Өндіріс шығыны

І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.4
ІІ Негізгі бөлім
І тарау. Шығындардың түрлері
1.1 Өнімнің өзіндік құнына енгізілетін шығындар құрамы ... ... ... ... ..5.7
1.2 Өнімнің өзіндік құнынажатпайтын және кезеңдегі шығыстарды
мойындайтын шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.10
1.3 Кәсіпорындағы шығынның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.11
ІІ тарау. Өндірістік шығыдарыды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12.14
V тарау Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22.23

Өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны–өнімді өндіру кезінде пайдаланылатын табиғи ресурстардың, материалдардың, отынның, энергияның, негізгі қорлардың, еңбек ресурстарының, оны дайындау мен өткізуге жұмсалатын басқа да шығындардың ақшалай бағалануы.
Өнімнің өзіндік құны– кәсіпорынның өнім өндіруге және өткізуге жұмсаған шығындарының ақшалай тұлғалануы.
Кез келген меншік нысандағы кәсіпорын нарықтық қатынас жағдайында–залалсыз жұмыс істеуге тиіс өнімнің өзіндік құны, аса маңызды экономикалық көрсеткіштердің бірі болып табылады.
Өнімнің өзіндік құны арқылы оның нарықтық бағасы құралады, пайда мен пайдалылық деңгейі анықталатын, тауардың құны белгіленеді.
Өнімнің өзіндік құны жалпылама, жинақтау (синтездік) көрсеткіш, ол кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін сипаттайды. Өнімнің өзіндік құнының мөлшері мен серпіні арқылы тау кен кәсіпорынның басқару, жоспарлау, еңбек пен жұмысақы ұйымдастыру, өндіріс техникасы мен технологиясы деңгейі туралы пікір айтуға болады.
Кәсіпорынның өндірілген өнім құны үш бөліктен тұрады:

T=C+V+m (6.1)
мұндағы Т– тауар құны;
С– тұтынылған өндіріс құралдары;
V– қажетті еңбек;
m– қосымша құн.

Тұтынылған өндіріс құралдары деп– материалдарға, отынға, энергияға, негізгі қорлардың тозған бөлігіне жұмсалған шығындарды айтады. Яғни, бұлар бұрын затталған еңбектң құрады. Тұтынылған өндіріс
құралдары–құн өндіруге қатынасқанымен, тікелей өнім өндірмейді. Оны К. Маркс «тұрақты капитал» деп атаған (constant capital).
Маркстік тұжырымдама бойынша, құн тек еңбекпен өндіріледі. Еңбектің өзі жұмыс күшін тұтыну процесі. Жұмыс күші–тауар құны, ол жұмысшының дене және мәдени талғамдарын қанағаттандыру үшін қажетті игіліктер құнына тең. Кәсіпорын қызметкерлері өз еңбегіне және жұмсалған жанды еңбекке жұмысақы алады. Жұмыс күші–өндіріс процесінде өзгереді, өйткені жұмыс күші өз құнына артық қосымша құн өндіреді. Капиталдың бұл бөлігі «өзгермелі (variable) капитал» делініп, «V» әріпімен, ал қосымша құн «m» әріпімен белгіленеді.

1. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы: Оқу құралы – Алматы:
Қазақ университеті. 1999 ж.
2. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Э. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы. Алматы: Экономика 2003.

3. А.Қ. Ерали, М.Ғ. Қабылбеков. Кәсіпорын экономикасы: Оқулық – Алматы: ҚазҰТУ, 2004.

4. Дүйсенбеков К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау: Оқу құралы – Алматы: Экономика. 2001.

5. Қаржылық есеп: Оқу құралы/ Кеулімжаев К.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жанатаева А.Ә. – Алматы: Экономика, 2001.

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны–өнімді өндіру кезінде
пайдаланылатын табиғи ресурстардың, материалдардың, отынның, энергияның,
негізгі қорлардың, еңбек ресурстарының, оны дайындау мен өткізуге
жұмсалатын басқа да шығындардың ақшалай бағалануы.
Өнімнің өзіндік құны– кәсіпорынның өнім өндіруге және өткізуге
жұмсаған шығындарының ақшалай тұлғалануы.
Кез келген меншік нысандағы кәсіпорын нарықтық қатынас
жағдайында–залалсыз жұмыс істеуге тиіс өнімнің өзіндік құны, аса маңызды
экономикалық көрсеткіштердің бірі болып табылады.
Өнімнің өзіндік құны арқылы оның нарықтық бағасы құралады, пайда мен
пайдалылық деңгейі анықталатын, тауардың құны белгіленеді.
Өнімнің өзіндік құны жалпылама, жинақтау (синтездік) көрсеткіш, ол
кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін сипаттайды. Өнімнің өзіндік
құнының мөлшері мен серпіні арқылы тау кен кәсіпорынның басқару, жоспарлау,
еңбек пен жұмысақы ұйымдастыру, өндіріс техникасы мен технологиясы деңгейі
туралы пікір айтуға болады.
Кәсіпорынның өндірілген өнім құны үш бөліктен тұрады:

T=C+V+m
(6.1)
мұндағы Т– тауар құны;
С– тұтынылған өндіріс құралдары;
V– қажетті еңбек;
m– қосымша құн.

Тұтынылған өндіріс құралдары деп– материалдарға, отынға,
энергияға, негізгі қорлардың тозған бөлігіне жұмсалған шығындарды айтады.
Яғни, бұлар бұрын затталған еңбектң құрады. Тұтынылған өндіріс
құралдары–құн өндіруге қатынасқанымен, тікелей өнім өндірмейді. Оны К.
Маркс тұрақты капитал деп атаған (constant capital).
Маркстік тұжырымдама бойынша, құн тек еңбекпен өндіріледі. Еңбектің
өзі жұмыс күшін тұтыну процесі. Жұмыс күші–тауар құны, ол жұмысшының дене
және мәдени талғамдарын қанағаттандыру үшін қажетті игіліктер құнына тең.
Кәсіпорын қызметкерлері өз еңбегіне және жұмсалған жанды еңбекке жұмысақы
алады. Жұмыс күші–өндіріс процесінде өзгереді, өйткені жұмыс күші өз құнына
артық қосымша құн өндіреді. Капиталдың бұл бөлігі өзгермелі (variable)
капитал делініп, V әріпімен, ал қосымша құн m әріпімен белгіленеді.
Қосымша құн жұмыс күшін тұтыну процесінен туындайды, олай
болатыны–өндіріс процесінде жалдамалы жұмысшы қажетті жұмыс күшінен

3
артық құн мөлшерін өндіреді. Қосымша құн кәсіпорынның алғашқы авансыланған
қаражаттардан түскен таза пайдасы.
Өнімнің құнынан, өнімнің өзіндік құнының сандық әрі сапалық жағынан
айырмашылығы бар. Өнімнің құны үш бөліктен: тұтынылған өндіріс
құралдарының, сондай–ақ қажетті және қосымша еңбекпен жасалған өнім құнына
құралатын болса, өнімнің өзіндік құнында алғашқы екі бөлік толық, үшінші
бөлігі–ішінара, әлеуметтік мұқтаждарға аударым және тұтынылған еңбек
заттарының бағасымен есептелген пайда қамтылады.
Сапалық айырмашылығы мынада: құн сұраныс пен ұсыныс арқылы
айқындалады, ал өнімнің өзіндік құны–қол жеткізілген техника мен
технология, еңбек өнімділігі мен баға, жұмыс күшін қалпына келтіруге
жұмсалған шығындар, табиғи ресурстар, еңбек құралдары мен заттарын
пайдалану деңгейі жағдайында өндіріс шығындарымен анықталады.
Пайдалы қазбаларды өндірудегі өзіндік құн, әр түрлі факторларға
байланысты. Оның бірі–табиғи кен геологиялық жағдайлары, олар пайдалы
қазбаларды өндіру тәсілін (ашық немесе жер астында), қазу жүйесін,
қәсіпорынның жылдық өндірістік қуат мөлшерін анықтайды.

I

4
I тарау 11. Өнімнің өзіндік құнына енгізілетін
шығындар құрамы

Өнімнің (жұмыс, қызметтер) өзіндік құнына 1997 жылғы қаңтардың 1-нен күшіне
енген Бухгалтерлік есептің стандартты және әдістемелік ұсынымдарына сәйкес
мыналар қосылады:
1) өнімнің өндірілуімен тікелей байланысты, өндіріс
технологиясымен және ұйымдастырумен келісілген, жол жол берілген шығыстар
үшін және өнімнің сапасына бақылау, өнімді жеткізу мен кепілді бақылау
бойынша және оны пайдалану процесінде анықталатын кемшіліктерді жою
шығыстары;
Өндірісті дайындау мен жетілдіру шығыстарына өнімнің жаңа
түрлерін, басқа да жаңа технологиялық процестерді жобалауға, құрастыруға,
сондай-ақ жаңа бұйымдарды дайындауға, технологиялық процестерді әзірлеуге,
жабдықтарды қайта орналастыруға және қайта қалпына келтіруге арналған,
сондай-ақ үлгі түрінде қолданылатын бұйым құнының шығындары жатады.
Өнімнің жаңа түрлерін жетілдіруге байланысты шығындар, алдағы
кезеңдердегі шығыстарға жатады және осы уақыт кезеңінде шығарылатын осы
шығындардың сметасы мен өнімнің санын қоспағанда, оның сериялық және жаппай
шығарыла бастаған уақытынан белгіленген мерзім мөлшерінде, бөліктер
бойынша, өнімнің өзіндік құнына кіреді.
2) табиғи шикізатты пайдалануға, жерді қайта өңдеу шығындарының
бөліміне, сондай ақ су шаруашылығы жүйелерінен ұйымдарға алынатын суға
төленетін төлемдерге байланысты шығындар;
3) өндірісті дайынауға және жүзеге асыруға кеткен шығындар; өндіру
салаларындағы дайындық жұмыстары бойынша шығындар; келесі кезекте жерді
қайта өңдеуге қолданылатын кенорнының жерлерін барлауға дейін, ашық таулы
аумақтардың аймақтарын, топырақтың өнімді қабатын сақтау үшін алаңдарды
тазартуға, уақытша жерасты жолдарын және алынған шикізатты шығаруға
арналған жолдарды салуға, жұмыстардың басқа да түрлеріне; жаңа ұйымдарды,
өндірістерді, цехтарды, агретаттарды (қосу шығындарын)
игеруге жұмсалған шығындар;

5
4) өндірістің технологиясын және ұйымдастыруын жетілдірумен, сондай-ақ
өнім сапасының жоғарлауымен, өндірістік процесс кезінде жүзеге асатын,
ұзартылған және басқа да пайдалану қасиеттеріне байланысты капиталды емес,
сипаттағы шығыстар;
5) өндірістегі өнертапқыштық пен жаңалық ашуға байланысты шығындар;
тәжірибелік-тексеру жұмыстарын жүргізу, өнертапқыштық пен жаңалық ашу
бойынша модельдер мен үлгілерді дайындау және байқау, көрмелерді,
байқауларды, конкурстарды, авторлық сыйақыларды, т.б.төлемдерді төлеу,
өнертапқыштық пен жаңалық ашу бойынша шаралар өткізу;
6) өнірістік процесстерді қамтамасыз ету; өндірісті материалдармен,
отынмен, энергиямен, жабдықтармен, саймандармен, т.б. құралдарымен және
еңбек құралдарымен; негізгі өндірістік қорларды жұмыс жасау қалпында ұстау
бойынша (техникалық тексеруге және күтуге, ағымдағы, орта және күрделі
жөндеу жүргізуге арналған шығыстар); санитарлық – гигиеналық талаптарды
орындауды қамтамасыз ету бойынша шығындар;
7) өндірістік цехтарда еңбек және техника қауіпсіздігінің қолайлы
жағдайларын қамтамасыз ету бойынша шығындар; машиналардың жабдықтары мен
оларды қозғалысқа келтіретін бөлшектері, люктері, саңылаулары, дыбыстық
қондырғылары, техника қауіпсіздігін қамтамасыз ететін күрделі емес
сипаттағы басқа да қондырғы түрлері; арнайы қондырғылармен жұмыс орындарын
жабдықтау (капиталды емес сипаттағы), арнайы киімдермен, арнайы аяқ-
киімдермен, қорғаныш заттармен, арнайы тағамдармен қамтамасыз ету; өндіріс
орындарындағы дезинфекциялайтын камераларды, жуынатын орындарды, душтарды,
моншаларды салу; арнайы талаптармен қарастырылған басқа да жағдайларды
жасау;
8) табиғи сипаттағы қорларды ұстау мен пайдалануға; тазартатын
құрылыстарға, сүзгіштерге және басқа да табиғи қорғау кешендеріне
байланысты ағымдағы шығындар, экологиялық қауіпті қалдықтарды көмуге
жұмсалатын шығыстар, т.б. табиғатты қорғауға жұмсалған ағымдағы шығындар;
9) вахталық әдістегі жұмыстарды жүзеге асыруға байланысты,
жұмысшыларды ұйым орналасқан жерден жұмыс орнына дейін жеткізу және қайтып
келу мен вахталық поселке тұрған жерден жұмыс орнына дейін жеткізу, қайта
алып келлуге жұмсалған қосымша шығындар;
10) өндірісте жұмыс істемеген (келмеген) уақытына еңбек туралы заңда
қарастырылған төлемдер: кезекті және қосымша демалыстарға төленетін
төлемақы мен төлемақылардың барлық басқа да түрлері;
11) зейнетақы қорына, әлеуметтік-медициналық сақтандыру қоры және
өндіріс жұмысшылардың еңбегіне төленетін шығындардан

6
халықты қамтуға ықпал етудің мемлекеттік қорына аудару;
12) заңмен белгіленген норма шегінде сақтандыру қорын құруға,
аппараттардың, өртеудің, әуе аппараттың, т.б. төтенше жағдайлардың алдын
алу мен жою бойынша шығыстарды қаржыландыру үшін, сондай-ақ үшінші бір
тұлғаның қызығушылығымен мүлікке келген зияннан ұйымның мүлкін қорғайтын
шығындар;
13) брокерлік, диллерлік, маркетингтік қызмет көрсетулермен қоса
тауарлық, қорлық, валюталық биржалардың қызмет көрсету құны;
14) ақаулы өнім шығындары;
15) белгіленген мерзімде бұйымдарды кепілдікпен жөндеуге және қызмет
көрсетуге кеткен шығындары;
16) ішкі өндірістік себептерге байланысты тұрып қалғандағы келген
шығындар;
17) ұйымның қайта ұйымдастырылуына, жұмысшылар саны мен штаттың
қысқартылуына байланысты жұмыстан босаған жұмысшыларға төлемдер;
18) әлеуметтік және басқа да салаға кеткен шығындар.

1.2 Өнімнің өзіндік құнына жатпайтын және кезеңдегі
шығыстарды мойындайтын шығыстар
Кәсіпорын өнімінің өзіндік құнына енбейтін және шығыстардың кезеңдегі
шығыстарына жатқызылған (есепті уақыт арасындағы жасалған шығыстар)
шығыстар:
– әкімшілік пен жалпы шығыстарды;
– өнім өткізуді жұмсауға кеткен шығыстар;
– проценттер бойынша шығыстар.
Өнім шығаруға кеткен шығындардың бұл шығыстардан
айырмашылығы – бұл өндіріс көлеміне қатысты емес және өнімдерді жұмсауға
немесе қызмет көрсету түрлеріне
байланыссыз үнемі жұмсалатын шығын есебінде қаралады. Сондықтан мұны
өнімдердің негізгі көлеміне емес, уақыт кезеңдеріне байланысты есептеу
дұрыс. Субъект белгілі уақыт арасында ешнәрсе сатпаса да, сол уақытта
жасалған шығыстарды көрсетеді. Есептеу және есептеме жүргізу тұрғысынан
алып қарағанда, өнеркәсіптің өзіндік құнын өтеу уақытында жасаған шығыстан
өзгешелігі–бұл өнім қалдығының кезеңдік шығыстарына жатқызылмайды. Бұларды
есептеудің мұндай жолдары, нарықтық экономика жағдайында сақтылық
принцптерінен туады. Осылайша, кезеңдегі шығыстар–қаржы–шаруашылық
қызметінің есептеуінің нәтижесі болып табылатындықтан, алдымен
тауар–материалдық қорлардың баланстағы

7
субъективті активтерінің бөлімдері көрсетіліп қосылады. Содан кейіг барып,
шаруашылық қаржы қызметінің есептік көрсеткіштерінің нәтижелері
көрсетіледі.
Кезеңнің шығыстары жасалған есепті кезең–уақытындағы шығысқа
жатқызылып, өткізілмеген өнімдердің келесі кезеңгі қалдығына да, өнімнің
есебіне де енбейді. Бұл сұрақтар субъектінің нарық саясатын жүргізуге
негізделген шешім қабылдауындағы маңызды мәселе.
Әкімшілік және жалпы шығыстар
Негізінен жалпы әкімшілік және жалпы шаруашылық шығыстарына мыналар
жатады:
– әкімшілік қызметкерлері мен жұмысшыларға жататын адамдардың
еңбекақысын төлеу;
– кәсіпорындар мен шаруашылықтарға қызмет көрсететін адамдардың
еңбекақысын төлеу;
– әкімшілік және шаруашылық қызметтеріне байланысты адамдардың
– еңбекақысынан әлеуметтік және медициналық сақтандыруға
байланысты заң бойынша тағайындалған норма органдары, зейнетақы қоры,
еңбекке үйлестірудің мемлекеттік қорына ақша аудару.
– әкімшілік аппараты басқамасының, субъектінің құрылымдық
бөлімдеріне қызмет ететін жұмысшыларды, мұның ішінде қызмет бабындағы жеңіл
автотранспорттарды ұстауға кететін шығындар мен жекеменшік жеңіл
автомобильдерді қызмет бабында пайдалануға кететін шығындардың орнын
толтыру.
– техникалық басқармаларды ұстауға және олардың қызметін
ұйымдастыруға, байланыс бөлімшелерін, сигнализация құралдарын, есептеу
орталықтарын өндіріске жатпайтын және басқа да техникалық басқару
құралдарына (жалпы шаруашылыққа арналған негізгі құралдардың тозуы,
ғимараттарды жөндеуге және оны ұстауға, жалпы шаруашылыққа арналған
құрал–жабдықтар мен құрылыстарға) жұмсалатын шығындар;
– өндіру саласындағы дайындық жұмыстарына, егер ол күрделі шығынға
жатпаса (негізгі қордың есебінде қаржыландырылмаған жағдайда) кететін
шығындар;
– техникалық бақылау–дирекция тобы болмаған жағдайда, салынып жатқан
субъектінің дирекциясын, сол сияқты жаңа ұйымдар мен объектілерді іске
қосқанда кететін шығындар;
– құрылыс–монтаж жұмыстары мен жобалардың кемшіліктерін жоюға
объектіге зат беретін қоймадан қорларды алу кезіндегі сыну, бүліну және
зақымдану салдарынан, тексеру кезіндегі (заттарды бөлшектегенде) осы сияқты
басқа да шығындарды тапсыру кезіндегі жұмыстардағы шарттардың
орындалмауынан туындайтын шығындар;
– банктердің қызметіне төленетін шығындар;

8
- әкімшілік басқару құралдары мен оның жүйелерін құру ме
жетілдіруге кететін шығыстар;
– субъектінің штат кестесі бойынша кейбір қызметті орындауға адам
қаралмаған жағдайда, жалпы шаруашылықты басқару мен ұйымдастыру жұмыстарына
ақы төлеуге кететін шығыстар;
басқарманың әкімшілік қызметкерлерінің іссапарына жұмсалатын шығындар;
– әкімшілік басқармасы аппараты қызметкерлерінің орын ауыстырғанда,
көтермеге төленетін шығындар;
– телефон, пошта, телеграф, баспахана, кеңсе шығындары;
– шаруашылық және кәсіпорындарды ұстауға (кеңсе бөлмелерін тегін беру,
қоғамдық тамақты ұйымдастыруға кететін, коммуналдық қызметтердің
бағасын төлеу, т.б.)
– жұмыс күштерін жинауды ұйымдастыруға, кадрларды қайта даярлауға,
жұмысшыларды жұмыстан босатқанда төленетін өтемақылар, коммиссиялық
шығындар;
– жалпы шаруашылықтың негізгі қорын жалға алуға кететін шығындар;
– жылжымайтын мүліктен, басқа да мүліктерден түсетін жиындар, салықтар;
– коммуналдық қызметке, қызметкерлердің еңбегін қорғауға, өртке қарсы
қызмет ұйымдастыруға, денсаулық, сауықтыру шараларын жүргізуге, директорлар
кеңесін ұйымдастыруға және жалпы шаруашылыққа қарастырылған басқа да
шығындар;
– есептен тыс шығындар, қоймаларды тауарлы–материалдық байланысты
және басқа да өнімге жатпайтын жоғалтулар мен шығындар;
– негізгі еңбекақысын алғанға дейінгі еңбекке уақытша
қабілеттілігін жойған жағдайда төленетін қосымшалар;
– қолданымдағы заңға сәйкес өндіріске тікелей қатысты емес
адамдарға қызмет көрсеткен жылдары үшін бір рет берілетін қызметақы
шығындары
– хабар қызметі және аудиторлық кеңес беруге төлеу;
– денсаулық мекемелерін, мектеп жасына дейінгі балалар
мекемелерін, сауықтыру лагерьлерін спорт пен мәдениет объектілерін, тұрғын
үй қоры объектілерін ұстауға кететін шығыстар;
– қаланы көріктендіру жұмыстарына, ауылшаруашылығына
көмек көрсету, т.б. жұмыстарға жұмсалатын шығындар;
Өткізуге байланысты шығындар
Өнімді сатуда туындаған шығыстар қосылады:
– өткізу бөлімі (сауда) жұмысшылардың еңбекақысы, өткізу

9
бөлімі (сауда) жұмысшылардың еңбекақысынан аударымдар, жекменшікті
қамсыздандыру шығындары, іссапар шығындары, қор және басқа шығындарды
пайдалану, негізгі қорды ұстауға және амортизацияға ақша аударуға кететін
шығындар;
– жіберілген жерден жүктерді апару, тиеу–түсіру жұмыстары;
– сату рыногін зерттеуге және рынокке дейін тауарды апаруға
(маркетингке шығындарды қосса), жарнама шығаруға әзірлеуге, көрмелерге
қатысуға, жәрмеңкелерге, тауарлардың үлгілерін жасауға, контрактілерге
сәйкес немесе басқа құжаттар мен келісімдерге тұтынушылар мен тікелей
немесе аралық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.