Қазіргі нарық теориялары және оның даму тарихы

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗІРГІ НАРЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ

ЖОСПАРЫ

КІРІСПЕ 3

1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ КЛАССИКАЛЫҚ МЕКТЕБІНДЕГІ НАРЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУДЕП НАРЫҚ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛАР 4

2. НАРЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ 6

3. ЭТАТИСТИКАЛЫҚ (МЕМЛЕКЕТТІКТЕН) АРАЛАС ӘЛЕУМЕТТІК-БАҒЫТТАЛҒАН НАРЫҚТЫҢ ЭКОНОМИКАҒА КӨШУ 9

ҚОРЫТЫНДЫ 12

ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 13

КІРІСПЕ

1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ КЛАССИКАЛЫҚ МЕКТЕБІНДЕГІ НАРЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУДЕП НАРЫҚ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛАР

Нарык қатынастарының зерттеуін экономикалык теориянын классикалық мектебі өкілдерінің еңбегінен іздегеніміз дұрыс. Оған-Адам Смит мен Давид Рикардо жатады. Адам Смит нарықтық экономикаға барынша еркіндік беру кажет деп есептеген. Мемлекет «laissez faire» - «өзінше жүре берсін» саясатын жүргізгені абзал. Нарықтың өзі ұлы ұйлестіруші саналады. Нарықтық тепе-тендік жай адам эгоизмінің негізінде жүзеге асады-пайдаға (табыска) мүдделі және еркін бәсекенің болуы. А. Смиттің ойынша, адам нарықта өз пайдасын коздей отырып, «қаперінде жоқ нәрсеге көрінбейтін қол арқылы мақсатқа бағытталады. Өзінің мүддесін көздей отырып, қоғам мүддесіне жиірекқызметжасайды». 1 Еркін нарыққа бар ниетінің артуының арқасында А. Смит либерализм мектебінің кернекті идеологы болды (Іфегаіів-еркін деген латын сөзі) . 2 1

К. Маркс экономикалық теорияда, нарық тепе-тендігі мәселесін үш деңгейде қараған: микродеңгей-кеп салалы шаруашылык деңгейін және қоғамдық шаруашылықтың ең жоғарғы, көп факторлы, үдайы өндіріс дәрежесінін деңгейі.

Мысалы, К. Маркс «Капиталдың» екінші томында нарыктык тепе-тендіктің жалпы схемасын экономиканың әртүрлі аясындағы ендіріс пен қорланудың өзара байланыстылығына қатысты қарастырған. К. Маркс схемасында ұдайы өндіріс, қоғамдык үдайы ендірістің екі бөлімшесі талданады (І-өндіріс кұрал-жабдығының үдайы өндірісі, ІІ-түтыну заттарыньщ үдайы ендірісі) және өзара айырбастың болуы қарастырылады.

Жай және ұлғаймалы ұдайы өндіріс зандары айкындалады және жиынтык қоғамдық өнімнін өткерілу шарты керсетілген. Жиынтық қоғамдык өнімінің өткерілуі І-ші мен ІІ-ші бөлімшелердің арасындағы және әр белімшенің өз ішіндегі пропорциясының сақталғанында ғана жүзеге асу мүмкіндігін К. Маркс ұлғаймалы үдайы ендіріс схемасында көрсеткен. Осы пропорциясыньщ бүзылуы әртүрлі өндіріс саласынын езара байланысының бүзылуына әкеліп, артық өндіру дағдарысын тудырады.

К. Марстың үлғаймалы ұдайы ендіріс схемасындағы жалпы нарыктықтепе-тендік швейцар экономисі Леон Вальрас (1834-1910 жж. ) осы тектес теориясына дөп келеді. Итальия экономистрі Вальфредо Парето (1848-1923 жж. ) мен Энрико Бароне (1859-1924 жж. ) сияқты замандастары дер кезінде ол теорияны бағаламады. Шынын айтсақ, жалпы тепе-тендікті талдау шаруашылықты жоспарлы жүргізутеориясының салдарын жасады. ' Нарық мәселесін В. И. Ленин өз еңбектерінде ерекше мәң береді. «Нарық туралы әңгімелеу». 1893 жылы және «Капитализмнің Россияда дамуы» (ішіндегі шағын айдары «Ірі өнеркәсіп үшін ішкі нарыкгың қүрылу процесі») 1899 жылы шыкан жүмыстары дәлел бола алады. Бүл еңбектерінде В. И. Ленин нарықтың мәнін, оның тууы мен дамуының экономикалык салдарын, сондай-ақ оның үйымдық, бірлестірілу мен ынталандыру кызметгерін аша түскен. Нарықтық катынастардьвд әсерінен түйыкталған, локальды, шектелген жергілікгі нарыктар бүзылып, интернационадды нарық қалыптасады. В. И. Лениннін пайындауынша, бұл процесс тауар ендірісі даму процесін байкатып кана коймай, сонымен қатар жалпы экономикалык прогресті керсетеді.

Рессейде 1921 жылы жана экономикалык саясатгьщ (ЖЭС) енуіне байланысты В. И. Лениннің «Азык-түлік салығы жайлы» еңбегі шыкты. Онда үсак және орта жеке кәсіпорынға сүйене отырып, еркін нарықтық катынастарды қолдану қажетгілігі көтерілген және еркін нарықты түсінуді айткдн. В. И. Лениннің есептеуінше, нарыктың үйымдасу мен бірлесу кабілеттілігі - экономиканың басты фундаменті, себебі одан мемлекеттік өкімет барынша сүйеу табады.

2. НАРЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ

Батыс мемлекеттері шаруашылық саласындағы саясатты анықгайтын, қазіргі әртүрлі экономикалық теория мен мектеітгердің шартты түрде екі бағытын бөліп қарауға болады: біреулері сүранымды ынталандыруды жақтаса, екіншілері - үсынымды күіггайды.

Бірінші бағыттың негізін қалаушы ағылшын экономисі Дж. М. Кейнс болып табылады. Оның басты еңбегі - «Еңбекпен қамту, пайыз бен ақшаның жалпы теориясы» (1936) деп аталады. Нарық жағдайыңца сүранымының ынталаңдыру қаблеттілігі жаппай жұмысыздықтан қүтқарады деген тұжырымға кедді. Жүмыстылық деңгейін мемлекеттік реттеу жүйесіне кешіру Дж. М. Кейнстің жасаған негізгі қағидасы. Батыста ХХ-шы ғасырдьщ 30-шы жылынан 80-ші жылына дейін «кейнстіліктің» әсерінен нарықты ретгеу жүйесі жүзеге асты. Дж. М. Кейнстің ізбасарларына француз «дирижистерін де» жатқызамыз. Олардын ойынша, экономиканың өзін өзі реттеуі» автоматты түрде жүзеге асатынына сенімін жоғалтқан. Олардың басты жоспарлайтын нәрсесі макроталдау (макроанализ) болды. Экономиканың негізін жалпы нәрселер құраған: мысалы, үлтық табыс, корлану мен түтыну, жиынтық қоғамдық, сұраным мен үсыным мәселелері және т. б. Экономиканың тиімді дамуын бүл бағыттағы экономистер мемлекеттік реттеумен байланыстырады. Мемлекет салык жүйесі арқылы пайданың көптеген белігін алып, оны тиімді сүраным мен толық жүмыстылықты камтамасыз етуге колданады: экономикада мемлекетгік секгор үлғяады, қосымша жүмыс орыңдары дайындалады, азаматтарды әлеуметтік қорғау жүйесі (зейнет ақы, жәрдем ақы, білім мен денсаулық сақтауға каржылар т. б. ) іске асады. Осы бағытты қолдайтын экономистердің ойынша, экономиканың дамуына мемлекет басты бағыттаушы күшке айналып, оның кемегімен нарықтьщ келеңсіз жактары баяулайды.

ХХ-шы ғасырдың жетпісінші жылдарындағы экономикалық дағдарыс пен кәсіпкерліктің белсеңділіктің бәсеңсіуі А. Смиттің мемлекеттік реттеудің тиімсіздігі идеясына алып келді. Осы жағдайлардың толқынымен экономикалық теорияда жана бағыттар туа бастады. Осы бағыттағы экономистер үсынымды ынталандыру идеясын тілге тиек етгі. Олардың ойынша, нарық механизімі, бәсеке негізінде өсуді баланстандыру қамтамасыз етіледі немесе сұраным мен үсыным арасында тепе-тендік калыптасады. Мемлекеттің ролі еркін бәсекеге дұрыс жағдай жасаумен шектелуі қажет. Бұл «неоклассикалык» немесе «неолибералдық» бағытгың кездегені жекешелендіруге пайдаға салық өсімін төмендету арқьшы және бәсеке жайдайында жеке кәсіпкерлікті күшейтіп, ұсыньщды ынталандыру. Мемлекет жұмыспен камтамасыз ету идеясынан бас тартып, әлеуметтік бағдарламаны барынша қыскартады. Әлеуметгік амортизаторлар сақталып, тегін кызмет көрсету сияқты әлеуметгік кепілдікжойылып. кәсіпорын акцияларына иелікжасау арқылы жұмысшыларды кәсіпкерлікке тарту, баскаруға катыстыружәне сол сиякты бой көтере бастайды. Олардьщ коддауынша, жеке кәсіпкерлік өндіріс пен коғамдык әл-ауқаттың қаркынды өсуіне алып келеді. Үсынымды ынталандыру теориясы рейганомика мен тетчеризмнің негізін қалады.

«Неолиберализмнің» белгілі өкілдеріне американ экономисі Людвиг Мизес (1881-1973 жж. ), Чикаго мектебінің экономисі Милтон Фридмен (1912 ж. т. ), Германияда - Фредрих Август фон Хайекті (1899-1964 жж. ) жаткызамыз. Чикаго мектебі насихаттап жүрген экономикалық теорияның қазіргі вариантынан осы бағытқа «монетаризмді» айтуға болады. Экономика тұраксыздығының басты ошағы акша аясында жатыр және оны реттеудін мәнісі шамалап бүзылған ұдайы өндіріс циклын жоюда болып табылады. «Монетаризмнің» басты стратегиясы - экономикалық өсудің мүмкіндігі мен тиімділігін калыпына келтіруді, мемлекеттік бюджетген экономикаға ынталандыру салымын алмай жүзеге асыру.

Негізгі екі бағыттын іштей дифференциацияланудың өрбуі осы бағыттардың өзара жакындасу тенденциясын тудырады. Осы тенденцияның айқын корінісін американ экономисі Пол Антони Самуэльсонның (1915 ж. т. ) «неоклассикалық синтез» теориясы болып табылады. Неоклассикалық синтез теориясының түсіндіруінше, «еркін бәсекеде адамдар жұмыспен толық қамтылмайды және ресурстар түгеддей игерілмейді». Мемлекетгің экономикаға араласуы дағдарысты, жүмыссыздыкты болдырмай, «толық жүмыстылықты» камтамасыз етуі қажет. Алайда, белгілі шеңберде бәсекелестіктің болуын калайды. Кәсіпкерліктің жеке және мемлекеттік түрлерінің араласуымен - нәтижесінде аралас экономика пайда болады. «Таза енбекпен камту» жағдайында «шекті пайдалылық» және «шекті өнімділік» теориясында баяндалған классикалық принциптер өзінің «занды күшіне» ие болып, ол П. Самуэльсонда негізгі кұн мен табысты үйлестірудің теориясы ретінде қарастырылған. Нарыктық коньюктура түрғысынан қарастыра отырып, Пол Самуэльсон екі бағыттағы экономист өкілдерінің үсынысын колданған. Оның неоклассикалық синтез теориясы ерекше жаңалыкқа жатпайды және ол екі бағыттың негізгі принциптерін эклептикалык қосудан туындап, экономиканы мемлекеттік реттеу теориясының басымды роль атқаратындығын көрсетеді.

П. Самуэльсон өзінің «неоклассикалык синтезіне» американ экономисі Джон Кеннет Гэлбрейттің (1908 ж. т. ) негізгі тұжырымдамаларын коскан. Дж. Гэлбрейт ғылыми-техникалык революцияға және экономиканы реттеудін түрлері - үкіметтің өзара ұзак мерзімді келісіміне, ірі корпорция мен кәсіподақтьщ мәмлелеріне ерекше мән берген. Бүл ұсыныстардың басты мақсаты - мемлекетгік бакылауды күшейтіп, әлеуметтік епті тәсілін кеңірек қолданып, әлеуметгік қақтығыстарды бәсендету.

Экономиканы нарықтық реттеудің әлемдік тәжірибесін ескере отырып, оны бізге түсінбей кешіруге болмайды. Қазақстан Республикасы үшін өзінің ұлттық нарығын қүру басты нәрсе және оны реттеудің өзіндік және шетелдік тәсілін бір мезгілде меңгеру қажет. Аралас әлеуметтік-бағытталған нарықтық экономикаға көшуді тезірек жүзеге асыру. Ондай экономика барлық азаматтарға кәсіпкерлік пен кабілетін еркін жүзеге асыруды қамтамасыз етіп, кедейлеу топтар мен түрғындарды қорғауы керек.

3. ЭТАТИСТИКАЛЫҚ (МЕМЛЕКЕТТІКТЕН) АРАЛАС ӘЛЕУМЕТТІК-БАҒЫТТАЛҒАН НАРЫҚТЫҢ ЭКОНОМИКАҒА КӨШУ

Теория мен тәжірбие көрсеткендей нарықтық экономикаға көшудің мүмкін болатын үш варианты бар: жедел («шоктык» - «шоковый»), элементгілік, екі секторлық.

Нарықкд енудің бірінші жедел үлгісі тартымды керінгенмен1, Польша Ресей, Венгрия мен Қазақстандағы тәжірибелер оның оңай еместігін байқатты. Тіпті жақсы жағдай қалыптасқанның өзінде (мысалы, Полылада) бұл процесс жылдарға созыдды. 1

Элементтілі улгіде нарықтың калыптасуы жайлап, қалыпты (біркелкі) жағдайда жүзеге асады. 2

Екі секторлық үлгіде нарыктык сектордың қалыгггасуы жоспарлы дамуды сақтай отырып жайлап жүргізіледі. Белгілі уақыт ағымында экономикада «нарықты» және «жоспарлы» секторлар өмір сүреді.

Экономиканың жалпы екі секторлык идеясьш венф экономисі Янош Корнаи «Экономикалык реформа туралы кызбалы памфлет» (1989 ж. ) кітабында ұсынған. '

Экономиканы рефоріуіалаудың екі секторлық моделін Қытай бірнеше дәуірге бөліп колдануда:

- 1978-1984 жылдар (кәсіпорын экономикалық қызметін жанартудың кептеген эксперименттерінің басталуы) ;

- 1985-1987 жылдар (кала мен ауылдағы жан-жақты реформалар) ;

- 1988 жыддан бастап барлык, өмір саласындағы экономикалык реформаның терендеуі мен ұлғаюы.

Экономикалык реформаның нәтижесінде Қытайда жоспар мен нарықтың езара іс-әрекетін экономикада жаңаша колдану туралы көзкарас калыптасты.

Нұскаулы жоспарды негізге алып атқарғандағы өңдірілген жалпы өнім ұлесі қысқарып, 16, 2% құраған; ұсыньшған (бағытталған) жоспарды негізге ала отырып, өндірілген өнім келемі 42, 8% кыскарған, ал нарықтың реттеу кезіндегі өндірістің үлесі 40% көтерілген. 4

Баскару субъектісінің ұлғаюы, экономикадағы баланстанбаудьщ өршуі және оның қалыпты дамуының төмендеуімен байланысты макроэкономикалық басқаруды жетіддіруге көңіл бөлу қайтадан арта түсті. Нарык жүйесін түтас қалыптастыру мәселесін қарастыруда, сондай-ақ белгілі козғалыстар байқалады.

: «Основные направления стабилизации народного хозяйства и перехода к рыночной экономике» бывшего Союза, рассмотренные Верховным Советом в мае 1990 г.

Қытайда экономикалық реформаны жүргізуде мемлекеттің ролі өте сүбелі. Ол діңгекті салалар мен мемлекеттік кәсіпорындарды тікелей басқарып, мақсатгы бағытта баға мен табыс жүмыстылық, демографиялық және аймақтық саясатты жүргізді. Нарықтың сыипатгағы жоспарды дамытып өмірге ендірді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.