгешелік және ерекше амалдардың құқықтық
нормаларын жүзеге асыратын, нақты құқықтық мәселелерді қатаң түрде
орындайтын, мемлекеттік қызметкерлер топтарының нақты кәсіби құқықтық сана
түріндегі құқық қолдану қызметіндегі үрдісі ретінде қарастырылады.
Осылай, құқықты қорғау қызметімен айналысатын кәсіби құқықтық сананың
түрлі категориядағы тұлғаларды құқыққа сәйкес айыру заңгерлердің кәсіби
құқықтық саналарының түсінігі туралы жалпы түрі болып табылады. бұл
мағынада судьялардың кәсіби құқықтық санасын, прокурорлық қадағалау
тұлғаларды, тергеушілерді, жедел жұмыскерлерді, заңды қызметпен байланысқан
мемлекеттік билік пен басқару органдарының басқа да лауазымды тұлғаларды
мақсатқа сәйкес белгілеу жөн болып табылады.
Өз кәсібі бойынша судьялар белгілі мағынада өздерін қылмыстық және
азаматтық істерді шешуде құқықтық нормалардағы ортақ тәсілдердің және іс
жүргізу формаларының жүзеге асырылуынан, қызметтердің ортақ тәсілдері мен
мақсаттарының бірігуінен пайда болған кәсіби және әлеуметтік-психологиялық
топтардың бірқалыптылығы ретінде ұсынады. Мақсаттардың, мәселелердің,
тәсілдердің және формалардың іске асырылу бүтіндігі кәсіби қызметте
судьяларда кәсіби этикалық және құқықтық көзқарасының ортақтығын, құқықтық
норманы жүзеге асырудағы әлеуметтік-психологиялық орнатуды өндіреді. Бұл
соттық практикадағы тұрақтылықты, заңды қабылдаудың біркелкілігін және
олардың кәсіби топтарындағы нормалардың ішкі өзгешеліктерін қамтамасыз
етеді.
А.Р. Ратинов кәсіби құқықтық сананы “мамандандырылған” десе [74, с. 78],
ал В.Н. Кудрявцев мұны “заңгердің құқықтық санасы” деп атауды ұсынады.
Кәсіби құқықтық сананың субьектісі ретінде кәсібі бойынша құқықтық
нормаларының жүзеге асырылуымен байланысты лауазымды тұлғалар болғандықтан,
мұнда “мамандандырылған” емес, тұрақты судьяның кәсіби құқықтық санасы
жайлы айту дәлірек болар еді.
Қоғам бірлікпен, қоғамның негізгі мүдделерімен халық мүддесі және жеке
әлеуметтік топтардың сәйкес келуімен сипатталатын болғандықтан, құқықтық
сана – біркелкі. Дегенмен, қоғамның құқықтық санасына қарағанда,
судьялардың кәсіби құқықтық санасы, олардың қоғамдық-саяси жұмыстарындағы
және сот төрелігі міндетін атқаруы барысында сот ісін жүргізу қызметіндегі
жете білінетін, бүкіл қоғамға ортақ құқықтық мүдделерді білдіреді.
Судьялардың кәсіби құқықтық санасы қоғамның және судьяның жеке құқықтық
санасына байланысты өзгеше мазмұнымен сипатталатын топталған құқықтық сана
формаларының бірі болып табылады.
Қоғамның құқықтық санасы судьялардың кәсіби құқықтық санасын басты да
шешуші бағытта қалыптастырады. Кәсіби және қоғамдық құқықтық сананың
байланысы мыналардан тұрады: қоғамдық құқықтық сананың дәрежесі, ойы және
қағидалары идеологиялық құрал ретінде қолданылады; солардың көмегімен
судья құқықтық нормаларды танып біледі, олардың талаптарын танып білуімен
қатар, өздерінің сот ісін жүргізу қызметін заңның нақты және біркелкі
қолданылуына бағыттайды; қоғамдық құқықтық сана әділ сот органдарының
әлеуметтік мәртебесін қалыптастырады және судьяның кәсіби қызметін
орындайтын ерекше бір рухани атмосфераның мазмұнын анықтауымен қатар, судья
үкім шығаратын кезде деректі жағдайларға өзінің жеке көзқақарасын
білдіреді.
С.С. Алексеев айтқандай, құқықты қолданатын қандай да бір тұлғаның, өз
алдында өзінің жеке құқықтық санасынан тәуелсіз, заңды нормалары бар [46,
с. 63]. Дегенмен, құқықтық сананың өз ішіндегі заттың бізге арналған
затқа айналу механизмін түсіну үшін бұны одан да зор контексте баяндаудың
нағыз іске асатын формаларын қолдану арқылы қарастыру қажет. Осындай кәсіби
құқықтық сананың бейнелеуінің нағыз іске асатын формаларының бірі – сот
ісін жүргізу шешімі.
Судьялардың топталған құқықтық санасы сотқа келтірілген талаптарын
ұсынуын ұғынуды және оларға ортақ құқықтық көзқарастарының нағыз деңгейін
білдіру керек.
Әр қылмыстық істің шешімі, істелген қылмыстың және сотталушы тұлғасының
нақтылы жағдайларын есепке алуымен қабылданады. Бұл судьяның жеке құқықтық
санасын білдіреді. Дегенмен, нақтылы қылмыста және нақтылы іс жүргізу
жағдайларында қолданылатын және сотта іс қарау кезінде пайда болатын заңға
түсінік беру біркелкіліктің талаптарына жауапты болу тиісті.
Заңды қолданар кезде сот тәжірибесінің тұрақсыздануы, оның табансыздығы,
кейбір судьялардың құқықтық көзқарастарының қалыптаспағанын, қандай да бір
көзқарастар қалыптаса да, олардың әлі де заңның рухына және қоғамның
талаптарына сәйкес келмейтіндігін дәлелдейді.
Осылай, судьялардың кәсіби құқықтық санасы нормативтік қаулылар мен
жоғарғы соттың жалпы отырысында және сот практикасының тұрақты
тенденцияларында көрініс табатын екі деңгейді топтық және дара ұсынады.
Осы екі деңгейдің байланысын теориялық құқықтық көзқарастары мен кәсіби
құқықтық сананың өзара әрекеттесуі нәтижесінде қалыптасқан құқықтық
ережеден бақылауға болады.
Судьялардың кәсіби құқықтық санасының рационалды-идеологиялық түрдегі
элементтерін бірыңғай құқықтық санаға қарама-қарсы қоюға болмайды, дегенмен
оларды ұқсас деп те айту қате болар еді. Судьяның жеке құқықтық санасына
біртұтас алынған және қоғамдық сананың бүтіндік күйін білдіретін саяси,
философиялық және моральдік қоғамның қатынастары әсер етеді. Сол себепті
судьяның кәсіби құқықтық санасы органикалық байланыста, оның саяси және
моральдік санасымен бірге бір бүтіндікте шын бар болады. Ал, кәсіби
құқықтық сана мазмұнының элементтері судья тұлғасының идеялық жетілуін
анықтайтын саяси және моральдік сана мазмұнының элементтері ретінде
айқындалады. Мысалы, судьяның сот әділдігі мақсаттары мен міндеттерін
сезінуі, сонымен бірге іс жүргізу формаларының жүзеге асырылу мазмұны
элементтері тек кәсіби құқықтық сана ғана емес, оның саяси және моральдік
санасы болып табылады. Басқаша айтқанда, “норма-атқарушы” жүйесінде жеке
құқықтық сана жүйенің талаптарын ұдайы жаңартумен қатар жүзеге асырылуының
қандай да бір нұсқасының қалауын айқындайды. И. Сабо бұл процесті одан әрі
жаңғырта түсу үшін “құқықтың өз-өзіне қайта оралуы” терминін сәтті қолданды
[75, с. 231].
Судьяның жеке құқықтық санасы өзінің негізгі мазмұны ретінде, қоғамдық
құқықтық сананың құбылыс дәрежесі бар идеяларды, нормаларды, ұстанымдар мен
көзқарастарды және т.б қосып алады. Адам – әлеуметтік сапалық жүйенің
қарапайым идеяларын сақтаушы. Жеке сана – дәуірлік санаға ортақ, тұлғаның
әлеуметтік керек-жарақтарымен байланысқан ерекше, тәрбие, қабілеттілік,
жеке және қоғамдық өмірдің жағдайларымен, мамандығына негізделген жеке
белгілері өзгеше сай келетін біртұтас сана.
Судьяның кәсіби құқықтық санасы әділ сот санасында қоғам мүддесін
қорғайтын құқықтық идеялар жүйесімен бірге, өзінің құқықтық көзқарастары
мен пікірлерін, құқықтық нормалардың әділеттік пен әділетсіздік бағасын,
құқықтық реттеудің тиімділігін, құқықпен реттелетін нұсқаулар мен қоғамдық
қарым-қатынастардың сәйкес келуін білдіреді. Кәсіби құқықтық сана
мағынасының түсінігі мен құқықтық дәрежелерінің маңызын ортақтастырады,
басқаша айтқанда, құқықтық тыйым салуды жете түсіну мен қылмыстық іс
жүргізу жолдарының нұсқаулары оларды қолдану тәжірибені жете ұғынуы. Егер
басқа да әлеуметтік топтардың құқықтық санасына міндеттер мен құқықтар
дәрежесіндегі қоғамдық дамудың талаптарын дұрыс айқындап беру қажет болса,
онда заңгерлердің кәсіби санасының, мүмкін болатын қайшылықтарды болдырмау
үшін, қазіргі құқықтық жүйемен арақатысын белгілеу маңызды. Құқық пен
міндеттер дәрежелеріндегі, қазіргі құқық жүйесімен арақатысындағы қоғамдық
даму талаптарын өзінше түсіне білу, кәсіби-заңдылық сананы бейнелеудің
тәсілі болып табылады.
Судьялардың қызметінде қоғамдық құқықтық сананың идеологиялық
құбылыстары судьялардың жеке санасынан өтеді де, соңында олар дұрыс деп
тапқан іс жүргізу шешімінде тоқтап қалады десек, орынды болар еді.
Кәсіби санада ең алдымен құқық қолдану қызметінің мүддесі айқындалады.
Содан кейін қылмыстық-іс жүргізу тәртібінің стилі қалыптасады да, әртүрлі
юрисдикциялық қызметтің мақсаттарына жету үшін қолданылатын жолдар мен
әдістер жете білінеді. Бұл ғылыми құқықтық категориялардың мән-мағынасын
аша түседі, басқаша айтқанда, берілген категориялардың мазмұнын судьялардың
қызметтері мен олар шешім шығарардағы білдіретін практикалық санаға
айналдырады. Нағыз құқықтық қатынастар, құқықтық реттеудің механизмі, адам
әрекеттері мен басқа да құқықтық құбылыстар және олардың бағасы мұны
бейнелеу заты ретінде алға шығады. Кәсіби құқықтық сананы нормативтік
бағалаулық сананың бір түрі ретінде қарастыруға болады. Себебі бұл
құбылыстардың бағасы танымның өзіндік актісі ретінде іс жүргізу шешімін
ескертіп, судья білімінің жүйесін жанама түрде береді.
Судьяның кәсіби құқықтық санасын сипаттай келе, біз ең алдымен ол
тудырған құқықтық баға мен көзқарастырының тұрақтылығын ескереміз. Бұлар
судьяның өз қарым-қатынасын кәсіби қызметке белгілейді және оның саяси
мәдениетін анықтайды. Судьялардың кәсіби санасы кәсіби қызметке
бағдарланған практикалық сана ретінде де қарастырылады. Берілген аспектерде
кәсіби құқықтық сана әдеттегіден құқықтық білімдердің жүйелілігімен және
ғылыми мен әдеттегі құқықтық сананың арасындағы аралық орын алуымен
ерекшеленеді. Заңгерлердің кәсіби санасының басты мақсаты – құқықтық
тәртіпті қамтамасыз ету және заңдылық тәртіпті орнату болып табылады.
Айтылғанның бәрі – кәсіби құқықтық сананың судья мінез-құлқын, сотта
орнатылған жағдайларға қатысты оның таңдаулылығын реттеудің сенімді
бейнесі.
Кәсіби құқықтық сана мен құқық нормалары – объективтік болмыстағы түрлі
құбылыстарды бейнелейтін әр реттік ұғым, сол себепті біріншісін екіншісінің
деңгейіне дейін жеткізудің еш қажеті жоқ. Кәсіби құқықтық сананың мәні
талқыланатын заңның басқа нормалары мен құқық институттарымен тығыз
байланысын қамтамасыз етумен тәмамдалады. Басқаша айтқанда, құқықтық сана
судьяның қызметіне әсерін тигізеді, ал құқық оны реттейді. Сот шешімін
қалыптастырудағы кәсіби құқықтық сананың әсер етуші маңызы судьяның өз
міндеттерін ұғынуы, кәсіби қызметі мен қабылданған шешімдерінде нормативтік
талаптарын өзінше тануды білдіруге ұмтылысы шешімге, оның әділдігіне және
оның құқықтық салдарына (өз қорытындысына деген сенімділік) деген көзқарасы
сияқты факторлардың әсер етуін бастан кешіреді. Құқықтық білімдерінде және
құқықтық нұсқауларында бағасында концентрлі түрде қылмыстық істі шешудегі
судьяның тікелей қатысуы мен басқа көздердің (аппеляциялық және қадағалау
сатысындағы тәжірибелер мен құқықтық әдебиетті оқу, т.б.) нәтижесінде
жиналған судьяның кәсіби тәжірибесі бейнеленеді.
Сөйтіп, құқықтық көзқарастар жүйесімен байланысқан судьяның құқықтық
түсініктері оның кәсіби қызметіне белсене әсер етіп, заңды дұрыс қолдануға
жетелейді. Сол себепті, сот шешімінің заңды және негізделген қаулысына
себепкер болатын факторларының бірі болып табылады.
Құқықтық білімдер қажет, дегенмен оларды қолданардағы тиісті іскерлік
пен дағдыларсыз, бұлар судьяның кәсіби қызметтерінің сәтті атқаруы үшін
септігін аз тигізеді. Мұнда құқықтық білімдер қылмыстық істі қарастыру және
шешу кезінде, халық мүддесі мен құқықтарының заңдылығын сақтаудағы заңның
қатаң орындалуына бағдарланған кәсіби әдетке айналуы, сонымен бірге кәсіби
қызметі мен қылмыстық іс жүргізу заңының талаптарымен сәйкестендіре құруға
бейімделу қажет. Судьяның мінез-құлқында, оның құқықтық дағдылары мен
іскерлігінде оның құқыққа деген көзқарасы байқалады. Бұл кәсіби қызметтік
шындық сияқты судьяның іс жүргізу қызметін реттейтін нормалары болып
табылады.
Судьялардың құқықтық санасы мақсаттылық, объективтік шындықты анықтауға
ұмтылуы, құқық пен міндеттерді ұғынуы, қандайда бір ісі бойынша шешімді
қабылдауы, өз тәуелсіздігі мен дербестігіне деген сенімділігімен
ерекшеленеді. Осылардың бәрі үкімдердің заңдылығына, әділеттігі мен
негіздігіне тұтастай жауапты болу қажеттілігінен туындап отыр.
Судьяның кәсіби құқықтық санасы – нақтылы қылмыстық іс қарастырылған
кездегі құқықтық нормаларды меңгеріп алу және құқықтық ғылымдарды ұсыну,
сонымен бірге құқықты қолдану қызметінде заңдылықты талап етуді қадағалауға
бағдарланған және құқықтық сезім, көңіл-күй мен қылықтарда байқалатын
қазіргі құқықтық жүйеге және өзінің құқықтары мен міндеттеріне деген
көзқарастың нәтижесінде пайда болған құқықтық пікірлер, сенімдер,
көріністер, құқық қағидалары туралы бағасының жүйесі болады.
Аталған қарым-қатынас құрылымы келесі элементтерден тұрады: танымдық,
мұның мазмұны меңгеріп алу мен ұғыну нәтижесінде пайда болған құқық туралы
өз білімдерінің жүйесі және бұл білімдерді өзінше қолдана білу болып
табылады; бағаламдық, оған құқықтық тыйым салудың әділеттігі немесе
әділетсіздігі туралы баға мен сендіру жүйесі және сот әділдігінің
мақсаттарына жету үшін құқықтық атқарулардың тиімділігі кіреді; еріктік,
судьяларға жүгінген заңдық құқықтары мен міндеттерін ұғынумен өз заң
өкілеттілігімен сот әділдігінің мақсаттары мен міндеттерін сәйкестендіре
іске асыруға дайындығымен сипатталады; тәртіптік іс жүргізу қызметтерін
жүзеге асырар кездегі судья мінез-құлығының талғамын, тәртіп ережесінің
кәсіби жүйесін реттейді; әлеуметтік-психологиялық, қылмыстық іс шешумен
демократиялық ізгіліктің заңдары мен нормаларының тура сәйкестігінде пайда
болатын судьяның дайындығы.
Кәсіби құқықтық сананың өзіндік айқындалуы судья ісі бойынша жеке
қорытындысын өзінің құқықтық санасымен қатынастырады да, нақтылы қылмыстық
істің дәлелдемелерге негізделген жағдайлардың жеке құқықтық бағасы заң
талаптарына сәйкес, шығарылған шешімі сәйкес келетінін анықтауында
қорытылады.
Құқықтық сананы талдау кезінде құқықтық сана өрісін белгілеп алып,
қылмыстық-құқықтық, қылмыстық іс жүргізу немесе әкімшілік-құқықтық сана
туралы айту дұрыс. Бұған ортақ құқықтың құбылыстары мен институттарына
қатысты ерекше көзқарастар мен бағалардың жиынтығы кіреді.
Қамтып көрсету затының көзқарасынан кәсіби құқықтық сана өрісінде және
құқықтың түрлі салаларымен құқықтық қатынас түрлерінің арақатыстығын
белгілеп алу қажет.
Сөйте тұра, қылмыстық сот ісін жүргізудегі кәсіби құқықтық сана
қолданудың нақтылы аясынан тыс, әлеуметтік қызметтерді біртұтастықта іске
асырады. Сонымен қатар, қылмыстық-құқықтық пен іс жүргізудегі құқықтық сана
арасындағы қырлар жоқ және шындығында тығыз бірлік көрінеді.
Нақты қылмыстық істі қарау мен шешу және сот шешімін шығару кезіндегі
кәсіби құқықтық сана орындайтын қызметтердін жалпы белгілерімен сипаттап
көрейік. Бұл жағдайда, кәсіби құқықтық сана, өзара байланыс пен өзара
тәуелділіктің, қылмыстық істі қарастырғандағы судьяның шешім қабылдауы және
әрекеттенуі кезінде пайда болатын, судья тұлғасының жеке-психологиялық
ерекшеліктерімен және оның кәсіби тәжірибесі мен нақтылы жағдайымен жанама
түрде берілген оның саяси, өнегелі пікірлерімен тығыз байланыс жасауы
арқылы жұмыс жасайды.
Судьяның кәсіби құқықтық санасындағы тәжірибелік қарым-қатынаста ең
алдымен қажеттіліктері, мүдделері байқалады, кәсіби қызметтің мақсаттары
қалыптастырылады, мақсаттарына жету үшін кәсіби құралдары танылады. Соның
нәтижесінде кәсіби құқықтық сананы жеке сананың құнды формаларына
теңестіруге болады.
Іс бойынша жиналған дәлелдемелерге қатысты жеке қарым-қатынастар
судьяның кәсіби құқықтық санасымен және оның кәсіби тәжірибесі мен оның
құқықтық білімдері, кәсіби дағдылардың маңызды тұрақты көрінісі ретінде
анықталады. Кәсіби тәжірибе судьяның құқықтық санасы мен оның дағдыларын
жүйелеумен қатар, талдап қорытады, сонымен бірге, дәлелдемелік мәліметтерде
нақтылауға және одан істі дұрыс шешу үшін қажетті мағлұматтарды алуға
көмектеседі. Судьяның тәжірибесі қылмыс оқиғасына, сотталушының айыптылығын
және материалдық пен іс жүргізу заңының талаптарын қоса алғандағы жазаның
жекешеленуіне бағдарландыру үшін маңызды да елеулі, деректі іс
жағдайларының ерекше кәсіби бейнесін ескертеді және сот талқылауындағы оның
белсенділігін айқындайды.
Судьяның кәсіби тәжірибесі төмендегі айтылған мәліметтерде байқалады:
1. Сот әділдігі міндеттерін жүзеге асырудағы оған жүгінген әлеуметтік
маңызды сезінуінде; материалдық және іс жүргізу заңының талаптарының мәнін
түсінуінде және белгілі бір іс шешу кезінде оларды дұрыс қолдана білуінде;
қылмыстық іс бойынша өз бетімен шешім қабылдау дағдыларын, алдын ала
тергеудің мәліметтеріне қарасты сынаулық қарым-қатынастарды тудыру және ісі
бойынша өз тұғырын бөгде ықпалдармен қарама-қарсы қоюында; іс шындығын
табудағы олардың қызметтерін бағыттаушы мақсатында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ гуманитарлық заң университеті
Қылмыстық құқықтық пәндер циклы
Садыкбаев Жалгас Муратбекұлы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Судьяның кәсіби мамандығының кейбір мәселелері
050301-Құқықтану
Астана, 2008 ж.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қазақ гуманитарлық заң университеті
Қылмыстық құқықтық пәндер циклы
Қорғауға жіберілді:
Цикл менгерушісі
______________________________
“______”__________2008ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Судьяның кәсіби мамандығының кейбір мәселелері
5 курс студенті____________ Садыкбаев Ж.М.
Ғылыми жетекші___________аға оқытушы Муйденова Ә.Қ.
Норма қадағалаушысы
____________________
Астана - 2008 ж.
Кіріспе
Дипломдық жұмыс Қазақстан Республикасындағы судьяның кәсіптік қызметі
мен жарамдылығын және жұмысының сапасын зерттеп зерделеуге арналған.
Сот жүйесi мен қызметiн түпкiлiктi қайта құру, сот iсiндегi
кәсiпқойлықты, тәуелсiздiктi баянды ете отырып, сот iсiн жүргiзу
тиiмдiлiгін жоғары дәрежеге жеткiзу, бүгiнгi күннiң бірден-бір көкейкестi
мәселесi болып табылады.
Қара қылды қақ жарып төрелiк айту кәсiби бiлiмi терең, адамгершiлiгi
мол, тәжiрибелi, өресi биiк, қиянатқа жаны қас, адамдарға ғана лайық.
Өмiрде болатын әртүрлi жанжалдарға тоқтам салып, жүгiнуге келген
тараптардың талабын қанағаттандыру үшiн заңға негiзделген қаншама ақыл,
тәсiл, дарын керек.
Сот пен судьяның адам мен қоғам алдындағы жауапкершiлiгi өте жоғары.
Адам тағдырына байланысты билiк айту, үкiм (шешiм, қаулы) шығару оңай
емес. Күрмеуi қиын сұрақтардың жауабын тауып, шынайы шындықтың түбiне жету
үшiн арнайы бiлiм, кәсiби даярлық, зеректiк, қабiлет, мол тәжiрибемен
қатар, заңдарды жетiк бiлу және оны дұрыс талдап, қолдана бiлу керек.
Қазiр қалың көпшiлiк бұрынғыдай атқарушы билiкке көп шағымданбайды. Арыз-
шағымын айтып, соттарға жүгiнуге бейiм. Бұл сот билiгiне халық сенiмiнiң
артқандығының белгiсi.
Қазақстан Республикасының атынан әдiлдiктi жүзеге асыратын орган - сот
болса, судья – сот билiгiн жүзеге асыратын, ерекше өкiлеттi тұлға,
мемлекеттiк билiктiң өкiлi.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар.
Судьялар институтының әлеуметтік табиғаты демократиялық және құқықтық
мемлекеттің өзіндік ерекшелігіне байланысты болады. Ал демократиялық
ерекшелік - сот төрелігін атқаруға сауатты, жоғары білікті маманды тартумен
өлшенеді.
Демократиялық құрылымды жүзеге асыру адамдарды заңды құрметтеу рухында
тәрбиелеуге, өмірлік талаптарды жетілдіруге мүмкіндік береді. Мұндай
міндеттерді жүзеге асыруға, әсіресе, азаматтарды құқықтық тұрғыда
тәрбиелеуде судьялардың қызметінің үлкен үлесі бар.
Ескеретін жайт, судьялар институтының шынайы табиғи құрылымын өзгертпей
тұрып та, сот қызметіне әлеумет жағынан бақылау, қадағалау жасауды
кеңейтуге әбден болады.
Өз зерттеуімізде мәселені нақ осылай қою негізінде қорғауға мынандай
тұжырымдарды шығарамыз:
Шешімдерді айқындау мен қабылдау әр кезде судья білімінің, оның құқықтық
санасының тиісті деңгейін танытады. Кез келген жүйенің жұмыс істеу
тиімділігі оның шешімдерінің сапасы, білімнің дұрыстығы мен оның негізінде
жатқан сенімділігінің келісімділігімен анықталады. Бұл мағынада судьяның
құқықтық санасының немесе оның шешімдерінде көрініс табатын білімінің
мәнділігі мәселесін зерттеу ерекше өзектілік маңызына ие болады. Егер
осындай жағдай орнатылса, әрбір қылмыстық іс бойынша судьяның білімі заң
талаптарына сәйкестендіріліп, сот қателіктерін жою проблемасы біраз
шешіліп, әрбір қылмыстық іс бойынша сот толық мақсатына іс жүзінде жетеді.
Судьяның білімі деген түсініктің мәнін анықтау құқықтық сана
механизміндегі іс жүргізуді шешудің орнын және оның бұл механизмдегі
функцияларын белгілеуге мүмкіндік береді. Судья білімі жүйесі, олардың
құқықтық санасы сот әділдігінің жалпы жүйесінде қызмет етеді.
Судьяның қылмыстық іс бойынша шешім қабылдауы білімнің үш блогынан
тұрады: құқықтық және этикалық білімдердің жүйесі; судьяның қоғамдық кәсіби
және күнделікті тұрмыстағы тәжірибесі нәтижесінде алынған білімдер;
қылмыстық іс бойынша дәлелденетін деректі жағдайлар жөніндегі білімдер.
Аталған блоктар нақтылы іс жүргізу шешімінде біріктірілген. Дегенмен,
осыдан ерекше белгілеуге тура келетін маңызды жағдай туындайды. Сот
актілерінде объективтенген судья білімінің жүйесі: істің қарастырылуына
дейінгі судьяның құқықтық білімі; нақтылы іс бойынша дәлеледеу затына
кіретін деректерді зерттеу нәтижесінде алынған білімдер жүйесінен тұрады.
Бұл жүйелер соттың таным үрдісінде және шешім қабылдаудағы берілген басқа
жүйелермен өзара қауымдасып, байланысады, сонымен қатар нақтылы іс
қараудағы судья алған дәлелдемелік ақпараттарды реттейді.
Зерттеудің әдістемелік негізін қоғамдық, әлеуметтік, құқықтық
құбылыстарды зерттеудегі қалыптасқан ғылыми ұстанымдар мен таным
категориялары құрайды. Зерттеу барысында танудың құқықтық ғылым үшін
қажетті әдістері мен амалдары кеңінен қолданылды. Олар: тарихи қисындық,
салыстырмалы, талдау, сауал-сұрақ, статистикалық және тағы басқа әдіс
-тәсілдер.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың теориялық базасын С.З.
Зиманов, С.Н. Сәбікенов, Б.Ж. Абдраимов, Е.Б. Абдрасулов, Н.А. Абдиканов,
Т.К. Айтмұхамбетов, А.Н. Ағыбаев, З.О. Ашитов, Л.Ш. Берсугурова, М.Б.
Валиев, Н.О. Дулатбеков, Н.А. Ережепов, А.А. Исаев, А.Н. Жаилғанова, Б.Ж.
Жүнісов, Қ.Ә. Мәми, А.С. Нұралиева, И.И. Рогов, С. Тыныбеков, Б.Т.
Тұрғараев, Ш.М. Шарипов, К.Х. Халиқов және тағы басқа заңгер ғалымдардың
ғылыми зерттеу еңбектері құрайды.
Сондай-ақ зерттеу жұмысының нормативтік-құқықтық базасын Қазақстан
Республикасының қолданыстағы Конституциясы, Қазақстан Республикасының Сот
жүйесі мен судьялар мәртебесі туралы Конституциялық Заңы, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі, Президенттің Жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының жалпы отырысы мәжілісінің қаулылары
құрайды.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік құндылығы мен теориялық маңыздылығы.
Зерттеу барысында жасалған қорытынды тұжырымдар Қазақстан
Республикасының Сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы Конституциялық
заңын, Қылмыстық іс жүргізу заңы мен құқық қорғау органдары туралы заңдарды
жетілдіруге, жалпы сот билігі қатынастарын құқықтық қамтамасыз етуге
бағытталған нормативтік құқықтық актілерді жетілдіруге, жаңа актілер
қабылдауға теориялық негіз бола алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы
ғылыми зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу
жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, бес тараушадан, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Көлемі қойылған талапқа сай.
І тарау. Судьяның кәсіптік қызметі мен құқықтық санасы
Қазақстан Республикасы Президентінің 12.02.1994 жылғы бекіткен
қаулысымен Қазақстан Республикасында Құқықтық реформалардың мемлекеттік
бағдарламасында мемлекеттік және қоғамдық тіршіліктің құқықтық негізін одан
әрі нығайтудың, заңдылық пен құқық тәртібін сақтаудың, әділ сот,
прокуратура, заң және ішкі істер органдарының жұмысын жақсартудың
қажеттілігін атап көрсетті. Қоғамның заң аясын реформалаудың қажеттілігі
қоғамның экономикалық және саяси жүйесін қайта құруды жүзеге асыруды оған
барабар құқықтық инфрақұрылымды жасауды талап етуден болып отыр. Бұл ретте
құқық реформасы республикадағы саяси және экономикалық өзгерістермен қатар
және оларды ретке салынған шеңберде ұстап тұру үшін тіпті озып кетумен де
жүргізілуі мүмкін.
Мемлекеттік және қоғамдық тіршіліктің құқықтық негізін нығайту жөніндегі
судья қызметінің тиімділігін арттыру бірқатар объективтік және субъективтік
қозғаушы күштермен келісілген, мұның қатарында судьялардың қылмыстық
істерді қарау кезінде заңдылық режимін нығайту, заңдылық деңгейі мен сот
шешімдерінің негізділігін, судьяның кәсіптік құқықтық санасымен қылмыстық
сот өндірісіне қатысатын азаматтардың құқығы мен заңды мүддесін қорғау, сот
кепілдігін арттыру айрықша аталу керек.
Заңдылық пен құқық тәртібін орнықтыру сот органдары мен азаматтық,
қылмыстық және басқа істерді қарау мен шешудегі олардың қызмет жүйесін
дамытудың заңдылықтарының бірі.
Сот шешімдерінің қаулысына, олардың заңдылығына және қылмыстық іс
бойынша негізділігінің механизмі, оның азаматтарды құқықтық тәрбиелеудегі
роліне байланысты кешенді мәселелерді зерттеуге бағытталған аса мән-маңызы
болады.
Судьяның әрбір шешімі – құқық қолданудың дербес актісін – мемлекеттік
биліктің ерекше органы – сот шығарады. Сот шешімі өзінің жаратылысында
әрқашанда құқықтық және өнегелік мазмұндағы белгілі жәйттарды, яғни,
судьяның саяси, құқықтық, этикалық біліміне сәйкес бағасы мен таным-білім
нәтижесі болып табылады. Кез келген шешімнің негізінде оны қабылдаған
адамның (субъектінің) білімі жатыр. Қылмыстық іс жүргізу шешімдері
негізінде алдын ала анықтау органдары, тергеуші, прокурор, судья немесе сот
өздерінің толық құқықтық шеңберінде заңмен белгіленген тәртіппен іс бойынша
туындаған сұрақтарға жауап береді, мұның бәрін заңмен белгіленген іс
жүргізу пішініне енген құқық актілері деп тану жөн. Мұндай шешімдер
белгіленген жағдайлардан және қылмыстық сот өндірісі міндеттерінің
жетістіктеріне бағытталған іс әрекеті туралы биліктің ерік-жігерінен
құралған.
Шешімдерді жасау мен қабылдау әр кезде судья білімінің, оның құқықтық
санасының тиісті деңгейін танытады. Кез келген жүйенің жұмыс істеу
тиімділігі оның алдына қойылған мақсат жетістігі едәуір дәрежеде
шешімдердің сапасын, өз кезегінде білімнің дұрыстығы мен оның негізінде
жатқан сенімділігінің келісімділігімен анықталады. Өзінің табиғатында
ақпараттық құжат (акт) болған судьяның әрқилы және күрделі бағасының,
ақпараттың әрқилы түрлерінің сенімділігі, құқықтық, этникалық білім мен
зерттелетін қылмыс оқиғасының бүге-шігесі туралы олардың шешімдерінде
бекітілуі тиіс білім нәтижесінде шешім қабылданады. Бұл мағынада судьяның
құқықтық санасының немесе оның шешімдерінде көрініс табатын білімінің
мәнділігі мәселесін зерттеу ерекше өзектілік маңызына ие болады. Егер біз
осындай жағдайды орната алсақ, әрбір қылмыстық іс бойынша судьяның білімі
заң талаптарына сәйкестендірілер еді, онда сот қателіктерін жою проблемасы
шешіліп, әрбір қылмыстық іс бойынша соттың барлық мақсатына іс жүзінде
жетер едік. Тәжірибелік тұрғыдан фактілер туралы ақпаратты және қайсыбір
сот актісінде шешілуге тиіс мәселелерді қандай жолмен алынғандығын зерттеу
– дұрысында сот шешімінің заңдылығы мен негізділігін қамтамасыз етудің
субъективті қозғаушы күші ролін зерттеу.
Сот шешімдерінің стандарты нормативті реттелген, қылмыстық іс жүргізу
құқықтық нормаларымен бекітілген, ал олардың мазмұны құқықтық және сондай
әлеуметтік нормаларымен белгіленген. Осыдан – көрсетілген механизмді оқып-
зерттеу қажеттілігі туындайды. Әділ сот мақсат-міндеттерінің теңдігін
қамтамасыз ететін шарттар судьяның құқықтық санасы, оның саяси, кәсіптік,
тұрмыстық тәжірибесі және процессуалдық шешімдердегі шоғырлануы мен
қаралатын қылмыстық істің бүге-шігесін сеніммен оқып-зерттеу нәтижесінде
алынған білім болып табылады. И.Л. Петрухин, Г.П. Батуров, Т.Г. Морщакова
жүргізген зерттеулер құқық санасы заңдылықпен, негізділікпен және ол
қабылдаған процессуалдық шешімдердің әділдігінің тығыз байланысын көрсетеді
[49-50].
Соңғы жылдары заңнаманы жетілдіру жөнінде үлкен жұмыстар жүргізілді.
Сонымен бірге, бірсыпыра тиімді және өзекті нормативтік актілердің пәрмені
тұрғындардың жекелеген бөлігі мен мемлекеттік аппарат қызметкерлерінің
құқықтық санасы деңгейінің әлі де ойдағыдай деңгейде еместігінен болып
отыр. Бұл кемшіліктерден арылу – ұзақ уақытты, табандылықты және мұндай
құбылысты жою үшін жан-жақты бағалауды талап ететін күрделі үрдіс.
Судья қызметін зерттей келе Н.В. Радутная судья қызметтің мына түрлерін
жүзеге асырады деген қорытындыға келді: жобалаулық – сот талқылауын
жобалау; танымдық – сот ісін қарастыру; коммуникативтік – сот ұжымымен, сот
құрамымен келісімділік қарым-қатынаста болу [51, с. 45].
Келтірілген жіктелімде кәсібі бойынша судьяға сот талқылауына жетекші
ету міндеті жүктелген, әрі бұл әділ сот қызметін атқаруда судья үшін
қызметтік міндеті болып табылады. Судьялар кәсібі бойынша шешімдер қатарын
өз бетінше немесе тұрақты судьялардан тұратын алқада (аппеляциялық және
қадағалау инстанциясы) қабылдайды. Судьяның кәсібі бойынша білімдердің
қалыптасу үрдісін оқып білмей, мысалы, бірінші инстанцияның сотында шешім
қабылдау механизмін табысты зерттеу мүмкін емес. Н.В. Радутная ұсынған
судья қызметінің түрлерін жіктелімдеуді талдап, Н.В. Кудрявцев судьямен
қабылданған шешімдер мен ол іске асырған әрекеттер тек кейбір жағдайларда
ғана судьяның өз еркін көрсетеді деген ойға ерекше назарын аудартады.
Қызметтің басқа да түрлерінде судья сот алқасының ұжымдық тәжірибесін
жинастырады немесе үйлестіреді, ұжымдық шешім қабылдауға қатысып, өз
позициясын басқалардың позициясымен сәйкестендіреді, байланыстырады. Судья
қызметін жүзеге асыруда материалдық және іс жүргізу заңында бекітілген
жалпыхалықтық еріктің маңызы зор [52, с. 150]. Сонымен бірге, қызметтің бұл
барлық түрлерінде судьяның кәсіби құқықтық санасы көрініс табады.
В.Н. Кудрявцевтің лауазымды тұлғалардың құқықтық мінез-құлықтарының шығу
тегі мен шарттарын жасаудағы едәуір салмақты үлесі және лауазымды
тұлғалардың құқықтық мінез-құлқының негізгі мазмұнын құрайтын құқық қолдану
қызметі құқықтық нормаларды жүзеге асырудағы дұрыс құрастырылған механизм -
құқықтық сана мен құқықтық мәдениеттің жоғары дәрежесін талап етеді.
И.Л. Петрухиннің, Г.П. Батуровтың, Т.Г. Морщакованың, Н.В. Радутнаяның
жұмыстарында кең ауқымды әлеуметтік зерттеу материалдары негізінде
судьялардың жеке қасиеттері, олардың зиялылық, сипаттамалық,
коммуникативтік қасиеттері, сонымен қатар, өзін-өзі бағалаудың
ерекшеліктері талданған [49-50].
Судьялардың кәсіби құқықтық санасының талдауын қарастырмақ бұрын, судья
білімдерінің сипаттамасына, өз көрінісін іс жүргізу шешімінде табатын, оның
заңдылығын, дәлелдігін және әділдігін айқындайтын білім түрлеріне тоқталу
қажет.
Қылмыстық оқиғаның сотталушыға айып артылған деректі жағдайлары туралы
судьяның білімі күнделікті құқықтық, этикалық терминдерде құрастырылған
және ол жеке қылмыстық оқиға (қылмыстың оқиғасы) мен одан пайда болатын
құқықтық зардаптарының дәлелденуінің (дәлелденбеуі) баяндалуы болып
көрінеді. Бұған қоса судьяның білімі – нақтылы нәтижеге жетуге ұмтылатын
(немесе ұмтылу керек) қызметтік жүйе. Басқаша айтқанда, соттық білім –
танымдық қызмет пен судья (немесе судья құрамының) ойлауының өнімі. Оның
қалыптасуы үрдісінде іс бойынша пайда болған сұрақтарды шешу үшін оның
объективтік мағынасына сәйкес ақпараттарды сапалы іріктеп алу жүргізіледі.
Судьяның білімі іс бойынша оның шешімдерінде қалыптасатын объективтік
ақиқаттың деректерінің сот талқылауында зерттелетін әлеуметтік және
құқықтық мәнін айқындайды. Қылмыстық сот ісін жүргізу аясында соттық
шешімнің сипаты импровизациялық емес, ол шешімнің шығарылуының алдын ала
белгілінген шығару рәсіміне бағынады. Соттық актінің мазмұны (мәні)
судьялар өз шешімінде жауап берген құқықтық сұрақтарды әділ шешу үшін
соттық білімнің заңдылығы мен дәлелдігі сияқты алдын ала анықталған
белгілер негізінде бағалануы тиіс. Әр соттық шешім сананың белгілі
нәтижелеріне негізделген, тағы ол судьяларда қалыптасқан эмпирикалық
құқықтық пен этикалық түсініктердің нақтылы жүйесінде объективтік шындықтың
бейнесін белгілейді. Фактілерді таңдау өз бетінше жүргізілмейді, ол соттық
таным үрдісінің нақтылығын реттейтін қылмыстық және қылмыстық-іс жүргізу
нормасында берілген. Соттық танымның өзгешелігі мынада: танымдық үрдіс
объектіден (қылмыстық іс бойынша дәлелденетін жағдайлар) субъектіге
(судьяларға) үздіксіз ауысу қозғалысында ашылады, соның нәтижесінде судьяда
сот талқылауында зерттелетін объективті шындық құбылыстарының көрінісі
қалыптасады.
Қылмыстық іс жүргізу қызметі барысында бірқатар факторлар заң
талаптарына сайма-сай соттың фактілерді анықтаудың мәнді мазмұнын енгізеді.
Бұл факторлардың іс бойынша ұсынылған болжауларды, судьяның құқықтық санасы
мен құлықтылық санасының дәрежесін, оның кәсіби тәжірибесін, оның
тұлғасының кәсіби және өмірлік бағыттылығын, сонымен қатар, істің деректі
жағдайларының зерттелу толықтығын жатқызуға болады. Дәл осы факторлар сотта
қалыптасатын сотталушының қылмыстық мінез-құлқының сезімтал және
рационалдық бейнесінің өзгешелігін шарттайды. Оның үстіне материалдық және
іс жүргізу заңы қылмыстық іс бойынша анықталған деректі мәліметтерімен
қылмыстық іс бойынша туындайтын деректі және құқықтық мәселелерді сайма-сай
шешу үшін айқындалған болып табылатын құқықтық белгілердің мәнді мазмұнын
ұйымдастырады. Осылайша қылмыстық іс бойынша дәлелдеу заты – бұл нағыз
ақиқаттың қажет үзінділері туралы заң шығарушының объективті білімі, оның
анықталуынсыз нақтылы қылмыстық іс бойынша әділ соттың әлеуметтік
мақсаттары мен міндеттерімен, әр іс бойынша объективтік ақиқатты анықтау
міндетімен шартталған.
Іс жүргізу әдебиеттерінде қарастырылатын түсініктің мазмұнына қатысты
бірнеше пікірлер бар [53-56].
Берілген түсініктердің едәуір көңілге қонымды анықталуын А.М. Ларин
келтіреді. Дәлелдеу заты – бұл істі шешу кезіндегі қылмыстық, азаматтық,
қылмыстық іс жүргізу құқықтарының нормаларын қолдану үшін, сонымен бірге,
қылмыс жасауға мүмкіндік туғызатын себептер мен жағдайларды жою үшін негіз
болып табылады [57, с. 16].
ҚР ҚІЖК-де мына жәйттарды дәлелдеу ескертілген: қылмыстың оқиғасын
(орны, уақыты, тәсілдері мен басқа да жағдайлары); қылмысты жасаудағы
айыпкердің кінәлілігі мен қылмыстың себептерін; айыпкердің
жауапкершілігінің сипатына әсер ететін мән-жайлар, сонымен қатар,
айыпкердің тұлғасын сипаттайтын басқа да мән-жайларды қылмыспен келтірілген
зардаптардың сипаты мен көлемі, кәмелетке толмағандарды істері бойынша
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудағы айқындауға болатын
жағдайлардың өзгешелігіне қатысты дәлелдеу затының алуан түрлілігі ҚР ҚІЖК
баптарында көрсетілген.
Судьялардың аталған жағдайларын түсіну өзгешелігінің мәні мына
жағдайларда: алғашында өзінің кәсіби құқықтық санасының негізінде судья,
оның жеткіліктілігі мен заңдық дұрыстығы тұрғысынан алдын-ала тергеу
органдары білімдерін меңгеріп алады, содан кейін сот талқылауының барысында
судья жаңа деректерді ұғынады және меңгереді, сонымен қатар, олардың алдын
ала тергеу органдарымен анықталуының дұрыстығын тексереді.
Сот сатыларында судья бір жағынан, қылмыстық іс бойынша дәлелденетін мән-
жайларды танып-біледі, басқа жағынан, ол тергеуші, прокурор мен іс
жүргізушінің актілерінде жинақталған білімдердің сенімділігін тексереді,
басқаша айтқанда, болып өткен іс жүргізу сатысында алынған және соттық
танымда орын басушы білімдер ретінде шығатын білімдердің дәлелдемелік және
құқықтық дұрыстығын реттейді. Сондықтан, қылмыстық іс жүргізудің
сатыларында қылмыстық іс бойынша дәлелдеу заты қоғамға қауіпті әрекеттер
(әрекетсіздік), тұлғаның айыптылығы, қылмыс жасаған адам, ҚІЖК-де
көрсетілген басқа да жағдайлармен қатар өткен қылмыстық сот сатыларына,
сәйкес іс жүргізу актілерінде объективтіленген танымның нәтижелерінің
дұрыстығынан тұрады.
Қылмыстық іс бойынша танымды қорытындылайтын іс жүргізу актілерінде
тергеуші немесе судьялармен танылған нағыз шындық деректерінің идеалды
бейнесі объектіленеді, сонымен қатар, автор берілген жағдайда бұл актіде
бейнеленген және әлеуметтік деректің гносеологиялық мәртебесі бар
білімдердің сәйкестілігі жайлы ой қозғалып жатыр деген жәйтті елемейді.
Мұнда мәселені дұрыс түсінуді қиындататын әртүрлі түсініктер шатастырылады.
Философия мен логикада идеалды объектілердің астарында біздің әлемде жоқ,
бірақ өзінің бейнесі бар объектілер аңғарылады. Қылмыс пен оның салдары
өткен іс жүргізу қызметі мен оның нәтижелерінің заңдылығы сияқты, демек,
оларды біздің әлемде жоқ объектілер тобына жатқызуға болмайды деген
дәлелдемеге сүйенудің қажеті жоқ. Өзінің гносеологиялық маңызында қылмыстық
үрдістің өткен сатысындағы таным нәтижелерінің дұрыстығын бақылау мәні
нақтылы іс жүргізу актісінде объектіленген білімдердің заң талаптарына
(оның сенімділігі, заңгерлік дұрыстығы) сәйкестігін тексеруінде. Сондықтан,
берілген акт оны танитын субъектіге (судьяға) қатысты идеалды объект
ретінде қарастырмайды. Ол қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге жататын жағдайлар
туралы тергеушінің, прокурордың, судьяның алған білімдерін бекітудің ерекше
формасы сияқты деректің гносеологиялық мәртебесіне ие болады.
Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу заты судья сот ісін жүргізудің нақтылы
сатысында қылмыстық істі қарастыру бойынша сот қызметін қорытындылайтын
заңды және дәлелдемелік шешім қабылдау үшін соттық танымның нәтижесінде
алынатын орнықты білімді жүйелейді.
Осылайша, жасалынған қылмыстың мән-жайларын танып-білу барысында судья
қылмыстық іс бойынша дәлелдеу затына жататын деректердің бар немесе жоқтығы
жөнінде жеткілікті және сенімді білім алуы тиіс.
Әлеуметтік таным сияқты соттық таным мағынасына деген көзқарасты болгар
философы П. Гиндеев талдаған. Оның пікірінше, жеке қылмыс негізінде жүзеге
асырылатын таным ғылыми және ғылымнан тыс білімдердің өзгеше ара-
қатынастығымен, сонымен қатар таным үрдісінің заты мен қару-жарақ жағын
реттейтін қылмыстық-іс жүргізу формасының бар болуымен сипатталатын салалық
әлеуметтік таным болып табылады [58, с. 215].
Әлеуметтік танымның осындай алуан түрлілігінің нәтижесінде алынған білім
(оны шартты іс жүргізу немесе соттық таным деп атайық) судьялардың
теориялық білімдерінің элементтерін қосып алатын аралас білім болып
табылады. Сот актілерінде қылмыстық-құқықтық тыйым салу мазмұны ашылады,
сонымен қатар, құқықпен реттелетін нақтылы қоғамдық қатынастар туралы
ғылыми құқықтық білімдерді нормативтік түрде бекіту болып көрінетін
құқықтық түсініктер мен категорияларға сәйкес объект танымы судьямен
меңгеріліп, сонымен қатар объективтелінеді. Осындай білім ғылыми
элементтерден де тұрады, өйткені судьямен ғылыми мәліметтер (дәлелдемелер)
негізінде жеке құбылыстардың әлеуметтік және құқықтық мәні танылады.
Аталған элементтер үкімде және басқа да соттық актілерінде өзінің
практикалық айқындалуында біріктірілген. Судьяның білімі – бұл статикалық
процесс емес, оның практикалық қызметі мен тығыз байланыста қалыптасатын
процесс болып табылады. Соттық практика бұл жерде түрлі инстанциялар
судьялары білімінің объективтік негізі және берілген іс жүргізу жағдайында
объектінің дәл қандай жағдайларын зерттеу керек екенін анықтауға мүмкіндік
беретін жолы ретінде алға шығады.
Судьяның қылмыстық іс бойынша шешім қабылдауы ойша өзгертілген білімнің
үш блогынан тұрады: құқықтық және этикалық білімдердің жүйесі; судьяның
қоғамдық кәсіби және күнделікті тұрмыстағы тәжірибесі нәтижесінде алынған
білімдер; сол білімдер бойынша шешім қабылданады (қылмыстық іс бойынша
дәлелденетін деректі жағдайлар жөніндегі білімдер). Аталған блоктар нақтылы
іс жүргізу шешімінде біріктірілген. Дегенмен, осыдан ерекше белгілеуге тура
келетін маңызды жағдай туындайды. Соттық актіде объективтенген сот
білімінің жүйесі екі шағын жүйеден тұрады: істің қарастырылуына дейінгі
судьяның құқықтық, этикалық және т.б. білімдері; нақтылы іс бойынша
дәлеледеу затына кіретін деректерді зерттеу нәтижесінде алынған білімдер.
Берілген шағын жүйелер соттық таным үрдісінде және шешім қабылдаудағы
берілген басқа жүйелермен өзара қауымдасады, байланысады, сонымен қатар
нақтылы іс қараудағы судья алған дәлелдемелік ақпараттарды реттейді және
соттық білім жүйесі сияқты талқыланатын тұтас білім ретінде соттық шешімде
объективтендіріленеді.
Судьяның білімі деген түсініктің мәнін анықтаудың мұндай ыңғайын табу
соттық құқықтық сана механизміндегі іс жүргізуді шешудің орнын және оның
бұл механизмдегі функцияларын белгілеуге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, судья білімі жүйесі, олардың құқықтық санасы сот
әділдігінің жалпы жүйесінде қызмет етеді.
Мәселенің бұл жағына Т.Н. Добровольская назарын әділ аударды. Ол заңның
негізіндегі рұқсат алудан және қарастырудан қорыта келгендегі соттың
ерекше іс жүргізу түріне және құқықтық қызметке сәйкестендірілген арнайы
органның әділ сот сияқты білдірілуін, және судьяның құқықтық санамен сәйкес
мәселелердің құқықтық нормаларының нақтылы деректеріне, құқықтық
пікірталастарға және құқықтық қатынастарға қолдануын анықтайды [59, с. 10].
Қазақстан Республикасының Конституциясында сот әділдігін жүзеге асыратын
сот органдары көрсетілген. Сот әділдігін жүзеге асырудағы өкілеттік
ешқандай басқа мемелекеттік органдарға тиесілі емес, және олардың
қызметтері сот әділдігі ретінде қарастырылмайды.
Сот әділдігі түсінігін қалыптастыру мен бір жүйеге келтіру әрекеттері
әдебиеттерде әлденеше рет қарастырылады.
Дегенмен, бүгінгі күнге дейін сот әділдігінің мәнін біркелкі түсінудің
белгілерінің (қасиеттерінің) өзгеше нақты тізімдері жоқ. Бұған осы мәселе
жөніндегі көптеген басылымдар дәлел болады [60-61]. Сонымен, К.Х. Халиқов
сот әділдігін судья қызметі арқылы дәстүрлі түрде анықтау дұрыс емес [62,
с. 18], өйткені сот әділдігі және сот өзара анықталады, деп әділ айтқан.
Көпшілік мақұлдаған сот әділдігі түсінігін (социалистік сот әділдігі ол
сотпен жүзеге асырылатын мемлекеттік қызмет болып табылады – М.С.
Строгович) К.Х. Халиқов қарама-қайшылық ретінде қарастырады. Дәлірек
айтқанда, сот әділдігі судьяның бар болуымен ғана қажет, осыған сәйкес
керісінше – сот тек қана сот әділдігін жүзеге асыру үшін керек, және
мемлекеттік мәжбүрлеудің мәнді шараларын қолдану рұқсат ету негізінде ғана
соттық юрисдикцияны қоғамдық тартысқа жатқызу туралы шешімдерді, және тек
қана жалпы “сот әділдігі” түсінігін анықтау қажеттілігін ғана емес, сонымен
қатар, мемлекеттік мәжбүрлеудің мәнді шараларын қажетті жағдайларда
қолданумен нақты қоғамдық тартыстарға құқықты қолдану – қоғамдық
қатынастарды қорғаудың мемлекеттік қызметтің ерекше түрі сияқты сот
әділдігі өзінің мағынасы туралы түсінікті қарастырады [62, с. 21].
К.Х. Халиқовтың зор қызметі, оның қылмыстық істер туралы сот әділдігі
концепцияларының белгілерін ұсынуы болып табылады. Әдебиеттерде сот
әділдігінің келесідей белгілері: сот әділдігінің арнайы билік органымен –
сотпен жүзеге асырылуы; заңмен орнатылған іс жүргізу түрінде азаматтық және
қылмыстық істерді соттық отырыстарда қарастыру мен рұқсат алу көпшілік
мақұлдаған болып табылады.
Біздің пікірімізше, сот әділдігі мемлекеттік қызмет болып табылады, ол
арнайы іс жүргізу түрінде қоғамға қауіпті істерді сот отырысында қарастыру
жолымен, мемлекеттік мәжбүрлеуде қатаң шараларды қолданған немесе
қолданудан бас тарту, сонымен қатар, құқықтық тәртіпті нығайту және
қылмыспен, басқалай құқық бұзушылықпен күрес мақсатындағы заңмен қорғалған
мүддені немесе құқықты қорғау [62, с. 22].
Судьяның құқықтық санасымен сәйкестендірілген азаматтық және қылмыстық
істерді заң негізінде қарастыру мен шешу сияқты сот әділдігінің белгілері
мен оның айқындылығы маңызды элементпен толықтырылуы керек екендігін
назарға алған жөн. Ұсынылып отырған судья қызметіндегі сот әділдігі
белгісінің маңызды мәні бар, себебі ол судьялар тәуелсіздігінің нағыз
кепілдігі және олардың тек қана заңға бағынуы және соттық қызметтің
шығармашылық мінезіне көңіл аударатын болып табылады.
Егерде заңгер қоғамдық өмірге қатысушының қылықтарын, әрекеттерін және
деректерін заңның, заңдылықтың, құқықтық тәртіптің негізінде бағаламаса,
онда заңгер үшін деректің ақиқаты өз мағынасынан айырылар еді.
Осыған орай, судьяның құқықтық санасы, оның құрылымы мен түсінігінің,
мәселелерді шешудегі әділ соттың қамтамасыз етілуіндегі оның қызметтерін
анықтаумен байланысқан өңдеулердің өзектілігі анық.
Құқықтық сананың кәсіби түрі біршама дербес бар болуына құқығы бар ма
және судьяның кәсіби құқықтық санасы жайлы айту құқыққа сәйкес пе, деген
сұрақ туады.
Құқықтық сананың мәселелерін зерттейтін ғалымдар (Е.В. Назаренко, Г.С.
Остроумов, Е.А. Лукашева, В.А. Чефранов, Д.А. Потопейко, Н.И. Козюбра, В.А.
Щегорцев, К.Т. Бельский, В.А. Сапун) құқықтық сананың екі дәрежесі жайлы
сөз етеді: қоғамдық сананың формасы сияқты құқықтық сана туралы; топтық
және дара құқықтық сана туралы. Біріншісі (жоғарғы дәреже) заңнамалардың
таптық мәні мен оның бағытталушылығын анықтайды, екіншісі – құқықтың іске
асырылуын лауазымды тұлғалармен және азаматтармен ескертеді. Біздің
ойымызша, бұл байланыста Д.А. Керимовтың ғылыми және әдеттегі дәрежелерімен
қатар құқықтық сананың құрылымында практикалық деген тағы бір дәрежені
белгілеу қажет деген ойы қолдауды талап етеді [63, с. 41-42; 64, с. 14].
Авторлар келесі жайтты анықтайды: әрекеттегі немесе үміт еткен құқыққа
деген қатынасы бейнеленетін ойлар, пікірлер, көріністер мен сезімдердің
жинағы сияқты құқықтық сана жеке индивидтер мен әлеуметтік топтарға тән
құқықтық идеология және құқықтық қоғамдық психологиядан құралады. Осыған
сәйкес әлеуметтік-құқықтық ойлау ерекше айқындалады, ол өзімен бірге
құқықтық сананың белсенді формасы болып көрінетін - әлеуметтік ақиқатты
танудағы үрдісті, қоғамдық қатынастарды қорғау және реттеу мақсаттарында
пайда болатын құқықты қолдану, іс жүзінде қолданатын және теоретикалық
мәселелерді шешу амалдары оның мазмұнын құрайды.
Құқық әлеуметтік бақылаудың жүйесі сияқты азаматтардың санасына әсер
етіп, өз қызметтерін жүзеге асырады. Егер жеке құқықтық сана қоғамдық
практикаға құқықтық талаптарды тікелей еңгізудің бір түрі болып табылса,
юрисдикциялық органдардың қызметінің тиімділігі, кең мағынада бұл қызметті
жүзеге асыратын лауазымды тұлғалардың қасиеттері мен ерекшеліктерінің
жиынтығымен детерминацияланады (анықталады) деп ұйғару – әділ болар еді.
Субъектілердің пәндік қызметі осы немесе басқа құқықтық реттеу өрісінде
заңды істерді шешкенде, жеке-билеушілік белгілеуді шығаруда құқықтық
сананың кәсіби деңгейін талап етеді. Осыған орай, юрисдикциялық қызмет
процесіндегі олардың практикалық қолдану мақсаттарында құқықтық құбылыстары
танылады және бағаланады.
Әлеуметтік топтардың нақтылы жиынтыққа жатқызылуын сезген адамның
дерегін құқықтық сананың кәсібі ретінде қарастырған, сол топтың өкілі
болған Б.Д. Парыгинмен келісуге болмайды [65, с. 129]. Бұл белгінің маңызды
екендігі, бірақ ол юрисдикциялық қызметпен арнайы айналысатын құқықтық сана
тұлғаларының мәнін ашпайтындығы сөзсіз. Кәсіби құқықтық сананың бірінші
үйлесінде қылмыстық іс жүргізу қызметіндегі субъекттерге тән арнайы
құқықтық бейімдер, сендірулер, ептіліктер, сезімдер туралы айтуға болады.
Авторлардың кейбіреулері құқықтық сананың бұл түрін мемлекеттік аппараттың
қызметтерінің құқықтық санасы деп атайды (Е.В. Назаренко, Е.А. Лукашева,
В.М. Чхиквадзе) [66-72]. Көпшілік және теориялық құқықтық санаға қарағанда,
құқықтық сананың мұндай түрін мамандандырылған құқықтық сана деуге болады.
Кәсіби топтардың бірін заң қызметімен күнделікті айналысатын заңгерлер
құрайды. Олардың құқықтық санасының мазмұны еңбек қызметінің нақтылы іске
қатысты керекті құралдармен айқындалатын топтасқан, кәсіби құқықты сана
болып табылады.
С.С. Алексеев құқықтық сананың формасы ретінде оның мінезіне мән
бермейтін кәсіби құқықтық сананы бөліп көрсетеді [73, с. 210].
Заңгерлердің құқықтық саналарының өзінің кәсіби негізі ретінде тек қана
берілген органның формаларына тән өзгешелік және ерекше амалдардың құқықтық
нормаларын жүзеге асыратын, нақты құқықтық мәселелерді қатаң түрде
орындайтын, мемлекеттік қызметкерлер топтарының нақты кәсіби құқықтық сана
түріндегі құқық қолдану қызметіндегі үрдісі ретінде қарастырылады.
Осылай, құқықты қорғау қызметімен айналысатын кәсіби құқықтық сананың
түрлі категориядағы тұлғаларды құқыққа сәйкес айыру заңгерлердің кәсіби
құқықтық саналарының түсінігі туралы жалпы түрі болып табылады. бұл
мағынада судьялардың кәсіби құқықтық санасын, прокурорлық қадағалау
тұлғаларды, тергеушілерді, жедел жұмыскерлерді, заңды қызметпен байланысқан
мемлекеттік билік пен басқару органдарының басқа да лауазымды тұлғаларды
мақсатқа сәйкес белгілеу жөн болып табылады.
Өз кәсібі бойынша судьялар белгілі мағынада өздерін қылмыстық және
азаматтық істерді шешуде құқықтық нормалардағы ортақ тәсілдердің және іс
жүргізу формаларының жүзеге асырылуынан, қызметтердің ортақ тәсілдері мен
мақсаттарының бірігуінен пайда болған кәсіби және әлеуметтік-психологиялық
топтардың бірқалыптылығы ретінде ұсынады. Мақсаттардың, мәселелердің,
тәсілдердің және формалардың іске асырылу бүтіндігі кәсіби қызметте
судьяларда кәсіби этикалық және құқықтық көзқарасының ортақтығын, құқықтық
норманы жүзеге асырудағы әлеуметтік-психологиялық орнатуды өндіреді. Бұл
соттық практикадағы тұрақтылықты, заңды қабылдаудың біркелкілігін және
олардың кәсіби топтарындағы нормалардың ішкі өзгешеліктерін қамтамасыз
етеді.
А.Р. Ратинов кәсіби құқықтық сананы “мамандандырылған” десе [74, с. 78],
ал В.Н. Кудрявцев мұны “заңгердің құқықтық санасы” деп атауды ұсынады.
Кәсіби құқықтық сананың субьектісі ретінде кәсібі бойынша құқықтық
нормаларының жүзеге асырылуымен байланысты лауазымды тұлғалар болғандықтан,
мұнда “мамандандырылған” емес, тұрақты судьяның кәсіби құқықтық санасы
жайлы айту дәлірек болар еді.
Қоғам бірлікпен, қоғамның негізгі мүдделерімен халық мүддесі және жеке
әлеуметтік топтардың сәйкес келуімен сипатталатын болғандықтан, құқықтық
сана – біркелкі. Дегенмен, қоғамның құқықтық санасына қарағанда,
судьялардың кәсіби құқықтық санасы, олардың қоғамдық-саяси жұмыстарындағы
және сот төрелігі міндетін атқаруы барысында сот ісін жүргізу қызметіндегі
жете білінетін, бүкіл қоғамға ортақ құқықтық мүдделерді білдіреді.
Судьялардың кәсіби құқықтық санасы қоғамның және судьяның жеке құқықтық
санасына байланысты өзгеше мазмұнымен сипатталатын топталған құқықтық сана
формаларының бірі болып табылады.
Қоғамның құқықтық санасы судьялардың кәсіби құқықтық санасын басты да
шешуші бағытта қалыптастырады. Кәсіби және қоғамдық құқықтық сананың
байланысы мыналардан тұрады: қоғамдық құқықтық сананың дәрежесі, ойы және
қағидалары идеологиялық құрал ретінде қолданылады; солардың көмегімен
судья құқықтық нормаларды танып біледі, олардың талаптарын танып білуімен
қатар, өздерінің сот ісін жүргізу қызметін заңның нақты және біркелкі
қолданылуына бағыттайды; қоғамдық құқықтық сана әділ сот органдарының
әлеуметтік мәртебесін қалыптастырады және судьяның кәсіби қызметін
орындайтын ерекше бір рухани атмосфераның мазмұнын анықтауымен қатар, судья
үкім шығаратын кезде деректі жағдайларға өзінің жеке көзқақарасын
білдіреді.
С.С. Алексеев айтқандай, құқықты қолданатын қандай да бір тұлғаның, өз
алдында өзінің жеке құқықтық санасынан тәуелсіз, заңды нормалары бар [46,
с. 63]. Дегенмен, құқықтық сананың өз ішіндегі заттың бізге арналған
затқа айналу механизмін түсіну үшін бұны одан да зор контексте баяндаудың
нағыз іске асатын формаларын қолдану арқылы қарастыру қажет. Осындай кәсіби
құқықтық сананың бейнелеуінің нағыз іске асатын формаларының бірі – сот
ісін жүргізу шешімі.
Судьялардың топталған құқықтық санасы сотқа келтірілген талаптарын
ұсынуын ұғынуды және оларға ортақ құқықтық көзқарастарының нағыз деңгейін
білдіру керек.
Әр қылмыстық істің шешімі, істелген қылмыстың және сотталушы тұлғасының
нақтылы жағдайларын есепке алуымен қабылданады. Бұл судьяның жеке құқықтық
санасын білдіреді. Дегенмен, нақтылы қылмыста және нақтылы іс жүргізу
жағдайларында қолданылатын және сотта іс қарау кезінде пайда болатын заңға
түсінік беру біркелкіліктің талаптарына жауапты болу тиісті.
Заңды қолданар кезде сот тәжірибесінің тұрақсыздануы, оның табансыздығы,
кейбір судьялардың құқықтық көзқарастарының қалыптаспағанын, қандай да бір
көзқарастар қалыптаса да, олардың әлі де заңның рухына және қоғамның
талаптарына сәйкес келмейтіндігін дәлелдейді.
Осылай, судьялардың кәсіби құқықтық санасы нормативтік қаулылар мен
жоғарғы соттың жалпы отырысында және сот практикасының тұрақты
тенденцияларында көрініс табатын екі деңгейді топтық және дара ұсынады.
Осы екі деңгейдің байланысын теориялық құқықтық көзқарастары мен кәсіби
құқықтық сананың өзара әрекеттесуі нәтижесінде қалыптасқан құқықтық
ережеден бақылауға болады.
Судьялардың кәсіби құқықтық санасының рационалды-идеологиялық түрдегі
элементтерін бірыңғай құқықтық санаға қарама-қарсы қоюға болмайды, дегенмен
оларды ұқсас деп те айту қате болар еді. Судьяның жеке құқықтық санасына
біртұтас алынған және қоғамдық сананың бүтіндік күйін білдіретін саяси,
философиялық және моральдік қоғамның қатынастары әсер етеді. Сол себепті
судьяның кәсіби құқықтық санасы органикалық байланыста, оның саяси және
моральдік санасымен бірге бір бүтіндікте шын бар болады. Ал, кәсіби
құқықтық сана мазмұнының элементтері судья тұлғасының идеялық жетілуін
анықтайтын саяси және моральдік сана мазмұнының элементтері ретінде
айқындалады. Мысалы, судьяның сот әділдігі мақсаттары мен міндеттерін
сезінуі, сонымен бірге іс жүргізу формаларының жүзеге асырылу мазмұны
элементтері тек кәсіби құқықтық сана ғана емес, оның саяси және моральдік
санасы болып табылады. Басқаша айтқанда, “норма-атқарушы” жүйесінде жеке
құқықтық сана жүйенің талаптарын ұдайы жаңартумен қатар жүзеге асырылуының
қандай да бір нұсқасының қалауын айқындайды. И. Сабо бұл процесті одан әрі
жаңғырта түсу үшін “құқықтың өз-өзіне қайта оралуы” терминін сәтті қолданды
[75, с. 231].
Судьяның жеке құқықтық санасы өзінің негізгі мазмұны ретінде, қоғамдық
құқықтық сананың құбылыс дәрежесі бар идеяларды, нормаларды, ұстанымдар мен
көзқарастарды және т.б қосып алады. Адам – әлеуметтік сапалық жүйенің
қарапайым идеяларын сақтаушы. Жеке сана – дәуірлік санаға ортақ, тұлғаның
әлеуметтік керек-жарақтарымен байланысқан ерекше, тәрбие, қабілеттілік,
жеке және қоғамдық өмірдің жағдайларымен, мамандығына негізделген жеке
белгілері өзгеше сай келетін біртұтас сана.
Судьяның кәсіби құқықтық санасы әділ сот санасында қоғам мүддесін
қорғайтын құқықтық идеялар жүйесімен бірге, өзінің құқықтық көзқарастары
мен пікірлерін, құқықтық нормалардың әділеттік пен әділетсіздік бағасын,
құқықтық реттеудің тиімділігін, құқықпен реттелетін нұсқаулар мен қоғамдық
қарым-қатынастардың сәйкес келуін білдіреді. Кәсіби құқықтық сана
мағынасының түсінігі мен құқықтық дәрежелерінің маңызын ортақтастырады,
басқаша айтқанда, құқықтық тыйым салуды жете түсіну мен қылмыстық іс
жүргізу жолдарының нұсқаулары оларды қолдану тәжірибені жете ұғынуы. Егер
басқа да әлеуметтік топтардың құқықтық санасына міндеттер мен құқықтар
дәрежесіндегі қоғамдық дамудың талаптарын дұрыс айқындап беру қажет болса,
онда заңгерлердің кәсіби санасының, мүмкін болатын қайшылықтарды болдырмау
үшін, қазіргі құқықтық жүйемен арақатысын белгілеу маңызды. Құқық пен
міндеттер дәрежелеріндегі, қазіргі құқық жүйесімен арақатысындағы қоғамдық
даму талаптарын өзінше түсіне білу, кәсіби-заңдылық сананы бейнелеудің
тәсілі болып табылады.
Судьялардың қызметінде қоғамдық құқықтық сананың идеологиялық
құбылыстары судьялардың жеке санасынан өтеді де, соңында олар дұрыс деп
тапқан іс жүргізу шешімінде тоқтап қалады десек, орынды болар еді.
Кәсіби санада ең алдымен құқық қолдану қызметінің мүддесі айқындалады.
Содан кейін қылмыстық-іс жүргізу тәртібінің стилі қалыптасады да, әртүрлі
юрисдикциялық қызметтің мақсаттарына жету үшін қолданылатын жолдар мен
әдістер жете білінеді. Бұл ғылыми құқықтық категориялардың мән-мағынасын
аша түседі, басқаша айтқанда, берілген категориялардың мазмұнын судьялардың
қызметтері мен олар шешім шығарардағы білдіретін практикалық санаға
айналдырады. Нағыз құқықтық қатынастар, құқықтық реттеудің механизмі, адам
әрекеттері мен басқа да құқықтық құбылыстар және олардың бағасы мұны
бейнелеу заты ретінде алға шығады. Кәсіби құқықтық сананы нормативтік
бағалаулық сананың бір түрі ретінде қарастыруға болады. Себебі бұл
құбылыстардың бағасы танымның өзіндік актісі ретінде іс жүргізу шешімін
ескертіп, судья білімінің жүйесін жанама түрде береді.
Судьяның кәсіби құқықтық санасын сипаттай келе, біз ең алдымен ол
тудырған құқықтық баға мен көзқарастырының тұрақтылығын ескереміз. Бұлар
судьяның өз қарым-қатынасын кәсіби қызметке белгілейді және оның саяси
мәдениетін анықтайды. Судьялардың кәсіби санасы кәсіби қызметке
бағдарланған практикалық сана ретінде де қарастырылады. Берілген аспектерде
кәсіби құқықтық сана әдеттегіден құқықтық білімдердің жүйелілігімен және
ғылыми мен әдеттегі құқықтық сананың арасындағы аралық орын алуымен
ерекшеленеді. Заңгерлердің кәсіби санасының басты мақсаты – құқықтық
тәртіпті қамтамасыз ету және заңдылық тәртіпті орнату болып табылады.
Айтылғанның бәрі – кәсіби құқықтық сананың судья мінез-құлқын, сотта
орнатылған жағдайларға қатысты оның таңдаулылығын реттеудің сенімді
бейнесі.
Кәсіби құқықтық сана мен құқық нормалары – объективтік болмыстағы түрлі
құбылыстарды бейнелейтін әр реттік ұғым, сол себепті біріншісін екіншісінің
деңгейіне дейін жеткізудің еш қажеті жоқ. Кәсіби құқықтық сананың мәні
талқыланатын заңның басқа нормалары мен құқық институттарымен тығыз
байланысын қамтамасыз етумен тәмамдалады. Басқаша айтқанда, құқықтық сана
судьяның қызметіне әсерін тигізеді, ал құқық оны реттейді. Сот шешімін
қалыптастырудағы кәсіби құқықтық сананың әсер етуші маңызы судьяның өз
міндеттерін ұғынуы, кәсіби қызметі мен қабылданған шешімдерінде нормативтік
талаптарын өзінше тануды білдіруге ұмтылысы шешімге, оның әділдігіне және
оның құқықтық салдарына (өз қорытындысына деген сенімділік) деген көзқарасы
сияқты факторлардың әсер етуін бастан кешіреді. Құқықтық білімдерінде және
құқықтық нұсқауларында бағасында концентрлі түрде қылмыстық істі шешудегі
судьяның тікелей қатысуы мен басқа көздердің (аппеляциялық және қадағалау
сатысындағы тәжірибелер мен құқықтық әдебиетті оқу, т.б.) нәтижесінде
жиналған судьяның кәсіби тәжірибесі бейнеленеді.
Сөйтіп, құқықтық көзқарастар жүйесімен байланысқан судьяның құқықтық
түсініктері оның кәсіби қызметіне белсене әсер етіп, заңды дұрыс қолдануға
жетелейді. Сол себепті, сот шешімінің заңды және негізделген қаулысына
себепкер болатын факторларының бірі болып табылады.
Құқықтық білімдер қажет, дегенмен оларды қолданардағы тиісті іскерлік
пен дағдыларсыз, бұлар судьяның кәсіби қызметтерінің сәтті атқаруы үшін
септігін аз тигізеді. Мұнда құқықтық білімдер қылмыстық істі қарастыру және
шешу кезінде, халық мүддесі мен құқықтарының заңдылығын сақтаудағы заңның
қатаң орындалуына бағдарланған кәсіби әдетке айналуы, сонымен бірге кәсіби
қызметі мен қылмыстық іс жүргізу заңының талаптарымен сәйкестендіре құруға
бейімделу қажет. Судьяның мінез-құлқында, оның құқықтық дағдылары мен
іскерлігінде оның құқыққа деген көзқарасы байқалады. Бұл кәсіби қызметтік
шындық сияқты судьяның іс жүргізу қызметін реттейтін нормалары болып
табылады.
Судьялардың құқықтық санасы мақсаттылық, объективтік шындықты анықтауға
ұмтылуы, құқық пен міндеттерді ұғынуы, қандайда бір ісі бойынша шешімді
қабылдауы, өз тәуелсіздігі мен дербестігіне деген сенімділігімен
ерекшеленеді. Осылардың бәрі үкімдердің заңдылығына, әділеттігі мен
негіздігіне тұтастай жауапты болу қажеттілігінен туындап отыр.
Судьяның кәсіби құқықтық санасы – нақтылы қылмыстық іс қарастырылған
кездегі құқықтық нормаларды меңгеріп алу және құқықтық ғылымдарды ұсыну,
сонымен бірге құқықты қолдану қызметінде заңдылықты талап етуді қадағалауға
бағдарланған және құқықтық сезім, көңіл-күй мен қылықтарда байқалатын
қазіргі құқықтық жүйеге және өзінің құқықтары мен міндеттеріне деген
көзқарастың нәтижесінде пайда болған құқықтық пікірлер, сенімдер,
көріністер, құқық қағидалары туралы бағасының жүйесі болады.
Аталған қарым-қатынас құрылымы келесі элементтерден тұрады: танымдық,
мұның мазмұны меңгеріп алу мен ұғыну нәтижесінде пайда болған құқық туралы
өз білімдерінің жүйесі және бұл білімдерді өзінше қолдана білу болып
табылады; бағаламдық, оған құқықтық тыйым салудың әділеттігі немесе
әділетсіздігі туралы баға мен сендіру жүйесі және сот әділдігінің
мақсаттарына жету үшін құқықтық атқарулардың тиімділігі кіреді; еріктік,
судьяларға жүгінген заңдық құқықтары мен міндеттерін ұғынумен өз заң
өкілеттілігімен сот әділдігінің мақсаттары мен міндеттерін сәйкестендіре
іске асыруға дайындығымен сипатталады; тәртіптік іс жүргізу қызметтерін
жүзеге асырар кездегі судья мінез-құлығының талғамын, тәртіп ережесінің
кәсіби жүйесін реттейді; әлеуметтік-психологиялық, қылмыстық іс шешумен
демократиялық ізгіліктің заңдары мен нормаларының тура сәйкестігінде пайда
болатын судьяның дайындығы.
Кәсіби құқықтық сананың өзіндік айқындалуы судья ісі бойынша жеке
қорытындысын өзінің құқықтық санасымен қатынастырады да, нақтылы қылмыстық
істің дәлелдемелерге негізделген жағдайлардың жеке құқықтық бағасы заң
талаптарына сәйкес, шығарылған шешімі сәйкес келетінін анықтауында
қорытылады.
Құқықтық сананы талдау кезінде құқықтық сана өрісін белгілеп алып,
қылмыстық-құқықтық, қылмыстық іс жүргізу немесе әкімшілік-құқықтық сана
туралы айту дұрыс. Бұған ортақ құқықтың құбылыстары мен институттарына
қатысты ерекше көзқарастар мен бағалардың жиынтығы кіреді.
Қамтып көрсету затының көзқарасынан кәсіби құқықтық сана өрісінде және
құқықтың түрлі салаларымен құқықтық қатынас түрлерінің арақатыстығын
белгілеп алу қажет.
Сөйте тұра, қылмыстық сот ісін жүргізудегі кәсіби құқықтық сана
қолданудың нақтылы аясынан тыс, әлеуметтік қызметтерді біртұтастықта іске
асырады. Сонымен қатар, қылмыстық-құқықтық пен іс жүргізудегі құқықтық сана
арасындағы қырлар жоқ және шындығында тығыз бірлік көрінеді.
Нақты қылмыстық істі қарау мен шешу және сот шешімін шығару кезіндегі
кәсіби құқықтық сана орындайтын қызметтердін жалпы белгілерімен сипаттап
көрейік. Бұл жағдайда, кәсіби құқықтық сана, өзара байланыс пен өзара
тәуелділіктің, қылмыстық істі қарастырғандағы судьяның шешім қабылдауы және
әрекеттенуі кезінде пайда болатын, судья тұлғасының жеке-психологиялық
ерекшеліктерімен және оның кәсіби тәжірибесі мен нақтылы жағдайымен жанама
түрде берілген оның саяси, өнегелі пікірлерімен тығыз байланыс жасауы
арқылы жұмыс жасайды.
Судьяның кәсіби құқықтық санасындағы тәжірибелік қарым-қатынаста ең
алдымен қажеттіліктері, мүдделері байқалады, кәсіби қызметтің мақсаттары
қалыптастырылады, мақсаттарына жету үшін кәсіби құралдары танылады. Соның
нәтижесінде кәсіби құқықтық сананы жеке сананың құнды формаларына
теңестіруге болады.
Іс бойынша жиналған дәлелдемелерге қатысты жеке қарым-қатынастар
судьяның кәсіби құқықтық санасымен және оның кәсіби тәжірибесі мен оның
құқықтық білімдері, кәсіби дағдылардың маңызды тұрақты көрінісі ретінде
анықталады. Кәсіби тәжірибе судьяның құқықтық санасы мен оның дағдыларын
жүйелеумен қатар, талдап қорытады, сонымен бірге, дәлелдемелік мәліметтерде
нақтылауға және одан істі дұрыс шешу үшін қажетті мағлұматтарды алуға
көмектеседі. Судьяның тәжірибесі қылмыс оқиғасына, сотталушының айыптылығын
және материалдық пен іс жүргізу заңының талаптарын қоса алғандағы жазаның
жекешеленуіне бағдарландыру үшін маңызды да елеулі, деректі іс
жағдайларының ерекше кәсіби бейнесін ескертеді және сот талқылауындағы оның
белсенділігін айқындайды.
Судьяның кәсіби тәжірибесі төмендегі айтылған мәліметтерде байқалады:
1. Сот әділдігі міндеттерін жүзеге асырудағы оған жүгінген әлеуметтік
маңызды сезінуінде; материалдық және іс жүргізу заңының талаптарының мәнін
түсінуінде және белгілі бір іс шешу кезінде оларды дұрыс қолдана білуінде;
қылмыстық іс бойынша өз бетімен шешім қабылдау дағдыларын, алдын ала
тергеудің мәліметтеріне қарасты сынаулық қарым-қатынастарды тудыру және ісі
бойынша өз тұғырын бөгде ықпалдармен қарама-қарсы қоюында; іс шындығын
табудағы олардың қызметтерін бағыттаушы мақсатында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz