Қиял жөнінде түсінік
Жоспары:
1.Қиял жөнінде түсінік.
2.Қиялдың физиологиялық негіздері.
3.Қиял түрлері.
4.Шығармашыл қиял әдістері.
5.Қиял және жеке адам.
Әдебиеттер
1.Қиял жөнінде түсінік.
2.Қиялдың физиологиялық негіздері.
3.Қиял түрлері.
4.Шығармашыл қиял әдістері.
5.Қиял және жеке адам.
Әдебиеттер
1. Қиял жөнінде түсінік
Адам санасындағы бейнелер бұрын қабылданған заттар мен құбылыстарды ғана қамтып қоймайды. Бейнелер мазмұнына ешқашан тікелей қабылданбаған, мысалы, тарих тұңғиығындағы немесе ұзақ болашақтағы суреттемелер; көріп, білмеген, тіпті болуы мүмкін емес оқиғалар, көрмеген мақұлықтар - енуі мүмкін.Бейнелер арқасында адам уақыт пен кеңістік аясындағы нақты болмыстан шығып, шексіздік әлеміне есік ашады. Адам тәжірибесін түрлендіруші және өзгеріске келтіруші тосын бейнелер қиялдың негізгі сипатын құрайды.
Әдетте, күнделікті өмірдегі қиял не фантазия мәні ғылымдағы осы сөздермен берілетін ұғымдардан басқашалау. Тұрмыста біз шындыққа сай келмейтін, практикалық маңыз-мағынаға ие болмағанның бәрін қиял не фантазия деп атай сшмыз. Ал, шынында, қиял әрқандай шығармашылық іс-әрекеттің негізі ретінде көркемөнер, ғылыми және техикалық ой туындыларына арқау болумен мәдени өмірдің барша салаларында көрінеді. Бұл тұрғыдан табиғаттың бергенінен өзгеше адам қолынан өнген өнер, мәдениет әлемінің бәрі дерлік қиял мен осы қиялға негізделген шығармашылықтың жемісі.
"Әрқандай бейне, мейлі ірі, мейлі кіші болсын, нақты қалыпқа келіп, орнықты шындыққа айналудан алдын ойда түзілген жаңа байланыстар мен қатынастар негізінде жасалған қиял түрінде іске асады" (Рибо). Алайда, қиял қандай түрде көрініс бермесін, (жеке адам қиялы, не ұжымдық қиял) өздік ерекшелігін жоймайды әрі тек өзіне тән ерекше мазмұнға ие. Қиял бейнелерінің естегі суреттемелерден негізгі айырмашылығы -олардың нақты болмысқа байланысты қатынасынан туындайды. Ес бейнелері -өткен тәжірибенің қайта жанғыруы, сондықтан да естің негізгі қызметі өткен тәжірибе нәтижелерін мүмкіндігінше өзгермеген формада сақтау, ал қиял процесінде қай бейне болмасын, өзгеріске түседі, осынысымен де қиял әрқайдай шығармашылық ұмтылыстың міндетті шартын құрайды.
Сонымен бірге, қиял арқасында адам өз ісін бастамай тұрып-ақ, болашақ еңбегінің нәтижесін күні бұрын болжастыра алады. "Еңбек процесінің аяғында алынатын нәтиже осы процесс бастауында адам ойымен идеалды түрде жасалады" (К. Маркс). Қиял жәрдемімен болашақ нәтижені күтудің өзі адам еңбегінің жануарлар тума қылығынан түпкілікті өзгешелігін танытады. Қиялдың алдағы іс-әрекет өнімін болжастыруға мүмкіндік ашуы адамның еңбекке деген құлшынысына, мақсатқа жетудегі ынта-жігеріне қосымша қуат қосады.
Кейде фантазия кері ықпал да жасауы мүмкін. Алдағы күтілген жағымсыз жағдайлар немесе қауіп-қатер мен бақытсыздықтар адамды күшті күйзеліске тап қылып, оны нақты оқиғаға сай келмейтін, шектен тыс, орын-сыз қимыл - әрекетке келтіреді. Мұның дәлелі - кенеттен болған өрт кезінде кей адамдар көрініп тұрған көмекті шыдаммен күтудің орнына көп қабат үйлердің жоғарғы қабаттарынан өзін тастап, мерт болғаны. Қиялдың зияны халықта "Қорыққанға қос көрінеді" мәтелінде дәл айтылған. Қиялдың бүгінгі өмірден арқан бойы алда болып, болашақта күтілген кей оқиғаларды күні бұрын танытуы қиял мен ойлаудың арасында тығыз байланыстың барын білдіреді.Ойлау сияқты қиял да проблемалық жағдайда, жеке адам қажетсінуінен, қоғамдық сананың даму деңгейіне сай туындаңцы.Мысалы, егер ежелгі дүние адамары арасында жаратылыстың
пайда болуын түсіндіру қажетінен діни бейнелер келіп шықса, бүгінгі күнде бұл үшін космостық келгінділердің фантастикалық көріністері қолда-нылады.
Адам санасындағы бейнелер бұрын қабылданған заттар мен құбылыстарды ғана қамтып қоймайды. Бейнелер мазмұнына ешқашан тікелей қабылданбаған, мысалы, тарих тұңғиығындағы немесе ұзақ болашақтағы суреттемелер; көріп, білмеген, тіпті болуы мүмкін емес оқиғалар, көрмеген мақұлықтар - енуі мүмкін.Бейнелер арқасында адам уақыт пен кеңістік аясындағы нақты болмыстан шығып, шексіздік әлеміне есік ашады. Адам тәжірибесін түрлендіруші және өзгеріске келтіруші тосын бейнелер қиялдың негізгі сипатын құрайды.
Әдетте, күнделікті өмірдегі қиял не фантазия мәні ғылымдағы осы сөздермен берілетін ұғымдардан басқашалау. Тұрмыста біз шындыққа сай келмейтін, практикалық маңыз-мағынаға ие болмағанның бәрін қиял не фантазия деп атай сшмыз. Ал, шынында, қиял әрқандай шығармашылық іс-әрекеттің негізі ретінде көркемөнер, ғылыми және техикалық ой туындыларына арқау болумен мәдени өмірдің барша салаларында көрінеді. Бұл тұрғыдан табиғаттың бергенінен өзгеше адам қолынан өнген өнер, мәдениет әлемінің бәрі дерлік қиял мен осы қиялға негізделген шығармашылықтың жемісі.
"Әрқандай бейне, мейлі ірі, мейлі кіші болсын, нақты қалыпқа келіп, орнықты шындыққа айналудан алдын ойда түзілген жаңа байланыстар мен қатынастар негізінде жасалған қиял түрінде іске асады" (Рибо). Алайда, қиял қандай түрде көрініс бермесін, (жеке адам қиялы, не ұжымдық қиял) өздік ерекшелігін жоймайды әрі тек өзіне тән ерекше мазмұнға ие. Қиял бейнелерінің естегі суреттемелерден негізгі айырмашылығы -олардың нақты болмысқа байланысты қатынасынан туындайды. Ес бейнелері -өткен тәжірибенің қайта жанғыруы, сондықтан да естің негізгі қызметі өткен тәжірибе нәтижелерін мүмкіндігінше өзгермеген формада сақтау, ал қиял процесінде қай бейне болмасын, өзгеріске түседі, осынысымен де қиял әрқайдай шығармашылық ұмтылыстың міндетті шартын құрайды.
Сонымен бірге, қиял арқасында адам өз ісін бастамай тұрып-ақ, болашақ еңбегінің нәтижесін күні бұрын болжастыра алады. "Еңбек процесінің аяғында алынатын нәтиже осы процесс бастауында адам ойымен идеалды түрде жасалады" (К. Маркс). Қиял жәрдемімен болашақ нәтижені күтудің өзі адам еңбегінің жануарлар тума қылығынан түпкілікті өзгешелігін танытады. Қиялдың алдағы іс-әрекет өнімін болжастыруға мүмкіндік ашуы адамның еңбекке деген құлшынысына, мақсатқа жетудегі ынта-жігеріне қосымша қуат қосады.
Кейде фантазия кері ықпал да жасауы мүмкін. Алдағы күтілген жағымсыз жағдайлар немесе қауіп-қатер мен бақытсыздықтар адамды күшті күйзеліске тап қылып, оны нақты оқиғаға сай келмейтін, шектен тыс, орын-сыз қимыл - әрекетке келтіреді. Мұның дәлелі - кенеттен болған өрт кезінде кей адамдар көрініп тұрған көмекті шыдаммен күтудің орнына көп қабат үйлердің жоғарғы қабаттарынан өзін тастап, мерт болғаны. Қиялдың зияны халықта "Қорыққанға қос көрінеді" мәтелінде дәл айтылған. Қиялдың бүгінгі өмірден арқан бойы алда болып, болашақта күтілген кей оқиғаларды күні бұрын танытуы қиял мен ойлаудың арасында тығыз байланыстың барын білдіреді.Ойлау сияқты қиял да проблемалық жағдайда, жеке адам қажетсінуінен, қоғамдық сананың даму деңгейіне сай туындаңцы.Мысалы, егер ежелгі дүние адамары арасында жаратылыстың
пайда болуын түсіндіру қажетінен діни бейнелер келіп шықса, бүгінгі күнде бұл үшін космостық келгінділердің фантастикалық көріністері қолда-нылады.
Әдебиеттер:
1. Коршунова Л.С. Воображение и его роль в познании. М.,1979.
2. Розет И.М. Психология фантазии. Минск, 1977.
3. Карандашев Ю.Н. Развитие представления у детей. Минск,1987.
4. Веккер Л.М. Психические процессы. Т. 1. Л., 1974.
5. Галин А.Л. Личность и творчество. Новосибирск, 1989.
6. Натадзе Р.Г. Воображение как фактор поведения. -Тбилиси, 1972.
7. Познавательные процессы и способности в обучении. М.,1990.
1. Коршунова Л.С. Воображение и его роль в познании. М.,1979.
2. Розет И.М. Психология фантазии. Минск, 1977.
3. Карандашев Ю.Н. Развитие представления у детей. Минск,1987.
4. Веккер Л.М. Психические процессы. Т. 1. Л., 1974.
5. Галин А.Л. Личность и творчество. Новосибирск, 1989.
6. Натадзе Р.Г. Воображение как фактор поведения. -Тбилиси, 1972.
7. Познавательные процессы и способности в обучении. М.,1990.
Жоспары:
1. Қиял жөнінде түсінік.
2.Қиялдың физиологиялық негіздері.
3.Қиял түрлері.
4.Шығармашыл қиял әдістері.
5.Қиял және жеке адам.
Әдебиеттер
1. Қиял жөнінде түсінік
Адам санасындағы бейнелер бұрын қабылданған заттар мен құбылыстарды
ғана қамтып қоймайды. Бейнелер мазмұнына ешқашан тікелей қабылданбаған,
мысалы, тарих тұңғиығындағы немесе ұзақ болашақтағы суреттемелер; көріп,
білмеген, тіпті болуы мүмкін емес оқиғалар, көрмеген мақұлықтар - енуі
мүмкін.Бейнелер арқасында адам уақыт пен кеңістік аясындағы нақты болмыстан
шығып, шексіздік әлеміне есік ашады. Адам тәжірибесін түрлендіруші және
өзгеріске келтіруші тосын бейнелер қиялдың негізгі сипатын құрайды.
Әдетте, күнделікті өмірдегі қиял не фантазия мәні ғылымдағы осы
сөздермен берілетін ұғымдардан басқашалау. Тұрмыста біз шындыққа сай
келмейтін, практикалық маңыз-мағынаға ие болмағанның бәрін қиял не фантазия
деп атай сшмыз. Ал, шынында, қиял әрқандай шығармашылық іс-әрекеттің негізі
ретінде көркемөнер, ғылыми және техикалық ой туындыларына арқау болумен
мәдени өмірдің барша салаларында көрінеді. Бұл тұрғыдан табиғаттың
бергенінен өзгеше адам қолынан өнген өнер, мәдениет әлемінің бәрі дерлік
қиял мен осы қиялға негізделген шығармашылықтың жемісі.
"Әрқандай бейне, мейлі ірі, мейлі кіші болсын, нақты қалыпқа келіп,
орнықты шындыққа айналудан алдын ойда түзілген жаңа байланыстар мен
қатынастар негізінде жасалған қиял түрінде іске асады" (Рибо). Алайда, қиял
қандай түрде көрініс бермесін, (жеке адам қиялы, не ұжымдық қиял) өздік
ерекшелігін жоймайды әрі тек өзіне тән ерекше мазмұнға ие. Қиял
бейнелерінің естегі суреттемелерден негізгі айырмашылығы -олардың нақты
болмысқа байланысты қатынасынан туындайды. Ес бейнелері -өткен тәжірибенің
қайта жанғыруы, сондықтан да естің негізгі қызметі өткен тәжірибе
нәтижелерін мүмкіндігінше өзгермеген формада сақтау, ал қиял процесінде қай
бейне болмасын, өзгеріске түседі, осынысымен де қиял әрқайдай шығармашылық
ұмтылыстың міндетті шартын құрайды.
Сонымен бірге, қиял арқасында адам өз ісін бастамай тұрып-ақ, болашақ
еңбегінің нәтижесін күні бұрын болжастыра алады. "Еңбек процесінің аяғында
алынатын нәтиже осы процесс бастауында адам ойымен идеалды түрде жасалады"
(К. Маркс). Қиял жәрдемімен болашақ нәтижені күтудің өзі адам еңбегінің
жануарлар тума қылығынан түпкілікті өзгешелігін танытады. Қиялдың алдағы іс-
әрекет өнімін болжастыруға мүмкіндік ашуы адамның еңбекке деген
құлшынысына, мақсатқа жетудегі ынта-жігеріне қосымша қуат қосады.
Кейде фантазия кері ықпал да жасауы мүмкін. Алдағы күтілген жағымсыз
жағдайлар немесе қауіп-қатер мен бақытсыздықтар адамды күшті күйзеліске тап
қылып, оны нақты оқиғаға сай келмейтін, шектен тыс, орын-сыз қимыл -
әрекетке келтіреді. Мұның дәлелі - кенеттен болған өрт кезінде кей адамдар
көрініп тұрған көмекті шыдаммен күтудің орнына көп қабат үйлердің жоғарғы
қабаттарынан өзін тастап, мерт болғаны. Қиялдың зияны халықта
"Қорыққанға қос көрінеді" мәтелінде дәл айтылған. Қиялдың бүгінгі
өмірден арқан бойы алда болып, болашақта күтілген кей оқиғаларды күні бұрын
танытуы қиял мен ойлаудың арасында тығыз байланыстың барын білдіреді.Ойлау
сияқты қиял да проблемалық жағдайда, жеке адам қажетсінуінен, қоғамдық
сананың даму деңгейіне сай туындаңцы.Мысалы, егер ежелгі дүние адамары
арасында жаратылыстың
пайда болуын түсіндіру қажетінен діни бейнелер келіп шықса, бүгінгі күнде
бұл үшін космостық келгінділердің фантастикалық көріністері қолда-нылады.
Бірақ, қиял дүниені жалпылай және жанама танытатын, ұғымдық мазмұнды
негіз еткен ойлаудан ерекшеленеді, себебі ол жарқын елестер түрінде
көрініп, нақты бейнелі формада жасалады. Қиялда түзілетін нақты, дәл
бейнелерде көбіне заггық болмыстан алшақ теориялық ойлар ашылып отырады.
Әрбір қаламгер, суреткер шығармашылық еңбегінде өз ойын басқаларға
дерексізденген ұғымдармен емес, нақ бейнелермен түсіндіруге ты-рысады.
Мұның дәлелі - тымсал, ертегі, мақал-мәтелдер, әрқандай көркемөнер
туындысында біз көрнекі бейнемен ашылатын негізгі ой, идеяны
іздестіретініміз табиғи нәрсе.
Қиялға тән жөне бір ерекше белгі - оның бастау деректері толық әрі дәл
талдауға келмейтін, мазмұны өте күмілжі жағдайларды болжастыруда
қолданылуы. Мұндай да белгілі деректерде қатаң заңдылықтарға негізделетін
ойлауды қолдану қиын. Бұл тұрғыдан, қиял ойлаудың қандай да бір "орынбасар"
формасы ретінде қызмет атқарады.
Ой мен қиялдың арасындағы тығыз байланысты атай отырып, К.Д. Ушинский:
"Мықты, кемелденген қиял -ақылдылықтың нышаны", - деген.
Сонымен, қиял - алда күтілген проблемдік жағдайлар анық болмаған
кездерде оқиғаның соңғы нәтижесін күні бұрын болжастырумен қандай да әрекет
бағдарламасын түзуге жәрдемдесетін психикалық процесс.
Адам қиялы бұрын көріп, білмеген заттар мен құбылыстарды өрнектеуге
шебер. Дегенмен, сол ғажайып, әлемде жоқ нәрселердің бейнесі өзіміз
күнделікті көріп, танып жүрген заттарымыздың құрылым элементтерінің
қосындысы одан жасалады. Қандай да жаңалықты (машина не үй) адам алдымен
бұрыннан таныс, өзі пайдаланып жүрген бөлшектер мен материалдардан өз
ойында құрайды. Сондықтан адамның білімі неғүрлым мол, өмір тәжірибесі
ауқымды, өзі зерделі және сезімтал келсе, оның қиялы ғажайып өрі қызық
бейнелер жасауға бейім келеді.
Л.С. Рубинштейннің пікіріне зер салсақ, шығармашылық қиялдың қуаты мен
деңгейі келесі екі белгімен анықталады: 1) қиял туындысы мәндік және
мағыналық шарттардан асып кетпеуі лазым; 2) қиял өзіне негіз болған
деректерден жаңалығы және қайталанбастығы- мен ерекшеленуі тиіс. Осы екі
талапқа сай келмеген қай қиял да фантастика, бірақ практикалық жағынан
пайдасыз.
Қиял маңызы орасан. Ол тек жазушыларға кейіпкерлер бейнесін жасауға не
суретшіге болашақ картинасының сюжетін іздестіруге қажеттігімен ғана
шектелмейді. Фантазиясы болмаған ғалым құбылыс себептері жөнінде болжам
(гипотеза) жасай алмайды; мұғалім дәріс барысын, шәкірттердің оқуға деген
қатынасын күні бұрын қияли талдамай, сабақ дайындай алмайды. Жалпы оқу
процесінің озі қиялсыз шектеулі болар еді, тарих, география, астрономия
және басқа пәндер тек қиял қанатында ғана игеріледі.
2. Қиялдың физиологиялық негіздері.
Барша психикалық процесстер секілді қиял да үлкен ми сыңарлары
қабығының өнімі. Қиял бейнелері оң және сол ми сыңарының жұмысына
байланысты пайда болады. Оң ми сыңары дүние көріністерін қарапайым түрге
келтіріп, олардың біртұтастығы мен үйлесімділігінен, композициялық
бірлестігінен хабар береді, осыдан адамда әрқилы бейнелер негізінде
эстетикалық сезімдер өрістейді. Ал сол тараптағы ми сыңары келіп түскен ақ-
параттарды реттеп, оларды сөзбен өрнектеу қызметін атқарады, осыдан бейне
мен ой ажырамас бірліктс екенін байқаймыз. "Ақылдан ажыралған фантазия
құбыжық тудырады, ақылды арқау еткен фантазия - өнер атасы, ға-жайыптар
бұлағы" (Ф. Гойя).
Қиялдың физиологиялық негізі - жүйке байланыстарының іске қосылуы,
бұзылуы, қайта түзілуі мен жаңа жүйелерге бірігуі. Осының арқасында бұрынғы
тәжірибеден өзгеше, бірақ одан мүлде ажырап кетпеген, жаңа бейнелер келіп
лпығады. Қиялдың сонша күрделі болуы, алдын ала оның мазмұндық сипатын
болжастырудың қиындығы, қиялдың көңіл-күймен (эмоция) байланыстылы-ы - қиял
жасаушы тетіктердің тек ми қабығында ғана емес, мидың терең, тар
бөліктерінде жайғасатынын пай-ымдатады.
Сонымен бірге, мида пайда болған бейнелер шеткі (перифериялық)
процестердің қызметтерін өзгерту- мен, оларға реттеу ықпалын жасайды. Бұл
тұрғыдан барша психикалық процестердің арасында қиял денедегі ор-ганикалық
процестермен аса тығыз байланысқан әрі оларды әсерлі өзгерістерге келтіріп
отырады. Қапелімде қиялына бірдеңе түсе кетіп, адамның өзінен өзі шошынып,
терге малынып, қызарып-бозарып, дірілдей қалатынын байқаған боларсыз.
Осындай қиялдың әсерінен кей кездері адам өзін сырқатқа да үрыадырады.
Тіпті, дәрігер-лік институттардың төменгі сынып студенттері оқылып жатқан
дөрістердің әсерінен қиялға еніп, өздерінде бол-маған аурулардың белгілерін
іздеп, өлек болады. Мүндай езін-өзі қияли сендірудің (самовнушение)
ақыбетінен адам қатерлі жағдайға душар болуы мүмкін. Мажар психиатры Иштван
Гарди осының дөлелі ретінде мынадай болған оқиғаны келтіреді: суытқыштар
зауытының жүмыскері рефражератор машыңның
қорабында қапаста қалады. Оның ойынша, суытқыш жүйе іске қосылған
болады. Күн өте, таңертең оны денесінің асқына суынуынан өлген күйі тауып
алып, болған жағдайдың себептерін тексергенде, рефражератор суытқыш жүйеге
қосылмағанын, ол өлім суықтан емес, суытқыш ішінде адамның тоңып өлетінін
қиялдап, соны күтуден болғаны анықталған.
Кейде психологиялық ауытқудан сырқатқа шалды-ғудың себебі маман, өрнек
түтқан адамдардың сөзін дү-рыс қабылдамаудан да болады. Ойланбай айтып
салған дөрігердің бір ауыз сөзі шипа іздеп алдына келген адам-да ауыр
сырқат күмәнін туғызған жағдайлар болған. Осы күмәннің кесірінен кешегі сап-
сау адамда сырқат белгі-лері қозып, ятрогендік деп аталатын науқас өршіп
кет-кен.
Осывдай психикалық зақымдану кейбір ойсыз, пе-дагогикалық мәдениеті кем
мүғалімдердің оқушыға ай-тылған ескертулерінен де туындайды. Осының салдары-
нан жас шәкіртте дидактогендік ауру мендейді, яғни ба-ла мүғалімді көруден
қорқып, қалтырай бастайды, тақ-таға шықса күмілжш, сөйлей алмайды, оқу
жүмысын орын-дау қабілетінен айрылады.
Сонымен бірге, қиял бейнелерін орынды, дүрыс қолдану арқылы адам
денесінде жүріп жатқан табиғи процестерді басқарып, дамытуға да болады.
Шынында да, әжеңіздің дайындаған майлы қүртының қышқыл дәмін қиялдап,
есіңізге алып керіңізші, сол бойда тап сол қүрт аузыңызға түскендей,
сілекейіңіз шүбырып береді. Қызы-ғы, сол сілекейді өзіңізге езіңіз бүйырып,
ағыза алмай-сыз.
Қиял күшін арқау еткен француз аптекарі Эмиль Куэ "Саналы сендіру
арқылы өзін өзі басқару мекгебі" деп аталған жаңа емдеу әдісін ашқан.
Сырқат адам өзіне қолайлы жағдайда жайғасып (жатып не отырған күйі), өзін
ешқандай сырқаты жоқтай сезініп, 20-30 мәрте өзін өзі сендірудің келесідей
формуласын қайталайды: "Мен тәуір боламын, мен тәуірмін... . Сырқат
бәсендеді. Сырқат кетті...". Бірнеше минутқа созылған осындай сеанстер
күніне 3-4 рет, әсіресе үйқыға кетер алдындағы сабырға түсіп, босаңсыған
күйде орындалады. Осы күндегі аутогендік емдеу әдісі осы Эмиль Куэ
жаңалығына негіздел-ген.
Адам өзінің ішкі дене мүшелерінің қалпын елестетумен қатар, қиял арқылы
өз дене мүшелерінің қимылын да (қол, аяқ, асқазан, жүрек соғысы жөне т.б.)
қажетті жағдайға келтіре алады. Зерттеулер барысыңда осындай қиял
басқарымындағы бұлшық еттерде нақты әрекеттер жасалып жатқандағыдай
импульстер пайда болатыны дәлелденген. Қиял негізінде бұлшық еттерде
туындайтын мұндай әрекеттерді ғылымда идеомоторлық деп атау қабылданған.
3. Қиял түрлері
Қиял қызметі өрқилы деңгейде көрінуі мүмкін. Оның көп түрлі болуының
басты себебі ең алдымен әр адамның өз қиялын басқаруға деген саналы
бағытынан. Әрекет дәрежесіне орай қиял енжар (пассив) жөне бел-сенді
(акгив) болып, екіге бөлінеді. Енжар қиялдан тұрмысқа аспайтын, қажетсіз не
болуы мүмкін емес бейнелер қалыптасады. Қиял мұндайда адамды толық баурап,
шын әрекет қажетгігінен ажыратады. Бұған мысал ре-тінде жатып алып, бос
қиялмен нәтиже бермес арманға шомған Н. Гогольдің "Өлі жандар" поэмасындағы
Манилов бейнесін келтіруге болады. Ш. Айтматовтың "Ақырет" романындағы
Авдий V Каллистратов та осындай кейіпкерге меңзес.
Енжар қиял ниеттелген не ниетсіз болуы—мүмкін. Ниеттелген енжар қиял
ерік күшімен байланыспаған бейнелер пайда етеді. Мұндай бейнелер ал болары
не болмасы белгісіз армандаудан келіп шығады, ол жеке адамның қажетсінуіне
байланысты. Мысалы, жарысқа түсетін спортшы, емтиханға бара жатқан студент
не армандайтыны айтпаса да белгілі. Әлбетте, бірі жеңіс тұғырына
көтерілгенін, екіншісі "5" алғанын елестетеді.
Енжар қиялдауда адам, әдетте, тек өзіне жағымды, ұнамды арманға түседі.
Ал егер мұндай арманшылдық өнімді іс-әрекетпен ұштаспай, адамның психикалық
өмірінде басымдау келсе, онда тұлға дамуының қандай да кесапатқа ұшырағаны.
Ниетсіз енжар қиял сана қызметінің босаңсып, не зақымдануынан, мүлгіген
хәлде, ұйқыда және т.б. жағдайларда белгі береді. Ниетсіз қиялдың аса
жарқын көрінісі галлюцинациялық кейіпте, адамның жоқ затты бар етіп, одан
шошынып, не қорқып, күйзеліске түскенінен байқауға болады.
Енжар қиялға қарағавда белсенді қиял жасампаз және шығармашыл келеді.
Жасампаз қиял негізінде алдын ала берілген көрсетпелерді басшылыққа
ұстаумен қандай да бейнелерді түзу жатады. Бұл қиял түрі қалаған оку
жұмысьшың тірегі ретінде көркем әдебиет оқығанда, географиялық не тарихи
карталармен танысқанда, сызылмалар мен іс жобаларын (проект) оқығанда өте
қажет. Жасампаз қиял бейнелерін жазба не заттық құжаттар күйінде берілген
басқа адамдар сөзінен тұрғызуға болады.Қайта жасау барысында адам таңбалық
жүйедегі (сөз, сан, сызылма, нота және т.б.) іздерді өзінде бұрыннан
қорытылған білімдерімен толықтырып отырады. Қандай да бейне, кейіпкерді
жасауда автордың көркемдік шеберлігі, образ құрастырудағы өдістері мен
тәсіл байлығы үлкен роль ойнайды.
Сондай-ақ жасампаздық қиял бейнелерін тұрғызуда адамның көңіл күй
жағдайын да ескермеске болмайды. Күшті эмоциональдық кейіп жасампаздыққа
кедергі ықпалын тигізеді. Мұндайда адам ойы шашыраңқылыққа түсіп, өзінің не
оқып отырғанын түсінбей, мәнін, мазмұнын қабылдамайтын қалыпқа енеді.
Сырқаттан, наша не ішімдік әсерінен болған психикалық ауытқулар да бастапқы
мазмұнға сай келмейтін бейнелердің тууына себепші болады.
Шығармашыл қиял жаңа, қайталанбас бейнелер мен идеялардың қайнар көзі.
Мұндағы жаңаң түсінігі екі-талай мәнге ие: объективті жаңалық және
субъективті жаңалық. Объективті жаңа бейне - бұл заттық не идея күйінде
дүниеде бұрыш соңды болмаған бейне; ал субъектив жаңа бейне -әрбір жеке
адамның оқу, тәрбие, күнделікті тұрмыс жағдайында өз басы үшін ашатын
жаңалығы. Қажеттікгерді қанағаттандыру жолында көрнекі елес туындыларын
белсенді, мақсат бағдарлы пайдалану - шығармашыл қиялдың негізгі қасиеті.
Шығармашыл қиялдың ерекше сипаты: түзіліп жатқан бейне нысаны (объект)
болмыс дүниеде әлі жоқ, ол енді ғана ғайыптан пайда болған сияқты. Осындай
жаңа бейненің жасалуы тек жеке адамға керектілігінен ғана емес, сонымен
бірге қоғам мүддесіне, сол қоғамның даму деңгейіне тәуелді келеді.
Шығармашыл қиялсыз өнер салаларыңдағы, ғылым мен техникадағы жаңалықтардың
болуы мүмкін емес. Шығармашыл қиял өнімі бірдейіне заттасқан күйде бола
бермейді, бірақ сол зат бейнесі оның сол уақыт не дәуірде практикалық іске
аспауынан саналық (идеалдық) қалыпта сақталады.
Жасампаздық жөне шығармашыл қиялдар арасындағы айырмашылықты
салыстырмалы сипатта деп түсінген жөн. Жасампаз қиялда да шығармашыл
қиялдағыдай нысан бейнелері жасалып, жаңаланады. Шынында да, жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Қиял жөнінде түсінік.
2.Қиялдың физиологиялық негіздері.
3.Қиял түрлері.
4.Шығармашыл қиял әдістері.
5.Қиял және жеке адам.
Әдебиеттер
1. Қиял жөнінде түсінік
Адам санасындағы бейнелер бұрын қабылданған заттар мен құбылыстарды
ғана қамтып қоймайды. Бейнелер мазмұнына ешқашан тікелей қабылданбаған,
мысалы, тарих тұңғиығындағы немесе ұзақ болашақтағы суреттемелер; көріп,
білмеген, тіпті болуы мүмкін емес оқиғалар, көрмеген мақұлықтар - енуі
мүмкін.Бейнелер арқасында адам уақыт пен кеңістік аясындағы нақты болмыстан
шығып, шексіздік әлеміне есік ашады. Адам тәжірибесін түрлендіруші және
өзгеріске келтіруші тосын бейнелер қиялдың негізгі сипатын құрайды.
Әдетте, күнделікті өмірдегі қиял не фантазия мәні ғылымдағы осы
сөздермен берілетін ұғымдардан басқашалау. Тұрмыста біз шындыққа сай
келмейтін, практикалық маңыз-мағынаға ие болмағанның бәрін қиял не фантазия
деп атай сшмыз. Ал, шынында, қиял әрқандай шығармашылық іс-әрекеттің негізі
ретінде көркемөнер, ғылыми және техикалық ой туындыларына арқау болумен
мәдени өмірдің барша салаларында көрінеді. Бұл тұрғыдан табиғаттың
бергенінен өзгеше адам қолынан өнген өнер, мәдениет әлемінің бәрі дерлік
қиял мен осы қиялға негізделген шығармашылықтың жемісі.
"Әрқандай бейне, мейлі ірі, мейлі кіші болсын, нақты қалыпқа келіп,
орнықты шындыққа айналудан алдын ойда түзілген жаңа байланыстар мен
қатынастар негізінде жасалған қиял түрінде іске асады" (Рибо). Алайда, қиял
қандай түрде көрініс бермесін, (жеке адам қиялы, не ұжымдық қиял) өздік
ерекшелігін жоймайды әрі тек өзіне тән ерекше мазмұнға ие. Қиял
бейнелерінің естегі суреттемелерден негізгі айырмашылығы -олардың нақты
болмысқа байланысты қатынасынан туындайды. Ес бейнелері -өткен тәжірибенің
қайта жанғыруы, сондықтан да естің негізгі қызметі өткен тәжірибе
нәтижелерін мүмкіндігінше өзгермеген формада сақтау, ал қиял процесінде қай
бейне болмасын, өзгеріске түседі, осынысымен де қиял әрқайдай шығармашылық
ұмтылыстың міндетті шартын құрайды.
Сонымен бірге, қиял арқасында адам өз ісін бастамай тұрып-ақ, болашақ
еңбегінің нәтижесін күні бұрын болжастыра алады. "Еңбек процесінің аяғында
алынатын нәтиже осы процесс бастауында адам ойымен идеалды түрде жасалады"
(К. Маркс). Қиял жәрдемімен болашақ нәтижені күтудің өзі адам еңбегінің
жануарлар тума қылығынан түпкілікті өзгешелігін танытады. Қиялдың алдағы іс-
әрекет өнімін болжастыруға мүмкіндік ашуы адамның еңбекке деген
құлшынысына, мақсатқа жетудегі ынта-жігеріне қосымша қуат қосады.
Кейде фантазия кері ықпал да жасауы мүмкін. Алдағы күтілген жағымсыз
жағдайлар немесе қауіп-қатер мен бақытсыздықтар адамды күшті күйзеліске тап
қылып, оны нақты оқиғаға сай келмейтін, шектен тыс, орын-сыз қимыл -
әрекетке келтіреді. Мұның дәлелі - кенеттен болған өрт кезінде кей адамдар
көрініп тұрған көмекті шыдаммен күтудің орнына көп қабат үйлердің жоғарғы
қабаттарынан өзін тастап, мерт болғаны. Қиялдың зияны халықта
"Қорыққанға қос көрінеді" мәтелінде дәл айтылған. Қиялдың бүгінгі
өмірден арқан бойы алда болып, болашақта күтілген кей оқиғаларды күні бұрын
танытуы қиял мен ойлаудың арасында тығыз байланыстың барын білдіреді.Ойлау
сияқты қиял да проблемалық жағдайда, жеке адам қажетсінуінен, қоғамдық
сананың даму деңгейіне сай туындаңцы.Мысалы, егер ежелгі дүние адамары
арасында жаратылыстың
пайда болуын түсіндіру қажетінен діни бейнелер келіп шықса, бүгінгі күнде
бұл үшін космостық келгінділердің фантастикалық көріністері қолда-нылады.
Бірақ, қиял дүниені жалпылай және жанама танытатын, ұғымдық мазмұнды
негіз еткен ойлаудан ерекшеленеді, себебі ол жарқын елестер түрінде
көрініп, нақты бейнелі формада жасалады. Қиялда түзілетін нақты, дәл
бейнелерде көбіне заггық болмыстан алшақ теориялық ойлар ашылып отырады.
Әрбір қаламгер, суреткер шығармашылық еңбегінде өз ойын басқаларға
дерексізденген ұғымдармен емес, нақ бейнелермен түсіндіруге ты-рысады.
Мұның дәлелі - тымсал, ертегі, мақал-мәтелдер, әрқандай көркемөнер
туындысында біз көрнекі бейнемен ашылатын негізгі ой, идеяны
іздестіретініміз табиғи нәрсе.
Қиялға тән жөне бір ерекше белгі - оның бастау деректері толық әрі дәл
талдауға келмейтін, мазмұны өте күмілжі жағдайларды болжастыруда
қолданылуы. Мұндай да белгілі деректерде қатаң заңдылықтарға негізделетін
ойлауды қолдану қиын. Бұл тұрғыдан, қиял ойлаудың қандай да бір "орынбасар"
формасы ретінде қызмет атқарады.
Ой мен қиялдың арасындағы тығыз байланысты атай отырып, К.Д. Ушинский:
"Мықты, кемелденген қиял -ақылдылықтың нышаны", - деген.
Сонымен, қиял - алда күтілген проблемдік жағдайлар анық болмаған
кездерде оқиғаның соңғы нәтижесін күні бұрын болжастырумен қандай да әрекет
бағдарламасын түзуге жәрдемдесетін психикалық процесс.
Адам қиялы бұрын көріп, білмеген заттар мен құбылыстарды өрнектеуге
шебер. Дегенмен, сол ғажайып, әлемде жоқ нәрселердің бейнесі өзіміз
күнделікті көріп, танып жүрген заттарымыздың құрылым элементтерінің
қосындысы одан жасалады. Қандай да жаңалықты (машина не үй) адам алдымен
бұрыннан таныс, өзі пайдаланып жүрген бөлшектер мен материалдардан өз
ойында құрайды. Сондықтан адамның білімі неғүрлым мол, өмір тәжірибесі
ауқымды, өзі зерделі және сезімтал келсе, оның қиялы ғажайып өрі қызық
бейнелер жасауға бейім келеді.
Л.С. Рубинштейннің пікіріне зер салсақ, шығармашылық қиялдың қуаты мен
деңгейі келесі екі белгімен анықталады: 1) қиял туындысы мәндік және
мағыналық шарттардан асып кетпеуі лазым; 2) қиял өзіне негіз болған
деректерден жаңалығы және қайталанбастығы- мен ерекшеленуі тиіс. Осы екі
талапқа сай келмеген қай қиял да фантастика, бірақ практикалық жағынан
пайдасыз.
Қиял маңызы орасан. Ол тек жазушыларға кейіпкерлер бейнесін жасауға не
суретшіге болашақ картинасының сюжетін іздестіруге қажеттігімен ғана
шектелмейді. Фантазиясы болмаған ғалым құбылыс себептері жөнінде болжам
(гипотеза) жасай алмайды; мұғалім дәріс барысын, шәкірттердің оқуға деген
қатынасын күні бұрын қияли талдамай, сабақ дайындай алмайды. Жалпы оқу
процесінің озі қиялсыз шектеулі болар еді, тарих, география, астрономия
және басқа пәндер тек қиял қанатында ғана игеріледі.
2. Қиялдың физиологиялық негіздері.
Барша психикалық процесстер секілді қиял да үлкен ми сыңарлары
қабығының өнімі. Қиял бейнелері оң және сол ми сыңарының жұмысына
байланысты пайда болады. Оң ми сыңары дүние көріністерін қарапайым түрге
келтіріп, олардың біртұтастығы мен үйлесімділігінен, композициялық
бірлестігінен хабар береді, осыдан адамда әрқилы бейнелер негізінде
эстетикалық сезімдер өрістейді. Ал сол тараптағы ми сыңары келіп түскен ақ-
параттарды реттеп, оларды сөзбен өрнектеу қызметін атқарады, осыдан бейне
мен ой ажырамас бірліктс екенін байқаймыз. "Ақылдан ажыралған фантазия
құбыжық тудырады, ақылды арқау еткен фантазия - өнер атасы, ға-жайыптар
бұлағы" (Ф. Гойя).
Қиялдың физиологиялық негізі - жүйке байланыстарының іске қосылуы,
бұзылуы, қайта түзілуі мен жаңа жүйелерге бірігуі. Осының арқасында бұрынғы
тәжірибеден өзгеше, бірақ одан мүлде ажырап кетпеген, жаңа бейнелер келіп
лпығады. Қиялдың сонша күрделі болуы, алдын ала оның мазмұндық сипатын
болжастырудың қиындығы, қиялдың көңіл-күймен (эмоция) байланыстылы-ы - қиял
жасаушы тетіктердің тек ми қабығында ғана емес, мидың терең, тар
бөліктерінде жайғасатынын пай-ымдатады.
Сонымен бірге, мида пайда болған бейнелер шеткі (перифериялық)
процестердің қызметтерін өзгерту- мен, оларға реттеу ықпалын жасайды. Бұл
тұрғыдан барша психикалық процестердің арасында қиял денедегі ор-ганикалық
процестермен аса тығыз байланысқан әрі оларды әсерлі өзгерістерге келтіріп
отырады. Қапелімде қиялына бірдеңе түсе кетіп, адамның өзінен өзі шошынып,
терге малынып, қызарып-бозарып, дірілдей қалатынын байқаған боларсыз.
Осындай қиялдың әсерінен кей кездері адам өзін сырқатқа да үрыадырады.
Тіпті, дәрігер-лік институттардың төменгі сынып студенттері оқылып жатқан
дөрістердің әсерінен қиялға еніп, өздерінде бол-маған аурулардың белгілерін
іздеп, өлек болады. Мүндай езін-өзі қияли сендірудің (самовнушение)
ақыбетінен адам қатерлі жағдайға душар болуы мүмкін. Мажар психиатры Иштван
Гарди осының дөлелі ретінде мынадай болған оқиғаны келтіреді: суытқыштар
зауытының жүмыскері рефражератор машыңның
қорабында қапаста қалады. Оның ойынша, суытқыш жүйе іске қосылған
болады. Күн өте, таңертең оны денесінің асқына суынуынан өлген күйі тауып
алып, болған жағдайдың себептерін тексергенде, рефражератор суытқыш жүйеге
қосылмағанын, ол өлім суықтан емес, суытқыш ішінде адамның тоңып өлетінін
қиялдап, соны күтуден болғаны анықталған.
Кейде психологиялық ауытқудан сырқатқа шалды-ғудың себебі маман, өрнек
түтқан адамдардың сөзін дү-рыс қабылдамаудан да болады. Ойланбай айтып
салған дөрігердің бір ауыз сөзі шипа іздеп алдына келген адам-да ауыр
сырқат күмәнін туғызған жағдайлар болған. Осы күмәннің кесірінен кешегі сап-
сау адамда сырқат белгі-лері қозып, ятрогендік деп аталатын науқас өршіп
кет-кен.
Осывдай психикалық зақымдану кейбір ойсыз, пе-дагогикалық мәдениеті кем
мүғалімдердің оқушыға ай-тылған ескертулерінен де туындайды. Осының салдары-
нан жас шәкіртте дидактогендік ауру мендейді, яғни ба-ла мүғалімді көруден
қорқып, қалтырай бастайды, тақ-таға шықса күмілжш, сөйлей алмайды, оқу
жүмысын орын-дау қабілетінен айрылады.
Сонымен бірге, қиял бейнелерін орынды, дүрыс қолдану арқылы адам
денесінде жүріп жатқан табиғи процестерді басқарып, дамытуға да болады.
Шынында да, әжеңіздің дайындаған майлы қүртының қышқыл дәмін қиялдап,
есіңізге алып керіңізші, сол бойда тап сол қүрт аузыңызға түскендей,
сілекейіңіз шүбырып береді. Қызы-ғы, сол сілекейді өзіңізге езіңіз бүйырып,
ағыза алмай-сыз.
Қиял күшін арқау еткен француз аптекарі Эмиль Куэ "Саналы сендіру
арқылы өзін өзі басқару мекгебі" деп аталған жаңа емдеу әдісін ашқан.
Сырқат адам өзіне қолайлы жағдайда жайғасып (жатып не отырған күйі), өзін
ешқандай сырқаты жоқтай сезініп, 20-30 мәрте өзін өзі сендірудің келесідей
формуласын қайталайды: "Мен тәуір боламын, мен тәуірмін... . Сырқат
бәсендеді. Сырқат кетті...". Бірнеше минутқа созылған осындай сеанстер
күніне 3-4 рет, әсіресе үйқыға кетер алдындағы сабырға түсіп, босаңсыған
күйде орындалады. Осы күндегі аутогендік емдеу әдісі осы Эмиль Куэ
жаңалығына негіздел-ген.
Адам өзінің ішкі дене мүшелерінің қалпын елестетумен қатар, қиял арқылы
өз дене мүшелерінің қимылын да (қол, аяқ, асқазан, жүрек соғысы жөне т.б.)
қажетті жағдайға келтіре алады. Зерттеулер барысыңда осындай қиял
басқарымындағы бұлшық еттерде нақты әрекеттер жасалып жатқандағыдай
импульстер пайда болатыны дәлелденген. Қиял негізінде бұлшық еттерде
туындайтын мұндай әрекеттерді ғылымда идеомоторлық деп атау қабылданған.
3. Қиял түрлері
Қиял қызметі өрқилы деңгейде көрінуі мүмкін. Оның көп түрлі болуының
басты себебі ең алдымен әр адамның өз қиялын басқаруға деген саналы
бағытынан. Әрекет дәрежесіне орай қиял енжар (пассив) жөне бел-сенді
(акгив) болып, екіге бөлінеді. Енжар қиялдан тұрмысқа аспайтын, қажетсіз не
болуы мүмкін емес бейнелер қалыптасады. Қиял мұндайда адамды толық баурап,
шын әрекет қажетгігінен ажыратады. Бұған мысал ре-тінде жатып алып, бос
қиялмен нәтиже бермес арманға шомған Н. Гогольдің "Өлі жандар" поэмасындағы
Манилов бейнесін келтіруге болады. Ш. Айтматовтың "Ақырет" романындағы
Авдий V Каллистратов та осындай кейіпкерге меңзес.
Енжар қиял ниеттелген не ниетсіз болуы—мүмкін. Ниеттелген енжар қиял
ерік күшімен байланыспаған бейнелер пайда етеді. Мұндай бейнелер ал болары
не болмасы белгісіз армандаудан келіп шығады, ол жеке адамның қажетсінуіне
байланысты. Мысалы, жарысқа түсетін спортшы, емтиханға бара жатқан студент
не армандайтыны айтпаса да белгілі. Әлбетте, бірі жеңіс тұғырына
көтерілгенін, екіншісі "5" алғанын елестетеді.
Енжар қиялдауда адам, әдетте, тек өзіне жағымды, ұнамды арманға түседі.
Ал егер мұндай арманшылдық өнімді іс-әрекетпен ұштаспай, адамның психикалық
өмірінде басымдау келсе, онда тұлға дамуының қандай да кесапатқа ұшырағаны.
Ниетсіз енжар қиял сана қызметінің босаңсып, не зақымдануынан, мүлгіген
хәлде, ұйқыда және т.б. жағдайларда белгі береді. Ниетсіз қиялдың аса
жарқын көрінісі галлюцинациялық кейіпте, адамның жоқ затты бар етіп, одан
шошынып, не қорқып, күйзеліске түскенінен байқауға болады.
Енжар қиялға қарағавда белсенді қиял жасампаз және шығармашыл келеді.
Жасампаз қиял негізінде алдын ала берілген көрсетпелерді басшылыққа
ұстаумен қандай да бейнелерді түзу жатады. Бұл қиял түрі қалаған оку
жұмысьшың тірегі ретінде көркем әдебиет оқығанда, географиялық не тарихи
карталармен танысқанда, сызылмалар мен іс жобаларын (проект) оқығанда өте
қажет. Жасампаз қиял бейнелерін жазба не заттық құжаттар күйінде берілген
басқа адамдар сөзінен тұрғызуға болады.Қайта жасау барысында адам таңбалық
жүйедегі (сөз, сан, сызылма, нота және т.б.) іздерді өзінде бұрыннан
қорытылған білімдерімен толықтырып отырады. Қандай да бейне, кейіпкерді
жасауда автордың көркемдік шеберлігі, образ құрастырудағы өдістері мен
тәсіл байлығы үлкен роль ойнайды.
Сондай-ақ жасампаздық қиял бейнелерін тұрғызуда адамның көңіл күй
жағдайын да ескермеске болмайды. Күшті эмоциональдық кейіп жасампаздыққа
кедергі ықпалын тигізеді. Мұндайда адам ойы шашыраңқылыққа түсіп, өзінің не
оқып отырғанын түсінбей, мәнін, мазмұнын қабылдамайтын қалыпқа енеді.
Сырқаттан, наша не ішімдік әсерінен болған психикалық ауытқулар да бастапқы
мазмұнға сай келмейтін бейнелердің тууына себепші болады.
Шығармашыл қиял жаңа, қайталанбас бейнелер мен идеялардың қайнар көзі.
Мұндағы жаңаң түсінігі екі-талай мәнге ие: объективті жаңалық және
субъективті жаңалық. Объективті жаңа бейне - бұл заттық не идея күйінде
дүниеде бұрыш соңды болмаған бейне; ал субъектив жаңа бейне -әрбір жеке
адамның оқу, тәрбие, күнделікті тұрмыс жағдайында өз басы үшін ашатын
жаңалығы. Қажеттікгерді қанағаттандыру жолында көрнекі елес туындыларын
белсенді, мақсат бағдарлы пайдалану - шығармашыл қиялдың негізгі қасиеті.
Шығармашыл қиялдың ерекше сипаты: түзіліп жатқан бейне нысаны (объект)
болмыс дүниеде әлі жоқ, ол енді ғана ғайыптан пайда болған сияқты. Осындай
жаңа бейненің жасалуы тек жеке адамға керектілігінен ғана емес, сонымен
бірге қоғам мүддесіне, сол қоғамның даму деңгейіне тәуелді келеді.
Шығармашыл қиялсыз өнер салаларыңдағы, ғылым мен техникадағы жаңалықтардың
болуы мүмкін емес. Шығармашыл қиял өнімі бірдейіне заттасқан күйде бола
бермейді, бірақ сол зат бейнесі оның сол уақыт не дәуірде практикалық іске
аспауынан саналық (идеалдық) қалыпта сақталады.
Жасампаздық жөне шығармашыл қиялдар арасындағы айырмашылықты
салыстырмалы сипатта деп түсінген жөн. Жасампаз қиялда да шығармашыл
қиялдағыдай нысан бейнелері жасалып, жаңаланады. Шынында да, жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz