Ұлттық баспа
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I Тарау. «Өнер» баспасы . мәдениет пен дәстүр жаршысы
1.1.Баспа тарихы және тақырыптық бағыт.бағдары.
1.2.Кітаптардың мазмұндық және пішіндік даралықтары
1.2.1. «Қазақ өнерінің қайраткерлері» сериясы
1.2.2. «Әйгілі адамдар» сериясы
II Тарау. ҰЛТТЫҚ БОЯУ: ТАЛАП ПЕН ТАЛҒАМ
2.1. Ұлттық нақыш
2.2. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында басылып шыққан кітаптар.
2.2.1.Қазақстандағы оқу мәдениеті
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I Тарау. «Өнер» баспасы . мәдениет пен дәстүр жаршысы
1.1.Баспа тарихы және тақырыптық бағыт.бағдары.
1.2.Кітаптардың мазмұндық және пішіндік даралықтары
1.2.1. «Қазақ өнерінің қайраткерлері» сериясы
1.2.2. «Әйгілі адамдар» сериясы
II Тарау. ҰЛТТЫҚ БОЯУ: ТАЛАП ПЕН ТАЛҒАМ
2.1. Ұлттық нақыш
2.2. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында басылып шыққан кітаптар.
2.2.1.Қазақстандағы оқу мәдениеті
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланған әдебиеттер
Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі. Баспаның қалыптасу мен даму жолдарын анықтай отырып, нарық жағдайындағы баспалардың жай-күйін көрсету. Тәуелсіздік жылдарында жарық көрген баспа өнімдерінің мазмұндық және пішіндік ерекшеліктерін зерттеу. Қазақ баспаларының нарық жағдайында қалыптасу деңгейін, бағыт-бағдарын ерекшелеу. Қазақ баспа ісі нарықтық кезеңге қаншалықты бағыттала алды және баспалардың өнімдерін сату мәселесі қандай деңгейде, біз аталмыш жұмысымызда осы тұрғыдан көбірек сөз қозғағанды жөн көрдік. Қазіргі полиграфия өндірісі қаншалықты дәрежеде дамып отыр, қазақ баспалары бәсекелестік деңгейге жете алды ма, бұл мәселелер де ғылыми тақырыбымыздың негізгі өзегіне айналып отыр.
Кітап – адамзаттың рухани байлығы, өмір айнасы, тарих шежіресі. Өткеннің өсиеті, болашақтың бағдарламасы кітаптан артық ешнәрсе жоқ десек, қателеспейміз. Өйткені, ол – тауар, ол – рухани қазына, ол біз үшін ұмытылымайтын сыйлық. Ол – құрал. Ұлттық сананы қалыптастыруда да кітаптың алатын орны ерекше. Еліміздің келешегі саналатын жастарымызды елін сүюге, жерін сүюге тәрбиелеуде де кітаптың берері мол.
Осы рухани азықтың қайнар көзі саналған кітапты басып шығарып, көпшіліктің игілігіне жарататын, тарататын баспаның адамзат өмірінен алатын орны зор екені бұлтартпас дәлел.
Кітап мұрасы дүниежүзі халықтарының көпғасырлық мәдениеті мен тарихын, тілі, дәстүрі мен әдет-ғұрпын бейнелеп қана қоймай, ұжымдық естеліктің басты бөлігі болып есептеледі. Осы асыл мұраларға байланысты біз бүгін көп қырлы көп ғасырлық дүние жүзілік өркениеттің даму тарихын терең зерттеп, барлық адамзаттың пайдаланған таптырмас тәжірибесін пайдалана аламыз.
Баспа өндірісі, соның ішінде кітап басу ісі экономика айналымының елге қызметін жақсартуға өз тарапынан үлес қосуына мүмкіндік жасайды. Кітап – қоғамдық сананы, тәрбиені, ағарту ісін, ақпарат таратуды қалыптастырудың қуатты құралы. Сонымен бірге оның тұтыну құны да бар. Жалпы мәдениет төмен болған жағдайда кітапқа деген зәрулік әлеуметтік-мәдени тоқырауға әкеледі.
ХХІ ғасырда білімі мен ғылымын дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Ұлттық тарихымыз қайта өрлеп, өркениетті елдердің қатарына жетуге бетбұрыс жасап, экономикада сындарлы жылдарда әр түрлі сатылардан өткен соң, ғылымның бір міндеті кітап басу ісін бір жүйеге келтіру. Қазақстанның қазіргі кездегі әлемдік бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру Стратегиясында бәсекеге қабілетті болу үшін елдің ғылымы мен білімі жоғары деңгейде болу қажеттігі көрсетілген. Ғылымның негізі – кітапта. Сондықтан кітаптардың тарихын зерттеу арқылы біз еліміздегі ғылымға қалай көңіл бөлінетінін, қандай деңгейде болғанын анықтаймыз.
Кітап – адамзаттың рухани байлығы, өмір айнасы, тарих шежіресі. Өткеннің өсиеті, болашақтың бағдарламасы кітаптан артық ешнәрсе жоқ десек, қателеспейміз. Өйткені, ол – тауар, ол – рухани қазына, ол біз үшін ұмытылымайтын сыйлық. Ол – құрал. Ұлттық сананы қалыптастыруда да кітаптың алатын орны ерекше. Еліміздің келешегі саналатын жастарымызды елін сүюге, жерін сүюге тәрбиелеуде де кітаптың берері мол.
Осы рухани азықтың қайнар көзі саналған кітапты басып шығарып, көпшіліктің игілігіне жарататын, тарататын баспаның адамзат өмірінен алатын орны зор екені бұлтартпас дәлел.
Кітап мұрасы дүниежүзі халықтарының көпғасырлық мәдениеті мен тарихын, тілі, дәстүрі мен әдет-ғұрпын бейнелеп қана қоймай, ұжымдық естеліктің басты бөлігі болып есептеледі. Осы асыл мұраларға байланысты біз бүгін көп қырлы көп ғасырлық дүние жүзілік өркениеттің даму тарихын терең зерттеп, барлық адамзаттың пайдаланған таптырмас тәжірибесін пайдалана аламыз.
Баспа өндірісі, соның ішінде кітап басу ісі экономика айналымының елге қызметін жақсартуға өз тарапынан үлес қосуына мүмкіндік жасайды. Кітап – қоғамдық сананы, тәрбиені, ағарту ісін, ақпарат таратуды қалыптастырудың қуатты құралы. Сонымен бірге оның тұтыну құны да бар. Жалпы мәдениет төмен болған жағдайда кітапқа деген зәрулік әлеуметтік-мәдени тоқырауға әкеледі.
ХХІ ғасырда білімі мен ғылымын дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық. Ұлттық тарихымыз қайта өрлеп, өркениетті елдердің қатарына жетуге бетбұрыс жасап, экономикада сындарлы жылдарда әр түрлі сатылардан өткен соң, ғылымның бір міндеті кітап басу ісін бір жүйеге келтіру. Қазақстанның қазіргі кездегі әлемдік бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру Стратегиясында бәсекеге қабілетті болу үшін елдің ғылымы мен білімі жоғары деңгейде болу қажеттігі көрсетілген. Ғылымның негізі – кітапта. Сондықтан кітаптардың тарихын зерттеу арқылы біз еліміздегі ғылымға қалай көңіл бөлінетінін, қандай деңгейде болғанын анықтаймыз.
1.Мәженқызы Р. Кітап – ғасыр мұрасы /ХІХ-ХХ ғасырлар үлесінде. //Кітап жаршысы.-2008.-шілде №5.
2.Елеукенов Ш. Кітаптану негіздері: Оқу құралы.-Алматы: Санат, 1997.-71б.
3.Қазақстан Республикасының баспасөзі.Статистикалық жинақ-ҚР Ұлттық мемлекеттік кітап палатасы.-Алматы,2007.
4. Қалың қалай кітап?: Қазақ тілінде шығатын кітаптар тағдыры жайлы баспа басшылығынан сұхбат.Әңгімелес:Оспанов//Қазақстан тұтынушылар кооперациясы.-1993.-№9.
5.Бақтыгереева А. Ашкөздер билеген қоғамда әділет болмайды. //Общественная позиция.-2010.-1 қыркүйек.
6.«Қазақстан баспагерлері мен полиграфистері», Анықтамалық, Құрастырған: Р.Мәженқызы, Қ.Қайрамбекова.- Білім, 2005.-15-28б.
7. Кітаптарға арнайы жасалған жарнама буклеті.-Өнер,-2007.
8.«Өнер» баспасы, 2009 (Кітаптарға арнайы жасалған жарнама буклеті);
9.«Өнер» баспасы, 2010 (Кітаптарға арнайы жасалған жарнама буклеті);
10.Кітаптарға арнайы жасалған жарнама буклеті.-Өнер,-2011.
11.Асқар Тоқпанов: фотоальбом/құраст.Кәдірбек Уәли, Есенәлі Ералы, Аман Құлбаев, Гүлмира Ауғанбаева; көркемдік жоба авторы Ә.Көпіш.-Алматы: Өнер,2005.-165б.
12.Есболған Жайсаңбаев: фотоальбом / құраст. С.Қожанова; көркемдік жоба авторы Ә.Көпіш.- Алматы: Өнер,2009.-54-67б.
13.Сатыбалды Нарымбетов:кітап-альбом.- Алматы: Өнер,2009.-69б.
14.Ахмет Жұбанов: Құрастыр, Н.С.Кетегенова, А.В.Омарова Өнер,2006
15.Қасым Жәкібаев: фотоальбом.Алматы:Өнер,2010.-49б.
16.Ыдырыс Ноғайбаев: Құрастыр,Ф.Шәріпова.Жоба авторы-Ә.Көпіш, Өнер-2009
17.Ерболат Төлепбай: «Мен сенің жаныңдамын адам орыс», Өнер,2005
18.Әнуар Молдабеков /баспаға дайын. Ә.Бөпежанова. Алматы: Өнер,2007
19.Фарида Шәріпова/баспаға дайындаған Ә.Бөпежанова.- Алматы: Өнер,2006.-76-79б.
20.Райхан Мәженқызы: «Нұр-Астана» 2006 жылы 3 мамыр «Кітап-ең басты құндылық»
21.Байтұрсынұлы Д.Кітап әлеміндегі біздің ел//Әдебиет айқыны.-2010-11 қыркүйек.
22. Кітаптарға арнайы жасалған жарнама буклеті.-Өнер,-2005.
23. Сейдуманов Ж.Т «Қазақстан Республикасының тәуелсіздік жылдарындағы баспасөзі (1991-2008ж.ж)-ақпараттық анықтамалық жинақ»
24. Сатыбалдиев Ғ.Оқытудың оқулықсыз жолы бұлдыр//Қазақстан мұғалімі.-2010ж.-қыркүйек.
2.Елеукенов Ш. Кітаптану негіздері: Оқу құралы.-Алматы: Санат, 1997.-71б.
3.Қазақстан Республикасының баспасөзі.Статистикалық жинақ-ҚР Ұлттық мемлекеттік кітап палатасы.-Алматы,2007.
4. Қалың қалай кітап?: Қазақ тілінде шығатын кітаптар тағдыры жайлы баспа басшылығынан сұхбат.Әңгімелес:Оспанов//Қазақстан тұтынушылар кооперациясы.-1993.-№9.
5.Бақтыгереева А. Ашкөздер билеген қоғамда әділет болмайды. //Общественная позиция.-2010.-1 қыркүйек.
6.«Қазақстан баспагерлері мен полиграфистері», Анықтамалық, Құрастырған: Р.Мәженқызы, Қ.Қайрамбекова.- Білім, 2005.-15-28б.
7. Кітаптарға арнайы жасалған жарнама буклеті.-Өнер,-2007.
8.«Өнер» баспасы, 2009 (Кітаптарға арнайы жасалған жарнама буклеті);
9.«Өнер» баспасы, 2010 (Кітаптарға арнайы жасалған жарнама буклеті);
10.Кітаптарға арнайы жасалған жарнама буклеті.-Өнер,-2011.
11.Асқар Тоқпанов: фотоальбом/құраст.Кәдірбек Уәли, Есенәлі Ералы, Аман Құлбаев, Гүлмира Ауғанбаева; көркемдік жоба авторы Ә.Көпіш.-Алматы: Өнер,2005.-165б.
12.Есболған Жайсаңбаев: фотоальбом / құраст. С.Қожанова; көркемдік жоба авторы Ә.Көпіш.- Алматы: Өнер,2009.-54-67б.
13.Сатыбалды Нарымбетов:кітап-альбом.- Алматы: Өнер,2009.-69б.
14.Ахмет Жұбанов: Құрастыр, Н.С.Кетегенова, А.В.Омарова Өнер,2006
15.Қасым Жәкібаев: фотоальбом.Алматы:Өнер,2010.-49б.
16.Ыдырыс Ноғайбаев: Құрастыр,Ф.Шәріпова.Жоба авторы-Ә.Көпіш, Өнер-2009
17.Ерболат Төлепбай: «Мен сенің жаныңдамын адам орыс», Өнер,2005
18.Әнуар Молдабеков /баспаға дайын. Ә.Бөпежанова. Алматы: Өнер,2007
19.Фарида Шәріпова/баспаға дайындаған Ә.Бөпежанова.- Алматы: Өнер,2006.-76-79б.
20.Райхан Мәженқызы: «Нұр-Астана» 2006 жылы 3 мамыр «Кітап-ең басты құндылық»
21.Байтұрсынұлы Д.Кітап әлеміндегі біздің ел//Әдебиет айқыны.-2010-11 қыркүйек.
22. Кітаптарға арнайы жасалған жарнама буклеті.-Өнер,-2005.
23. Сейдуманов Ж.Т «Қазақстан Республикасының тәуелсіздік жылдарындағы баспасөзі (1991-2008ж.ж)-ақпараттық анықтамалық жинақ»
24. Сатыбалдиев Ғ.Оқытудың оқулықсыз жолы бұлдыр//Қазақстан мұғалімі.-2010ж.-қыркүйек.
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі. Баспаның қалыптасу мен даму
жолдарын анықтай отырып, нарық жағдайындағы баспалардың жай-күйін көрсету.
Тәуелсіздік жылдарында жарық көрген баспа өнімдерінің мазмұндық және
пішіндік ерекшеліктерін зерттеу. Қазақ баспаларының нарық жағдайында
қалыптасу деңгейін, бағыт-бағдарын ерекшелеу. Қазақ баспа ісі нарықтық
кезеңге қаншалықты бағыттала алды және баспалардың өнімдерін сату мәселесі
қандай деңгейде, біз аталмыш жұмысымызда осы тұрғыдан көбірек сөз
қозғағанды жөн көрдік. Қазіргі полиграфия өндірісі қаншалықты дәрежеде
дамып отыр, қазақ баспалары бәсекелестік деңгейге жете алды ма, бұл
мәселелер де ғылыми тақырыбымыздың негізгі өзегіне айналып отыр.
Кітап – адамзаттың рухани байлығы, өмір айнасы, тарих шежіресі. Өткеннің
өсиеті, болашақтың бағдарламасы кітаптан артық ешнәрсе жоқ десек,
қателеспейміз. Өйткені, ол – тауар, ол – рухани қазына, ол біз үшін
ұмытылымайтын сыйлық. Ол – құрал. Ұлттық сананы қалыптастыруда да кітаптың
алатын орны ерекше. Еліміздің келешегі саналатын жастарымызды елін сүюге,
жерін сүюге тәрбиелеуде де кітаптың берері мол.
Осы рухани азықтың қайнар көзі саналған кітапты басып шығарып,
көпшіліктің игілігіне жарататын, тарататын баспаның адамзат өмірінен алатын
орны зор екені бұлтартпас дәлел.
Кітап мұрасы дүниежүзі халықтарының көпғасырлық мәдениеті мен тарихын,
тілі, дәстүрі мен әдет-ғұрпын бейнелеп қана қоймай, ұжымдық естеліктің
басты бөлігі болып есептеледі. Осы асыл мұраларға байланысты біз бүгін көп
қырлы көп ғасырлық дүние жүзілік өркениеттің даму тарихын терең зерттеп,
барлық адамзаттың пайдаланған таптырмас тәжірибесін пайдалана аламыз.
Баспа өндірісі, соның ішінде кітап басу ісі экономика айналымының елге
қызметін жақсартуға өз тарапынан үлес қосуына мүмкіндік жасайды. Кітап –
қоғамдық сананы, тәрбиені, ағарту ісін, ақпарат таратуды қалыптастырудың
қуатты құралы. Сонымен бірге оның тұтыну құны да бар. Жалпы мәдениет төмен
болған жағдайда кітапқа деген зәрулік әлеуметтік-мәдени тоқырауға әкеледі.
ХХІ ғасырда білімі мен ғылымын дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері
анық. Ұлттық тарихымыз қайта өрлеп, өркениетті елдердің қатарына жетуге
бетбұрыс жасап, экономикада сындарлы жылдарда әр түрлі сатылардан өткен
соң, ғылымның бір міндеті кітап басу ісін бір жүйеге келтіру. Қазақстанның
қазіргі кездегі әлемдік бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру
Стратегиясында бәсекеге қабілетті болу үшін елдің ғылымы мен білімі жоғары
деңгейде болу қажеттігі көрсетілген. Ғылымның негізі – кітапта. Сондықтан
кітаптардың тарихын зерттеу арқылы біз еліміздегі ғылымға қалай көңіл
бөлінетінін, қандай деңгейде болғанын анықтаймыз.
Көрнекті ғалым Шериаздан Елеукеновтің тұжырымы бойынша Кітаптану
дегеніміз – кітап және кітап ісі туралы кешенді ғылым... Кітаптану
ғылымының кешенді ғылым аталу себебі оның зерттелу объектісі – кітап
өндірісінің тұтас, күрделі жүйеден тұратындығына байланысты. Расында да
автордың қаламынан туған қолжазба бірден кітапқа айнала салмайды. Ол
алдымен баспа редакцияларында қызмет істейтін баспагер-редакторлардың
түзетуінен өткен соң ғана одан әрі өндіріске жіберіледі, яғни баспаханада
теріледі, басылады, бүктеледі, түптеледі. Содан кейін кітап дайын болған
соң, дүкендердегі сауда жүйесіне, кітапханаларға жіберіледі, одан әрі
библиографиялық өңдеуден өткізіледі. Осындай өндірістік жұмыстар
атқарылғаннан кейін бұрынғы қолжазба дайын кітапқа айналып, оқырмандардың
қолына түседі. Аталған жұмыстар жүйесінен бір ауыз сөзбен баспа ісі немесе
кітап ісі деп атаймыз.
Баспа ісінің Қазақстанда пайда болып, қалыптасуы ұзақ және күрделі
жолдардан өтті.
1920 жылдың қараша айында, Қазақстанның (сол кезеңде Қырғыз (Қазақ)
Автономиялық Советтік Социалистік Республикасының) бірінші астанасы болған
Орынбор қаласында, мемлекеттік баспа орнының құрылуы туралы Ереже
қабылданды. Ол баспа Киргосиздат, онан кейін Казгосиздат деп аталған
болған. Баспаның ұйымдастырылуы қазақ кітабы тарихының мағызды кезеңі
болды. Қазіргі Қазақстандағы кітап ісінің негізі қаланды.
1925 жылға дейін еліміздің әкімшілік орталығы Орынборда
орналасқандықтан, Қазақстанның полиграфиялық базасы сонда болды. Сонымен
бірге Ташкент, Мәскеу, Қазан қалаларында да Қазақ КСР өкіметінің
тапсырысымен қазақ тіліндегі кітаптар басылып тұрды.
Қазақстанда мәдениет мәселесімен айналысқан ғалымның бірі А.Қанапин өз
еңбектерінде баспа ісі, полиграфия, кітап саудасы жөніндегі мәселені де
қарастырған. Қазақстандағы ұлттық баспа ісі туралы Ш.Үржанов,
А.К.Бектемісов жазса, ХХ ғасырдың алпысыншы жылдарында жарық көрген орыс
кітап баспа ісінің 400 жылдық тарихына арналған еңбекте кітап баспа ісінің
қағидалары мен ұлттық баспа ісі туралы материалдар да бар.
Ә.Жиреншиннің кітаптары екі тілде де жарық көрген. Ол қазақтың баспа
кітаптарының тарихын баяндайды, 1800 жылдан 1917 жылға дейінгі Ресей мен
Қазақстан көлеміндегі тасқа басылған қазақ кітаптарының қашан, қай жерде
басылғаны, оларды шығарушылар кімдер екендігі, жазба мұраны жинаушылар мен
авторлар жайында мәлімет береді.
А.Г. Каримуллинның еңбегінде 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейінгі кітап
баспа ісінің қалыптасуы сипатталып, оның кейбір жеке қайраткерлеріне
тоқталған.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Шериаздан Елеукенов көп жылдар
бойы баспа жүйесінде қызмет істеді. Ізденімпаз мінезінің арқасында ол барша
саланы жоғарыда біз атап өткен үлкен биіктерге көтеріп қана қоймай, сол
саланы шын мәніндегі білікті басшысы – маман басшысына айналды. Сол
мінезінің арқасында қазақ топырағында бұрын болмаған жаңа мамандықты
меңгеріп, оның ғылыми негізін қалады.
Қазақстанның кітап басу ісі өткен ғасырдың 70-80 жылдары алға басты. 60
жылдармен салыстырғанда баспа атаулары бойынша кітап шығару таралымы мен
айналымы бойынша екі есеге өскен. Ал баспахананың материалдық-техникалық
базасы үш есеге өткені байқалды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін кітап
басудың жаңа кезеңін бастан кешірді. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында
екі мемлекеттік және 300-ден астам жеке меншік баспалар пайда болды.
Қазақ кітабының бұл күндері бар ғаламға жайылып кеткен даңқын, оның
өркениетті таңғажайып құбылысқа айналып алған атын, оның халық
мәдениетіндегі орны бөлек қордалы затын қазіргі күндері кім жоққа шығара
алар екен? Өзіне жүктелген мәртебесі биік білімдік те, танымдық қызметін
қазақ кітабының көтеріңкі леппен, асқақ ойлы шабытпен атқарып келе жатқалы
қай заман! Ұлы қазақ ғұламаларының, ақындары мен жырауларының, теңдесі жоқ
ұл-қыздарының ақыл-ойы мен абыройы асқан зерделі еңбегі арқылы жарық көрген
өлмес-өшпес кітаптар халқының жүрегіне нәр құйып, биік-биік мақсаттарға
жетелеуден бір танған емес. Ол оқырмандарын өмір қойнауларына терең
араластыра, өнер-білімге деген құштарлығын оята, жақсылық атаулыға шақыра
отырып, қалың жұрттың творчестволық белсенділігін арттыруда қисапсыз мол
еңбек етті, әрі еңбек ету үстінде. Қазақ кітабы бұған дейін атам заманнан
бері айтылып, айтыла-айтыла халық жадында жатталып келе жатқан және қанша
заман өтіп, өмір ағыны қанша жаңарып, қабарып жатса да иә ескіріп, мәнін
жоғалтпайтын, иә тозып, өңінен айырылмайтын Кітап-білім бұлағы, Кітап-
ақылшың, досың, жолдасың, Кітап адамзат ақыл-ойының мұхитында толассыз
жүзіп келе жатқан корабль дейтін аталы да аяулы ғақлия сөздерді өн бойына
дарытып, өмір сүретін қасиетті құбылыс. Тіршілік айдынында бірден туа
қалған данышпан да, жерден тысқары тұңғиық дүниеге бірден заулап ұшқан
ғарышкер де болмаған. Ұлылардың өзі де ұлылық тұғырына неше қилы кедергілер
мен тосқауылдарды жеңіп, кедір-бұдыр жолдардан өтіп барып қонған. Кітап
біткеннің баршасы да, оның ішінде қазақ кітабының дамуы да сондай-сондай
қиялардан өтіп, бүгінге жеткен. Сондай қияның бірі, тіпті бірегейі патшалық
өкіметтің орталық саясаты еді. Аталмыш саясат қазақ ұлтының жер-суын,
әсіресе, шұрайлы жерін басып алып, тіпті тартып алып қана қойған жоқ,
сонымен бірге ақыл ойын құрсаулап, сана сезімін тұмшалап тастады. Көп
жылдар, тіпті ғасырлар бойы солай етті. Басқа шектеулерді (мектептер,
кітапханалар ашу, мәдениет үйлерін, клубтар салу жөніндегі шектеулерді)
былай қойғанда, баспалар мен баспаханалар ұйымдастыру, сөйтіп Қазақ
өлкесінде кітап шығару шарасы отаршыл мемлекеттің қаперіне де кіріп шыққан
жоқ. Сондықтан біздің халық бұл мәселеде кешең қалып, мешең өсті. Өз
халқының қамын көп ойлайтын көңілі ояу, көзі ашық дарынды, талантты
ғұламаларымыз кітап шығару үшін өзге жұртқа қарады. Қазан, Уфа, Орынбор,
Ташкент, Астрахан қалаларындағы жеке меншік баспаханалардың иелеріне иек
артты. Өзімізде баспа және баспахана болмаған соң Абайдың Өлеңдер жинағы
мен Ахмет Байтұрсыновтың Қырық мысал кітабы 1909 жылы Санк-Петербург
баспаханасынан жарық көрді.
Ал оның бергі жағында Ресейдегі кітап шығару ісінің біршама жетіліп келе
жатқан сыңайы бар еді. XVIII ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген әрі
ағартушы, әрі жазушы, әрі журналшы, әрі баспагер Николай Иванович Новиков,
мәселен Мәскеу қаласында баспахана, кітапхана, мектеп ашып, Ресейдің 16
қаласында кітап дүкендерін ұйымдастырған. Сонымен бірге өз меншігіндегі
сатиралық журналдар (Трутень, Кошелек) арқылы ол Ресейдегі басыбайлы
проваға қарсы күрес жүргізген.
Өз жұртында мұндай күреске әрі ақын, әрі зерттеуші, әрі аудармашы әрі
журналшы, сонымен бірге қазақ елінің әрі тұңғыш баспагері Ахмет Байтұрсынов
пен Мұхаметжан Сералин де білек сыбана кірісіп отырды.
Қазақ жерінде саусақпен санарлықтай ғана жеке меншік баспаханалар
(типография) болмаса, баспа (издательство) деген мекеме атымен жоқ еді.
Қазақстанда кітап шығару ісінің 1918-1919 жылдардан бастау алатыны
белгілі. Қазақ баспасының құрылу, қалыптасу және өсіп, өркендеуі жайында
Қазақ АКСР оқу-ағарту Халық Комиссариаты үлкен рөл атқарып еді.
1917 жылдан кейін бүкіл кеңестік республикалар сияқты Қазақ ССР-інде
кітап басу ісін жолға қою аса қиын, қоғамдық-саяси өмірдің қайшылыққа толы
жағдайында қалыптасты. Бұл кезеңде бір жағынан халықтың жанқиярлық ерлік
ісімен қатар өктемдік пен төрешілдік, екінші жағынан сталинизм уақытындағы
жаппай қылмыс жасау, мемлекеттік басқарудағы аса ірі қатерліктер мен
келеңсіздіктер орын алды.
Қазақ кітабы тарихының осы уақытқа дейін аз зерттелген мәселелерінің бірі
- өткен ғасырдың 20-30 жылдар арасындағы қазақ зиялыларының ұлттық баспа
ісін дамыту рөлі. Осы кезеңде мәдени құрылыс пен оқу-ағарту ісінің мақсаты
баспа ісін ұйымдастыру болды. Ұлттық баспа ісінің қалыптасуына, оның
нығаюына зор үлес қосқандар – А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Н.Төреқұлұлы,
Х.Досмұхамедұлы, Ә.Бөкейханұлы, С.Сейфуллин және т.б.
Қазақ Автономиялық Республикасының мемлекеттік баспасы 1920 жылдың
қарашасында ұйымдастырылды. Оны құру туралы мәселе сол жылдың 4-12
қазанында өткен Қазақ АКСР Кеңесінің Құрылтай съезінде қабылданды. Бұл
съезде республика үкіметі мен мемлекеттік органдары құрылды. Сонымен қатар
съездің шешімінде: ...Ағарту коммиссариатының іс-шараларын өмірге ендіру
үшін Халық ағарту комиссариаты жанынан мемлекеттік баспа ұйымдастыру
қажет, - деп атап көрсетілді.
1920 жылдың 3 қарашасында Қазақ Орталық Атқару Комитеті өзінің кезекті
мәжілісінде ұлттық мемлекеттік баспа туралы ереже қабылданды. Бұл құжатта
баспаның құқықтары мен міндеттері айқындалды. Ереже былай делінді: ...бір
орталықтан идеялық басшылық жасау және әдеби-баспагерлік ісі мен үгіт-
насихат қызметін іске асыру, жергілікті орындарға әдебиеттер мен ақпараттық
байланыстар бөлінісін реттеу мақсатында құрылды. Мемлекеттік баспа Қазақ
Республикасының үкіметіне тікелей бағынышты болды.
Сөйтіп, республикада алғаш ресми баспа ұйымы құрылды. Баспа редакциясы
құрамына А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханұлы, Х.Балғынбаев, Ж.Аймауытұлы кірді.
Редакция алқасы 1921 жылы 31 қаңтарда өткізген мәжілісінде қазақ тілінде
оқулықтар дайындау және шығару жөнінде шаралар белгіледі. Мектепте өтілетін
пәндер бойынша оқулықтардың қолжазбаларын жазатын авторлардың тізімі
бекітілген. Біріккен кеңестің мәжілісін А.Байтұрсынов басқарған.
1921 жылы ақпанда өткен Республика Орталық Атқару Комитетінің бірінші
сессиясында жасаған баяндамасында С.Меңдешов Республикада кітап баспасының
құрылуын жоғары бағалап, Орталық Атқару Комитетінің жүзеге асырған іс-
шараларының бірі – мемлекеттік баспаның құрылуы болды деп атап көрсетті.
Тұңғыш қазақ тіліндегі оқулықтар шығарыла бастады. Өйткені оларға сұраныс
өте жоғары еді. 1921 жылы баспа үлкен қиыншылықпен А.Байтұрсыновтың Тіл
құралы атты оқулығын басып шығарды. Ол кейін Орынбор, Қызылорда, Ташкентте
бірнеше рет қайта басылды. Сондай-ақ, кескінді әліппе, өлшеу, салмақ
кестелерін шығаруға Қазмембаспаның қолы жетті. Бұл жаңадан құрылған
баспаның ең алғашқы қазақ кітаптары еді. Орыс тілінде Қазақ АКСР кеңесі II
съезі шешімдері және қаулысы жарық көрді.
Бірақ, қиындық жеткілікті еді. Баспаларға қағаз, қаріптер, бояулар, құрал-
жабдықтар, тағы басқалар жетіспейтін. Даярлықтан өткен мамандар аз,
әсіресе, араб қарпімен мәтін терушілер жоқтың қасы болатын.
1922 жылдың бас кезінде баспахананың жанынан қазақ әріп терушілерді
даярлау жөнінде қысқа мерзімді курстар ашылды. Оларда 20 адам оқыды.
1921 жылы Орынборда 10 баспахана болған, оның жетеуі мемлекет мүлкіне
айналдырылып, губерниялық комитеттің полиграфиялық бөліміне берілді.
Қазақстанның тәуелсіздік алуы бүкіл баспа ісінің дамуына жаңа серпін
берді. 1991 жылы Қазақстан Республикасындағы Кітап палатасында Рауан,
Жалын, Жазушы, Қазақстан, Өнер сияқты небәрі 12 баспа тіркелген
болса, қазіргі кезде олардың саны едәуір өскен.
Қазіргі, 2010 жылдың қаңтар айында Қазақстан Республикасы баспа
жүйесінде, Қазақстан республикасы Ұлттық мемлекеттік кітап палатасында
тіркелген баспалар мен баспа ісімен айналысатын ұйымдар саны 284-ке
жеткен.
Мемлекеттік органдар жүйесінің үйлесімді болу мүддесіне және осы
үйлесімділікті одан әрі дамыта беру шараларын жүйе-жүйесімен жүзеге асыру
мақсатына орай Республика президенті жаңа Жарлыққа 1999 жылы 22 қаңтарда
қол қойды. Бұл жарлық бойынша осыдан екі жыл бұрын құрылған Ақпараттық және
қоғамдық келісім министрлігі ҚР Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім
министрлігі болып қайта құрылды. Осыдан көп жыл бұран дүние көрген Мәдениет
жөніндегі комитет жаңа құрылып отырған министрліктің құрамына кірді.
Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі 2003 жылдың қыркүйек
айынан бастап Қазақстан Республикасының Ақпарат министрлігі болып аталды
да, ол бір жылдай ғана өмір сүрді. Ал, мемлекет басшысының жарлығымен 2004
жылдың 29 қаркүйек айында құрылған Қазақстан Республикасының Мәдениет,
ақпарат және спорт министрлігі қазір еш өзгеріссіз қызмет істеп келеді.
Баспаларға - басшылық! Осы басшылықтың арқасында, оның Ахмет Байтұрсынов
сияқты жанашыр, қамқор қайраткерлерінің арқасында қазақ кітабының даңқы жер
жарып, бар ғаламға танылды, оның миллиондаған даналарынан теңіздей байтақ
рухани байлық жасалды. Егер 1918-1927 жылдар аралығындағы тоғыз жыл ішінде
Қазақстанда 2 млн. 400 мың данамен 759 ғана кітап шықса, 1976-1980 жылдар
аралығындағы төрт жыл ішінде 10.618 аталым кітап шықты. Бұлардың жалпы
тиражы 132 млн.800 мың дана. Керемет емес пе? 1991 жылға дейін біздің
елімізде 14 кітап баспасы жұмыс істеді. Олар: Қазақстан, Жазушы,
Рауан, Жалын, Өнер, Қайнар, Ғылым, Қазақ энциклопедиясы, Ана
тілі, Білім, Балауса, Қазақ университеті, Санат, Дәуір. Бұлардың
қатарына 2002 жылдың қаңтарынан Аударма баспасы қосылды. Осылардың бәріне
мемлекет жасап отырған қамқорлық бар. Ал бұлардың сыртында еңбек етіп
жатқан, серіктестікке біріккен жеке меншік баспалар қаншама.
Бітіру жұмысының нысаны. Баспаның тақырыптық бағыт-бағдарын анықтау.
Жұмыстың қайнар көзі ретінде баспа туралы әр жылдары жазылып, жарық көріп
отырған кітаптар мен баспасөз материалдарының түпнұсқаларын қарастыру. Әрі
баспадан жарық көрген кітаптардың, тарихи шығармалардың, көркем
дүниелердің, фотошежірелердің негізінде жазылған материалдарға көбірек
тоқталу.
Жұмыстың әдістемесі. Материалдарды талдау, деректер мен дәлелелдерді
тексеру әдісіне негізделеді.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Ізденіс барысында ғылыми жұмысқа Қазақстан
баспагерлері мен полиграфистері жинағының деректері, Ш.Елеукеновтің
Кітаптану негіздері, М.Сәрсенбаевтың Кітап тәуелсіздік пен демократия
тұғыры, Жаңа әлемдегі Қазақстан, С.Р.Рахымжанованың Қазақ кітабының
тарихы кітаптары және тікелей баспаның өзінен алынған мәліметтері игі
әсерлерін тигізді. Зерттеу жұмысында Қазақ әдебиеті, Алматы ақшамы,
Алтын орда, Мәдени мұра, Егемен Қазақстан, Ана тілі, Кітап
жаршысы, Қазақ, Кітапхана,Аргументы и факты Казахстана,
Казахстанская правда, Известия және т.б. газет-журналдар беттерінде
жарияланған мақалалар және статистикалық жинақтар қолданылып, қалыптасуы
мен дамуы жолдары жан-жақты зерттеліп, талданды. Бұқаралық ақпарат
құралдарында жарияланған әртүрлі мақалалар, зерттеу еңбектері, ғылыми
жұмыстар негізінде топтамалар жинақталып, сол бойынша іздене отырып, одан
бөлек, ғаламтор желісімен әлемнің өзге де елдерінде жүргізіліп жатқан
полиграфия өндірісімен де қазақ баспаларын салыстыра отырып, зерттеуге
тырыстық.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні. Жұмыстың нәтижелері мен
тұжырымдары баспа ісі саласын тану бағытындағы зерттеулерге, жоғары оқу
орны студенттеріне, ұстаздарға айқын бағдар болмақ.
Теориялық мәні – Өнер баспасының қалыптасуы мен дамуы ерекшеліктерін
көрсету арқылы баспа ісі және бұқаралық құралдарындағы теория мәселесі
кемшіліктерінің орнын толтыру.
Практикалық мәні – зерттеу жұмысы Өнер баспасының тарихын зерттеуде
тиімді құрал болып табылады. Кезінде мемлекеттік, бүгінде жекеменшікке
айналған баспа жүйесінің қалыптасуы жолдарын көрсетіп, сондай-ақ қазіргі
уақыттағы қоғамның баспа ісін танудағы көзқарастарын дамыту мақсатында
үлкен рөл атқарады.
Жұмыстың құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, негізгі
бөлім екі тараудан, қорытындыдан, сілтемелер және қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Бірінші тарауда баспаның тарихы, баспа құрылымы және
шығаратын өнімдерінің мазмұндық және пішіндік даралықтары, сонымен қатар
бағыт-бағдары жөнінде мәліметтер берілген. Екінші тарауда, Өнер
баспасының кітаптарындағы ұлттық нақыш, Мәдени мұра бағдарламасы аясында
шыққан кітаптары жөнінде,сонымен бірге, жетістіктері мен алға қойған
мақсаттары қамтылған.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I Тарау. Өнер баспасы – мәдениет пен дәстүр жаршысы
XX ғасырдағы қазақ ұлтының зиялысы, көркем сөз шебері, жазушы Ахмет
Байтұрсынұлы: “Мәдениет күшейеді – өнер, білім күшімен. Өнер, білім
күшейеді – оқумен, оқу күшейеді – мәдениетпен. Мәдениет күшейеді
–әдебиетпен. Бірін-бірі қолдайды, бірін-бірі жетелейді, бірімен-бірі тығыз
байланысты. Қазақтың асылы мәдениетте. Мәдениеттің көркеюінің тетігі – оқу
менен әдебиетте”, - деген екен1.
Кітап және кітап мәдениеті – бұл қоғамның рухани өмірінің көрінуі. Қазақ
кітабы қазақ тілінің сақталуының кепілділігі бола отырып, халықтың білім
алуына, тіл мен әдебиеттің, республиканың қоғамдық және ғылыми өмірінің
дамуына қосар үлесі зор2.
1991 жылы желтоқсан айының 16 жұлдызында Республиканың мемлекеттік
тәуелсіздігі жарияланып, Қазақ Советтік Социалистік Республикасы –
Қазақстан Республикасы деп аталды. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін
көкейкесті реформаларды жүзеге асыруға, демократиялық қоғамды, айқын
экономиканы құруға кірісті. Еліміз егемендікке қол жеткізгеннен соң ұлттық
кітап ісінің дамуында жаңа кезең басталды. Қазақ кітабы жаңа Қазақстанның
қалыптасуы мен дамуына үлкен үлес қосты.
Қазақстан Республикасының Ұлттық мемлекеттік кітап палатасы – баспа және
ақпараттық қызметтер саласының ғылыми орталығы, мемлекеттік Баспасөз
мұрағаты, Кітап палатасының міндеті – интеллектуалдық және ақпараттық
потенциалды арттыру, ұлттық мәдениет, білім, ғылым, баспа мен
библиографиялық ісінің дамуында мемлекеттің мүддесін қамтамасыз ету. Кітап
палатасының баспа өнімдер қорлары мен мәліметтер базалары, мемлекеттің
мүлкі болып есептелінеді де онымен қорғалады. Қазіргі кезде Баспасөз
мұрағатында баспа өнімдерінің 5 миллионнан астам данасы сақталуда3.
Кітап - білім бұлағы, білім - өнер шырағы деген қағиданы жақсы түсініп,
жансерік еткен жанұялар арамызда аз емес. Олар кітапты жиһаз есебінде
жинауды үйреншікті ісіне, игі дәстүрлеріне айналдырған. Білім дәрежесі, ой-
өрісі өсіп, өркендеген халқымыздың кітапқа деген ықылас, құлшынысы ерекше.
Сол алуан тақырыптағы осынау кітаптарды басып шығарып, жұртшылыққа
жеткізуге республикамыздағы мемлекеттік баспалар игілікті істер атқарып
келеді4.
2010 жыл республиканың кітап ісі тарихындағы маңызды кезең – Қазақстан
баспа ісінің құрылуына 90 жыл толып отыр. Тоқсан жыл бойы Қазақстан баспа
ісі саяси, әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерді шығарушылардың арасында
алда келеді. Мұнда философиялық, әскери-патриоттық әдебиеттер, өнеркәсіп,
техника, медицина салаларына арналған кітаптары қазақ, орыс, ұйғыр, неміс
тілдерінде шығарылады5.
Қазіргідей қарбаласқан қалың көштің шаңын қауып қалмас үшін жол іздеп,
жігерін жаныған көп ұжымдар қатарында Өнер баспасы да шыдамдылық танытып,
ежелден қалыптасқан міндетін – ел өнері мен мәдениетін насихаттау жұмысын
хал-қадерінше атқару үстінде.
Өнерді сүймей, өмірді сүю мүмкін бе, әсте?! Өнердің өмір әрі сәні, әрі
мәні екеніне ешкім дау айта қоймас. Осы өнерді халыққа жеткізу, түсіндіру,
сусындату, тарату мәдениеті елдің аса қасиетті де қастерлі ісі деп білеміз.
Осы қастерлі іске қатысы бар өнер атаулының бірі – Өнер баспасы.
1.1.Баспа тарихы және тақырыптық бағыт-бағдары.
Өнер баспасын құру КСРО Баспа, полиграфия және кітап саудасы
Мемлекеттік комитетінің 1979 жылғы 30 қазанындағы Қазақ КСР-ның Өнер
баспасын құру туралы №542 бұйрығына сәйкес іске аса бастады. Бірақ, бұған
дейін бұл баспаны құру қажеттілігі сол кездегі Қазақстан баспа комитетінің
төрағасы Ш.Р.Елеукеновтың берген ұсынысын Қазақстан Компартиясы Орталық
комитетінің бірінші хатшысы Д.А Қонаевтың тікелей қолдауымен Мәскеудегі
тиісті орындарға айтылып, мақұлданған болатын.
Бұл іс сонан бастап тікелей қолға алынды. Ақыры Мәскеудегі баспа
комитетінің №142 бұйрығынан соң Өнер баспасын құру туралы Қазақ КСР
Мемлекеттік Баспа комитетінің 20 қарашадағы №145 бұйрығы шығып, мұнан кейін
Қазақ КСР Министрлер кеңесінің төрағасы Б.Әбішев қол қойған 1979 жылдың 10
қаңтарындағы №454 Өнер (Искусство) республикалық баспасын құру туралы
қаулысы жарық көрді.
Сөйтіп, мемлекеттік Өнер баспасы 1980 жылдың 1 қаңтарында өз шаңырағын
көтерді. Құрылғалы бері халқымыздың тарихы, мәдениеті мен өнерін
насихаттайтын біршама кітаптар жарыққа шығып, өз оқырмандарын тапты6.
Баспадан шығатын әдебиеттер ауқымы кең. Көркем шығармалар, балалар
әдебиеті, тарихи-танымдық дүниелер, фотоальбомдар, мемлекеттік тілде оқу
әдістемелік әдебиеттер, бұқаралық басылымдар. Балалар әдебиетіне әр алуан
халықтардың ертегілері, мөлтек әңгімелер, сөзжұмбақтар, шетел
классиктерінің белгілі шығармаларының аудармаларын атауға болады. Ұлттық
дүниетаным бағдарламасына сәйкес 1-11 сыныптарға арналған әдістемелік
нұсқаулар, жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралдары
жарыққа шыққан.
Өнер баспасынан Отырар кітапханасы сериясымен шыққан Асқар О.
Тәуелсіздік тартулары, Әбдіраш Ж. Парыз,парасат, пайым, Ғұмыр Машқар
Оқтаулы мылтық, Жандыбаев Ғ. Ақ теңізден бір тамшы, Құлахметов Ғ.
Үйірі жоқ көкжал, Момышұлы Б. Во имя отца, Нұрмағамбетов Т. Айқай,
Серікқалиев З. Алтын Жамбы, т.б кітаптары көпшілік колына тиіп отыр.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасымен шыққан Әбілхан Қастеев,
Петроглифы Казахстана, Археология Казахстана, Орал Таңсықбаев,
Қазақстан XIX ғасыр суретшілерінің шығармаларында, Сергей Калмыковтың,
Средневековые города Казахстана, фотоальбамдары мен кітап альбомдары және
соңғы жылдары Өнерді жоғары сапалы және білімді баспа ретінде қалың
жұртшылыққа әйгілі еткен: Әзірбайжан Мәмбетов, Асанәлі Әшімов, Қазақ
қыздарының парасат мектебі, Шәкен Айманов, Қазақтың ою өрнектері,
Қазақстанның
Қызыл кітабы, Білім теңізіндегі ақ кеме, Темірші ұсталар,
Қазақстанның спорттық және олимпиадалық даңқы, Нұрғиса Тілендиевтің Ата
толғауы, Көш керуен атты екі томдығы, т.б. альбомдар мен кітаптар
оқырман ықыласына ие болды7.
Аталмыш еңбектердің арасында қазақ кино және театр өнерінің тарландары
Әзірбайжан Мәмбетов, Шәкен Айманов, Асанәлі Әшімовке арналған серияларын
шоқтығы биік туындылар деп атауымызға болады. Аталмыш ғылыми еңбектердің
ерекшеленетін себебі, бұл туындылардан оқырман әр жылдардың бедерін
бейнелейтін фото баяндарды таба алады. Суреттер тілімен сөйлейтін
шығармалар архив үшін таптырмас дерек көздері.
Өнер баспасының өзге баспалардан тағы бір айырмашылығы, қазақ өнеріне,
қазақ мәдениетіне қатысты шығармалардың көптеп жарыққа шығуы. Оның ішінде,
театр, кино қайраткерлеріне арналған фото альбомдар мен бірге, Өнегелі
өмір, Әйгілі адамдар, Қазақ өнерінің қайраткерлері сериясымен кітаптар
жарық көреді. Әбілхан Қастеев, Ш.Айманов, Құрманбек Жандарбеков,Серке
Қожамқұлов, Жүсіпбек Елебеков сынды қазақтың мықты азаматтарына арналған
жинақтардың дүниеге келуінің өзі баспаны айрықшалап, өзіндік ерекшелігін
көрсетіп тұрады.
Қазақ оқырманы үшін Әбілхан Қастеев есімі беймәлім есім емес. Қазақ сурет
өнерінде ерекше із қалдырған Қастеев мұрасы атадан балаға мирас болып келе
жатыр. Белгілі қылқалам шеберінің қолтаңбасы белгіленген суреттер жеке дара
жинақ болып жарық көрген. Аталмыш баспаның Өнегелі өмір сериясы деп
атауында да мән бар. Ұлтына аянбай еңбек еткен, артында мол мұра қалдырған,
қазақ өнері мен мәдениетінде есімдері алтын әріппен жазылған тұлғалардың
аты ұмытылмау қажет. Олардың өнегелі ісі ұрпағына өнеге, келешегіне аманат.
Ұлтын сүйген азаматтардың асыл мұрасын халқы да ұмытпайды.
Баспадан шығатын өнімдерге жеке-жеке тоқталар болсам: визиткалар; шақыру
билеттері; ашықхаттар; брошюралар; тақырыптық құттықтау қағаздары;
бүктемелер; жарнама парақшалары; бланкілер; афишалар; плакаттар; оқулық
құралдары; авторефераттар; монографиялар; кітапшалар; жинақтар; журналдар;
фотоальбомдар және т.б.
Ендеше, кітап – қоғамның рухани жағынан дамуында қуатты құралы ғана емес,
өшпес із болып қалар мәдениеттің қайнар бұлағы әрі оның өзекті саласы да.
Осы басты байлықтың қатарын өсіруде “Өнер” баспасы ерен еңбек етіп келмек.
Бүгінде баспа рухани тұрғыдан аса қажет көптеген кітап өнімдерін шығарып,
еліміздің ақпараттық кеңістігінде лайықты орынды иеленіп отыр.
2010 жылы еліміз Бауыржан Момышұлының жүз жылдығын атап өтті. Ұлы
батырдың мерейтойы қарсаңында, бауыржантану мұрасымен Бауыржан Момышұлыны
тоғыз томдық шығармалар жинағы Өнер баспасынан жарық көрді. Отыз томдық
жинаққа алаштың батыр ұлының қолтаңбасымен жазылған әртүрлі шығармалары,
естеліктері, әскери повесттері мен романдары жарық көрген. Ұшқан ұя
кітабынан бастап, Мәскеу үшін шайқас сияқты шығармаларын да отыз томның
ішінен кездестіресіз. Одан бөлек, Өнер баспасы батырдың фото шежіресін де
дайындаған еді. Фото шежіре Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қан майданның
қасіреті мен қоса, батырдың әр жылдары түсірілген суреттерімен
көркемделген.
Өнер баспасы 2005 жылы барлығы 7 альбом шығарған. 2006 жылы 12 альбом,
1 нұсқау-әдістемелік және оқу плакатын шығарды. 2007 жылы 3 альбом, 1
нұсқау-әдістемелік және оқу плакаты, 1 қоғамдық-саяси плакат басып шығарды.
Ал 2008 жылы Өнер баспасы небәрі 4 альбом ғана басып шығарған8.
“Өнер” баспасының ішкі құрылымы: 1.Қызметкерлер штаты: Офис, Типография,
Келісімшарт бойынша қызмет жасаушылар, Авторлар. 2.Кітап өнімдерінің
негізгі тапсырыс берушілері: ҚР Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігі,
жеке тұлғалар.
Баспаны қазіргі таңда Әшірбек Көпішев Сейілханұлы басқарып келеді. Ол
1947 жылы Жамбыл облысы, Қордай ауданының Керу ауылында дүниеге келген.
Жазушы, журналист, баспагер 1970 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетін бітірген. Осы жылы Республикалық Қазақстан пионері, қазіргі
Ұлан газетінде еңбек жолын бастады. 1970-1977 жылдар аралығында
Лениншіл жас (қазіргі Жас Алаш) газетінде әдеби қызметкер, бөлім
меңгерушісі, 1978-1987 жылдар аралығында Пионер (қазіргі Ақ желкен)
журналының жауапты хатшысы , 1987-1994 жылдары Қазақстанда жаңадан ашылған
Арай-Зара журналдарының бас редакторы қызметін атқарған.
1994 жылы Қазақстан теледидарының бас редакторы, 1995-1996 жылдары
Қазақстан радиосы және теледидары республикалық корпорациясының
президенті болды.
1996 жылдан бері Өнер баспасының директоры.
Дөңгеле, күн, дөңгеле (1985), Таудан түскен тұман (1987),
Бетқайнардың үкілі қамысы (2003), Көк аспанның әміршісі (2003),
Құмайкөк (2005) атты прозалық кітаптары жарық көрген.
Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің Грамотасымен (1982), Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігіне 10 жыл (2001) медалімен марапатталған.
Баспа және полиграфия ісінің қайраткері (2005)9.
Халықтың рухани өсуінің көрінісі – әдебиеттің дамуында баспаның алатын
орны айрықша екені белгілі. Сонымен, “Өнер” баспа өнімдерінің даралығын
саралар болсақ: 1.Баспа өнімдерінің тақырыбы сан түрлі, олардың ішінде
поэзия, проза, публицистика, көркем шығармалар, балалар әдебиеті, тарихи-
танымдық дүниелер, оқулықтар мен ғылыми және анықтама әдебиеттер де бар.
2.Баспа тек кітап шығарумен шектелмейді, сонымен қатар шақыру билеттері,
ашықхаттар, брошюралар, бүктемелер, афишалар, жарнама парақшалары,
визиткалар, фотоальбомдар шығарумен де айналысады. 3.Баспа өнімдері
заманауи полиграфиялық жетістіктерге сай безендірілуімен ерекшеленеді.
4.“Өнер” баспасы Қазақстанның жазушыларына қолдау көрсету мақсатында
әртүрлі қорлармен, ұйымдармен тығыз байланыста жұмыс жүргізеді. 5.“Өнер”
баспасының өнімдері кітап жәрмеңкелерінде назардан тыс қалмайды.
“Өнер” баспасы өзінің басты бағыт-бағдары – жаңа ғасырдағы әдеби үрдістің
жанашыры мен ұйытқысы болу, әдебиетіміздің әлемдік деңгейдегі орнын
биіктете түсуге талмай үлес қосу екенін жақсы ұғынып, осы жолда еңбек ету.
“Өнер” баспасындағы жазушы мен баспагердің, кітап таратушының бірлесіп
атқарар жұмысының діттейтін мақсаты талапшыл оқырмандарымызға идеялық-
көркемдік сапасы биік, әсем полиграфиялық деңгейде шығарылған жаңашыл
кітапты, дос пейілді кітапты, сыйлық болар кітапты тарту етіп шығарып отыру
болмақ.
2007, 2008 жылдары ең көп кітап атауларын басып шығарған 10 баспа (Алматы
және Астана қалаларында)
№ Баспа Кітаптар, Кітаптар, Өзгерісі Өзгерісі
кітапшалар кітапшалар (абсол.) (%)
саны,2007ж. саны,2008ж.
1 Алматыкітап 84 95 +11 +13,0%
2 Арман-ПВ 61 62 +1 +1,6%
3 Аруна LTD 33 79 +46 +139,3%
4 Арыс 64 48 - 16 - 33,3%
5 Аударма 42 28 - 14 - 37,8%
6 Білім 71 49 - 22 - 44,8%
7 Өнер 23 31 + 8 +34,7%
8 Раритет 33 45 +12 +36,6
9 Шың-кітап 35 42 +7 +20%
10 Экономика 49 62 +13 +26,5
2005-2008 жылдар аралығында Алматыкітап, Атамұра және Өнер
баспаларынан шығарылған бейнелеу (изо) басылымдар.
Жыл Алматыкітап, Атамұра Өнер
бейнелеу (изо)бейнелеу(изо) бейнелеу(изо)
басылым саны басылым саны басылым саны
Альбомдар 2 2 7
Нұсқау-әдістеме оқу
2005 плакаттары - 1 -
Балаларға арналған
кітап-суреті - 1 -
Альбомдар - 3 12
Нұсқау-әдістеме оқу
плакаттары - 5 1
2006 Балаларға арналған
кітап-суреті 27 - -
Бейнелеу(изо)
плакаттар 1 - -
Портреттер 1 - -
Көркем күнтізбелер - 1 -
Альбомдар 3 10 3
Бейнелеу(изо)
плакаттар 6 4 -
Нұсқау-әдістеме оқу
2007 плакаттары 12 1 1
Балаларға арналған
кітап-суреті 3 - -
Табель-күнтізбе.
Қабырға күнтізбе - 1 -
Қоғамдық-саяси
плакаттар - - 1
Альбомдар 8 6 4
Бейнелеу(изо)
плакаттар 2 - -
Нұсқау-әдістеме оқу
2008 плакаттары 19 3 -
Балаларға арналған
кітап-суреті 14 1 -
1.2.Кітаптардың мазмұндық және пішіндік даралықтары
“Өнер” баспасы бүгінде ірі өндірістік құрылым болып саналады. Баспаның:
бас офисі; редакциясы; маркетинг және өнім өткізу; бухгалтерлік-қаржы
бөлімдері; баспаханасы бар. Сонымен бірге, баспаның өнімдер сақтайтын жеке
қоймасы да бар.
Өнер баспасынан түрлі ән-жинақтар да басылып шығады. Олардың ішінде
Шәмші Қалдаяқовтың Бақыт Құшағында, Той жыры, Тойда айтылатын әндер
т.б.кітаптары оқырман көңілінен шыққан.
Белгілі жазушы Жақсылық Түменбайдың Келіншектер шығармасы да Өнер
баспасында жарық көрген. Аталмыш жинаққа қаламгердің Мен сүйген қыз,
Махаббат қорығы, Келіншектер сияқты повестері енген. Белгілі жазушының
алпыс жылдық мерейтойы қарсаңында жарық көрген Келіншектер жинағы
баспаның тәуелсіздік жылдарында жарық көрген өнімдерінің бірі болып
табылады.
Балалар әдебиеті – Өнер баспасының өзекті басылымдарының бірі. Неша
алуан тақпақ, жаңылтпаш, санамақ, ұлттық ойындар, әндер мен өлеңдер, ертегі
әңгімелерден құралған. 1-4-сыныптарға арналған мақал-мәтелдер,
Жұмбақтар т.б. кітаптар шығарылған10.
1.2.1. Қазақ өнерінің қайраткерлері сериясы
Өнер баспасының Қазақ өнерінің қайраткерлері сериясымен шығатын
кітаптарына да тоқтала кетсек, Есболған Жайсаңбаев, Сатыбалды Нарымбетов,
Қасым Жәкібаев, Асқар Тоқпанов, Тұңғышбай Жаманқұлов, Ерболат Төлепбай,
Дәркембай Шоқпарұлы, Ыдырыс Нағайбаев, Төлеген Досмағамбетов Құрасбек
Тыныбеков, Нұрмұхан Жантөрин және т.б.
Кітаптардың өзіндік ерекшеліктерін жеке-жеке талдар болсақ:
Асқар Тоқпанов. Қазақ өнерінің қайраткерлері сериясымен 2005 жылы
басылып шыққан. Халқымыздың аса көрнекті перзенті, қазақ сахна өнері ұлы
тұлғаларының бірі – Қ.Р-ның халық артисі, профессор Асқар Тоқпанов –
қазақтың сахна өнерін дамытуға өлшеусіз еңбек сіңірген, ұлттық театр
педогогикасының негізін салған тұңғыш профессионал режиссер, актер,
драматург, аудармашы.
Асқар Тоқпанов 250-ден астам халық артистерін, өнер қайраткерлерін
даярлап, ел театрының сахналарында 70-тен астам спектакльдер қойып,
В.И.Ленин, Әлишер Науаи сияқты тұлғаларды сомдады.
Бұл кітапқа Тоқпановтың өзінің 1991 жылы жарық көрген Іңкәр дүние
кітабынан үзінді, замандастары мен әріптес шәкірттерінің естелік эсселері,
марқұмның өмірінің соңғы кезеңінде жазған күнделігі және әйгілі 1986 жылғы
Желтоқсан оқиғасына байланысты кітап кейіпкерлерінің солақай биліктің
тарапынан көрген теперіштері жайлы бүгінге дейін құпия болып келген
архивтік құжаттар енгізілген.
Республикамыздың мәдени жұртшылығы Қазақстан театр өнерінің көрнекті
қайраткерлерінің бірі, Алматы мемлекеттік театр және кино институтының
профессоры, ұстаз-ғалым, Қазақстанның халық артисі Асқар Тоқпановтың есімін
жақсы біледі.
Асқар Тоқпанов 1915 жылы қазан айында Алматы облысының Іле ауданына
қарасты екінші ауылда дүниеге келген. Ол 1939 жылы Мәскеудің мемлекеттік
А.В.Луначарский атындағы театр институтының режиссерлық факультетін
тәмамдаған соң, республикамыздың театр өнеріне белсенді түрде қызу араласып
кетті. Асқар Тоқпанов жоғары білімді тұңғыш ұлттық профессионал
режиссерлеріміз ретінде өзінің алғашқы қойылымын 1940 жылы М.Әуезов пен
Л.Соболевтің Абай трагедиясы бойынша қазақтың мемлекеттік академиялық
драма театрының сахнасында қойды. Ол бұдан кейінгі жылдарда да осы қара
шаңырақ сахнасында көптеген көркемдік сапасы жоғары спектакльдер қоюмен
қатар, Республикалық балалар мен жасөспірімдер театрында, бірқатар облыстық
театрларда бас режиссер, көркемдік жетекші қызметтерін абыроймен атқарды.
Асқар Тоқпанов республика театрларында және арнаулы оқу орындарында
қызмет атқарған жылдарында жетпіске жуық көркем спектакльдерді сахнаға
шығарып, бүгінде Қазақстанның шартарабында жемісті еңбек етіп жүрген 250-
ден астам артистер мен режиссерлерге ұстаздық етіп, негізгі пәннен дәріс
оқыды.
Театр өнерінің шынайы шыңына көтеретін бір құдіретті күш бар. Ол – тіл
өнері. Театр төрін қуанышқа бөлейтін компонент көп. Музыка, декарация,
режиссура т.б. болып жатқан қосалқы күштерден бөлек, актерлік шеберліктің
басқы нышаны болып табылатын осы сахна тілінің өзіндік әуенін, тарихи
әуезін бар болмысымен түсініп қабылдаған режиссерлердің көш басында Асқар
Тоқпанов келеді. Қазақтың құйқалы қара тілінің майын тамызып, бүкіл
поэзиясымен көрермен жүрегіне жолдаудың құпия құлпын қалай ашуды көпке
үйретуден жалықпайтын да осы өзіміздің ағамыз.
Бір басында сан өнердің жүйесі ынтымақ тапқан әнші, актер, режиссер
өзінің педогогикалық, шығармашылық қызметіне қоса ұзақ жылдар театр
кадрларын даярлаудың жүріп өткен жолы мен қалыптасуы мен дамуы мәселелеріне
арналған мақалалар мен еңбектер жазуға да өзгеше назар аударды. Соның
ішінде Сахна сазы, Кешеден бүгінге дейін деген кітаптары дүниеге
келді.11
Есболған Жайсаңбаев. Қазақ өнерінің қайраткерлері сериясымен баспадан
2009 жылы жарық көрген.
Өмірден ерте өтсе де өнерде өшпес із қалдырған, сахнада сан түрлі
рөлдерді еркін меңгерген, бесаспап шебер, М.Әуезов атындағы академиялық
драма театрының тамаша талантты актері, ХХІ ғасыр сахнасында сан қырлы
рөлдерді биік деңгейде сомдаған – Қазақ КСР-ның еңбек сіңірген артисі –
Есболған Жайсаңбаевтың шығармашылығы жайында бұл фотоальбомда толық бейнелі
мағлұматтар берілген. Сахнамен бірге кино өнері саласында да зор еңбек
сіңірген актердің өмірі мен шығармашылығына арналған бұл фотоальбом Сахна
бұланы, Экран және актер, Жайсаң ғұмыр атты үш тараудан тұрады.
1962 жылы Ш.Айтматовтың Аңсаған менің әнімсің - Сейіт рөлінде және
С.Мұқанов Ш.Уалиханов - Е.Сандыбаев рөлінде;
1963 жылы М.Әуезов Абай - Нарымбет рөлінде;
1965 жылы Жаяу Мұса - Қаспақбай рөлінде;
1969 жылы М.Әуезов Түңгі сарын - Нұрхан рөлінде;
ҚазКСР-ның еңбек сіңірген артисі (1940-1983). Біраз рөлдер ойнап көрермен
қауымға енді таныла бастаған тұсында Лениншіл жастың (қазіргі Жас Алаш)
газетінің бір тілшісі М.Әуезов атындағы академиялық қазақ драма театрының
сол уақыттағы жас актері Есболған Жайсаңбаевқа Мұңайып тұрғанда күліп, ал
қуанып тұрғанда еңіреп жібере аласың ба? - деп сұрақ қойыпты. Оның берген
жауабы – Еңірегенде қандай. Қажет болса қазір көз алдыңызда ботадай боздап
берейін. Күлу мен жылау қолынан келмейтін адамды артист деудің өзі ерсі
емес пе?,- деп жауап беріпті. Мұнан әрі қарай ол күлкінің әлеуметтік сыр-
сипатын, түрлерін, сахналық әдебиетпен астасып жату қажеттілігін өзінің
ойнаған рөлдерінен мысал келтіріп, тамыршыдай тап басып, дәлелдеп берген.
Жай ғана күлкі емес, әлеуметтік жүгі салмақты, белгілі бір нысанаға
бағытталған күлкіні, өзінің актерлік қызметіне арқау еткен, өмірден ерте
өтсе де өнерде өшпес із қалдырған Есболған Жайсаңбаев тамаша күлдіргі актер
болумен бірге, драмалық рөлдерді де еркін меңгерген бесаспап шебер еді.
Өнерге жастайынан құштар, табиғатынан жақын болды. Кішкентайынан ән мен
күйді, терме мен жырды, небір қызық әңгімелерді тыңдап өскен, өзі де
ауылдың алты аузынан құралақан емес, халық мұрасының кәусар бұлағынан қанып
сусындаған Есболғанды екі жылдық актер дайындайтын студияға алып келген де
өнерге деген осы құштарлық пен сүйіспеншілік. Қабылдау емтиханында қойлы
ауылдың тірлік-тынысын дәл сипаттайтын күлкілі сахналық нұсқадан-ақ сарапшы-
ұстаздар оның бойынан тұнып тұрған табиғи юмордың ұшқынын сезгені ақиқат.
Академиялық драма театрының жанындағы екі жылдық студияға білімді сахна
шеберлері сабақ беріп, кешкілік қойылымдардан солардың өнерін тамашалау –
бұлар үшін ғанибет еді. Күнделікті жүріп жатқан спектакльдерден ұлы Серке
Қожамқұлұлы, Елубай Өмірзақовтардың сомдаған қайталанбас сахналық бейнелері
– баға жетпес шеберлік тәжірибесі болғаны түсінікті құбылыс. Сөзді шебер
айту шешендігі мен оның астарын ашу құпиялары, әрекет үйлесімділігі, бірін-
бірі қас пен қабақтан ұғынатын көріністер студиялардың жадында жатталып
қалған. Студияны бітіргеннен кейін әйгілі театрдың группасына қабылдануы –
көктен іздегені жерден табылғанына қуанышының шегі жоқ. Енді сахнаға
шықпайтын күндері де атақты ағалары мен апаларының ойынын жібермей,
шеберлік сырына үңілу – Есболғанның үйреншікті ісіне айналады. Алғашқы
ойнаған рөлдерінен шәкірттік соқпақтардан сүрінбей өтуі – осындай
тыңғылықты дайындықтың әсері болғаны даусыз.
Ал, қыздар жайын достарымен әңгімелегенде Хасеннің болашақ
перзенттерін бірінен соң бірін қолымен көрсетіп, тап үйленіп алған адамдай
өзінің арман-жоспарын жариялауы актер ойынында шынайы шыққан.
Актер жасаған сахналық дүниелердің ішінде спектакльдің жалпы көркемдік
атмосферасына кәдімгідей ықпал еткен Ш.Айтматовтың повесі негізінде
қойылған Аңсаған менің әнімсіңдегі Сейіт бейнесі. Мұндағы Данияр мен
Жәмила арасындағы ішкі сезім құбылыстары көрерменге көбіне осы Сейіт
әрекеті арқылы ашылатынын Е.Жайсаңбаев терең барлаған. Ең алдымен, ол
рөлдің сахналық суретінде қисындылық дәлділігін сақтауға ерекше көңіл
бөлген. Бұл сахна тәжірибесінде К.С.Станиславский әкелген әйгілі ұсынылған
тосын жағдайдан шынайы шындыққа жетудің жолы. Актер бейненің өсу үрдісін
көрсетеді. Келе-келе ол Жәмиламен бірге, Даниярға да асқан құрметпен
қарайды, іштей жақындық сезеді. Актердің сахнадағы болмысынан бір сәт туған
жеңгесіне деген сүйіспеншілік пен жылылық, бүкпесіз адалдық, шынайы сипатын
сезгендей боласың. Кейіпкердің мұндай сәттерін ол көбіне үндемей-ақ, бет
әлпетіндегі өзгерістерімен, көзқарасымен, бейне бір қимыл-қозғалысымен,
қолы мен бетін, жағын сипау т.б. детальдарымен жеткізіп отырған.
Жас актердің мұндай күрделі көркемдік жетістікке жетуіне өзінің
талантын драматургпен бірге, сөз жоқ, сол уақыттағы қойылымға қатысқан
мықты сахна шеберлері, үлкен әріптестері Ф.Шәріпова мен марқұм
Ы.Ноғайбаевтың жүрек тебіренткен тамаша ойларының ықпалы да мол болды.
Е.Жайсаңбаевтың актерлік шеберлігінің қалыптасуын танытқан ендігі бір
үлкен сахналық туындысы – М.Әуезовтің Еңлік – Кебегіндегі Жапалдың рөлі.
Бұл рөлдің кезінде театр тарихына енген талай тамаша орындаушылары болған.
Солардың ішінде қазақ сахнасының майталмандары – С.Телғараев пен
Т.Жәулібеков өздерінің актерлік даралықтарына қарай қайталанбас сахналық
бейне жасағандар. Осылардан кейін Есболғанның еншісіне тиген Жапал рөлі де
дара сахналық бейне болып, суреттеу тапты. Алдыңғы ағаларының тәжірибесіне
сүйенумен бірге, Жапалдың сырт қалпынан бастап, көңіл-күй арпалыстары мен
сөз айту тәсіліне дейін өзінше қарастырды. Жусанды далада тірлік кешкен
мұның Жапалы туған жердің жомарт табиғатымен бірге біте қайнасып, сонымен
әсем бірлік тапқан.
Талантты актер жасаған үлкенді-кішілі сахналық бейнелердің ұзын
ырғасы қырыққа барып жығылады. Мұның бәрі бірдей молынан пішілген көркем
дүние болмағанмен, біразы оның мол ізденісінің нәтижесі, эстетикалық талғам
деңгейін айқандаған сахналық туындылар екеніне талас жоқ. Солардың ішінде
ат ауызды орақ тілді, тірлік тауқыметін көп тартып, әділетсіздіктен
түңілген Ә.Тәжібаевтың Майрасындағы Бақтияр актердің шабытпен жасаған
сүбелі сахналық жетістігі. Оның өзіне ғана тән жүріс-тұрысынан, кейде
қабағы түсіп, бет-жүзіндегі айбарлық кескіннен әлемнің бар тұтқасын
саудамен ұстап жүрген айлалы да ақылды Дүрбіт, қыр мен қала адамдарын
сеңдей соқтырып жүрген қатал да сасыған бай Таймандар тайсақтап қарсы
келмеуге ұмтылады. Оның сомдаған Бақтияры шындық пен әділдікті басып айтып
тастайтын батылдығымен дараланған.
Комедиялық рөлдердің бояуын қандырып жеріне жеткізе ойнағанымен,
Е.Жайсаңбаев еш уақытта белгілі бір амплуаның актері болған емес, оның
табиғи шеберлігі әр қилы жанрда жазылған шығармалардағы күрделі
кейіпкерлердің бейнелерін жасаған бесаспап орындаушы-ізденімпаз.
Актер шығармашылығында таза драмалық әрекетке құрылған кейіпкерлер
бейнелері жиі кездеседі. М.Әуезовтің Қобыландысындағы Қараман рөлі қызық
сахналық шешім тапқан. Оның сахналық түсінігіндегі Қараман бұрын- соңды
орындағандардың бірде-біреуіне ұқсамайды. Актер алдыңғы ағаларының сахналық
тәжірибесіне сүйенгенмен қайталамайды, өзінің сара жолын қарастырған12.
Сатыбалды Нарымбетов. Қазақ өнерінің қайраткерлері сериясы, 2009 жылы
жарық көрген.
Жазушы, кинорежиссер, өнер қайраткері Сатыбалды Нарымбетов қазақ өнерінің
ХХІ ғасыр биігіндегі деңгейін жасаушы өнер тұлғалары саналатын. Бұл кітапта
суреткер өмірін жан-жақты және әр кезеңін қамтитын, үлкен кеңістігін
танытатын мол сурет және оның шығармашылығы туралы бірер мақала, пікір,
сұхбаттар, сондай-ақ ұстаздары туралы оның өзінің эсселері – жазушы,
кинорежиссер, қайраткер Сатыбалды Нарымбетов атты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі. Баспаның қалыптасу мен даму
жолдарын анықтай отырып, нарық жағдайындағы баспалардың жай-күйін көрсету.
Тәуелсіздік жылдарында жарық көрген баспа өнімдерінің мазмұндық және
пішіндік ерекшеліктерін зерттеу. Қазақ баспаларының нарық жағдайында
қалыптасу деңгейін, бағыт-бағдарын ерекшелеу. Қазақ баспа ісі нарықтық
кезеңге қаншалықты бағыттала алды және баспалардың өнімдерін сату мәселесі
қандай деңгейде, біз аталмыш жұмысымызда осы тұрғыдан көбірек сөз
қозғағанды жөн көрдік. Қазіргі полиграфия өндірісі қаншалықты дәрежеде
дамып отыр, қазақ баспалары бәсекелестік деңгейге жете алды ма, бұл
мәселелер де ғылыми тақырыбымыздың негізгі өзегіне айналып отыр.
Кітап – адамзаттың рухани байлығы, өмір айнасы, тарих шежіресі. Өткеннің
өсиеті, болашақтың бағдарламасы кітаптан артық ешнәрсе жоқ десек,
қателеспейміз. Өйткені, ол – тауар, ол – рухани қазына, ол біз үшін
ұмытылымайтын сыйлық. Ол – құрал. Ұлттық сананы қалыптастыруда да кітаптың
алатын орны ерекше. Еліміздің келешегі саналатын жастарымызды елін сүюге,
жерін сүюге тәрбиелеуде де кітаптың берері мол.
Осы рухани азықтың қайнар көзі саналған кітапты басып шығарып,
көпшіліктің игілігіне жарататын, тарататын баспаның адамзат өмірінен алатын
орны зор екені бұлтартпас дәлел.
Кітап мұрасы дүниежүзі халықтарының көпғасырлық мәдениеті мен тарихын,
тілі, дәстүрі мен әдет-ғұрпын бейнелеп қана қоймай, ұжымдық естеліктің
басты бөлігі болып есептеледі. Осы асыл мұраларға байланысты біз бүгін көп
қырлы көп ғасырлық дүние жүзілік өркениеттің даму тарихын терең зерттеп,
барлық адамзаттың пайдаланған таптырмас тәжірибесін пайдалана аламыз.
Баспа өндірісі, соның ішінде кітап басу ісі экономика айналымының елге
қызметін жақсартуға өз тарапынан үлес қосуына мүмкіндік жасайды. Кітап –
қоғамдық сананы, тәрбиені, ағарту ісін, ақпарат таратуды қалыптастырудың
қуатты құралы. Сонымен бірге оның тұтыну құны да бар. Жалпы мәдениет төмен
болған жағдайда кітапқа деген зәрулік әлеуметтік-мәдени тоқырауға әкеледі.
ХХІ ғасырда білімі мен ғылымын дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері
анық. Ұлттық тарихымыз қайта өрлеп, өркениетті елдердің қатарына жетуге
бетбұрыс жасап, экономикада сындарлы жылдарда әр түрлі сатылардан өткен
соң, ғылымның бір міндеті кітап басу ісін бір жүйеге келтіру. Қазақстанның
қазіргі кездегі әлемдік бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру
Стратегиясында бәсекеге қабілетті болу үшін елдің ғылымы мен білімі жоғары
деңгейде болу қажеттігі көрсетілген. Ғылымның негізі – кітапта. Сондықтан
кітаптардың тарихын зерттеу арқылы біз еліміздегі ғылымға қалай көңіл
бөлінетінін, қандай деңгейде болғанын анықтаймыз.
Көрнекті ғалым Шериаздан Елеукеновтің тұжырымы бойынша Кітаптану
дегеніміз – кітап және кітап ісі туралы кешенді ғылым... Кітаптану
ғылымының кешенді ғылым аталу себебі оның зерттелу объектісі – кітап
өндірісінің тұтас, күрделі жүйеден тұратындығына байланысты. Расында да
автордың қаламынан туған қолжазба бірден кітапқа айнала салмайды. Ол
алдымен баспа редакцияларында қызмет істейтін баспагер-редакторлардың
түзетуінен өткен соң ғана одан әрі өндіріске жіберіледі, яғни баспаханада
теріледі, басылады, бүктеледі, түптеледі. Содан кейін кітап дайын болған
соң, дүкендердегі сауда жүйесіне, кітапханаларға жіберіледі, одан әрі
библиографиялық өңдеуден өткізіледі. Осындай өндірістік жұмыстар
атқарылғаннан кейін бұрынғы қолжазба дайын кітапқа айналып, оқырмандардың
қолына түседі. Аталған жұмыстар жүйесінен бір ауыз сөзбен баспа ісі немесе
кітап ісі деп атаймыз.
Баспа ісінің Қазақстанда пайда болып, қалыптасуы ұзақ және күрделі
жолдардан өтті.
1920 жылдың қараша айында, Қазақстанның (сол кезеңде Қырғыз (Қазақ)
Автономиялық Советтік Социалистік Республикасының) бірінші астанасы болған
Орынбор қаласында, мемлекеттік баспа орнының құрылуы туралы Ереже
қабылданды. Ол баспа Киргосиздат, онан кейін Казгосиздат деп аталған
болған. Баспаның ұйымдастырылуы қазақ кітабы тарихының мағызды кезеңі
болды. Қазіргі Қазақстандағы кітап ісінің негізі қаланды.
1925 жылға дейін еліміздің әкімшілік орталығы Орынборда
орналасқандықтан, Қазақстанның полиграфиялық базасы сонда болды. Сонымен
бірге Ташкент, Мәскеу, Қазан қалаларында да Қазақ КСР өкіметінің
тапсырысымен қазақ тіліндегі кітаптар басылып тұрды.
Қазақстанда мәдениет мәселесімен айналысқан ғалымның бірі А.Қанапин өз
еңбектерінде баспа ісі, полиграфия, кітап саудасы жөніндегі мәселені де
қарастырған. Қазақстандағы ұлттық баспа ісі туралы Ш.Үржанов,
А.К.Бектемісов жазса, ХХ ғасырдың алпысыншы жылдарында жарық көрген орыс
кітап баспа ісінің 400 жылдық тарихына арналған еңбекте кітап баспа ісінің
қағидалары мен ұлттық баспа ісі туралы материалдар да бар.
Ә.Жиреншиннің кітаптары екі тілде де жарық көрген. Ол қазақтың баспа
кітаптарының тарихын баяндайды, 1800 жылдан 1917 жылға дейінгі Ресей мен
Қазақстан көлеміндегі тасқа басылған қазақ кітаптарының қашан, қай жерде
басылғаны, оларды шығарушылар кімдер екендігі, жазба мұраны жинаушылар мен
авторлар жайында мәлімет береді.
А.Г. Каримуллинның еңбегінде 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейінгі кітап
баспа ісінің қалыптасуы сипатталып, оның кейбір жеке қайраткерлеріне
тоқталған.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Шериаздан Елеукенов көп жылдар
бойы баспа жүйесінде қызмет істеді. Ізденімпаз мінезінің арқасында ол барша
саланы жоғарыда біз атап өткен үлкен биіктерге көтеріп қана қоймай, сол
саланы шын мәніндегі білікті басшысы – маман басшысына айналды. Сол
мінезінің арқасында қазақ топырағында бұрын болмаған жаңа мамандықты
меңгеріп, оның ғылыми негізін қалады.
Қазақстанның кітап басу ісі өткен ғасырдың 70-80 жылдары алға басты. 60
жылдармен салыстырғанда баспа атаулары бойынша кітап шығару таралымы мен
айналымы бойынша екі есеге өскен. Ал баспахананың материалдық-техникалық
базасы үш есеге өткені байқалды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін кітап
басудың жаңа кезеңін бастан кешірді. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында
екі мемлекеттік және 300-ден астам жеке меншік баспалар пайда болды.
Қазақ кітабының бұл күндері бар ғаламға жайылып кеткен даңқын, оның
өркениетті таңғажайып құбылысқа айналып алған атын, оның халық
мәдениетіндегі орны бөлек қордалы затын қазіргі күндері кім жоққа шығара
алар екен? Өзіне жүктелген мәртебесі биік білімдік те, танымдық қызметін
қазақ кітабының көтеріңкі леппен, асқақ ойлы шабытпен атқарып келе жатқалы
қай заман! Ұлы қазақ ғұламаларының, ақындары мен жырауларының, теңдесі жоқ
ұл-қыздарының ақыл-ойы мен абыройы асқан зерделі еңбегі арқылы жарық көрген
өлмес-өшпес кітаптар халқының жүрегіне нәр құйып, биік-биік мақсаттарға
жетелеуден бір танған емес. Ол оқырмандарын өмір қойнауларына терең
араластыра, өнер-білімге деген құштарлығын оята, жақсылық атаулыға шақыра
отырып, қалың жұрттың творчестволық белсенділігін арттыруда қисапсыз мол
еңбек етті, әрі еңбек ету үстінде. Қазақ кітабы бұған дейін атам заманнан
бері айтылып, айтыла-айтыла халық жадында жатталып келе жатқан және қанша
заман өтіп, өмір ағыны қанша жаңарып, қабарып жатса да иә ескіріп, мәнін
жоғалтпайтын, иә тозып, өңінен айырылмайтын Кітап-білім бұлағы, Кітап-
ақылшың, досың, жолдасың, Кітап адамзат ақыл-ойының мұхитында толассыз
жүзіп келе жатқан корабль дейтін аталы да аяулы ғақлия сөздерді өн бойына
дарытып, өмір сүретін қасиетті құбылыс. Тіршілік айдынында бірден туа
қалған данышпан да, жерден тысқары тұңғиық дүниеге бірден заулап ұшқан
ғарышкер де болмаған. Ұлылардың өзі де ұлылық тұғырына неше қилы кедергілер
мен тосқауылдарды жеңіп, кедір-бұдыр жолдардан өтіп барып қонған. Кітап
біткеннің баршасы да, оның ішінде қазақ кітабының дамуы да сондай-сондай
қиялардан өтіп, бүгінге жеткен. Сондай қияның бірі, тіпті бірегейі патшалық
өкіметтің орталық саясаты еді. Аталмыш саясат қазақ ұлтының жер-суын,
әсіресе, шұрайлы жерін басып алып, тіпті тартып алып қана қойған жоқ,
сонымен бірге ақыл ойын құрсаулап, сана сезімін тұмшалап тастады. Көп
жылдар, тіпті ғасырлар бойы солай етті. Басқа шектеулерді (мектептер,
кітапханалар ашу, мәдениет үйлерін, клубтар салу жөніндегі шектеулерді)
былай қойғанда, баспалар мен баспаханалар ұйымдастыру, сөйтіп Қазақ
өлкесінде кітап шығару шарасы отаршыл мемлекеттің қаперіне де кіріп шыққан
жоқ. Сондықтан біздің халық бұл мәселеде кешең қалып, мешең өсті. Өз
халқының қамын көп ойлайтын көңілі ояу, көзі ашық дарынды, талантты
ғұламаларымыз кітап шығару үшін өзге жұртқа қарады. Қазан, Уфа, Орынбор,
Ташкент, Астрахан қалаларындағы жеке меншік баспаханалардың иелеріне иек
артты. Өзімізде баспа және баспахана болмаған соң Абайдың Өлеңдер жинағы
мен Ахмет Байтұрсыновтың Қырық мысал кітабы 1909 жылы Санк-Петербург
баспаханасынан жарық көрді.
Ал оның бергі жағында Ресейдегі кітап шығару ісінің біршама жетіліп келе
жатқан сыңайы бар еді. XVIII ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген әрі
ағартушы, әрі жазушы, әрі журналшы, әрі баспагер Николай Иванович Новиков,
мәселен Мәскеу қаласында баспахана, кітапхана, мектеп ашып, Ресейдің 16
қаласында кітап дүкендерін ұйымдастырған. Сонымен бірге өз меншігіндегі
сатиралық журналдар (Трутень, Кошелек) арқылы ол Ресейдегі басыбайлы
проваға қарсы күрес жүргізген.
Өз жұртында мұндай күреске әрі ақын, әрі зерттеуші, әрі аудармашы әрі
журналшы, сонымен бірге қазақ елінің әрі тұңғыш баспагері Ахмет Байтұрсынов
пен Мұхаметжан Сералин де білек сыбана кірісіп отырды.
Қазақ жерінде саусақпен санарлықтай ғана жеке меншік баспаханалар
(типография) болмаса, баспа (издательство) деген мекеме атымен жоқ еді.
Қазақстанда кітап шығару ісінің 1918-1919 жылдардан бастау алатыны
белгілі. Қазақ баспасының құрылу, қалыптасу және өсіп, өркендеуі жайында
Қазақ АКСР оқу-ағарту Халық Комиссариаты үлкен рөл атқарып еді.
1917 жылдан кейін бүкіл кеңестік республикалар сияқты Қазақ ССР-інде
кітап басу ісін жолға қою аса қиын, қоғамдық-саяси өмірдің қайшылыққа толы
жағдайында қалыптасты. Бұл кезеңде бір жағынан халықтың жанқиярлық ерлік
ісімен қатар өктемдік пен төрешілдік, екінші жағынан сталинизм уақытындағы
жаппай қылмыс жасау, мемлекеттік басқарудағы аса ірі қатерліктер мен
келеңсіздіктер орын алды.
Қазақ кітабы тарихының осы уақытқа дейін аз зерттелген мәселелерінің бірі
- өткен ғасырдың 20-30 жылдар арасындағы қазақ зиялыларының ұлттық баспа
ісін дамыту рөлі. Осы кезеңде мәдени құрылыс пен оқу-ағарту ісінің мақсаты
баспа ісін ұйымдастыру болды. Ұлттық баспа ісінің қалыптасуына, оның
нығаюына зор үлес қосқандар – А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Н.Төреқұлұлы,
Х.Досмұхамедұлы, Ә.Бөкейханұлы, С.Сейфуллин және т.б.
Қазақ Автономиялық Республикасының мемлекеттік баспасы 1920 жылдың
қарашасында ұйымдастырылды. Оны құру туралы мәселе сол жылдың 4-12
қазанында өткен Қазақ АКСР Кеңесінің Құрылтай съезінде қабылданды. Бұл
съезде республика үкіметі мен мемлекеттік органдары құрылды. Сонымен қатар
съездің шешімінде: ...Ағарту коммиссариатының іс-шараларын өмірге ендіру
үшін Халық ағарту комиссариаты жанынан мемлекеттік баспа ұйымдастыру
қажет, - деп атап көрсетілді.
1920 жылдың 3 қарашасында Қазақ Орталық Атқару Комитеті өзінің кезекті
мәжілісінде ұлттық мемлекеттік баспа туралы ереже қабылданды. Бұл құжатта
баспаның құқықтары мен міндеттері айқындалды. Ереже былай делінді: ...бір
орталықтан идеялық басшылық жасау және әдеби-баспагерлік ісі мен үгіт-
насихат қызметін іске асыру, жергілікті орындарға әдебиеттер мен ақпараттық
байланыстар бөлінісін реттеу мақсатында құрылды. Мемлекеттік баспа Қазақ
Республикасының үкіметіне тікелей бағынышты болды.
Сөйтіп, республикада алғаш ресми баспа ұйымы құрылды. Баспа редакциясы
құрамына А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейханұлы, Х.Балғынбаев, Ж.Аймауытұлы кірді.
Редакция алқасы 1921 жылы 31 қаңтарда өткізген мәжілісінде қазақ тілінде
оқулықтар дайындау және шығару жөнінде шаралар белгіледі. Мектепте өтілетін
пәндер бойынша оқулықтардың қолжазбаларын жазатын авторлардың тізімі
бекітілген. Біріккен кеңестің мәжілісін А.Байтұрсынов басқарған.
1921 жылы ақпанда өткен Республика Орталық Атқару Комитетінің бірінші
сессиясында жасаған баяндамасында С.Меңдешов Республикада кітап баспасының
құрылуын жоғары бағалап, Орталық Атқару Комитетінің жүзеге асырған іс-
шараларының бірі – мемлекеттік баспаның құрылуы болды деп атап көрсетті.
Тұңғыш қазақ тіліндегі оқулықтар шығарыла бастады. Өйткені оларға сұраныс
өте жоғары еді. 1921 жылы баспа үлкен қиыншылықпен А.Байтұрсыновтың Тіл
құралы атты оқулығын басып шығарды. Ол кейін Орынбор, Қызылорда, Ташкентте
бірнеше рет қайта басылды. Сондай-ақ, кескінді әліппе, өлшеу, салмақ
кестелерін шығаруға Қазмембаспаның қолы жетті. Бұл жаңадан құрылған
баспаның ең алғашқы қазақ кітаптары еді. Орыс тілінде Қазақ АКСР кеңесі II
съезі шешімдері және қаулысы жарық көрді.
Бірақ, қиындық жеткілікті еді. Баспаларға қағаз, қаріптер, бояулар, құрал-
жабдықтар, тағы басқалар жетіспейтін. Даярлықтан өткен мамандар аз,
әсіресе, араб қарпімен мәтін терушілер жоқтың қасы болатын.
1922 жылдың бас кезінде баспахананың жанынан қазақ әріп терушілерді
даярлау жөнінде қысқа мерзімді курстар ашылды. Оларда 20 адам оқыды.
1921 жылы Орынборда 10 баспахана болған, оның жетеуі мемлекет мүлкіне
айналдырылып, губерниялық комитеттің полиграфиялық бөліміне берілді.
Қазақстанның тәуелсіздік алуы бүкіл баспа ісінің дамуына жаңа серпін
берді. 1991 жылы Қазақстан Республикасындағы Кітап палатасында Рауан,
Жалын, Жазушы, Қазақстан, Өнер сияқты небәрі 12 баспа тіркелген
болса, қазіргі кезде олардың саны едәуір өскен.
Қазіргі, 2010 жылдың қаңтар айында Қазақстан Республикасы баспа
жүйесінде, Қазақстан республикасы Ұлттық мемлекеттік кітап палатасында
тіркелген баспалар мен баспа ісімен айналысатын ұйымдар саны 284-ке
жеткен.
Мемлекеттік органдар жүйесінің үйлесімді болу мүддесіне және осы
үйлесімділікті одан әрі дамыта беру шараларын жүйе-жүйесімен жүзеге асыру
мақсатына орай Республика президенті жаңа Жарлыққа 1999 жылы 22 қаңтарда
қол қойды. Бұл жарлық бойынша осыдан екі жыл бұрын құрылған Ақпараттық және
қоғамдық келісім министрлігі ҚР Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім
министрлігі болып қайта құрылды. Осыдан көп жыл бұран дүние көрген Мәдениет
жөніндегі комитет жаңа құрылып отырған министрліктің құрамына кірді.
Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігі 2003 жылдың қыркүйек
айынан бастап Қазақстан Республикасының Ақпарат министрлігі болып аталды
да, ол бір жылдай ғана өмір сүрді. Ал, мемлекет басшысының жарлығымен 2004
жылдың 29 қаркүйек айында құрылған Қазақстан Республикасының Мәдениет,
ақпарат және спорт министрлігі қазір еш өзгеріссіз қызмет істеп келеді.
Баспаларға - басшылық! Осы басшылықтың арқасында, оның Ахмет Байтұрсынов
сияқты жанашыр, қамқор қайраткерлерінің арқасында қазақ кітабының даңқы жер
жарып, бар ғаламға танылды, оның миллиондаған даналарынан теңіздей байтақ
рухани байлық жасалды. Егер 1918-1927 жылдар аралығындағы тоғыз жыл ішінде
Қазақстанда 2 млн. 400 мың данамен 759 ғана кітап шықса, 1976-1980 жылдар
аралығындағы төрт жыл ішінде 10.618 аталым кітап шықты. Бұлардың жалпы
тиражы 132 млн.800 мың дана. Керемет емес пе? 1991 жылға дейін біздің
елімізде 14 кітап баспасы жұмыс істеді. Олар: Қазақстан, Жазушы,
Рауан, Жалын, Өнер, Қайнар, Ғылым, Қазақ энциклопедиясы, Ана
тілі, Білім, Балауса, Қазақ университеті, Санат, Дәуір. Бұлардың
қатарына 2002 жылдың қаңтарынан Аударма баспасы қосылды. Осылардың бәріне
мемлекет жасап отырған қамқорлық бар. Ал бұлардың сыртында еңбек етіп
жатқан, серіктестікке біріккен жеке меншік баспалар қаншама.
Бітіру жұмысының нысаны. Баспаның тақырыптық бағыт-бағдарын анықтау.
Жұмыстың қайнар көзі ретінде баспа туралы әр жылдары жазылып, жарық көріп
отырған кітаптар мен баспасөз материалдарының түпнұсқаларын қарастыру. Әрі
баспадан жарық көрген кітаптардың, тарихи шығармалардың, көркем
дүниелердің, фотошежірелердің негізінде жазылған материалдарға көбірек
тоқталу.
Жұмыстың әдістемесі. Материалдарды талдау, деректер мен дәлелелдерді
тексеру әдісіне негізделеді.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Ізденіс барысында ғылыми жұмысқа Қазақстан
баспагерлері мен полиграфистері жинағының деректері, Ш.Елеукеновтің
Кітаптану негіздері, М.Сәрсенбаевтың Кітап тәуелсіздік пен демократия
тұғыры, Жаңа әлемдегі Қазақстан, С.Р.Рахымжанованың Қазақ кітабының
тарихы кітаптары және тікелей баспаның өзінен алынған мәліметтері игі
әсерлерін тигізді. Зерттеу жұмысында Қазақ әдебиеті, Алматы ақшамы,
Алтын орда, Мәдени мұра, Егемен Қазақстан, Ана тілі, Кітап
жаршысы, Қазақ, Кітапхана,Аргументы и факты Казахстана,
Казахстанская правда, Известия және т.б. газет-журналдар беттерінде
жарияланған мақалалар және статистикалық жинақтар қолданылып, қалыптасуы
мен дамуы жолдары жан-жақты зерттеліп, талданды. Бұқаралық ақпарат
құралдарында жарияланған әртүрлі мақалалар, зерттеу еңбектері, ғылыми
жұмыстар негізінде топтамалар жинақталып, сол бойынша іздене отырып, одан
бөлек, ғаламтор желісімен әлемнің өзге де елдерінде жүргізіліп жатқан
полиграфия өндірісімен де қазақ баспаларын салыстыра отырып, зерттеуге
тырыстық.
Жұмыстың теориялық және практикалық мәні. Жұмыстың нәтижелері мен
тұжырымдары баспа ісі саласын тану бағытындағы зерттеулерге, жоғары оқу
орны студенттеріне, ұстаздарға айқын бағдар болмақ.
Теориялық мәні – Өнер баспасының қалыптасуы мен дамуы ерекшеліктерін
көрсету арқылы баспа ісі және бұқаралық құралдарындағы теория мәселесі
кемшіліктерінің орнын толтыру.
Практикалық мәні – зерттеу жұмысы Өнер баспасының тарихын зерттеуде
тиімді құрал болып табылады. Кезінде мемлекеттік, бүгінде жекеменшікке
айналған баспа жүйесінің қалыптасуы жолдарын көрсетіп, сондай-ақ қазіргі
уақыттағы қоғамның баспа ісін танудағы көзқарастарын дамыту мақсатында
үлкен рөл атқарады.
Жұмыстың құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, негізгі
бөлім екі тараудан, қорытындыдан, сілтемелер және қолданылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Бірінші тарауда баспаның тарихы, баспа құрылымы және
шығаратын өнімдерінің мазмұндық және пішіндік даралықтары, сонымен қатар
бағыт-бағдары жөнінде мәліметтер берілген. Екінші тарауда, Өнер
баспасының кітаптарындағы ұлттық нақыш, Мәдени мұра бағдарламасы аясында
шыққан кітаптары жөнінде,сонымен бірге, жетістіктері мен алға қойған
мақсаттары қамтылған.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I Тарау. Өнер баспасы – мәдениет пен дәстүр жаршысы
XX ғасырдағы қазақ ұлтының зиялысы, көркем сөз шебері, жазушы Ахмет
Байтұрсынұлы: “Мәдениет күшейеді – өнер, білім күшімен. Өнер, білім
күшейеді – оқумен, оқу күшейеді – мәдениетпен. Мәдениет күшейеді
–әдебиетпен. Бірін-бірі қолдайды, бірін-бірі жетелейді, бірімен-бірі тығыз
байланысты. Қазақтың асылы мәдениетте. Мәдениеттің көркеюінің тетігі – оқу
менен әдебиетте”, - деген екен1.
Кітап және кітап мәдениеті – бұл қоғамның рухани өмірінің көрінуі. Қазақ
кітабы қазақ тілінің сақталуының кепілділігі бола отырып, халықтың білім
алуына, тіл мен әдебиеттің, республиканың қоғамдық және ғылыми өмірінің
дамуына қосар үлесі зор2.
1991 жылы желтоқсан айының 16 жұлдызында Республиканың мемлекеттік
тәуелсіздігі жарияланып, Қазақ Советтік Социалистік Республикасы –
Қазақстан Республикасы деп аталды. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін
көкейкесті реформаларды жүзеге асыруға, демократиялық қоғамды, айқын
экономиканы құруға кірісті. Еліміз егемендікке қол жеткізгеннен соң ұлттық
кітап ісінің дамуында жаңа кезең басталды. Қазақ кітабы жаңа Қазақстанның
қалыптасуы мен дамуына үлкен үлес қосты.
Қазақстан Республикасының Ұлттық мемлекеттік кітап палатасы – баспа және
ақпараттық қызметтер саласының ғылыми орталығы, мемлекеттік Баспасөз
мұрағаты, Кітап палатасының міндеті – интеллектуалдық және ақпараттық
потенциалды арттыру, ұлттық мәдениет, білім, ғылым, баспа мен
библиографиялық ісінің дамуында мемлекеттің мүддесін қамтамасыз ету. Кітап
палатасының баспа өнімдер қорлары мен мәліметтер базалары, мемлекеттің
мүлкі болып есептелінеді де онымен қорғалады. Қазіргі кезде Баспасөз
мұрағатында баспа өнімдерінің 5 миллионнан астам данасы сақталуда3.
Кітап - білім бұлағы, білім - өнер шырағы деген қағиданы жақсы түсініп,
жансерік еткен жанұялар арамызда аз емес. Олар кітапты жиһаз есебінде
жинауды үйреншікті ісіне, игі дәстүрлеріне айналдырған. Білім дәрежесі, ой-
өрісі өсіп, өркендеген халқымыздың кітапқа деген ықылас, құлшынысы ерекше.
Сол алуан тақырыптағы осынау кітаптарды басып шығарып, жұртшылыққа
жеткізуге республикамыздағы мемлекеттік баспалар игілікті істер атқарып
келеді4.
2010 жыл республиканың кітап ісі тарихындағы маңызды кезең – Қазақстан
баспа ісінің құрылуына 90 жыл толып отыр. Тоқсан жыл бойы Қазақстан баспа
ісі саяси, әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерді шығарушылардың арасында
алда келеді. Мұнда философиялық, әскери-патриоттық әдебиеттер, өнеркәсіп,
техника, медицина салаларына арналған кітаптары қазақ, орыс, ұйғыр, неміс
тілдерінде шығарылады5.
Қазіргідей қарбаласқан қалың көштің шаңын қауып қалмас үшін жол іздеп,
жігерін жаныған көп ұжымдар қатарында Өнер баспасы да шыдамдылық танытып,
ежелден қалыптасқан міндетін – ел өнері мен мәдениетін насихаттау жұмысын
хал-қадерінше атқару үстінде.
Өнерді сүймей, өмірді сүю мүмкін бе, әсте?! Өнердің өмір әрі сәні, әрі
мәні екеніне ешкім дау айта қоймас. Осы өнерді халыққа жеткізу, түсіндіру,
сусындату, тарату мәдениеті елдің аса қасиетті де қастерлі ісі деп білеміз.
Осы қастерлі іске қатысы бар өнер атаулының бірі – Өнер баспасы.
1.1.Баспа тарихы және тақырыптық бағыт-бағдары.
Өнер баспасын құру КСРО Баспа, полиграфия және кітап саудасы
Мемлекеттік комитетінің 1979 жылғы 30 қазанындағы Қазақ КСР-ның Өнер
баспасын құру туралы №542 бұйрығына сәйкес іске аса бастады. Бірақ, бұған
дейін бұл баспаны құру қажеттілігі сол кездегі Қазақстан баспа комитетінің
төрағасы Ш.Р.Елеукеновтың берген ұсынысын Қазақстан Компартиясы Орталық
комитетінің бірінші хатшысы Д.А Қонаевтың тікелей қолдауымен Мәскеудегі
тиісті орындарға айтылып, мақұлданған болатын.
Бұл іс сонан бастап тікелей қолға алынды. Ақыры Мәскеудегі баспа
комитетінің №142 бұйрығынан соң Өнер баспасын құру туралы Қазақ КСР
Мемлекеттік Баспа комитетінің 20 қарашадағы №145 бұйрығы шығып, мұнан кейін
Қазақ КСР Министрлер кеңесінің төрағасы Б.Әбішев қол қойған 1979 жылдың 10
қаңтарындағы №454 Өнер (Искусство) республикалық баспасын құру туралы
қаулысы жарық көрді.
Сөйтіп, мемлекеттік Өнер баспасы 1980 жылдың 1 қаңтарында өз шаңырағын
көтерді. Құрылғалы бері халқымыздың тарихы, мәдениеті мен өнерін
насихаттайтын біршама кітаптар жарыққа шығып, өз оқырмандарын тапты6.
Баспадан шығатын әдебиеттер ауқымы кең. Көркем шығармалар, балалар
әдебиеті, тарихи-танымдық дүниелер, фотоальбомдар, мемлекеттік тілде оқу
әдістемелік әдебиеттер, бұқаралық басылымдар. Балалар әдебиетіне әр алуан
халықтардың ертегілері, мөлтек әңгімелер, сөзжұмбақтар, шетел
классиктерінің белгілі шығармаларының аудармаларын атауға болады. Ұлттық
дүниетаным бағдарламасына сәйкес 1-11 сыныптарға арналған әдістемелік
нұсқаулар, жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралдары
жарыққа шыққан.
Өнер баспасынан Отырар кітапханасы сериясымен шыққан Асқар О.
Тәуелсіздік тартулары, Әбдіраш Ж. Парыз,парасат, пайым, Ғұмыр Машқар
Оқтаулы мылтық, Жандыбаев Ғ. Ақ теңізден бір тамшы, Құлахметов Ғ.
Үйірі жоқ көкжал, Момышұлы Б. Во имя отца, Нұрмағамбетов Т. Айқай,
Серікқалиев З. Алтын Жамбы, т.б кітаптары көпшілік колына тиіп отыр.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасымен шыққан Әбілхан Қастеев,
Петроглифы Казахстана, Археология Казахстана, Орал Таңсықбаев,
Қазақстан XIX ғасыр суретшілерінің шығармаларында, Сергей Калмыковтың,
Средневековые города Казахстана, фотоальбамдары мен кітап альбомдары және
соңғы жылдары Өнерді жоғары сапалы және білімді баспа ретінде қалың
жұртшылыққа әйгілі еткен: Әзірбайжан Мәмбетов, Асанәлі Әшімов, Қазақ
қыздарының парасат мектебі, Шәкен Айманов, Қазақтың ою өрнектері,
Қазақстанның
Қызыл кітабы, Білім теңізіндегі ақ кеме, Темірші ұсталар,
Қазақстанның спорттық және олимпиадалық даңқы, Нұрғиса Тілендиевтің Ата
толғауы, Көш керуен атты екі томдығы, т.б. альбомдар мен кітаптар
оқырман ықыласына ие болды7.
Аталмыш еңбектердің арасында қазақ кино және театр өнерінің тарландары
Әзірбайжан Мәмбетов, Шәкен Айманов, Асанәлі Әшімовке арналған серияларын
шоқтығы биік туындылар деп атауымызға болады. Аталмыш ғылыми еңбектердің
ерекшеленетін себебі, бұл туындылардан оқырман әр жылдардың бедерін
бейнелейтін фото баяндарды таба алады. Суреттер тілімен сөйлейтін
шығармалар архив үшін таптырмас дерек көздері.
Өнер баспасының өзге баспалардан тағы бір айырмашылығы, қазақ өнеріне,
қазақ мәдениетіне қатысты шығармалардың көптеп жарыққа шығуы. Оның ішінде,
театр, кино қайраткерлеріне арналған фото альбомдар мен бірге, Өнегелі
өмір, Әйгілі адамдар, Қазақ өнерінің қайраткерлері сериясымен кітаптар
жарық көреді. Әбілхан Қастеев, Ш.Айманов, Құрманбек Жандарбеков,Серке
Қожамқұлов, Жүсіпбек Елебеков сынды қазақтың мықты азаматтарына арналған
жинақтардың дүниеге келуінің өзі баспаны айрықшалап, өзіндік ерекшелігін
көрсетіп тұрады.
Қазақ оқырманы үшін Әбілхан Қастеев есімі беймәлім есім емес. Қазақ сурет
өнерінде ерекше із қалдырған Қастеев мұрасы атадан балаға мирас болып келе
жатыр. Белгілі қылқалам шеберінің қолтаңбасы белгіленген суреттер жеке дара
жинақ болып жарық көрген. Аталмыш баспаның Өнегелі өмір сериясы деп
атауында да мән бар. Ұлтына аянбай еңбек еткен, артында мол мұра қалдырған,
қазақ өнері мен мәдениетінде есімдері алтын әріппен жазылған тұлғалардың
аты ұмытылмау қажет. Олардың өнегелі ісі ұрпағына өнеге, келешегіне аманат.
Ұлтын сүйген азаматтардың асыл мұрасын халқы да ұмытпайды.
Баспадан шығатын өнімдерге жеке-жеке тоқталар болсам: визиткалар; шақыру
билеттері; ашықхаттар; брошюралар; тақырыптық құттықтау қағаздары;
бүктемелер; жарнама парақшалары; бланкілер; афишалар; плакаттар; оқулық
құралдары; авторефераттар; монографиялар; кітапшалар; жинақтар; журналдар;
фотоальбомдар және т.б.
Ендеше, кітап – қоғамның рухани жағынан дамуында қуатты құралы ғана емес,
өшпес із болып қалар мәдениеттің қайнар бұлағы әрі оның өзекті саласы да.
Осы басты байлықтың қатарын өсіруде “Өнер” баспасы ерен еңбек етіп келмек.
Бүгінде баспа рухани тұрғыдан аса қажет көптеген кітап өнімдерін шығарып,
еліміздің ақпараттық кеңістігінде лайықты орынды иеленіп отыр.
2010 жылы еліміз Бауыржан Момышұлының жүз жылдығын атап өтті. Ұлы
батырдың мерейтойы қарсаңында, бауыржантану мұрасымен Бауыржан Момышұлыны
тоғыз томдық шығармалар жинағы Өнер баспасынан жарық көрді. Отыз томдық
жинаққа алаштың батыр ұлының қолтаңбасымен жазылған әртүрлі шығармалары,
естеліктері, әскери повесттері мен романдары жарық көрген. Ұшқан ұя
кітабынан бастап, Мәскеу үшін шайқас сияқты шығармаларын да отыз томның
ішінен кездестіресіз. Одан бөлек, Өнер баспасы батырдың фото шежіресін де
дайындаған еді. Фото шежіре Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қан майданның
қасіреті мен қоса, батырдың әр жылдары түсірілген суреттерімен
көркемделген.
Өнер баспасы 2005 жылы барлығы 7 альбом шығарған. 2006 жылы 12 альбом,
1 нұсқау-әдістемелік және оқу плакатын шығарды. 2007 жылы 3 альбом, 1
нұсқау-әдістемелік және оқу плакаты, 1 қоғамдық-саяси плакат басып шығарды.
Ал 2008 жылы Өнер баспасы небәрі 4 альбом ғана басып шығарған8.
“Өнер” баспасының ішкі құрылымы: 1.Қызметкерлер штаты: Офис, Типография,
Келісімшарт бойынша қызмет жасаушылар, Авторлар. 2.Кітап өнімдерінің
негізгі тапсырыс берушілері: ҚР Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігі,
жеке тұлғалар.
Баспаны қазіргі таңда Әшірбек Көпішев Сейілханұлы басқарып келеді. Ол
1947 жылы Жамбыл облысы, Қордай ауданының Керу ауылында дүниеге келген.
Жазушы, журналист, баспагер 1970 жылы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетін бітірген. Осы жылы Республикалық Қазақстан пионері, қазіргі
Ұлан газетінде еңбек жолын бастады. 1970-1977 жылдар аралығында
Лениншіл жас (қазіргі Жас Алаш) газетінде әдеби қызметкер, бөлім
меңгерушісі, 1978-1987 жылдар аралығында Пионер (қазіргі Ақ желкен)
журналының жауапты хатшысы , 1987-1994 жылдары Қазақстанда жаңадан ашылған
Арай-Зара журналдарының бас редакторы қызметін атқарған.
1994 жылы Қазақстан теледидарының бас редакторы, 1995-1996 жылдары
Қазақстан радиосы және теледидары республикалық корпорациясының
президенті болды.
1996 жылдан бері Өнер баспасының директоры.
Дөңгеле, күн, дөңгеле (1985), Таудан түскен тұман (1987),
Бетқайнардың үкілі қамысы (2003), Көк аспанның әміршісі (2003),
Құмайкөк (2005) атты прозалық кітаптары жарық көрген.
Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің Грамотасымен (1982), Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігіне 10 жыл (2001) медалімен марапатталған.
Баспа және полиграфия ісінің қайраткері (2005)9.
Халықтың рухани өсуінің көрінісі – әдебиеттің дамуында баспаның алатын
орны айрықша екені белгілі. Сонымен, “Өнер” баспа өнімдерінің даралығын
саралар болсақ: 1.Баспа өнімдерінің тақырыбы сан түрлі, олардың ішінде
поэзия, проза, публицистика, көркем шығармалар, балалар әдебиеті, тарихи-
танымдық дүниелер, оқулықтар мен ғылыми және анықтама әдебиеттер де бар.
2.Баспа тек кітап шығарумен шектелмейді, сонымен қатар шақыру билеттері,
ашықхаттар, брошюралар, бүктемелер, афишалар, жарнама парақшалары,
визиткалар, фотоальбомдар шығарумен де айналысады. 3.Баспа өнімдері
заманауи полиграфиялық жетістіктерге сай безендірілуімен ерекшеленеді.
4.“Өнер” баспасы Қазақстанның жазушыларына қолдау көрсету мақсатында
әртүрлі қорлармен, ұйымдармен тығыз байланыста жұмыс жүргізеді. 5.“Өнер”
баспасының өнімдері кітап жәрмеңкелерінде назардан тыс қалмайды.
“Өнер” баспасы өзінің басты бағыт-бағдары – жаңа ғасырдағы әдеби үрдістің
жанашыры мен ұйытқысы болу, әдебиетіміздің әлемдік деңгейдегі орнын
биіктете түсуге талмай үлес қосу екенін жақсы ұғынып, осы жолда еңбек ету.
“Өнер” баспасындағы жазушы мен баспагердің, кітап таратушының бірлесіп
атқарар жұмысының діттейтін мақсаты талапшыл оқырмандарымызға идеялық-
көркемдік сапасы биік, әсем полиграфиялық деңгейде шығарылған жаңашыл
кітапты, дос пейілді кітапты, сыйлық болар кітапты тарту етіп шығарып отыру
болмақ.
2007, 2008 жылдары ең көп кітап атауларын басып шығарған 10 баспа (Алматы
және Астана қалаларында)
№ Баспа Кітаптар, Кітаптар, Өзгерісі Өзгерісі
кітапшалар кітапшалар (абсол.) (%)
саны,2007ж. саны,2008ж.
1 Алматыкітап 84 95 +11 +13,0%
2 Арман-ПВ 61 62 +1 +1,6%
3 Аруна LTD 33 79 +46 +139,3%
4 Арыс 64 48 - 16 - 33,3%
5 Аударма 42 28 - 14 - 37,8%
6 Білім 71 49 - 22 - 44,8%
7 Өнер 23 31 + 8 +34,7%
8 Раритет 33 45 +12 +36,6
9 Шың-кітап 35 42 +7 +20%
10 Экономика 49 62 +13 +26,5
2005-2008 жылдар аралығында Алматыкітап, Атамұра және Өнер
баспаларынан шығарылған бейнелеу (изо) басылымдар.
Жыл Алматыкітап, Атамұра Өнер
бейнелеу (изо)бейнелеу(изо) бейнелеу(изо)
басылым саны басылым саны басылым саны
Альбомдар 2 2 7
Нұсқау-әдістеме оқу
2005 плакаттары - 1 -
Балаларға арналған
кітап-суреті - 1 -
Альбомдар - 3 12
Нұсқау-әдістеме оқу
плакаттары - 5 1
2006 Балаларға арналған
кітап-суреті 27 - -
Бейнелеу(изо)
плакаттар 1 - -
Портреттер 1 - -
Көркем күнтізбелер - 1 -
Альбомдар 3 10 3
Бейнелеу(изо)
плакаттар 6 4 -
Нұсқау-әдістеме оқу
2007 плакаттары 12 1 1
Балаларға арналған
кітап-суреті 3 - -
Табель-күнтізбе.
Қабырға күнтізбе - 1 -
Қоғамдық-саяси
плакаттар - - 1
Альбомдар 8 6 4
Бейнелеу(изо)
плакаттар 2 - -
Нұсқау-әдістеме оқу
2008 плакаттары 19 3 -
Балаларға арналған
кітап-суреті 14 1 -
1.2.Кітаптардың мазмұндық және пішіндік даралықтары
“Өнер” баспасы бүгінде ірі өндірістік құрылым болып саналады. Баспаның:
бас офисі; редакциясы; маркетинг және өнім өткізу; бухгалтерлік-қаржы
бөлімдері; баспаханасы бар. Сонымен бірге, баспаның өнімдер сақтайтын жеке
қоймасы да бар.
Өнер баспасынан түрлі ән-жинақтар да басылып шығады. Олардың ішінде
Шәмші Қалдаяқовтың Бақыт Құшағында, Той жыры, Тойда айтылатын әндер
т.б.кітаптары оқырман көңілінен шыққан.
Белгілі жазушы Жақсылық Түменбайдың Келіншектер шығармасы да Өнер
баспасында жарық көрген. Аталмыш жинаққа қаламгердің Мен сүйген қыз,
Махаббат қорығы, Келіншектер сияқты повестері енген. Белгілі жазушының
алпыс жылдық мерейтойы қарсаңында жарық көрген Келіншектер жинағы
баспаның тәуелсіздік жылдарында жарық көрген өнімдерінің бірі болып
табылады.
Балалар әдебиеті – Өнер баспасының өзекті басылымдарының бірі. Неша
алуан тақпақ, жаңылтпаш, санамақ, ұлттық ойындар, әндер мен өлеңдер, ертегі
әңгімелерден құралған. 1-4-сыныптарға арналған мақал-мәтелдер,
Жұмбақтар т.б. кітаптар шығарылған10.
1.2.1. Қазақ өнерінің қайраткерлері сериясы
Өнер баспасының Қазақ өнерінің қайраткерлері сериясымен шығатын
кітаптарына да тоқтала кетсек, Есболған Жайсаңбаев, Сатыбалды Нарымбетов,
Қасым Жәкібаев, Асқар Тоқпанов, Тұңғышбай Жаманқұлов, Ерболат Төлепбай,
Дәркембай Шоқпарұлы, Ыдырыс Нағайбаев, Төлеген Досмағамбетов Құрасбек
Тыныбеков, Нұрмұхан Жантөрин және т.б.
Кітаптардың өзіндік ерекшеліктерін жеке-жеке талдар болсақ:
Асқар Тоқпанов. Қазақ өнерінің қайраткерлері сериясымен 2005 жылы
басылып шыққан. Халқымыздың аса көрнекті перзенті, қазақ сахна өнері ұлы
тұлғаларының бірі – Қ.Р-ның халық артисі, профессор Асқар Тоқпанов –
қазақтың сахна өнерін дамытуға өлшеусіз еңбек сіңірген, ұлттық театр
педогогикасының негізін салған тұңғыш профессионал режиссер, актер,
драматург, аудармашы.
Асқар Тоқпанов 250-ден астам халық артистерін, өнер қайраткерлерін
даярлап, ел театрының сахналарында 70-тен астам спектакльдер қойып,
В.И.Ленин, Әлишер Науаи сияқты тұлғаларды сомдады.
Бұл кітапқа Тоқпановтың өзінің 1991 жылы жарық көрген Іңкәр дүние
кітабынан үзінді, замандастары мен әріптес шәкірттерінің естелік эсселері,
марқұмның өмірінің соңғы кезеңінде жазған күнделігі және әйгілі 1986 жылғы
Желтоқсан оқиғасына байланысты кітап кейіпкерлерінің солақай биліктің
тарапынан көрген теперіштері жайлы бүгінге дейін құпия болып келген
архивтік құжаттар енгізілген.
Республикамыздың мәдени жұртшылығы Қазақстан театр өнерінің көрнекті
қайраткерлерінің бірі, Алматы мемлекеттік театр және кино институтының
профессоры, ұстаз-ғалым, Қазақстанның халық артисі Асқар Тоқпановтың есімін
жақсы біледі.
Асқар Тоқпанов 1915 жылы қазан айында Алматы облысының Іле ауданына
қарасты екінші ауылда дүниеге келген. Ол 1939 жылы Мәскеудің мемлекеттік
А.В.Луначарский атындағы театр институтының режиссерлық факультетін
тәмамдаған соң, республикамыздың театр өнеріне белсенді түрде қызу араласып
кетті. Асқар Тоқпанов жоғары білімді тұңғыш ұлттық профессионал
режиссерлеріміз ретінде өзінің алғашқы қойылымын 1940 жылы М.Әуезов пен
Л.Соболевтің Абай трагедиясы бойынша қазақтың мемлекеттік академиялық
драма театрының сахнасында қойды. Ол бұдан кейінгі жылдарда да осы қара
шаңырақ сахнасында көптеген көркемдік сапасы жоғары спектакльдер қоюмен
қатар, Республикалық балалар мен жасөспірімдер театрында, бірқатар облыстық
театрларда бас режиссер, көркемдік жетекші қызметтерін абыроймен атқарды.
Асқар Тоқпанов республика театрларында және арнаулы оқу орындарында
қызмет атқарған жылдарында жетпіске жуық көркем спектакльдерді сахнаға
шығарып, бүгінде Қазақстанның шартарабында жемісті еңбек етіп жүрген 250-
ден астам артистер мен режиссерлерге ұстаздық етіп, негізгі пәннен дәріс
оқыды.
Театр өнерінің шынайы шыңына көтеретін бір құдіретті күш бар. Ол – тіл
өнері. Театр төрін қуанышқа бөлейтін компонент көп. Музыка, декарация,
режиссура т.б. болып жатқан қосалқы күштерден бөлек, актерлік шеберліктің
басқы нышаны болып табылатын осы сахна тілінің өзіндік әуенін, тарихи
әуезін бар болмысымен түсініп қабылдаған режиссерлердің көш басында Асқар
Тоқпанов келеді. Қазақтың құйқалы қара тілінің майын тамызып, бүкіл
поэзиясымен көрермен жүрегіне жолдаудың құпия құлпын қалай ашуды көпке
үйретуден жалықпайтын да осы өзіміздің ағамыз.
Бір басында сан өнердің жүйесі ынтымақ тапқан әнші, актер, режиссер
өзінің педогогикалық, шығармашылық қызметіне қоса ұзақ жылдар театр
кадрларын даярлаудың жүріп өткен жолы мен қалыптасуы мен дамуы мәселелеріне
арналған мақалалар мен еңбектер жазуға да өзгеше назар аударды. Соның
ішінде Сахна сазы, Кешеден бүгінге дейін деген кітаптары дүниеге
келді.11
Есболған Жайсаңбаев. Қазақ өнерінің қайраткерлері сериясымен баспадан
2009 жылы жарық көрген.
Өмірден ерте өтсе де өнерде өшпес із қалдырған, сахнада сан түрлі
рөлдерді еркін меңгерген, бесаспап шебер, М.Әуезов атындағы академиялық
драма театрының тамаша талантты актері, ХХІ ғасыр сахнасында сан қырлы
рөлдерді биік деңгейде сомдаған – Қазақ КСР-ның еңбек сіңірген артисі –
Есболған Жайсаңбаевтың шығармашылығы жайында бұл фотоальбомда толық бейнелі
мағлұматтар берілген. Сахнамен бірге кино өнері саласында да зор еңбек
сіңірген актердің өмірі мен шығармашылығына арналған бұл фотоальбом Сахна
бұланы, Экран және актер, Жайсаң ғұмыр атты үш тараудан тұрады.
1962 жылы Ш.Айтматовтың Аңсаған менің әнімсің - Сейіт рөлінде және
С.Мұқанов Ш.Уалиханов - Е.Сандыбаев рөлінде;
1963 жылы М.Әуезов Абай - Нарымбет рөлінде;
1965 жылы Жаяу Мұса - Қаспақбай рөлінде;
1969 жылы М.Әуезов Түңгі сарын - Нұрхан рөлінде;
ҚазКСР-ның еңбек сіңірген артисі (1940-1983). Біраз рөлдер ойнап көрермен
қауымға енді таныла бастаған тұсында Лениншіл жастың (қазіргі Жас Алаш)
газетінің бір тілшісі М.Әуезов атындағы академиялық қазақ драма театрының
сол уақыттағы жас актері Есболған Жайсаңбаевқа Мұңайып тұрғанда күліп, ал
қуанып тұрғанда еңіреп жібере аласың ба? - деп сұрақ қойыпты. Оның берген
жауабы – Еңірегенде қандай. Қажет болса қазір көз алдыңызда ботадай боздап
берейін. Күлу мен жылау қолынан келмейтін адамды артист деудің өзі ерсі
емес пе?,- деп жауап беріпті. Мұнан әрі қарай ол күлкінің әлеуметтік сыр-
сипатын, түрлерін, сахналық әдебиетпен астасып жату қажеттілігін өзінің
ойнаған рөлдерінен мысал келтіріп, тамыршыдай тап басып, дәлелдеп берген.
Жай ғана күлкі емес, әлеуметтік жүгі салмақты, белгілі бір нысанаға
бағытталған күлкіні, өзінің актерлік қызметіне арқау еткен, өмірден ерте
өтсе де өнерде өшпес із қалдырған Есболған Жайсаңбаев тамаша күлдіргі актер
болумен бірге, драмалық рөлдерді де еркін меңгерген бесаспап шебер еді.
Өнерге жастайынан құштар, табиғатынан жақын болды. Кішкентайынан ән мен
күйді, терме мен жырды, небір қызық әңгімелерді тыңдап өскен, өзі де
ауылдың алты аузынан құралақан емес, халық мұрасының кәусар бұлағынан қанып
сусындаған Есболғанды екі жылдық актер дайындайтын студияға алып келген де
өнерге деген осы құштарлық пен сүйіспеншілік. Қабылдау емтиханында қойлы
ауылдың тірлік-тынысын дәл сипаттайтын күлкілі сахналық нұсқадан-ақ сарапшы-
ұстаздар оның бойынан тұнып тұрған табиғи юмордың ұшқынын сезгені ақиқат.
Академиялық драма театрының жанындағы екі жылдық студияға білімді сахна
шеберлері сабақ беріп, кешкілік қойылымдардан солардың өнерін тамашалау –
бұлар үшін ғанибет еді. Күнделікті жүріп жатқан спектакльдерден ұлы Серке
Қожамқұлұлы, Елубай Өмірзақовтардың сомдаған қайталанбас сахналық бейнелері
– баға жетпес шеберлік тәжірибесі болғаны түсінікті құбылыс. Сөзді шебер
айту шешендігі мен оның астарын ашу құпиялары, әрекет үйлесімділігі, бірін-
бірі қас пен қабақтан ұғынатын көріністер студиялардың жадында жатталып
қалған. Студияны бітіргеннен кейін әйгілі театрдың группасына қабылдануы –
көктен іздегені жерден табылғанына қуанышының шегі жоқ. Енді сахнаға
шықпайтын күндері де атақты ағалары мен апаларының ойынын жібермей,
шеберлік сырына үңілу – Есболғанның үйреншікті ісіне айналады. Алғашқы
ойнаған рөлдерінен шәкірттік соқпақтардан сүрінбей өтуі – осындай
тыңғылықты дайындықтың әсері болғаны даусыз.
Ал, қыздар жайын достарымен әңгімелегенде Хасеннің болашақ
перзенттерін бірінен соң бірін қолымен көрсетіп, тап үйленіп алған адамдай
өзінің арман-жоспарын жариялауы актер ойынында шынайы шыққан.
Актер жасаған сахналық дүниелердің ішінде спектакльдің жалпы көркемдік
атмосферасына кәдімгідей ықпал еткен Ш.Айтматовтың повесі негізінде
қойылған Аңсаған менің әнімсіңдегі Сейіт бейнесі. Мұндағы Данияр мен
Жәмила арасындағы ішкі сезім құбылыстары көрерменге көбіне осы Сейіт
әрекеті арқылы ашылатынын Е.Жайсаңбаев терең барлаған. Ең алдымен, ол
рөлдің сахналық суретінде қисындылық дәлділігін сақтауға ерекше көңіл
бөлген. Бұл сахна тәжірибесінде К.С.Станиславский әкелген әйгілі ұсынылған
тосын жағдайдан шынайы шындыққа жетудің жолы. Актер бейненің өсу үрдісін
көрсетеді. Келе-келе ол Жәмиламен бірге, Даниярға да асқан құрметпен
қарайды, іштей жақындық сезеді. Актердің сахнадағы болмысынан бір сәт туған
жеңгесіне деген сүйіспеншілік пен жылылық, бүкпесіз адалдық, шынайы сипатын
сезгендей боласың. Кейіпкердің мұндай сәттерін ол көбіне үндемей-ақ, бет
әлпетіндегі өзгерістерімен, көзқарасымен, бейне бір қимыл-қозғалысымен,
қолы мен бетін, жағын сипау т.б. детальдарымен жеткізіп отырған.
Жас актердің мұндай күрделі көркемдік жетістікке жетуіне өзінің
талантын драматургпен бірге, сөз жоқ, сол уақыттағы қойылымға қатысқан
мықты сахна шеберлері, үлкен әріптестері Ф.Шәріпова мен марқұм
Ы.Ноғайбаевтың жүрек тебіренткен тамаша ойларының ықпалы да мол болды.
Е.Жайсаңбаевтың актерлік шеберлігінің қалыптасуын танытқан ендігі бір
үлкен сахналық туындысы – М.Әуезовтің Еңлік – Кебегіндегі Жапалдың рөлі.
Бұл рөлдің кезінде театр тарихына енген талай тамаша орындаушылары болған.
Солардың ішінде қазақ сахнасының майталмандары – С.Телғараев пен
Т.Жәулібеков өздерінің актерлік даралықтарына қарай қайталанбас сахналық
бейне жасағандар. Осылардан кейін Есболғанның еншісіне тиген Жапал рөлі де
дара сахналық бейне болып, суреттеу тапты. Алдыңғы ағаларының тәжірибесіне
сүйенумен бірге, Жапалдың сырт қалпынан бастап, көңіл-күй арпалыстары мен
сөз айту тәсіліне дейін өзінше қарастырды. Жусанды далада тірлік кешкен
мұның Жапалы туған жердің жомарт табиғатымен бірге біте қайнасып, сонымен
әсем бірлік тапқан.
Талантты актер жасаған үлкенді-кішілі сахналық бейнелердің ұзын
ырғасы қырыққа барып жығылады. Мұның бәрі бірдей молынан пішілген көркем
дүние болмағанмен, біразы оның мол ізденісінің нәтижесі, эстетикалық талғам
деңгейін айқандаған сахналық туындылар екеніне талас жоқ. Солардың ішінде
ат ауызды орақ тілді, тірлік тауқыметін көп тартып, әділетсіздіктен
түңілген Ә.Тәжібаевтың Майрасындағы Бақтияр актердің шабытпен жасаған
сүбелі сахналық жетістігі. Оның өзіне ғана тән жүріс-тұрысынан, кейде
қабағы түсіп, бет-жүзіндегі айбарлық кескіннен әлемнің бар тұтқасын
саудамен ұстап жүрген айлалы да ақылды Дүрбіт, қыр мен қала адамдарын
сеңдей соқтырып жүрген қатал да сасыған бай Таймандар тайсақтап қарсы
келмеуге ұмтылады. Оның сомдаған Бақтияры шындық пен әділдікті басып айтып
тастайтын батылдығымен дараланған.
Комедиялық рөлдердің бояуын қандырып жеріне жеткізе ойнағанымен,
Е.Жайсаңбаев еш уақытта белгілі бір амплуаның актері болған емес, оның
табиғи шеберлігі әр қилы жанрда жазылған шығармалардағы күрделі
кейіпкерлердің бейнелерін жасаған бесаспап орындаушы-ізденімпаз.
Актер шығармашылығында таза драмалық әрекетке құрылған кейіпкерлер
бейнелері жиі кездеседі. М.Әуезовтің Қобыландысындағы Қараман рөлі қызық
сахналық шешім тапқан. Оның сахналық түсінігіндегі Қараман бұрын- соңды
орындағандардың бірде-біреуіне ұқсамайды. Актер алдыңғы ағаларының сахналық
тәжірибесіне сүйенгенмен қайталамайды, өзінің сара жолын қарастырған12.
Сатыбалды Нарымбетов. Қазақ өнерінің қайраткерлері сериясы, 2009 жылы
жарық көрген.
Жазушы, кинорежиссер, өнер қайраткері Сатыбалды Нарымбетов қазақ өнерінің
ХХІ ғасыр биігіндегі деңгейін жасаушы өнер тұлғалары саналатын. Бұл кітапта
суреткер өмірін жан-жақты және әр кезеңін қамтитын, үлкен кеңістігін
танытатын мол сурет және оның шығармашылығы туралы бірер мақала, пікір,
сұхбаттар, сондай-ақ ұстаздары туралы оның өзінің эсселері – жазушы,
кинорежиссер, қайраткер Сатыбалды Нарымбетов атты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz