Алаяқтық және онымен күресудің проблемалары мен болашақ мәселелері

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1. Алаяқтыққа қарсы күресудегі қылмыстық.құқықтық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9

1.1. Алаяқтықтың объективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9

1.2. Алаяқтықтың субъективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23

1.3. Алаяқтықтың сараланған түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32

2. Алаяқтыққа қарсы күресудегі қылмыстық.құқықтық және криминологиялық шараларды жетілдірудің өзекті проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. .40

2.1. Алаяқтық үшін жауапкершілік туралы қылмыстық заңнаманың нормаларын жетілдірудің қазіргі заманғы проблемалары ... ... ... ... ... ... ... 40

2.2. Алаяқтықты ескертудегі кешенді тәсіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58

Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертация Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы бойынша алаяқтыққа қарсы күресу мәселелеріне арналған. Зерттеу жұмысында алаяқтыққа қарсы күресудегі криминологиялық және қылмыстық-құқықтық аспектілері талданады, қолданыстағы қылмыстық заңнаманы жетілдіру және оны толықтыру жөнінде ұсыныстар негізделеді. Сонымен бірге диссертациялық жұмыста Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 177-бабына өзгеріс енгізу бойынша ұсыныстар беріледі және алаяқтықтың алдын алу бойынша әдістер қарастырылады.
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Нарықтық қатынастардың қарқынды дамуы, Қазақстанның экономикалық өсу жолымен жылжуы, саяси жүйенің модернизациялауы және қоғамның демократизациялауы жағдайында адамның, қоғамның және мемлекеттің әл-ауқатының негізі ретінде жеке меншікті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау проблемасы аса өткір тұр.
Қазақстан Республикасының 2005-2007 жылдарға арналған құқық бұзушылықтың алдын алу және қылмысқа қарсы күрес жөніндегі бағдарламасында «өмірге, денсаулыққа, азаматтың мүлігіне жасалған кез-келген қол сұғушылық – бұл конституциялық құқықтарды бұзу» - деп айтылған [1, 6-б.].
Меншік иесі болу жеке меншік ажыратылмайтын құқық туралы Қазақстан Республикасының Конституциясы 26-бабының 3-бөлігінде «Соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру оның құны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін» - деп көрсетілген [2].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында ашық нарықтық экономика «жеке меншікті құрметтеу мен қорғауға...» негізделу керек деп айтыған [3].
Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында «Қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретіндегі адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен ажырамастығын тану негізге алынуы тиіс» деп көрсетілген [4, 18-б.], ал ажырамас құқықтарының бірі меншік құқығы болып табылады.
Меншік құқығын қорғау кез-келген мемлекеттің міндетті қызметі, олардың қорғау шарттарын қамтамасыз етіп, меншік қатынастарының тұрақтылығына кепілді болуға міндетті.
Қазақстан Республикасының азаматтары заң олардың жағында екеніне сенімді болу керек. «Қазақстан-2030» Жолдауында: «Біз заңның шексіз үстемдігін белгілеуге және заңды орындайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға тиіспіз» - деп көрсетілген [5, 24-б.].
Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитеттің мәліметтері бойынша 2005 жылы 146347 қылмыс тіркелген, 2006 – 141271, 2007 – 128064, 2008 – 127478, 2009 – 121667, ал 2010 жылдың 4 айында 44501 қылмыс тіркелген (Қосымша А).

1. 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында құқық бұзушылықтың алдын алу және қылмысқа қарсы күрес бағдарламасы– Астана, 2004.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995 жыл. – Алматы: «Издательство «НОРМА-К» ЖШС, 2008.
3. Назарбаев Н.А. Казахстан на пороге нового рывка вперед в своем развитии. Послание Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева народу Казахстана // Казахстанская правда. 1 марта 2006 года.
4. Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасы– Алматы: Жеті Жарғы, 2002. – 56 с. Указ Президента Республики Казахстан «О концепции правовой политики Республики Казахстан» от 20 сентября 2002 года № 949. – Алматы: Жеті жарғы, 2002. – 56 с.
5. Назарбаев Н.А. Казахстан-2030: Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана. – Алматы: Білім, 2001.
6. 2005-2010 жылдар аралығындағы Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитетінің статистикасы
7. Волженкин Б.В. Мошенничество: Серия «Современные стандарты в уголовном праве и процессе». – СПб.: Юридический институт Генеральной прокуратуры РФ, 1998. – 36 с..
8. Каиржанов Е.И. Интересы трудящихся и уголовный закон (проблемы объекта преступления). – Алма-Ата: Казахстан, 1973. – 160 с.
9. Герасимов В. М. Благо и зло (антиблаго) как социальные качества: Автореф. дисс… канд. филос. наук. – Иваново, 1985. – 25 с.
10. Уголовное право России: Учебник для вузов. В 2 т. Т. 1. Общая часть. –– М.: Издательская группа «НОРМА-ИНФРА-М», 1998. – 326 с.
11. Неновски Н. Право и ценность. – М.: Прогресс, 1987. – 246 с.
12. Молдабаев С.С. Концептуальные, материальные и процессуальные основания преодоления воинской преступности в Республике Казахстан. – СПб.: Издательство С.-Петербургского университета, 2004. – 257 с.
13. Гаухман Л.В., Максимов С.В. Ответственность за преступления против собственности. Изд. 3-е, стереотип. – М.: АО «ЦентрЮрИнформ», 2002. – 305 с.
14. Матышевский Л.С. Преступления против собственности и смежные с ним преступления. – Киев: Юрінком, 1996. – 240 с.
15. Бойцов А.И. Преступления против собственности. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2002. – 775 с.
16. Безверхов А.Г. Собственность и имущественные отношения в уголовном праве // Законодательство. 2002. № 12.
17. Безверхов А.Г. Имущественные преступления. Автореф. дисс. … док-ра. юрид. наук. – Ижевск, 2002. – 25 с.
18. Борзенков Г.Н. Ответственность за мошенничество (вопросы квалификации). – М.: Юридическая литература, 1971. – 168 с.
19. Иванов Н.Г. Парадоксы уголовного закона // Государство и право. 1998. № 3.
20. Кочои С.М. Ответственность за корыстные преступления против собственности. Изд. 2-е, доп. и перераб. – М.: Издательство «Профобразование», ТОО «Антея», 2000. – 197 с.
21. Плохова В.И. Ненасильственные преступления против собственности. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2003. – 295 с.
22. Право на имущество выступает предметом еще одного преступления против собственности – вымогательства (ст. 163 УК). Правда, в последнем составе не оговаривается, что имущество является чужим для виновного, что следует признать недостатком законодательной техники.
23. См.: Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть // Под ред. Г. Н. Борзенкова и В.С. Комиссарова. – М.: Олимп, ООО «Издательство АСТ», 1997. – 752 с. / Автор главы – Г.Н. Борзенков.
24. См.: Уголовное право. Особенная часть // Отв. ред. И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова, Г.П. Новоселов. – М.: Норма, 2001. – 960 с. / Автор главы – З.А. Незнамова.
25. См.: Научно-практический комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. В 2 т. Т. 1 // Под ред. П.Н. Панченко. – Н. Новгород: НОМОС, 1996. – 453 с. / Автор главы – А.Ю. Чупрова.
26. См.: Комментарий к Уголовному кодексу Российской федерации. В 2 т. Т. 2 // Под ред. О.Ф. Шишова. – М.: Новая волна, Издательство ОНИКС, 1998. – 576 с. / Автор комментария к гл. 21 УК РФ – О.Ф. Шишов. Думается, необходимо уточнить, какая сберкнижка имеется в виду. Если это сберкнижка на предъявителя, то в соответствии с гражданским законодательством, она признается ценой бумагой и должна быть отнесена не к праву на имущество, а к другому виду предмета мошенничества – имуществу. Такую ошибку, в частности, допускает А.Ю. Чупрова. / См.: Научно-практический комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. В 2 т. Т. 1 // Под ред. П.Н. Панченко. – Н. Новгород, НОМОС, 1996. / Автор главы – А.Ю. Чупрова. Э.С. Тенчов и Н.И. Ветров относят к праву на имущество оплаченный кассовый чек на товар, сберкнижку на предъявителя. Вряд ли с этим можно согласиться: и то, и другое относится к имуществу / Преступления и наказания в Российской Федерации // Отв. ред. А.Л. Цветинович и А.С. Горелик. – М.: Бек, 1997. – 720 с. / Автор главы – Э.С. Тенчов;
27 См.: Уголовное право. Особенная часть // Под ред. Н. И. Ветрова и Ю.И. Ляпунова. – М.: Новый юрист, КноРус, 1997. – 592 с. / Автор главы – Ю.И. Ляпунов.
28. См.: Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации // Под ред. В.М. Лебедева, Ю.И. Скуратова. – М.: Юрист, 2002. – 457 с. / Автор комментария к гл. 21 УК РФ – А. Н. Игнатов.
29. См.: Волженкин Б.В. Мошенничество. – СПб.: Юридический институт Генеральной прокуратуры РФ, 1998. – 36 с.
30. См.: Лесняк В.И. Мошенничество: уголовно-правовой и криминологический аспекты. Автореф. дисс. … канд. юрид. наук. – Екатеринбург, 2000. – 23 с.
31. См.: Григорьева Л.В. Уголовная ответственность за мошенничество. – Саратов: Саратовская государственная академия права, 1999. – 114 с.
32. См.: Ларичев В.Д., Спирин Г.М. Коммерческое мошенничество в России. Способы совершения. Методы защиты. – М.: Экзамен, 2001. – 255 с.
33. См.: Бойцов А.И. Преступления против собственности. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2002. – 775 с.
34. Лопашенко Н.Л. Преступления против собственности: теоретико-прикладное исследование. – М.: ЛексЭст, 2005. – 405 с.
35. «Бөтеннің мүлкін заңсыз иемдену жөніндегі істер бойынша сот тәжірибесі туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 2003 жылғы 11 шілдедегі № 8 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені 2003, №8
36. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы Ерекше бөлім: Оқулық Алматы: Жеті жарғы 2008 305-б.
37. Уголовное право Республики Казахстан. Особеннная часть Учебное пособие в 2-х т./ Под ред. И.Ш. Борчашвили, М.М. Оразалиева – Караганда: КарЮИ МВД РК им. Б.Бейсенова, 2002 т.1. 607 с.
38. См.: Уголовное право. Особенная часть // Отв. ред. И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова, Г.П. Новоселов. – М.: Норма, 2001. – 960 с. / Автор главы – З.А. Незнамова.
39. Уголовное право Казахстана // Под ред. И.И. Рогова и Г.И. Баймурзина. Общая часть. 2-е изд., испр. и доп. – Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 304 с.
40. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федрации. Изд. 3-е измененное и дополненное / Под ред. Ю.И. Скуратова, В.М. Лебедева М.: Норма 2007 645 с.
41. См.: Уголовное право. Особенная часть // Отв. ред. И.Я. Козаченко, З.А. Незнамова, Г.П. Новоселов. – М.: Норма, 2001. – 960 с. / Автор главы – З.А. Незнамова.
42. Гаухман Л.В., Максимов С.В. Ответственность за преступления против собственности. Изд. 3-е, стереотип. – М.: АО «ЦентрЮрИнформ», 2002. – 305 с.
43. Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. – М.: Норма-Инфра М., 1999. – С. 354; Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации (с учетом судебной практики). Кн. 2. – М.: Новая волна, 1998.
44. Кригер Г.А. Квалификации хищений социалистического имущества М. 1974 168 с.
45. Владимиров В.А., Ляпунов Ю.И. Ответственность за корыстные посягательства на социалистическую собственность М. 1986 363 с.
46. Уголовное право Российской Федерации. Общая часть: Учебник // Отв. ред. Б.В. Здравомыслов. – М.: Юристъ, 1996. – 512 с.
47. См.: Борзенков Г.Н. Уголовное право. Общая часть. – М.: ИКД «Зерцало-М», 1993. – 293 с.; Семенов С.А. Специальный субъект преступления в уголовном праве: Автореф. дисс. … канд. юрид. наук. – М., 1999. – 25 с.
48. См.: Лейкина Н.С. Личность преступника и уголовная ответственность. – Л.: Издательство Ленинградского университета, 1968. – 129 с.
49. См.: Трайнин А.А. Учение о составе преступления. – М.: Госюриздат, 1946. – 163 с.
50. Павлов В.Г. Субъект преступления. – СПб.: Юридический центр Пресс, 2001. – 318 с.
51. Более подробно об этом см.: Молдабаев С.С. Проблемы субъекта преступления в уголовном праве Республики Казахстан. – Алматы: ТОО «Аян әдет», 1998. – 156 с.; Павлов В.Г. Субъект преступления в уголовном праве. М. СПб.: ИТД «Герда», 1999. – 118 с.
52. См.: Волженкин Б.В. Уголовная ответственность юридических лиц. – СПб., 1998. В странах общего права, таких, как Великобритания, США и др., вопрос об уголовной ответственности юридических лиц давно уже решен положительно и дискуссионным не является (см. об этом, например: Никифоров Б.С., Решетников Ф.М. Современное американское уголовное право. – М., 1990. – С. 53.).
53. Джекебаев У.С. Об уголовной ответственности юридических лиц // Известия НАН РК. 1993. № 6. С. 76; Наумов А.В. Предприятие на скамье подсудимых? // Сов. юстиция. 1992. № 17-18. С. 3; Никифоров А.С. Об уголовной ответственности юридических лиц // Уголовное право: новые идеи. – М., 1997. – С. 44–61; Рахметов С.М., Молдабаев С.С. Об уголовной ответственности юридических лиц // Вестник Академии труда и социальных отношений. 1998. № 1. С. 93–106.
54. См.: Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Лекции. В 2 т. Часть общая. Т. 1. – М.: Наука, 1994. – 380 с.
55. Пусторослев П.П. Русское уголовное право. Общая часть. Вып. 1. – Юрьев, 1908. – 219 с.
56. Лист Ф. фон. Учебник уголовного права. Общая часть // Пер. перераб. изд. Ф. Ельяшевич. – М., 1913. – 205 с.
57. Егемен Қазақстан. 2001 жылғы 13 ақпан
58. Кузнецова Н.Ф. Цели и механизмы реформы Уголовного кодекса // Государство и право. 1992. № 6.
59. Молдабаев С.С. Концептуальные, материальные и процессуальные основания преодоления воинской преступности в Республике Казахстан. – СПб.: Издательство С.-Петербургского университета, 2004. – 257 с.
60. 2005-20009 жылдар аралығындаға сот тәжірибесі. Алматы қалалық сотының мұрағаты.
61. Никифоров Б.С. Борьба с мошенническими посягательствами. – М.: Наука, 1980. – 217 с.
62. Сергеева Т.Л. Уголовно-правовая охрана социалистической собственности в СССР М, 1976. – 65 с.
63. Постановления Пленумов Верховных судов СССР и РСФСР (Российской Федерации) по уголовным делам. – М.: СПАРК, 1999. 2000. – 560 с.
64. См.: Комментарий к Уголовному кодексу Российской Федерации. В 2 т. Т. 2 // Под ред. О.Ф. Шишова. – М.: Новая волна, Издательство ОНИКС, 1998. – 576 с. Автор комментария к гл. 21 УК РФ – О.Ф. Шишов.
65. 2005-20009 жылдар аралығындаға сот тәжірибесі. Астана қалалық сотының мұрағаты.
66. Фельдблюм B.C. Квалификация хищений // Советская юстиция. 1975. № 19. – С. 19–20; Преступление и наказание. Комментарий к проекту Уголовного кодекса России. – М., 1993. – С. 138.
67. См.: Волженкин Б.В. Мошенничество. – СПб.: Юридический институт Генеральной прокуратуры РФ, 1998. – 36 с.; Лимонов В. Понятие мошенничества // Законность. 1997. № 11.
68. Постановление № 22-154-00 от 13 мая 2009 года. Архив Алматинского городского суда.
69. Постановление 92-885/00 от 20 июня 2009 года. Архив Алматинского городского суда.
70. Постановление 32-583/00 от 20 июня 2009 года. Архив Алматинского городского суда.
71. Указ Президента Республики Казахстан «О концепции правовой политики Республики Казахстан» от 20 сентября 2002 года № 949. – Алматы: Жеті жарғы, 2002. – 56 с.
72. Российское законодательство Х–ХХ веков. В 9 т. Т. 9. – М.: Юридическая литература, 1994. – 356 с.
73. Уголовный кодекс ФРГ / Пер. с нем. А. В. Серебренникова. – М.: Зерцало, 2001. – 180 с.
74. Уголовный кодекс Франции. – М.: Зерцало, 2001. – 174 с.
75. Уголовный кодекс Испании. – М.: Зерцало, 1998. – 218 с.
76. Уголовный кодекс Китайской Народной Республики // Под ред. А.И. Коробеева. Пер. с китайского В.Д. Вичикова. – СПб.: Юрист, 2001. – 198 с.
77. История политических и правовых учений: Учебник. – М.: Юридическая литература, 1988. – 560 с.
78. Монтескье Ш. Избранные произведения. – М.: Госполитиздат, 1955. – 800 с.
79. Фукидид. История. – Л., 1981. М., Ладомир, АСТ, 1999. – 736 с.
80. Мор Т. Утопия. – М.: Наука, 1978. – 415 с.
81. См.: Каиржанов Е.И. Криминология. Общая часть: Учебник для юрид. вузов. Изд-е 2-е, перераб. и доп. Алматы, 2000. – 320 с.
82. Криминология: Учебник / Под ред. В.Н. Кудрявцева и В.Е. Эминова. 2-е изд., перераб. и доп. – М., 2000. – С. 291; Иншаков С.М. Криминология: Учебник. – М., 2000; Криминология: Учебник для юрид. вузов // Под общ. ред. А.И. Долговой. – М., 1997; Аванесов Г.А. Криминология. – М., 1984; Лекарь А.Г. Профилактика преступлений. – М., 1972.
83. Афанасьев А.Ю. Объективная сторона финансовых мошенничеств, совершаемых с использованием кредитных карт // Проблемы теории уголовного права и практики применения нового Уголовного кодекса: Сб. науч. тр. – М., 1999; Аминов Д.И., Ревин В.П. Преступность в кредитно-банковской сфере в вопросах и ответах. – М., 1997; Ларичев В.Д. Преступления в кредитно-денежной сфере и противодействие им. – М.: Инфра-М, 1996; Клепицкий И. Мошенничество и правонарушения гражданско-правового характера // Законность. 1995. № 7. – С. 41–43.
84. Назарбаев Н.А. Новый Казахстан в новом мире. Послание Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева народу Казахстана // Казахстанская правда. 1 марта 2007 года.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ІШКІ ІСТЕР МИНИСТРЛІГІНІҢ АКАДЕМИЯСЫ

Ішкі істер органдары басшы құрамын даярлау институты

Ғылыми-педагогикалық магистратура

ИМАНҚҰЛОВА ШОЛПАН АМАНГЕЛДІҚЫЗЫ

МАГИСТЕРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ

Алаяқтық және онымен күресудің проблемалары мен болашақ мәселелері

Мамандығы: 6N0303 құқыққорғау қызметі

Ғылыми жетекші:
Қылмыстық құқық саясат және
криминология кафедрасының
бастығы з.ғ.к.
полиция полковнигі
Т.Ә. Бапанов

Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3

1. Алаяқтыққа қарсы күресудегі қылмыстық-құқықтық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9

1.1. Алаяқтықтың объективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9

1.2. Алаяқтықтың субъективтік белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23

1.3. Алаяқтықтың сараланған түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32

2. Алаяқтыққа қарсы күресудегі қылмыстық-құқықтық және криминологиялық
шараларды жетілдірудің өзекті проблемалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. .40

2.1. Алаяқтық үшін жауапкершілік туралы қылмыстық заңнаманың
нормаларын жетілдірудің қазіргі заманғы проблемалары ... ... ... ... ... ... ... 40

2.2. Алаяқтықты ескертудегі кешенді тәсіл
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58

Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертация Қазақстан Республикасының
қылмыстық заңнамасы бойынша алаяқтыққа қарсы күресу мәселелеріне арналған.
Зерттеу жұмысында алаяқтыққа қарсы күресудегі криминологиялық және
қылмыстық-құқықтық аспектілері талданады, қолданыстағы қылмыстық заңнаманы
жетілдіру және оны толықтыру жөнінде ұсыныстар негізделеді. Сонымен бірге
диссертациялық жұмыста Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 177-
бабына өзгеріс енгізу бойынша ұсыныстар беріледі және алаяқтықтың алдын
алу бойынша әдістер қарастырылады.
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Нарықтық қатынастардың қарқынды дамуы,
Қазақстанның экономикалық өсу жолымен жылжуы, саяси жүйенің
модернизациялауы және қоғамның демократизациялауы жағдайында адамның,
қоғамның және мемлекеттің әл-ауқатының негізі ретінде жеке меншікті
қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау проблемасы аса өткір тұр.
Қазақстан Республикасының 2005-2007 жылдарға арналған құқық
бұзушылықтың алдын алу және қылмысқа қарсы күрес жөніндегі бағдарламасында
өмірге, денсаулыққа, азаматтың мүлігіне жасалған кез-
келген қол сұғушылық – бұл конституциялық құқықтарды бұзу - деп айтылған
[1, 6-б.].
Меншік иесі болу жеке меншік ажыратылмайтын құқық туралы Қазақстан
Республикасының Конституциясы 26-бабының 3-бөлігінде Соттың шешімінсіз
ешкімді де өз мүлкінен айыруға болмайды. Заңмен көзделген ерекше
жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айыру оның құны тең
бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін - деп көрсетілген [2].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауында ашық нарықтық экономика жеке меншікті құрметтеу мен
қорғауға... негізделу керек деп айтыған [3].
Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында Қылмыстық
заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретіндегі адам
құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен ажырамастығын тану негізге
алынуы тиіс деп көрсетілген [4, 18-б.], ал ажырамас құқықтарының бірі
меншік құқығы болып табылады.
Меншік құқығын қорғау кез-келген мемлекеттің міндетті қызметі, олардың
қорғау шарттарын қамтамасыз етіп, меншік қатынастарының тұрақтылығына
кепілді болуға міндетті.
Қазақстан Республикасының азаматтары заң олардың жағында екеніне
сенімді болу керек. Қазақстан-2030 Жолдауында: Біз заңның шексіз
үстемдігін белгілеуге және заңды орындайтын азаматтарды қылмыстан қорғауға
тиіспіз - деп көрсетілген [5, 24-б.].
Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы Құқықтық статистика және
арнайы есепке алу жөніндегі комитеттің мәліметтері бойынша 2005 жылы 146347
қылмыс тіркелген, 2006 – 141271, 2007 – 128064, 2008 – 127478, 2009 –
121667, ал 2010 жылдың 4 айында 44501 қылмыс тіркелген (Қосымша А).
Бүгінгі таңда меншікке қарсы қасақана қылмыстар жыл сайын тіркелетін
қылмыстардың ішінде теңдей жартысын құрайды. Сонымен қатар олардың тұрақты
өсу үрдісі байқалады. Әсіресе алаяқтық саны қарқынды өсуде. 2009 жылы
алаяқтықтың өсуі 2005 жылмен салыстырғанда 15,3% өскен [6].
Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуінен бастап алаяқтықтың саны
ұдайы өсуде. Осылайша, 2005 жылы алаяқтықтың 8828 фактісі тіркелсе, 2006 –
9901, 2007 – 9710, 2008 – 10219, 2009 – 10180, ал 2010 жылдың 4 айында
4349 фактісі тіркелген (Қосымша Б).
Алаяқтық – алаяқтың құрбанымен қарым-қатынасы сценарий бойынша
құрастырылатын қылмыстың бірегей, керемет түрі екені атап көрсеткен жөн.
Осыған орай алаяқтықтың виктимологиялық белгілерін (қасиеттерін) зерттеу
өзектілігі туындайды. Бөтен меншікке қол сұғудың осы түріне алдын-алу
жүйесін пысықтау барысында осыны ескеру қажет.
Сонымен бірге алаяқтық туралы істер жөніндегі сот-тергеу тәжірибесінің
талдауы осы қылмысты саралау барысында біраз қиыншылықтар туындайтынын
көрсетеді. Олардың көбі алаяқтық құрамының тек объективтік белгілерін ғана
емес, сондай-ақ субъективтік жағын да дұрыс түсінбеумен байланысты. Бұл
ретте алаяқтық, алдау мен сенімге қиянат жасау, алаяқтықтың объективтік
жағын сипаттайтын әдістер ұғымының анықтамасы керек.
Осы көрсетілген негіздер алаяқтықтың құқықтық және криминологиялық
белгілерін кешенді талдауды қажет етіп диссертацияның өзектілігін растайды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің
негізгі мақсаты алаяқтықтың қылмыстық-құқықтық белгілерін және оны
тәжірибеде қолдану барысын зерттеу негізінде нарықтық қатынастың дамуы және
мүліктік айналымның күрделенуі жағдайында алаяқтықтың алдын-алудағы
қылмыстық-құқық және криминологиялық шаралар жүйесін жетілдіру жөніндегі
ұсыныстарды негіздеу және жасау, қолданыстағы қылмыстық заңнаманың әрі
қарай даму жолдары мен әдістерін әзірлеу.
Осы көрсетілген мақсатты жүзеге асыру мынадай міндеттерді шешу арқылы
нақтыланады:
- алаяқтықтың өмір сүруінің, тұрақтануының әлеуметтік-өнегелі
механизміне мағына беру;
- айлакерлердің әрекет жасап жатқан әлеуметтік орта ерекшеліктеріне
қарамастан ол әдетте максималды нәтижелерге жетуге мүмкіндік беретін
алаяқтық сценарийлердің ерекшелігін ашу;
- қылмыстық заңның потенциалды мүмкіндіктерін әлеуметтік тұрғыдан
бағалап, меншік қатынастарын қорғау жөніндегі негізгі функцияларды жүзеге
асыру;
- осы қылмыстың конститутивтік белгілер құрамына ең алдымен оның
жасалуының негізгі тәсілдеріне сүйеніп алаяқтыққа қылмыстық-құқықтық
мінездеме беру;
- сараланған және аса сараланған алаяқтық түрлеріне жауапкершілік
ерекшелігін анықтау;
- алаяқтық жаупкершілігі үшін қылмыстық заңнаманы жетілдіру жөніндегі
ұсыныстарды негіздеу;
- қазіргі кезеңде алаяқтықты алдын-алудың кешенді шараларын пысықтау.
Зерттеудің объектісі меншікке қарсы қылмыстарды сипаттайтын қарым-
қатынастар.
Зерттеудің пәні қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасы алаяқтық
іс-әрекеттерімен байланысты құқық бұзушылықтардың сипаты мен мазмұны.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы зерттеу жұмысында магистрлік диссертация
деңгейінде меншікке алаяқтық кол сұғушылыққа қарсы күресудің қылмыстық-
құқықтық және криминологиялық аспектілері кешенді зерттелді. Қолданыстағы
қылмыстық заңнаманың, оның тарихи тәжірибесі мен қолдану практикасының
негізінде алаяқтықтың әлеуметтік-құқықтық табиғаты ашылды және оның
құрамының негізгі қылмыстық-құқықтық элементтері талданды. Сонымен бірге
қылмыстық құқық бойынша алаяқтықтың түсінігіне талдау жасалып және оның
анықтамасы берілді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодекстегі алаяқтық
нормасының қайта құруы негізделді.
Ғылыми жаңалық мынадай нәтижелерде көрсетілді:
- Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 177-бабымен көзделген
негізгі сараланған және аса сараланған алаяқтық құрамының қылмыстық-
құқықтық сипаттамасы ашылды;
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 177-бабының құрылымын
жетілдіру және алаяқтық жауапкершілігі үшін қылмыстық заңнаманы қолдану
практикасы жөніндегі ұсыныстар негізделді;
- алаяқтың алдын-алуда шаралар кешені пысықталды.
Зерттеудің методологиялық негізін әлеуметтік процесстерді зерттеудің
диалектикалық әдісі, ғылыми таным, жүйелі әдіс, логиканың, философияның,
мемлекет және құқық теориясының, қылмыстық құқықтың, криминологияның жалпы
ережелері құрады.
Диссертациялық зерттеуді жүргізу барысында заң әдебиеттерінде табысты
апробацияланған жалпы ғылыми әдістері: тарихи, жүйелік, салыстырмалы-
құқықтық, статистикалық, тарихи-құқықтық, логикалық, сауалнама жүргізу
әдістері қолданды.
Зерттеудің теориялық негізін алаяқты саралау мен алдын-алу
проблемаларының зерттеуіне үлкен үлес қосқан бұрынғы белгілі ресей
ғалымдарының еңбектері құрады олар: Л.С. Белогриц-Котляревский,
В.В. Волков, Н.А. Неклюдов, С.В. Познышев, Н.Д. Сергеев, Н.С. Таганцев,
И.Я. Фойницкий және т.б., сондай-ақ қазіргі зерттеушілердің еңбектері олар:
Г.Н. Борзенков, В.А. Владимиров, Б.В. Волженкин, Л.Д. Гаухман,
Л.В. Григорьева, И.А. Клепицкий, С.М. Кочои, В.Д. Ларичев, М.М. Бабаев,
А.И. Бойцов, А.Г. Безверхов, В.В. Векленко, Г.А. Кригер, Ю.И. Ляпунов,
Б.С. Никифоров, Б.Д. Матмуратов, Л.С. Матышевский, Р.А. Сабитов,
Э.С. Тенчов, М.Д. Шаргородский, A.M. Филатов, Ш.И. Чинхоев, П.С. Яни және
т.б. Қазақстан ғалымдарының еңбектерінен Е.О. Алаухановтың,
Б.И. Ахметованың, Т.Ә. Бапановтың, Б.Ә. Бегалиевтің, И.Ш. Борчашвилидің,
Н.С. Гагариннің, Ж.Г. Калишевтың, Г.Е. Қозыбаевтің, С.М. Кузьменконың, Қ.М.
Кучуковтың, Р.О. Орынбаевтың, И.И. Роговтың, Г.Р. Рүстемованың, Син
Ритхтің, А.А. Темербековтың, Г.Д. Тленчиеваның, Ш.С. Тогайбаеваның,
К.Ш. Укановтың және т.б. кеңінен қолданды.
Диссертацияның нормативтік базасын Қазақстан Республикасының
Конституциясының, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодекстің және Азаматтық
кодекстің, Қазақстан Республикасы Әкімшілік Құқық бұзушылықтар туралы
кодексі, Қазақстан Республикасы Президентінің Ұлттық қауіпсіздікті
нығайту, ұйымдасқан қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті әрі
қарай күшейту жөнідегі шаралар турады 1997 жылғы 5 қарашадағы
Жарлығының, Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
туралы 1998 жылғы 2 шілдедегі Заңының, Қазақстан Республикасының
Азаматтардың қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге қатысуы туралы 2004 жылғы
9 шілдедегі Заңының, Қазақстан Республикасының Қылмысқа және сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күресті жетілдіру жөніндегі шаралар туралы2000 жылғы 20
сәуірдегі Заңының, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005-2007 жылдарға
арналған Қазақстан Республикасында құқық бұзушылықтың алдын-алу және
қылмысқа қарсы күрес бағдарламасы туралы 2004 жылғы 24 желтоқсандағы №
1355 қаулысының ережелерінен тұрады.
Сонымен бірге Германия, Франция, Қытай, Испания және басқа шет
елдерінің қылмыстық заңнамасының ерекшеліктері есепке алынып мүмкіндігінше
қарастырылып, зерттелді.
Қорғауға келесідей тұжырымдар шығарылады:
1. Нарықтық қатынастардың дамуы бұрын болмаған алаяқтық ұрлау
нысандарының қарқынды өсуіне, әдеттегі алаяқтық шеңберінен шығып оның
алуан түрлігіне әкелгенін, ал осы түрлері әлі күнге дейін заңнамалық
шешімді таппағаны туралы тезиспен негізделеді. Зерттеу жұмысында кінәлі
рольге кіріп ойнап шығатын және жәбірленуші орындап шығатын, ерекше
әлеуметтік-өнегелік сценарийлерде негізделген, алаяқтық әрекеттердің
табиғаты туралы ереже қорғалады.
2. Алаяқтық әрекеттер саласында оның негізінде туындайтын әлеуметтік
қатынастардың ерекшеліктері тек оның мазмұнын ғана анықтамайды, ал алаяқтың
жасалу нысандарын анықтайтыны бекітіледі. Алаяқтықтың мазмұндық болмысы
қылмыстық-құқықтық және әлеуметтік-өнегелік табиғатының оның ұдайы және
ауыспалы белгілері көрсетіледі.
3. Алаяқтықтың жасалу нысандарының заңды және әлеуметтік ерекшелігі
жаңадан ашылады, олардың объективтік-субъективтік сипаты ашылады. Алаяқтық
қол сұғушылықтың сараланған белгілері туралы айтатын болсақ Қазақстан
Республикасының қолданыстағы заңнамасына алаяқтық қол сұғушылықтың толық
және нақты типологиясы сонымен бірге баптың диспозициясында алаяқты
тиянақты белгілеу туралы ұсыныстар жасалады. Бұл алаяқтық үшін қылмыстық
жауапкершілікті күшейтуге және дифференциялауға көмектеседі.
Кінәлілердің әрекеттерін саралау кезінде қатені болдырмау үшін:
1) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 177-бабы нормасының
диспозициясында бөтен мүлікке құқықты алу деген сөздер алынып тастап және
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 175-бабының ескертпесінде
бөтен мүлік түсінігіне анықтама берілу;
2) үлкен қоғамдық қауіптілікті тудыратын (билік өкілдері) қылмыс
субъектілерін арнайы бөліп көрсетіп, қылмыстың осы түрімен ірі мөлшердегі
залал параметрлері белгілеу және Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің 177-бабын жаңа төртінші бөлікпен толықтыру;
3) Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 175-бабының ескертпесін
аса ірі залал түсінікпен толықтыру;
4) компьютерлік техника құралдарын пайдаланумен жасалған алаяқтықты
көздейтін, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 177-бабының 2-
бөлігін г тармақшасымен толықтыру;
5) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі 177-бабының санкциясына
белгілі бір лауазымды атқару және белгілі бір қызмет түрімен айналысу
құқығынан айыру түріндегі қосымша жазаны қарастыру керек.
4. Сақтандыру саласында алаяқтық санының өсуіне және ерекшелігіне
байланысты сақтандыру саласындағы алаяқтық үшін жаупкершілікті көздейтін
жеке норманы енгізу.
5. Қылмыстық әрекеттердің түрлерінің ішінде аса кең таралған және
ұдайы жетілдіріліп тұратын алаяқтықты алдын-алуда кешенді іс-шаралар керек,
олар теориялық тұрғыда көп аспектілі болу, ал тәжірибелік тұрғыда – әртүрлі
мемлекетік және қоғамдық құрылымдардың кооперациялары мен координацияларын
күшейту керек.
Зерттеу жұмысының ғылыми-тәжірибелік маңыздылығы. Диссертациялық
зерттеудің қорытындылары мен ұсыныстарын қылмыстық заңнаманы жетілдіруде
қолдануға болады. Нәтижелері қылмыстық және қылмыстық-іс-жүргізу құқығы,
криминология мен виктимология ғылымдарына қызығушылық туғызуы мүмкін.
Зерттеуде қалыптасқан теориялық талдаулар мен қорытындылар заңнамалық
процессте, сот-тергеу органдарының тәжірибелік қызметінде, соның ішінде
Бөтеннің мүлкін заңсыз иемдену жөніндегі істер бойынша сот тәжірибесі
туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 11 шілдедегі № 8
қолданыстағы нормативтік қаулысына толықтырулар дайындау барысында
қолданыла алады.
Жұмыстың нәтижелері қылмыстық құқық курсы және Жеке меншікке қарсы
қылмыстар, Жеке меншікке қарсы зорлық-зомбылық қылмыстар тақырыбындағы
арнайы курстар бойынша сабақ беру процессінде, қасақана қылмыстардың алдын-
алу проблемаларын әрі қарай әзірлеу жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмыстарында
қолдануға болады. Сонымен бірге зерттеу нәтижелері банк, сақтандыру
компанияларының қызметкерлеріне және ақпараттық Интернет желісінің
пайдаланушыларына қызығушылық туғызуы мүмкін.
Зерттеу нәтижесінің сыннан өтуі:
Зерттеу жұмысының нәтижелері мынадай басылымдарда жарық көрді:
1) Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі құқықтық
құрылыстағы жаңа кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы атты Б.Х.
Төлеубекованың 60 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференция материалдарында, Алматы 2010 ж. – 964 б. 2) 2010-2020 жылдарға
арналған Қазақстан Республикасының құқықтық саясат Тұжырымдамасын жезеге
асыру аясында қылмыстық істер жүргізу саласында адам құқығын қамтамасыз
етудің өзекті мәселелері тақырыбындағы халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференция материалдарында, Алматы 2010 ж. – 316 б.
Магистрлік диссертацияның құрылымы мен көлемі Жұмыстың құрылымы
зерттеудің мақсаты мен міндетіне негізделген. Диссертацияның көлемі мен
мазмұны ғылыми жұмысты орындауға қойылатын талаптар мен ережеге сәйкес
келеді. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен (бес бөлімшеден) қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

1. Алаяқтыққа қарсы күресудегі қылмыстық-құқықтық
аспектілері
1.1 Алаяқтықтың объективтік белгілері

Ұрлаудың барлық нысандарының ішінде алаяқтық өзінің қайталанбас
қылмыстық-құқықтық спецификасымен ерекшеленеді, оның мәні, біздің
пікірімізше, ең алдымен, оның анықтамасы ұрлықтың жалпы ұғымына және өзіне
(тек алаяқтыққа) тән белгілердің шектеулі бірігуін білдіретініне
байланысты. Осыған орай Қазақстан Республикасының ҚК 177-бабы
1-бөлігінің диспозициясында бекітілген дефиниция, біздің
пікірімізше, алаяқтықтың жалпы қамтитын ұғымы болуы екі талай, себебі онда
алаяқтық тәсілдермен бөтен мүлікке және бөтен мүлiкке құқыққа ие болумен
ұрлау санатына механикалық біріктіру жүргізілген. Алаяқтық ұғымын анықтау
кезінде алаяқтықтың жалпы және ерекше белгілерінің өзіндік бәсекесінің
болуын ескеру қажет. Бұл бәсекелік дауда ерекше белгілерге басымдық беру
қажет, өйткені алаяқтық ұрлау нысаны бола тұра, ұрлықтың барлық белгілерін
қамтиды және сонымен қатар жалпы ұрлық ұғымына да, оның жекелеген
нысандарына да тән емес белгілерді де қамтиды.
Баяндалғанды ескере отырып, алаяқтық – құқыққа қарсы, алдау немесе
сенiмге қиянат жасау арқылы пайдакүнемдік пиғылмен кінәлінің немесе басқа
адамдардың пайдасына оны қайтарусыз пайдалану мақсатында бөтен мүлікті
иемдену немесе көрсетілген жағдайларда бөтен мүлікке құқықты алу деген
қорытынды жасауға болады.
Алаяқтық ұғымына осылайша анықтама беру иерархиялық бірізділікті
құруға мүмкіндік береді, оның буындары: ұрлықтың жалпы ұғымы (ҚР ҚК 175-б.
ескертудің 1-б.), қылмыстық екі дербес түрін қамтитын алаяқтықтың жалпы
ұғымы (ҚР ҚК 177-б. 1-б):
а) бөтен мүлiктi алаяқтықпен ұрлау;
б) бөтен мүлiкке құқықты алаяқтық арқылы алу болып табылады.
Ресей ғалымы Б.В. Волженкин осы пікірді ұстанады [7, 36-б.].
Осы екі қылмыстың жалпы белгілері – объект, қылмыстық, қол
сұғушылықтың әдісі, кінә және субъект.
Зат пен объективті жақтың сипаттамасында елеулі айырмашылықтар бар.
Объект – бұл бір нәрсеге бағытталған қылмыстық іс әрекет. Қылмыс құрамы
элементтерінің бірі ретінде объектінің рөлі оның әлеуметтік-саяси мәнін
және қоғамдық қауіпсіздік дәрежесін айқындауда объективтік және
субъективтік белгілерінің қол сұғушылық пен құрамның жасалуында көлемі мен
мазмұнын бекіту өтер зор.
Біздің ойымызша, алаяқтықтың тікелей объектісі мен затын зерттемес
бұрын осы түсініктердің жалпы теоретикалық және құқықтық негіздерін
белгілеу қажет.
Бұл үшін өзіндік әдісті әзірлеу керек, ол қаралатын мәселенің өзіндік
көзқарасын негіздеуге мүмкіндік береді. Алдымен заңнамалық ережелердің және
әртүрлі теоретикалық бағыттағы қылмыс объектісі жалпы түсінігінің мазмұны
туралы мәселесі бойынша шығыс бағалау өлшемдерін баяндау керек.
Шартты түрде ол өлшемдерді төрт топқа бөлуге болады. Олар:
1) философиялық (гносеологиялық)
2) аксиологиялық (құндылықты)
3) әлеуметтік (материалдық)
4) заңды (формальды)
Осыларды толығырақ қарастырайық.
Қылмыс объектісінің түсінігінде негізгі маңыздысы объект термині.
Заң ғылымы объектінің дербес санатын әзірлемейді, ал философиядағы мәнін
қолданады. Кез келген анықтама көрсетілген құбылыстың барлық жағын ашу үшін
жеткіліксіз болады. Қылмыстың объектісін зерттеу үшін маңызы бар,
гносеология тұрғысынан объектінің белгілерін көрсетейік:
а) объект – бұл объективтік ақиқаттың бәрі емес, ал тек субъектімен
қарым-қатынасқа түскен оның белгілі бір саласы ғана;
б) объект – бұл күрделі, бір текті және бір өлшемді құбылыс;
в) нақты ақиқат объекті болмысының шығу нысаны осы кеңістікте белгілі
уақыт кезеңінде объектінің болмысын іске асырудың үстем болатын әдісі
ретінде түсіндірілетін жағдайы болып табылады.
Объектінің осы қасиеттерін есепке ала отырып, күмәнсіз жағдайлар
мыналар: субъектінің кез-келген қылмыстық әрекеті (жүріс-тұрысы бет алысы)
әрқашанда белгілі ішкі фактіге шындық феноміне ықпал етеді. Басқа сөзбен
айтқанда қылмыс әрқашанда бір нәрсеге бағытталып, затталады.
Қылмыс объектісінің заттық (материалдық, заттық) сипатын орнату үшін
қылмыстар қол сұғатын сол шындық феномдерінің сапалы сипаттамасын ашу
қажет.
Аксиология тұрғысынан қылмыстық заңмен қорғалатын объектілер ең жалпы
түрде құндылықты (байлықты) көрсетеді.
Е.І. Қайыржанов өзінің бұрынғы еңбектерінде құқықтық құндылық теориясы
– бұл өзіндік база және нормативтік мектептің өзегі деп көрсеткен
[8, 122-123-б.]. Әрине бұл өте маңызды сипаттама екені даусыз, бірақ қылмыс
объектісінің маңыздылығын түсіндіру үшін осындай сипаттама жеткіліксіз.
Өйткені құндылық дегенімз – бұл тек заттар ғана емес жеке дербес өмір
сүретін, ал заттардың сапасы ... [9, 5-б.]. Құндылық кез-келген нәрсе
болып табылады.
Қылмыстық құқық тек барлық қоғамға маңызды орнықты әлеуметтік
құндылықтарды қорғайды [10, 101-105-б.].
Заңды аксиологияда құндылықтардың екі түрі ажыратылған: мақсатты
құндылықтар және қаражат құндылықтары. Бұл ретте мақсатты құндылықтар
қаражат құндылықтардан бірінші болады және оларды оқшаулап тұрады. Құқық
(құқықтық нормалар, субъективтік құқықтар және заң міндеттері, құқықты
қарым-қатынастар және басқа да заң институттары) аспапты құндылықтар,
өйткені оның құндылығы қоғамда жоғары тәртіп құндылықтары болып табылады
[11, 187-б.].
Демек, аксиология көзқарсынан қылмыстық құқықпен қорғалатын орнықты
әлеуметтік құндылықтар құқықты, оның ішінде қылмыстық-құқықты реттейтін
мақсаты болу керек. Осыдан қылмыстың объектісінде құндылықтар-мақсат
белгілері болу керек деген туындайды.
Қылмыстың негізгі материалдық белгісін сипаттайтын әлеуметтік құбылыс
ол қоғамдық қауіп. Ол ең алдымен қылмыстық заңда көзделген яғни күзетілетін
объектіге (құндылыққа) елеулі зиян келтіру әрекетін жасау. Сондықтан да
қылмыстың объектісінде қылмыстық іс әрекеттің жалпы қол сұғушылықтың
қоғамдық қауіпі айдан анық көріну керек.
Заң тұрғысынан қылмыстық-құқықтық қорғаудың объектісі айналадағы
ақиқаттың кез-келген құбылысы болмайды, ал тек қылмыстық заңмен қорғалатын
және оларға қатысты қылмыстық қол сұғушылық жасалатын ғана объектілер
болады. Қылмыс объектілерінің көбі Қылмыстық кодексте нормативті түрде
көрсетілген. Бірақ қылмыстық-құқықтық қорғалатын объектілерге жатқызылған
құндылықтар тек қылмыстық-құқықтық құралдармен қорғалмайды. Құндылықтарды
көбі әртүрлі құқық салаларының нормаларымен де қорғалады, сондықтан
қылмыстық құқық қорғайтын санатқа жататын белгілі құндылықтардың кез-
келгеніне қол сұғушылық жасалуы тек қылмыстық заңмен қаралмайды. Қылмыстық
заңмен осы заңда көзделген және объектілерге қауіпті қол сұғушылық
тудыратындар ғана қаралады.
Қарастырылған өлшемдіктер үнемі нақтыланып отырады, тек қана бір
қалыпты бір жақты болмайды. Алайда қылмыс объектісінің түсінігі құндылық-
мақсатты көздейтін және оның қорғалуына қоғам мүдделі болу керек. Адамға
зиян келтіруде кез-келген қол сұғушылықтың қоғамдық қауіпінің маңыздылығы
құрау керек.
С.С. Модабаевтің қылмыс объектісі – қылмыстық заңмен қорғалатын
адамның, қоғамның және мемлекеттің (ұлттық қауіпсіздік) қауіпсіздігі, оған
қылмыс жасауының нәтижесінде зиян келтіруі мүмкін деген пікірімен келісеміз
[12, 78-б.].
Әдетте қылмыс объектісінің белгілері Қазақстан Республикасы ҚК Ерекше
бөлімінің құрылымында тиісті құрамның орналасуына қарай белгіленеді.
Алаяқтық туралы норма Қазақстан Республикасы ҚК Меншікке қарсы қылмыстар
атты 6-тарауында орналасқан. Қазақстан Республикасының қазіргі қылмыстық
құқығында меншік аса маңызды құқықты қорғалу объектілердің біріне жатады.
Меншікті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау – Қазақстан Республикасы
Қылмыстық кодексінің міндеттерінің бірі (2-бап, 1-бөлігі).
Қазақстан Республикасы ҚК қорғалуына жататын әлеуметтік байлықтар, мүдделер
және құндылықтар тізбегіне меншікті қорғауға екінші орын берілген, яғни
адам мен азаматтың құқықтары, бостандықтары және заңды мүдделерінен кейін
меншікті қорғау құқық қорғау объектілерінің аса маңыздысы болып табылатынын
атап өтейік.
Қылмыстық құқықта меншікке қатысты бет алысы аса көкейкесті маңызды,
сондықтан оның ғылыми түсінігінің қоғамдық қауіпті қол сұғушылық дербес
топтың объектісі ретінде қарастырылуы да өте маңызды.
Қылмыстық құқықта меншік түсінігі туралы мәселе пікір сайыстыққа
жатады. Меншікке қарсы қылмыстар туралы ілімдер шеңберінде қол сұғушылықтың
тиісті әр түрінің негізгі объектісі ретінде меншікке деген үш қөзқарас
қалыптасты:
1) меншік экономикалық қатынастар ретінде;
2) меншік құқықтық құндылық ретінде (меншік құқығы субъективтік
түсінікте ) [13, 18-б.];
3) меншік экономикалық қатынастар және меншік құқығы ретінде [14, 12-
б.].
Қазіргі қылмыстық құқықта ұрлаудың объектісіне жаңа әдістеме, түсінік
қалыптасты. Айта кететін болсақ, А.Г. Безверхов ... нарықтық экономикада
қалыптасқан мүліктік құқық тәртібін, мүліктік салада жасалатын қылмыстардың
объектісі туралы бұрынғы түсінікті қайта ойластыру керек - деп көрсетеді.
Ең алдымен ол өзінің мазмұнымен барлық мемлекеттің және қоғамның
экономикалық негізін қамтый алмайды, ал екіншіден – тек меншіктің
субъективтік құқығымен шектеледі. Әрине қаралатын қылмыстар және олардың
объектілері жаңа әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайларда қол
сұғушылықтың нақты мәнін көрсететін атау алу керек [15, 47-б.]. Ұрлаудың
объектісі ретінде автор мүліктік қатынастарды айтады, олардың негізінде
меншік құқығының көмегі арқылы, басқа (шектелген) заттық құқық,
міндеттілік құқық, басқа құқықтық нормалар (мысалы мұрагерлік құқық)
құқықтық регламенттеуді алып тиістілігіне қарай және мүліктік байлыққа
көшуі бойынша нақты қатынастар құрып, мүліктік құқық қатынастар болады
[16, 5-б.].
Біздің ойымызша, ұрлаудың жалпы алаяқтықтың объектісінің анықтамасы
мынадан шығу керек:
1) егер объекті зиян келтірілген (немесе зиян келтіруге қауіп төніп
тұрған) қатынас болса, онда ұрлаудың объектісі меншік қатынастармен
түбегейлі емес екенін мойындаумыз керек, өйткені заңда Қазақстан
Республикасы ҚК 175-бабының 1-ескертпесінде ұрлау барысында залал меншік
иесіне ғана келтірілмейді, сонымен бірге мүліктің иеленушісіне залал
келтіреді;
2) қылмыс объектісін құрайтын қатынастар қол сұғушылық затында
материалданады, затталады деп санасақ, онда осындай заттың алаяқтық
құрамына мүлікке құқық ретінде осы қылмыс объектісін меншік қатынастармен
шектемейді.
Меншікке қарсы қылмыстың, соның ішінде алаяқтықтың объектісі мүліктік
қатынастар деп мойындайтын кейбір ғалымдардың (А.Г. Безверхов және т.б.)
пікірін қолдаймыз.
Мүліктік қатынастар – бұл экономикалық байланыстардың ерекше саласы,
онда меншік иегерлерінің құқықтары мен мүдделерімен бірге, қолданатын
мүліктің иегерлері болмаса да, басқа көптеген мүліктік қатынастар
қатысушылары, адамдары бар. Нарықтық қатынас жағдайында мүліктік қылмыстың
қауіптілігі мынадай: нарықтық экономиканың жұмыс істеуінің базалық
қағидаларына (меншікке қол сұғылмаушылық, шарттың және мүліктік айналымның
бостандығы) жол бермеуі, елімізде өркениетті нарық шаруашылығын құруға
кедергі жасап және нарық реформасының нәтижесінде қалыптасқан мүліктік
құқық тәртібінің негізін жояды [17, 19-б.].
Алаяқтық объектісінің мазмұны осы қылмыстың затымен, қылмыс құрамының
белгілерімен тікелей байланысты, заң шығарушы оларға конститутивті мағына
берді. Алаяқтықтың заты мүлік және оны иелену құқығы екені белгілі.
Алаяқтықтың заты мүліктік деген түсінік ғылымда бір мәнді емес. Кейбір
авторлар (И.С. Тишкевич, А.К. Иркаходжаев, В.А. Владимиров, Ю.И. Ляпунов)
ұрлаудың заты шаруашылық-экономикалық маңыздылығы, бағасы бар мүлік деп
санайды. Ал басқа ғалымдар (Г.В. Шелковин, Л.Андреева, Б.В. Волженкин) осы
белгілермен қатар ұрлаудың заты болып шығатын мүліктің пайдалы қасиеттері,
адамдардың қажеттілігін қанағаттандыратын қабілеттігі бар екенін атап
көрсетеді. Авторлардың үшінші тобы (Ю.В. Кригер, Г.А. Кригер) көрсетілген
белгілерден басқа, ұрлаудың заты ретінде мүлік материалды болып
табылатынын, меншік қатынастарының болуын көрсетеді.
Біздің нәтижелерді 70-жылдардың басында Г.Н. Борзенков қарастырған
алаяқтық затын зерттеу қорытындыларымен салыстырғанда алаяқтарды
қызықтыратын сол баяғы ақша екенін байқадық. Басқа жағдайларда біз шығарған
нәтижелер Г.Н. Борзенковтың нәтижелерінен айтарлықтай айырмашылығы бар [18,
15-б.]. Біздің пікірімізше бұл біріншіден нарықтық қатынас жағдайларында
еркін азаматтық айналымға бұрын болмаған жаңа заттар мен объектілер енді.
Олар шетел валюталары, шетел валютадағы бағалы қағаздар, әртүрлі түрдегі
жылжымайтын мүліктер, ақша шоттарын манипуляциялау осылардың барлығы жаңа
ұрпақ алаяқтарына тартымды.
Жалпы заңгерлердің көбі ұрлаудың заты меншік қатынасымен қамтылған
тұтыну құны және бағасы деп түсіндіреді, ал оны құқықты емес адам алып
қойса немесе иеленіп алса меншік қатынастарына зиян келтіреді. Бұл ретте
мүліктің міндетті белгілері ретінде тұлғалық, экономикалық және құқықтық
белгілері көрсетіледі.
Алайда қылмыстық құқықта мүліктің түсінігі жөнінде басқа да
ой-пікірлер айтылған. Н.Г. Иванов ... азаматтық заңнама
материалдық мүлікке материалдық әлемнің заттарын ғана емес және оған деген
құқықты да жатқызады. Осыған орай қылмыстық құқық: мүлікті бұрынғыша
материалдық тұлғалық субстанция деп есептейміз, онда бұл жағдайды қылмыстық-
құқықтық фикция деп тану керек, болмаса азаматтық-құқықтық түсіндірмеге
қосылып, онда тиісті түрде алаяқтық және қорқытып алушылық туралы баптардың
редакциялауын қайта қарау керек [19, 54-б.].
Осы ретте құқықта бір түсінік бірдей мағына беруі аса маңызды.
Алаяқтық пен қорқытып алушылықты, мүлік пен мүлікке құқықты қарсы қойып
салыстырудың өзі бір жаңалық екеніне күмән жоқ. Біздің ойымызша алаяқтық
пен қорқытып алушылық туралы баптардың 1-бөлігінен мүліктік құқықты беруді
алып тастау керек, өйткені ол мүлік деген түсінікпен қамтылады. Қылмыстық
кодексте Меншікке қарсы қылмыстар атты тарауының нормаларында
қолданылатын түсінікте мынадай анықтама беру дұрыс болатын шығар: Осы
Кодекстің баптарында мүлік – бұл ақша мен бағалы қағаздар және басқа мүлік
оның ішінде мүліктік құқықтар [20, 91-б.].
Осыған байланысты мүлікке құқық түсінігінің мәнін және оның мүлік
түсінігімен ара қатынасын анықтап беру керек.
Мүлік, мүліктік құқық және мүлікке құқық түсініктерінің ара
қатынасы туралы мәселенің өзектілігін оларды айыру қажеттілігіне ғана
байланысты емес, сонымен бөтеннің мүлкін ұрлау немесе бөтеннің мүлкіне
құқықты алу құрамындағы сәйкес үйлесімділігі негізділігіне байланысты
болады [21, 156-б.].
Алаяқтық құралы ретіндегі мүлікке құқық ғылымда әртүрлі түсіндіріледі
[22]. Демек, Г.Н. Борзенков бұған қатысты былай дейді: Егер мүлікке құқық
дегенде толық көлемдегі меншік құқығын білдіретін болса, онда бұл туралы
еске түсіру қылмыстың аяқталу сәтін нақтылауда ғана мәнге ие [23].
З.А. Незнамова мүлікке құқықты меншік иесінің белгілі бір
өкілеттіктерін қамтитын заңды санат ретінде тұжырымдайды, яғни оған тиесілі
мүлікке иелік ету, оны пайдалану және басқару құқықтары. Бұл орайда, ол
мүлікке құқық мүліктік құқықтар деген ұғыммен бір мағынада еместігін
болжайды. Соңғысы меншікке қарсы бір қылмыстың ғана құралы ретінде алынуы
мүмкін – алдау немесе сенімге қиянат жасау арқылы мүліктік зиян келтіру
[24].
А.Ю. Чупрова мүлікке құқықты осыған ұқсас түсінеді, ол оның міндетті
белгісі ретінде осы құқықты құжатпен ресімдеуді қосады. Ол мүлікті
белгілі бір көлемдік әлпеті жоқ, көзбен немесе дене сезімділігі көмегімен
қабылданбайтын мүлік ретінде анықтайтындығына назар аударған жөн [25].
Біздің пікірімізше, бұл дұрыс деп танылуы тиіс емес, мүлік
ұғымы ұрлық нысандары мен түрлері шегінде бір қалыпты түсіндірілуі тиіс.
О.Ф. Шишов мүлікке құқықты оны иеленіп алуға құқығы ретінде талқылады және
мысал ретінде банктегі салымды алуға жинақтау кітапшасын, несие берушіден
ақша алу үшін борыштық қолхатты келтірді [26].
Ю.И. Ляпунов мүлікке құқық ұғымына толыққанды анықтаманы берместен, ол
бекітілуі мүмкін құжаттардың түрлерін санамалайды: өсиетхатта, сақтандыру
полисі, сол немесе өзге құндылықтарды алуға сенімхат, бағалы қағаздардың
әртүрлі түрлері (атаулы және ордерлік) [27], оның пікіріне
А.Н. Игнатов та қосылады [28].
Б.В. Волженкиннің пікірінше, ...алаяқтық кезінде мүлікке құқықты алу
заңсыз әдіспен меншік иесінің басқа мүлікке жекелеген заңды күштерін ғана
емес, мүліктерді талап ету құқықтарын сатып алумен байланысты болуы мүмкін:
банктегі салымдар, қолма қол ақшалар, құжатсыз бағалы қағаздар, кепілге
қойылған мүлік және т,б, [29, 23-б.]. Бұл ұстанымды В.И. Лесняк та ұстанады
[30, 11-б.].
Алаяқтықтағы мүліктерге сипаттама бере отырып Л.В. Григорьева былай деп
жазады: Мүліктік сипаттағы құжаттар дегеніміз мүлікке құқықтың материалдық
көрінісі болып табылады: жинақ кітапшасы, сенімхаттар, түбіртектер,
жетондар, пластикалық несие карточкалары [31, 16-б.].
В.Д. Ларичев және Г.М. Спирин былай деп атап өтеді: Бөтен кісінің
мүлкіне құқықты сатып алу багаж түбіртектеріне, тауар чектарына,
жетондарға, нөмірлерге, мүліктерді алу құжаттарына және т.б. ие болу арқылы
жүзеге асырылуы мүмкін. [32, 60-61-б.].
Мүлікке құқыққа қатысты айрықша ұстанымды А.И Бойцов ұстанады.
Алаяқтықты заңды түрде анықтау ...объект бойынша алаяқтықтың екі түрін
атап көрсетуге мүмкіндік беретіндігін атап өтеді (дәл объекті бойынша,
құрал бойынша емес!) - меншік қатынастарына қол сұғатын бөтен кісінің
мүлкіне алаяқтықпен иелік ету және басқа заттай қатынастарға қол сұғатын
бөтен кісінің мүлкіне құқықты алаяқтықпен иемдену (шектелген заттай
құқықтар [33, 317-б.].
Бұл орайда заттай қатынастар мынадай сипаттарға ие болуы мүмкін ...
меншік құқығына негізделген қатынастар сипаты сияқты, бөтен адамның мүлкіне
шектелген құқықтар шеңберіндегі көрініс тапқан заттай-құқықтық қатынастар
сипаттарға. Біріншілерінің жеңіліске ұшырауы меншік иесінің заңсыз
ауысуын болжайды., бұл меншік иесі қорынан алаяқтың мүлікті алып қоюы
кезінде болады. Заттай құқығы шектелген субъектіден мүлікті алаяқтықпен
алып қою кезінде меншікке қатысты негізі ештене өзгермейді, өйткені мұндай
мүлікке меншік құқығы бұрынғы меншік иесінде сақталып қалады. Әдетте
мұндай зат құқығы мүлік меншік иесі қорында қалатындай бір адамнан басқа
адамға құқыққа қайшы түрінде ауысады [33, 318-б.].

Осылайша, ғылымдағы мүлікке құқық деген ұғымға барлық пікірлер
қағидатты түрде бір бірінен ерекшеленетін үшеуге қиюластырылуы мүмкін.
Біріншісі, меншік иесінің заңды күштері ретіндегі түсіндірілуімен (мүлікке
иелік ету, пайдалану және басқару бойынша заңды күштер); екіншісі мүлікке
құқық ұғымына мүлікті талап ету құқығын да қамтиды (соңғысын, шындығында,
әр түрлі түсінуге болады); үшіншісі мүлікке құқықты шектелген зат құқығы
иесінің құқықтарымен теңдестіріледі.
Біздің пікірімізше, екінші көзқарастың анағұрлым артықшылығы бар.
Мүлікке құқық – бұл қандай да бір нысанда көрініс табатын (құжат немесе
материалдық дүние құралы нысанындағы), мүліктің меншік иесінің немесе заңды
иесінің осы мүлікке қатысты құқығы. Мүлікке құқық ұғымына келетін нақты
құқықтар тізбесі кінәліге нақты мүлікті өз пайдасына немесе басқалардың
пайдасына аудартуға мүмкіндік беретіндей соншалықты кең болуы мүмкін деп
көрсетіледі [34, 252-257-б.].
Алаяқтық объектісі және құралы ұғымының құқықтық және жалпы теориялық
негіздері мәселелерін қарастырып зерттеу тақырыбына маңызды болатындай бір
қатар қорытындылар шығару керек.
1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 177-бабы нормаларының
тұғырсыздығында бөтен мүлікке құқық ұғымының болуы қылмыскерлердің
әрекеттерін қате айқындауға алып келуі және алаяқтыққа қастандық жасаған
кезде оған алаяқтықтың аяқталған құрамы ретінде баға беруі мүмкін. Мәселен,
жетондарды ұрлаған кезде қылмыскер басқаның мүлкіне құқықты алып қойған,
бірақ заттың өзін әлі алып қойған жоқ сияқты. Егер жәбірленуші дер кезінде
есін жиып, қылмыстық пиғылдардың жолын кесуге шаралар қолданады деп
болжайтын болсақ, алаяқтық жасауға қастандық жасаған сияқты болады. Егер
орын алған алаяқтықтың диспозициясы жағынан қарасақ, онда алаяқтықтың
аяқталған құрамы болады.
Осыған байланысты, біз төменде Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің 177-бабы нормасының диспозициясынан бөтен мүлікке құқық ұғымын
мынадай қорытындылар негізінде алып тастауды ұсынамыз: біріншіден, осы
ұғымның дұрыс еместігінен.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес мүлікке құқық
заңды негіздерде туындайды. Ал алдаумен жанасқан мәміле заңсыз және күші
жоқ болып табылады және оны жасасқан сәттен бастап та қолданылмайды.
Сондықтан, қылмыс жасау арқылы мүлікті басқаруға және оны пайдалануға
заңды құқықты сатып алу мүмкін емес. Бұл құқық заңды иесінде қала береді.
Екіншіден, алаяқтық дегеніміз ұрлау нысаны болып табылады, бұл заңда
көрсетілген. Ұрлау ұғымы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде
беріледі. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 175-бабының
ескертпесіне сәйкес (олар кең түсіндіруге жатпайды) мүлікке құқықты
иеленіп алу сияқты белгі жоқ. Алаяқтықты анықтау кезінде мүлікке құқықты
иеленіп алу деген ұғымды ұрлау деген ұғыммен қатар пайдалану мүмкін
емес, өйткені алаяқтықтың ұрлау нысаны ретінде ғана емес, ұрлау шегінен
тыс дербес қылмыс ретінде де көрініс табуын болжайды. Мысалы, қорқытып
алушылық. Бұл ұрлық деген ұғымның заңды түрдегі анықтамасына қайшы келеді.
2. Қылмыс объектісі мәселелерін оның аксиологиялық (құндылық) және
материалдық (әлеуметтік) белгілері шегінде зерттеу қоғамдық қатынастар да
(құқықтық қатынастар), субъективтік құқықтар да, адам да қылмыстың жалпы
объектісі ретінде қарастырылуы мүмкін емес деген қорытындыға келуге
мүмкіндік береді.
3. Қазақстан Республикасының қолданыстағы ҚК-де қылмыстық-құқықтық
қорғаудың жалпы объектісі қылмыстық заңмен қорғалатын мүдде деген
терминмен берілген. Қылмыс объектісіне құқық қорғау мүддесі (құқықтық
игілік) ретінде сипаттау оның мазмұнын күшейтуге жеткіліксіз, өйткені кез
келген сыртқы дүниенің феномені игілік болуы мүмкін. Қоғам мен мемлекеттің
қауіпсіздігі құқық қорғау мүдделерінің (құқықтық игіліктердің) заттай
(материалдық) негізі болып табылады. Бұдан қылмыс объектісі – бұл қылмыс
нәтижесінде зиян келтірілетін және келтірілуі мүмкін жеке тұлғаның,
қоғамның және мемлекеттің қылмыстық заңмен қорғалатын қауіпсіздігі (ұлттық
қауіпсіздігі).
4. Қазақстан Республикасының ҚК-і 177-бабының бірінші бөлігінде бөтен
мүлікке құқықты деген сөздерді алып тастау ұсынылады, өйткені ол біздің
ұсынған Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 175 бабына ескерту
редакциясында бөтен мүлік деген ұғыммен қамтылатын болады.
5. Қазақстан Республикасы ҚК-нің 175-бабы ескертпесінің 1-бөлігі
мынадай сөздермен толықтырылсын: Бөтен мүлік дегеніміз тек жылжитын және
жылжымайтын мүлік қана емес, кедергісіз басқаның құндылықтарын алуға құқық
беретін құжаттар мен заттар.
Алаяқтықтың қылмыстық-құқықтық мәні мүлікке қарсы қылмыстар үшін
жауапкершілікті қарастыратын тарауға байланысты. Осыған орай алаяқтықтың
бастапқы объектісі меншік қатынастары болады.
1994 жылғы 27 желтоқсандағы (соңғы өзгерістермен және толықтырулармен)
Қазақстан Републикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім) 188-бабының мәні
бойынша меншік заңдық санатқа жатады, өйткені ол мүліктің меншік иесі
мен қоғамның барлық қалған мүшелері (меншік иелері емес) арасында оған
тиесілі мүлікті иеленуге, пайдалануға және иелік етуге байланысты олардың
арасында туындайтын құқықтық қатынас. Осы иелену, пайдалану және иелік ету
құқықтары меншік қатынастарының мәнін құрайды. Меншіктің барлық
нысандарының тең болуына байланысты алаяқтықтың тікелей объектісі болып
жеке, мемлекеттік, коммуналдық және т.б. меншік болуы мүмкін деп қорытуға
болады.
Алаяқтық жасай отырып, кінәлі бұзатын адамның меншік құқығы ҚР АК 188-
бабында оған тиесілі мүлікті иелену, пайдалану, иелік ету құқығы ретінде
айқындалған. Осыны ескере отырып, кез келген алаяқтықтың қажетті белгісі
кінәліде ол ие болған мүлікке қатысты құқықтың немесе ол алған мүлікке
құқықтың жоқтығы болып табылады деген қорытынды жасауға болады. Олай
болмаған жағдайда бөтен мүлікке пайдакүнемдік қол сұғушылық туралы айтуға
болмайды. Осылайша тек бөтен мүлік немесе бөтен мүлікке құқық қана
алаяқтықтың мәні бола алады. Басқаша айтқанда, алаяқтықтың мәні екі түрлі.

Мүлік ұрлық ұғымына анықтама беруде орталық орындардың біріне ие
болады, себебі ол ұрлықтың барлық нысандарының, оның ішінде алаяқтықтың
мәні рөліне тұрады. Бұл мән-жай Бөтеннің мүлкін заңсыз иемдену жөніндегі
істер бойынша сот тәжірибесі туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының
2003 жылғы 11 шілдедегі № 8 (2003 жылғы 19 желтоқсандағы өзгерістерімен)
нормативтік қаулысында ұрлықтың және меншікке қарсы өзге қылмыстардың мәні
бөтен, яғни кінәлінің меншігіндегі емес мүлік болып табылады деп
көрсетілген [35].
Ұрлықтың басқа нысандары сияқты алаяқтықты мүліктік қылмыстарға
жатқызу кездейсоқтық емес.
1994 жылғы 27 желтоқсандағы (соңғы өзгерістермен және толықтырулармен)
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім) 15-бабына сәйкес
мүліктік игіліктер мен құқықтарға (мүлікке) заттар, ақша, оның ішінде шетел
валютасы, бағалы қағаздар, жұмыстар, қызметтер, шығармашылық зияткерлік
қызметтің объектіленген нәтижелері, фирмалық атаулар, тауар белгілері, және
бұйымдарды жекелендірудің өзге де құралдары, мүліктік құқықтар және басқа
да мүлік жатады. Қарастырылып отырған қылмысқа қатысты мүлікке заттар,
ақша, бағалы қағаздар, мүліктік құқықтар жатады. Біз ұрлық мәні ретінде
мүлік міндетті түрде жекелік, экономикалық, заңгерлік қасиеттерге ие деп
есептейтін авторлардың пікірін бөлісеміз [36, 255-б.].
Осылайша мүлік әрқашан материалдық, атап айтқанда материалдық дүниенің
бөлігі болып табылатын, яғни заттың белгілері бар алаяқтық мәнін білдіреді.
Осыған байланысты отандық қылмыстық құқық ғылымы үшін дәстүр бойынша
ақпарат, идеялар, көзқарастар, адам санасының көріністері мүліктік қылмыс
ретінде алаяқтықтың мәні бола алмайды [37, 92-б.]. Қазіргі дәстүр бойынша
алаяқтық арқылы зияткерлік меншікті ұрлау туралы астарлы мағынада, мысалы
ҚР ҚК 184-бабында жауапкершілік бекітілген плагиатты еске алып қана айтуға
болады. Егер адамның зияткерлік қызметінің нәтижелері меншік белгілеріне ие
бола алса, онда зияткерлік меншік те ұрлық, оның ішінде алаяқтық мәні бола
алады деп логикалық пайымдауға толық болады. Осыған байланысты біз Л.В.
Григорьеваның пікіріне түсіністікпен қараймыз, ол алаяқтық мәніне
зияткерлік меншікті де жатқызады [31, 12-б.].
Қылмыстық құқық теориясында мынадай пікір тараған, оған сәйкес белгілі
бір экономикалық құндылыққа ие зат қана ұрлық (оның ішінде алаяқтық) мәні
бола алады. Ұрлық мәнінде, ең алдымен, тұтыну құны, яғни өзінің материалдық
немесе рухани қасиеттерімен адамның қажеттіліктерін қанағаттандыруға
қабілетті тұтыну құнына ие болуы керек деген ой келеді. Егер материалдық
әлемдегі зат адамның белгілі бір қажеттіліктерін қанағаттандыра алмаса,
онда ол қажетсіздігіне, қажет етілмеуіне байланысты қылмыстық қол сұғушылық
мәні де бола алмайды деп толық пайымдауға болады.
Талданып отырған мәселе бойынша біз ұрлық мәні болып тұтыну
қасиеттеріне адам еңбегі сіңген, заттанған (айырбас құны) тек материалдық
дүниенің заттары ғана емес, объективтік құны бар, адам еңбегімен пайда
болмаған (мысалы табиғи күйдегі жабайы жануарлар) заттар ұрлық мәні болады
деген ғалымдардың пікірімен бөліспейміз [38, 194-б.]. Біз материалдық
дүниенің адам еңбегіне негізделген заттары ғана ұрлық мәні бола алады деп
көрсететін авторлардың ұстанымын қолдаймыз [39, 93-б.].
Алаяқтық мәнінің міндетті белгілеріне (жеке және экономикалықтан
басқа) заңдық белгі де жатады. Оның мағынасы мұндай зат болып тек бөтен
мүлік, яғни кінәлінің меншік құқығына тиесілі емес мүлік немесе бөтен
мүлікке құқық қана бола алады. Бұл ретте кінәлі жеке өзінікі ретінде бұл
мүлікке шынайы да, болжанатын да иелік ету құқығы ие емес екенін айта кету
маңызды, себебі бұл мүлік басқа адамның меншік құқығында. Басқаша айтқанда,
бұл мүлік кінәлі үшін бөтен болуы тиіс. Өзінің мүлкін ұрлау меншік
қатынастарын бұзбайды.
Келтірілген ережелерден қорытынды шығара отырып, алаяқтықтың мәні
–заттар, ақша, бағалы қағаздар, шикізат, материалдар және қылмыс бұзатын
меншік қатынастары болатын тұтыну құны бар басқа мүлік екенін байқауға
болады.
Жылжитын да, жылжымайтын мүлік те алаяқтықтың мәні бола алады. Егер
өзінің объективтік қасиеттері бойынша жылжымайтын мүліктің кейбір түрлері
іс жүзінде ұрлана алмайтын болса, мысалы пәтер, жер учаскесі және т.б.,
оларға алаяқтық қол сұғушылықтар кезінде кінәлі адам бөтен мүлікке меншік
құқығын алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен алады. Нарықтық
қатынастардың ерекшеліктерін ескере отырып, біз бірқатар оқиғаларда
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін пайдаланылатын мүліктік кешендер
ретінде жеке кәсіпорындар алаяқтықтың мәні бола алады деген авторлардың
көзқарасын бөлісеміз [40, 243-б.].
Азаматтық айналымнан алынған мүлік алаяқтықтың мәні бола алмайды.
Сондықтан, егер айналымы қоғамдық қауіпсіздіктің және халықтың денсаулығы
үшін қауіп төндіретін мүлік (қару-жарақ, жарылғыш заттар, радиоактивтік
материалдар, есірткі құралдары, психотроптық, күшті әсер ететін немесе улы
заттар) ұрланса, онда бұл әрекет мүліктік қылмыс ретінде емес, қоғамдық
қауіпсіздік пен қоғамдық тәртіпке немесе халықтың денсаулығы мен
адамгершілікке қарсы қылмыс ретінде сараланады.
Заттың құндылығының көрінісі оның құны, ақшалай бағасы болатыны
белгілі. 1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің (Жалпы бөлім) (соңғы өзгерістермен және толықтырулармен)
127-бабына сәйкес ақша Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында
көрсетулі құн бойынша қабылдауға міндетті заңды төлем құралы болып
табылады. Сондықтан ақша (ұлттық және шетел валютасы) және бағалы қағаздар
(облигациялар, вексельдер, чектер, сертификаттар, акциялар, көрсетушіге
банктік жинақ кітапшалары және т.б.) да алаяқтықтың мәні бола алады. Біз
зерделеген қылмыстық істер бойынша алаяқтық көріністердің жалпы санынан 70%
оқиғасында алаяқтар жәбірленушілердің ақшаларын иемденген.
Қолма қол емес ақша мен банктік салымдардың құқықтық табиғаты бойынша
тұтастық жоқ болуына қарамастан, кінәлі адам жасай отырып, бөтен мүлікке
құқықты иемденетін алаяқтықтың мәні ретінде қолма қол емес ақшаны және
банктік салымдарды танитын авторлардың пікірін біз бөлісеміз [7, 21-22].
Құжаттық емес бағалы қағаздарды (ҚР Аазаматтық кодексінің 129-б.)
алаяқтықпен иемденіп алуға (көбіне электрондық есептеу техникасын пайдалана
отырып) қатысты мәселе де осыған ұқсас шешілуі тиіс, өйткені олардың
көмегімен ерекше түрде азаматтық қатынастарға қатысушылардың мүліктік
құқықтары бекітіледі.
Алаяқтықтың мәні ретінде мүлікке құқық қылмыстық-құқықтық теорияда әр
түрлі түсіндіріледі. Мысалы З.А. Незнамова мүлікке құқық мүліктік
құқықтармен сәйкестендіріле алмайды деп есептейді. Мүлікке құқық – бұл
заңдық санат, оған меншік иесінің белгілі бір өкілеттіктері, яғни өзіне
тиесілі мүлікті иелену, пайдалану және иелік ету құқығын қамтиды [41, 245-
б.].
Л.Д. Гаухман, Е.В. Максимов және басқалар меншік иесінің заңдылығын,
жедел басқару құқығын, сондай-ақ міндеттемелік құқықтарды, авторлар мен
өнертапқыштардың сыйақыға құқығын, мұрагерлік құқықты қоса алғанда, мүлікке
құқықты әр түрлі мүліктік құқық деп түсінеді [42, 21-22 б.]. Алаяқтықтағы
мүлікке құқық қылмыс мәні болып табылмайды, ол қылмыстың аяқталған сәтін
анықтаушы функциясын атқарады деген пікір орын алған [43, 244-б.].
Біздің ойымызша, мүлікке құқықты алаяқтық жолмен алу меншік иесінің
немесе мүлікке қатысты заңды иесінің құқықтарын не мүлікті талап ету
құқығын кінәлінің алдау немесе сенімге қиянат жасау арқылы алаяқтық жолмен
алуын білдіреді. Мүлікке құқық түсінігінің келтірілген анықтамасы ережені
негіздеуге мүмкіндік береді. Оған сәйкес қолма қол емес ақша,
құжаттандырылмаған бағалы қағаздар, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.